ارشادات حضرت مسیح موعودؑ بابت مختلف ممالک وشہر

‫ادارہالضفل ٓانالنئدنلن‬

‫راہطبرکےنےکےیل‬

‫وبیاسٹئ‪:‬‬

‫‪www.alfazlonline.org‬‬

‫ایلیماڈیرسی‪:‬‬

‫‪info@alfazlonline.org‬‬

‫وفنربمن‪:‬‬

‫‪++44 79 5161 4020‬‬

‫ٓانالنئ اڈینشی‬ ‫‪81‬وجن ‪2222‬ء‬ ‫(الضفلےک ‪821‬اسلوپرےوہےنر )‬

‫رضحترمزاالغمادمحاقدایینحیسموموعدودہمیوہعمدہیلعاالسلم‬

‫اہتنمےئقشع‬ ‫رہزیچ ‪ ،‬رہ رحتک اور رہلعف یک اکی ااہتن وہیت ےہ وج اہتنم الہک یت ےہ۔ ذمیبہ داین ںیم یسک ےس قشع اور تبحم یک یھب ااہتنوہیت‬ ‫ےہ۔ےسجاہتنمےئقشعایااہتنےئتبحماہکاجاتےہ۔‬ ‫اکیومنمیکتبحمایقشعیکااہتنوتاےنپ اخقل یقیقحینعی اہللاعتٰیل ےسےہ۔سجکت ےنچنہ ایا یکیقیقحخان ت ایا ےس‬ ‫خاناسیئ احلص رکےن ےک ےئل االسم ےن یئک ذراعئ اعتمرف رکوارےھک ںیہ۔ ےسیج رقٓان رکمی یک میلعت اور ا ےک ااکحم یک‬ ‫مص‬ ‫ٓاپ یکتن‬ ‫ٓاپ ےک رفومدات اور ؐ‬ ‫ریپوی ‪،‬وخد دخا ےکبس ےسڑبے رفاتسدہدیسان رضحت دمحم طفے یلص اہللہیلع وملس ‪ؐ ،‬‬ ‫روسل ےسیھب تہبھچکاھکیسےہ اور ٓاجےکدورںیم اہللاعتٰیلکتیقیقح‬ ‫ٓاپ ےک لعف ںیہ۔ ا ےلسلسںیم مہ ےناحصہب ؐ‬ ‫اور ؐ‬ ‫راسیئرضحتدمحممصطفےیلصاہللہیلعوملسےکالغماصدقرضحترمزاالغمادمححیسموموعدودہمیوہعمدیکامیلعتتر‬ ‫رکےنےسوہیتکسےہ۔ نیکیرشتاحترامرے افلءےکتابطت‪،‬باطتاتاورراقر رودر ںیموموجدںیہ۔‬ ‫اکی واہعق اک اخاسکراےنپ ٓارزلکیٹ ‪ ،‬ادارویں اور اضمنیم ںیم رثکت ےس ذرک رکات راہ ےہہک اکی تاداشہ ےن اےنپ درتار وک اےنپ‬ ‫وحارویں‪،‬درتارویںاورریخوخاوہںےکےیلہیہہکرکوھکالہکا ےنصوصخ و تںیموجزیچدرتارےسدنسپٓاےئ‪،‬ےلاجںیئ‬ ‫اکیادڑیھرمعےکزبرگاینپوھگیٹنےکاہسرےٓاہتسہٓاہتسہٓاےگڑبےھاوروکیئزیچےنیلیکاجبےئتاداشہےکاپ‬ ‫اجرکاےساہھتاگلرکاہکہکا درتارںیموتےھجمبسےسیتمیقزیچوتٓاپیہےگلںیہاورسجصخشاکتاداشہوہاجےئوتاےسیسک‬ ‫اورےشیک ایک رضورت ےہ؟۔اہللاعتٰیل یھبتاداشہہکلبتاداشوہںاکتاداشہ ےہ ۔ا اک وہاجےن ےکےئل اور ا میظع یتسہوک‬ ‫روسلےکدافرتےلھکںیہ۔انںیماکید رتٓاجےکدورںیمدیسان‬ ‫اانپانبےنےکےئلٓاجاہجںرقٓان‪،‬رفومداتروس ؐلوتن ؐ‬ ‫وسل یک اکلم یرشتاحت‬ ‫رضحت حیسم وموعد ہیلع االسلم ےک اراشدات ‪ ،‬رفومدات اور وفلماظت اک ےہ وج رقٓان و اراشدات ر ؐ‬ ‫ںیہ۔ ا د رت ںیم ےس اکی تاب ای ا اک اکی ہصح داین رھب ےک اممکل اور رہشوں یک اتیمہ و اافدتی ےک تارے ںیم‬ ‫اراشداتںیہ۔انںیمےسومدلحیسموموعد ‪،‬اقداینےکالعوہالوہریھبےہسجوکٓاپےناانپونطاثینرقاردای۔‬

‫ٓاپ ےن انںیم ےسضعب رہشوںوک اےنپدقمرہجن رفامرکربتک یھبیشخب اور رہشےکتاویسںےساخمبط وہ رکوم عولح‬ ‫ےک اطمقبا یکاتیمہیھب ایبن رفامیئاورضعباےسی رہشاورکلمیھبںیہ نںیم ٓاپیرشفیوتہنےلاجےکساتمہانیک‬ ‫اتیمہ و رہشت ےک شیپ رظن ان اک ذترکہ اےنپ در ‪ ،‬احملف ‪ ،‬راقر ر و رحت رات ںیم ایبن رفامای ات ٓاپ ےک امےنن واےل ان‬ ‫العوقں‪ ،‬رہشوں اک بج رخ رکںی وت ان اراشدات وک دمرظن رھک رک ان وکلمں اور رہشوں ںیم اینپ زدنایگ ں رسب رکںی ات اےنپ‬ ‫اہتنمےئقشعینعیاہللاعتٰیلکتراسیئاحلصرکےکا اکرکشادارکںی۔‬ ‫ادارہ الضفل ٓان النئ وک ا تات یک وتقیف یلم ہک وفلماظت رضحت حیسموموعد یک د دلجوںںیم ےس ان امتم وحاولں وکاجکی‬ ‫رکدے نںیم رضحتحیسموموعد ےنفلتخموکلمں اور رہشوں اکذترکہ رفامای۔ ٓااغزںیمرکممار س رم سا غلاجرارجاجاپن‬ ‫ےن اجاپن‪،‬وکرایاوررشمیقاطوتقںےکقلعتمرضحتحیسموموعد ہیلعاالسلمےکاراشداتاوروگشیپویئںوکدواطاس ںیمیدہی‬ ‫اقرنیئ الضفل ایک۔ سجر اخاسکر وک ایخل ٓاای ہک ویں امتم رہشوں اور وکلمں ےکوحاےل ےس اراشدات اقرنیئ ےک ےئل ااٹھک‬ ‫رکواانےبدحوسددنماور ازدایدملعاکتاثعوہاگ۔انچہچنا امہاورلکشماکماکڑیبہاکیونوجاناخدمرکممدیسرامرادمحےن‬ ‫ااھٹایوہنجںےناہنتیتنحماوردعتسمیےسوفلماظتیکد دلجوںےس‪22‬وطسقںںیموماداقرںیئالضفلےکےئلشیپ‬ ‫ایک ۔ ےسج اقرنیئ یک فرف ےس تہب دنسپ ایک ایگ اور یئک اکی اقرنیئ ےن فلتخم العوقں ےسیج نیطسل وہریہ اک وز یھب ایک ۔‬ ‫اخاسکر ےن رضحت ۃفیلخ احیسمل ااخلسم ادیہ اہلل اعتٰیل ےس اکی د رتی الماقت ںیم ا امہ رواحین و یملع امدئہ اک بج ذرک ایک وت‬ ‫وضحرےناےستہبدنسپرفامایاورداعیھبدی۔‬ ‫ارگ یسک و ت ادارہ وک وتقیف یلم وت رواحین زخانئ‪ ،‬ااہتشرات اور وتکمتات ےس یھب رہشوں اور وکلمں یک انمتبس ےس اراشدات‬ ‫یدہیاقرنیئالضفلےئیکاجںیئےگ۔اناشءاہلل۔ا وحاےلےسارگوکیئتاملعدعتسماقریاینپدخامتادارہوکشیپرکےوت‬ ‫س‬ ‫ادارہ اےس دقر یک اگنوہں ےس دےتھکی وہےئ االھًو ھ ًلا ورمابح ےہک اگ۔ اہلل اعتٰیل رکمم ار س رم س اور رکمم دیس رامر ادمح یک‬ ‫وکوششںوکرمثٓاوررکےاورانوکزجاےئریخاطعرفامےئاورا امہابمرکاکمےکہلص‪،‬ارجمیظعاطعرفامےئ۔ٓانیم‬ ‫اقرنیئ‪،‬الضفلںیماشعئوہےنواےلامہ اوردنسپدیہاضمنیموٓارزلکیٹوکفلتخمرسیمفروقیںےسا ںیہاےنپاپ ظوفح رک‬ ‫ےتیلںیہا ےئلادارہےنرضوریاجانہکانامتماطاس وکسکنلاور‪PDF‬یکوصرتںیماجکییئوطرراقرنیئیکدختمںیم‬ ‫شیپرکدایاجےئ۔ا امہاکمیکرسااجنمدیہاکرہسایھبدیسرامرادمح ہملاہللےکذ ہےہ۔‬

‫اہللرکےہک ہیومجمہعاقرنیئوکاےنپاہتنمےئقشعینعیاہللاعتٰیلےساقلاورقلعتاکذرہعیےنب۔وج ولگتاربتکاورابمرکو‬ ‫دقم اقمامت ےسیج ہکم ‪ ،‬دمہنی‪ ،‬نیطسل اور اقدای ن اک وز رکےن یک وتقیف اپںیئ وہ اےنپ اسےنم ہی ابعرںیت رھک رک دقم‬ ‫اقمامتیک زایرت رکںی اوران ابمرک وہگجںر دقم رںیھکاہجںہکم ودمہنیںیم ٓاوضحنر یلص اہللہیلع وملس اور اقداینںیم‬ ‫رضحتحیسموموعدہیلعاالسلمےناےنپابمرکدقمرےھکاوراہتنمےئقشع‪،‬اہللےسالمپاوررقباکذرہعیےنب۔‬ ‫رہراہوکداھکیےہتبحمیکرظنےس اشدیہکوہزگرےوہںایسرہزگرےس‬ ‫اوبدیعس‬ ‫اڈیرٹیالضفلٓانالنئدنلن‬ ‫‪81‬وجن‪2222‬ء‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫وقتیڑبیربتکوایلےشےہااسننںیمارگلقعہنوہرگم‬ ‫وخفالہٰیاور ٰ‬ ‫ہیتاںیتوہںوتدخااےساےنپاپ ےسربتکداتیےہاورلقعیھبدے‬ ‫داتیےہاسیجہکرفاماتےہیَ ۡج َعلۡ لَّ ٗہ َم ۡخ َر ًجا )االطلق‪(3:‬ا ےکیہی‬ ‫معنےںیہہکسجےشیکرضورتاےسوہیگا ےکےیلوہوخدراہدیپا‬ ‫وقتیہنوہاگوتوخاہسال رفیہ‬ ‫رکدےاگرشبہکیطااسننیقتموہ‪،‬نکیلارگ ٰ‬ ‫وہوہٓارخاکرابتہوہاگ۔دوھکیہکایسدنہواتسناجنپبںیمسکدقراعم‬ ‫وقتیہنراہ۔‬ ‫ےھترگمانےکدولںںیماورزتاونںںیم ٰ‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪323‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫)روزان ہالضفلٓانالنئدنلن‪21‬رفوری‪(2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪i‬‬

‫رہفتساضمنیم‬ ‫ونعان‬

‫ہحفصربمن‬

‫ربمنامشر‬ ‫‪8‬‬

‫اجاپوینں یک االسم یک فرف رتبغ رضحت حیسم وموعد ےک اراشدات یک روینش ںیم‬

‫‪8‬‬

‫‪2‬‬

‫اکی رشمیق اط ت اور وکرای یک انزک احتل‬

‫‪7‬‬

‫‪3‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)8‬‬

‫‪15‬‬

‫‪2‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)2‬‬

‫‪23‬‬

‫‪5‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق‪)3‬‬

‫‪31‬‬

‫‪3‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل ورہش (طسق‪)2‬‬

‫‪41‬‬

‫‪7‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل ورہش (طسق ‪)5‬‬

‫‪51‬‬

‫‪1‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)3‬‬

‫‪63‬‬

‫‪1‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل ورہش (طسق ‪)7‬‬

‫‪73‬‬

‫‪82‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل ورہش (طسق ‪)1‬‬

‫‪83‬‬

‫‪88‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل ورہش (طسق ‪)1‬‬

‫‪93‬‬

‫‪82‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)82‬‬

‫‪103‬‬

‫‪83‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)88‬‬

‫‪113‬‬

‫‪82‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)82‬‬

‫‪123‬‬

‫‪85‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)83‬‬

‫‪133‬‬

‫‪83‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)82‬‬

‫‪141‬‬

‫‪87‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)85‬‬

‫‪151‬‬

‫‪81‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)83‬‬

‫‪157‬‬

‫‪81‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)87‬‬

‫‪163‬‬

‫‪22‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)81‬‬

‫‪169‬‬

‫‪28‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)81‬‬

‫‪175‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫ربمنامشر‬

‫‪ii‬‬

‫ونعان‬

‫ہحفصربمن‬

‫‪22‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)22‬‬

‫‪181‬‬

‫‪23‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)28‬‬

‫‪187‬‬

‫‪22‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)22‬‬

‫‪193‬‬

‫‪25‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)23‬‬

‫‪199‬‬

‫‪23‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)22‬‬

‫‪205‬‬

‫‪27‬‬

‫ااشرہیاقمامت‬

‫‪211‬‬

‫‪28‬‬

‫اضمنیمےکسکنل‬

‫‪215‬‬

‫‪29‬‬

‫ادارہ الضفل یک درگی بتک‬

‫‪219‬‬

‫‪‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪1‬‬

‫اجاپوینںیکاالسمیکفرفرتبغ‬ ‫رضحتحیسموموعدےکاراشداتیکروینشںیم‬ ‫)ار سرم س۔ا غلاجرارجاجاپن(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’ےھجمولعمموہاےہہکاجاپوینںوکاالسمیکفرفوتہجوہیئےہ۔ا ےیلوکیئایسیاجعماتکبوہسجںیماالسمیکتقیق‬ ‫وپرےوطرردرجرکدیاجوےوگایاالسمیکوپریوصت روہسجفرحرااسننرسااپایبنرکاتےہاوررسےسےلرکاپںں‬ ‫کتیکوصت رچنیھکداتیےہ۔ایسفرحےسا اتکبںیماالسمیکوخایبںداھکیئاجوںی۔ا یکمیلعتےکاسرےؤولہںںر‬ ‫ثحبوہاورا ےکرمثاتاوراتنجئیھبداھکےئاجوںی۔”‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪372‬۔‪(378‬‬

‫‪1905‬ءںیماجاپناوررو ےکامنیبوہےنوایلگنجےک دعرسیںیمیربںیاشعئوہںیئہکاجاپوینںوکاالسمیکفرف‬ ‫وتہجوہیئےہ۔انیربوںاکذرکرکےتوہےئاکیاملسمنؤمرخ ‪ Dr. Salih Mahdi al-Samarrai‬ےتھکلںیہ‪:‬‬ ‫‪After the Russo-Japanese War, international news were published about Japan’s‬‬ ‫‪interest in Islam and the Muslim world, prompting Muslims everywhere to spread‬‬ ‫‪Islam in Japan‬‬ ‫)‪History of Islam in Japan published by (Islamic Center Japan in 2009‬‬ ‫رضحتادق حیسموموعدہیلعاالسلمےکدرتارںیمانیربوںاکذرکاناافل ںیماتلمےہ‪:‬‬ ‫‪26‬اتسگ‪8125‬ءامنزرہظےسلبقدجسمابمرکاقداینںیمذرکٓاایہکاجاپنںیماالسمیکفرفرتبغولعمموہیتےہاور‬ ‫دنہواتسنےسضعباملسمونںےنواہںاجےناکارادہایکےہ۔ا ررضحتحیسموموعدہیلعاالسلمےنرفامای‪:‬‬ ‫’’ نےکادنروخدیہاالسمیکروح ںیہوہدورسوںوکایکافدئہاچنہپںیئےگ۔بجہیاق لئںیہہکاباالسمںیموکیئا‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪2‬‬

‫اقلب ںیہوہاتکسہکدخاا ےسالکمرکےاورویحاکہلسلسدنبےہوتہیاکیرمدہذمبہےکاسھتدورسےرایکارثڈاںیل‬ ‫ےگ۔ہیولگرصفاےنپرملظ ںیہرکےتہکلبدورسوںریھبملظرکےتںیہہکانوکاےنپدباقعدئاوررخاباراملداھکرک‬ ‫االسمںیمدالخوہےنےسروےتکںیہ۔انےکاپ وکاسنایھتہرےہسجےسہریذمابہوکحتفرکاناچےتہںیہ۔‬ ‫اجاپوینںوکدمعہذمبہیکالتشےہ۔انیکوبدیسہاورردیاتمعوکوکنےلاگ۔اچےئہہکا امجتعںیمےسدنچٓاد یا‬ ‫اکمےکواےطسایترےئکاجںیئوجایل تاوررجأتواےلوہںاوررقت ررکےناکامدہرےتھکوہں۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجربمن‪2‬ہحفص‪(358‬‬

‫’’ارگدخااچےہاگوتا کلمںیماطبلاالسمدیپارکدےاگ‘‘‬ ‫اکیدوتسےنرحتکییکہکاجاپنںیمذہتبییکتہبرتیقوہیئےہاوراسیعیئولگا تاتیکوکششرکرےہںیہہک‬ ‫امتماجاپیناسیعیئوہاجںیئ۔ٓارویںےنیھبالوہرںیماجاپینزتانےنھکیسےکواےطساکیدمرہساقمئایکےہاوراجاپنںیمیئک‬ ‫ٓاد یےجیھبںیہ۔ارگانمبسوہوتۂلسلسہقحیکا کلمںیمااشتعےکواےطسوجتزییکاجےئ۔ا ررضحتحیسموموعدہیلع‬ ‫اٰولصلۃوال ّسلامےنرفامای‪:‬‬ ‫’’رہیبناورروسلاکٓارخیزامہنا ےکہلسلسیکرصنتاکو توہاتےہ۔ٓارضحنتﷺےکزامۂنوبنتاکالہپتہباس‬ ‫ہصحاصمبئاوراکتفیلںیمذگرااھتاوروتفاحتاوررصنتاکزامہنٓاپیکرمعاکٓارخیہصحیہاھت۔مہیھباینپرمعاکتہباس‬ ‫ہصحےطرکےکچںیہ۔اورزدنیگاکوکیئاابتعر ںیہ۔ابدخاےکوںووںےکوپراوہےنےکدنںیہ۔رامریاحتلوہےہہک‬ ‫ںواتلںیمدمتےسیسکاکدقم ہشیپےہاورابہلصیفےکدنرقبیںیہ۔ںیمہانمبس ںیہہکاورفرفوتہجرکےک‬ ‫ا ہلصیفںیمڑگڑبڈالدںی۔مہاچےتہںیہہکابا ہلصیفوکدھکیںیل۔ا کلُمںیموجامجتعایتروہیئےہایھبکتوہ‬ ‫یھبتہبزمکورےہ۔ضعبذراےساالتبےسڈراجےتںیہاورولوگںےکاسےنمااکنررکدےتیںیہاوررھپ دعںیممہوک طےتھکل‬ ‫ںیہہکرامراااکنردیل ںیہےہ…… اتمہ نےکدولںںیم ِ‬ ‫الحوتاامیینوپرےوطرےسھٹیباجےئوہااسیلعف ںیہرکےتکس۔‬ ‫یفااحللوموجدہاعمالمتںیمیہوتہجاورداعیکتہبرضورتےہاورمہدخاررھبوہسرےتھکںیہہکاباعمہلمدوروہاجےن‬ ‫واال ںیہ۔اےسیاعمالمتںیمٓارویںےکاسھترامریوکیئانمتبس ںیہوہیتکس۔وہوقموکڑباھاناچےتہںیہاورمہداینںیم‬ ‫وقتیاوریکینوکاقمئرکاناچےتہںیہ۔ارگمہٓارویںیکلقنرکاناچںیہوتانیکریپویرامرےےیلوحنم وہیگ۔اورمہوکویح‬ ‫ٰ‬ ‫رکےنواےلوگایویہرہھٹںیےگ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪3‬‬

‫ارگدخااعتٰیلاجاپینوقمںیمیسکرحتکییکرضورتےھجمساگوتوخدمہوکاالطعدےاگ۔‬ ‫وعامےکواےطساومرشیپٓادمہںیمااختسرہوہاتےہاوررامرےواےطسااختسرہ ںیہتک پس ےلےسدخااعتٰیلاکءاشنءہنوہ۔مہ‬ ‫یسکارمیکفرفوتہجرکیہ ںیہےتکس۔رامرادارودماردخااعتٰیلےکمکحرےہ۔ااسننیکاینپیکوہیئتاتںیمارثکاناک ییہ‬ ‫احلصوہیتےہ۔ارگدخااچےہاگوتا کلمںیماطبلاالسمدیپارکدےاگوجوخدرامریفرفوتہجرکےاگ۔ابٓارخی‬ ‫زامہنےہ۔مہہلصیفےننسےکااظتنرںیمںیہ۔‬

‫’’دخااکمکحوہوتریغبزتانےنھکیسےکٓاجیہلچڑپںی‘‘‬ ‫’’اہںبسےسزایدہرضوریتاتہیےہہکںیماینپامجتعےکبسولوگںوکوتہجدالاتوہںہکہیدنتہبانزکںیہ۔دخا‬ ‫ےسرہااسںورتاسںروہ…… ارگمتدورسےولوگںیکفرحونبےگوتدخامتںیماورانںیمھچکرفقہنرکےاگ۔اورارگمت‬ ‫وخداےنپادنرامنایںرفقدیپاہنرکوےگوترھپدخایھباہمترےےیلھچکرفقہنرےھکاگ۔دمعہااسننوہےہوجدخایکرمیض‬ ‫ےکاطمقبےلچ۔ااسیااسنناکییھبوہوتا یکاخفررضورتڑپےنردخااسریداینوکیھب ققرکداتیےہ‪،‬نکیلارگاظرہ‬ ‫ھچکاوروہاورتانطھچکاوروتااسیااسننانمقفےہاورانمقفاکرفےسدبرتےہ۔‬ ‫بسےسس ےلدولںیکریہطترکو۔ےھجمبسےسزایدہا تاتاکوخفےہ۔مہہنولتارےستیجےتکسںیہاورہنیسکاوروقت‬ ‫ےس۔رامراایھتہررصفداعےہاوردولںیکاپزیکیگےہارگمہاےنپٓاپوکدرتسہنرکںیےگوتمہبسےسس ےلہ ککوہں‬ ‫ےگ۔ارگدخاہناچےہوتاجاپنںیمایکراھکےہ؟اہںزتانےنھکیسںیموکیئرحج ںیہ‪،‬داہتشٓادیاکبر۔‬ ‫ارگںیمہدخااکمکحوہوتریغبزتانےنھکیسےکٓاجیہلچڑپںی۔مہاےسیاعمالمتںیمیسکےکوشمرہر ںیہلچےتکس۔دخاےک‬ ‫ءاشنءےکدقمدقبمانلچرامرااکمےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪217‬ات‪(211‬‬

‫اجاپوینںےکےیلاکیاجعماتکبیکرضورت‬ ‫اہیںکتٓاپےنایبنرفامایاھتہکاوراابحبیرشفیےلٓاےئ۔۔۔۔زاں دعاجاپناورااشتعاالسمےک نومنر‬ ‫ہلسلسالکمرشوعوہایگ۔سجاکوہفممدرجذلیےہ۔‬ ‫)اڈیرٹیامکحل(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪4‬‬

‫’’ےھجمولعمموہاےہہکاجاپوینںوکاالسمیکفرفوتہجوہیئےہ۔ا ےیلوکیئایسیاجعماتکبوہسجںیماالسمیکتقیق‬ ‫وپرےوطرردرجرکدیاجوےوگایاالسمیکوپریوصت روہسجفرحرااسننرسااپایبنرکاتےہاوررسےسےلرکاپںں‬ ‫کتیکوصت رچنیھکداتیےہ۔ایسفرحےسا اتکبںیماالسمیکوخایبںداھکیئاجوںی۔ا یکمیلعتےکاسرےؤولہںںر‬ ‫ثحبوہاورا ےکرمثاتاوراتنجئیھبداھکےئاجوںی۔االخیقہصحاگلوہاوراسھتاسھتدورسےذمابہےکاسھتا‬ ‫اکاقمہلبایکاجوے۔‬

‫(احہیش)دبرےس‬ ‫االسماکوپراہشقناچنیھکاجوےہکاالسمایکےہ۔رصفضعباضمنیمًالثمدعتدازدواجوہریہروھچےٹوھچےٹاضمنیمانھکل‬ ‫ااسیےہاسیجہکیسکوکاسرادبنہنداھکایاجےئاوررصفاکیایلگنداھکدیاجوے۔ہیدیفم ںیہوہاتکس۔وپریفرحداھکان‬ ‫اچےیہہکاالسمںیمایکایکوخایبںںیہاوررھپاسھتیہدرگیذمابہاکاحلیھبھکلدانیاچےیہ۔وہولگتالکلےبیربںیہہک‬ ‫االسمایکےئشےہ۔امتماوصلرفوعاوراالخیقاحالتاکذرکرکاناچےیہ۔ا ےکواےطساکی لقتساتکب ینھکاچےیہسج‬ ‫وکڑپھرکوہولگدورسیاتکبےکاتحمجہنرںیہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪372‬۔‪(378‬‬

‫’’ںیمدورسیاتکوبںروجولگاالسمرھکلرکشیپرکںیرھبوہس ںیہرکات۔ویکہکنانںیموخدایطلغںڑپیوہیئںیہ۔ان‬ ‫ویطلغںوکاسھترھکرکاالسمےکاسم لئاجاپنایدورسیوقومںےکاسےنمشیپرکاناالسمریسنہرکاانےہ۔االسمویہےہ‬ ‫وجمہشیپرکےتںیہ۔اہںااشتعاالسمےکےیلروہیپیکرضورتےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمہحفص‪(372‬‬

‫’’ا فعضاالسمےکزامےنںیمہکبجدنیامیلادماداکتخساتحمجےہ۔االسمیکدمدرضوررکیناچےیہاسیجہکمہےنلاثل‬ ‫ےکوطررایبنایکےہہکاجاپوینںےکواےطساکیاتکبیھکلاجوےاوریسکحیصفغیلباجاپینوکاکیزہارروہیپدےرکرتہمج‬ ‫رکاایاجےئاوررھپا اکد زہارہخسناھچپرکاجاپنںیماشعئرکدایاجےئ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمہحفص‪(373‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪5‬‬

‫‪7‬اتسگ‪8122‬ءیکحبصوکرضحتحیسموموعدہیلعاالسلمبسحومعملریسوکےلکن۔اڈیرٹیامکحلےنرعضیکہکوضحرااسمل‬ ‫اکشوگیکفرزراکیذمیبہاکرفنسناجاپنںیموہےنوایلےہسجںیمرشمیقداینےکذمابہےکرسرکدہربمموںاکاعامتع‬ ‫وہاگاوراےنپاےنپذمبہیکوخویبںررچکیلدئاجاجںیئےگ۔ایکااھچوہارگوضحریکفرفےسا رقتبیروکیئ نومن‬ ‫اھکلاجےئاوراالسمیکوخایبںا ہسلجںیمشیپیکاجوںی۔رامریامجتعیکفرفےسوکیئاصبحےلچاجںیئ۔اجاپنےک‬ ‫اصمرفیھبتہب ںیہںیہاوراجاپنواولںےندنہواتسوینںوکدوعتدیےہہکلبوہدنہواتسنےساجےنواولںےکےئلاانپ‬ ‫اگلاہجزےنجیھباکارادہاظرہرکےتںیہ۔ا ررفامایہک‪:‬‬ ‫’’ےبکشمہوترہو تایترںیہارگہیولعمموہاجوےہکوہبکوہیگاورا ےکوقاںوایکںیہوتمہاالسمیکوخویبںاور‬ ‫دورسےذمابہےکاسھتا اکاقمہلبرکےکداھکےتکسںیہاوراالسمیہااسیذمبہےہوجہکرہدیمانںیماکایمبوہاتکس‬ ‫ےہویکہکنذمبہےکنیتزجوںیہ۔اولدخاخانیس‪،‬ولخمقےکاسھتقلعتاورا ےکوقحقاوراےنپسفنےکوقحق۔سج‬ ‫دقرذمابہا و توموجدںیہزجباالسمےکوجمہشیپرکےتںیہبسےنےبادتعایلیکوہیئےہ۔سپاالسمیہاکایمب‬ ‫وہاگ۔‬ ‫ذرکایکایگہکواہںدبھذمبہےہا اکذرکیھبا نومنںیمٓااجاناچےیہ۔رفامای‪:‬‬ ‫’’دبھذمبہدرالصانسنتدرھمیہیکاشخےہ۔دبھےنوجاوا لئںیماےنپویبیوچبںوکوھچڑدایاورعطققلعترکایل‬ ‫رشتعیاالسمےنا وکاجزئ ںیہراھک۔االسمےندخااعتٰیلیکفرفوتہجرکےناورولخمقےسقلعتریم ےںیموکیئقض‬ ‫ایبن ںیہایک۔دبھےناولیہدقمریطلغاھکیئےہاورا ںیمدرہتیاپیئاجیتےہ۔ےھجما تاتےسیھبکن بج ںیہ‬ ‫وہاتہکاکیاتکرمدارویکںاھکاتےہ۔سجدقرن بجا تاتےسوہاتےہہکااسننااسننوہرکرھپاینپم یسولخمقیک‬ ‫رشتسویکںرکاتےہ۔ا ےئلا و تبجدخاےنہیہلسلساقمئایکےہوتبسےساولریمارفضےہہکدخایکوتدیح‬ ‫اقمئرکےنےکےئلغیلبتاورااشتعںیموکششرکوں۔سپ نومنایتروہاتکسےہاورواہںاجیھباجاتکسےہ۔س ےلوقاںوٓاےن‬ ‫اچںیئہ۔رھپرفامایہک‪:‬‬ ‫ا نومنےکڑپےنھےکےئلارگومولیدبعارکلمیاصبحاجںیئوتوخبےہ۔انیکٓاوازڑبیتاربعاورزربدتسےہ‬ ‫اوروہارگنزییاھکلوہاوہوتاےسوخبڑپھےتکسںیہاوراسھتومولیدمحمیلعاصبحیھبوہںاوراکیاورصخشیھب‬ ‫اچےیہ۔ الرفیق ثم الطریق ‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجدومہحفص‪232‬۔‪(235‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪6‬‬

‫’’ریمیاخمتفلںیماجاپنکتاجںیچنہپےگ‘‘‬ ‫’’سجفرحراکیوطافنرقبیٓااتوہوتااسننوکرکفوہاتےہہکہیوطافنابتہرکدےاگایسفرحراالسمروطافنٓارےہ‬ ‫ںیہ۔اخمفلرہو تانوکوششںںیمےگلوہےئںیہہکاالسمابتہوہاجوےنکیلںیمنیقیراتھکوہںہکاہللاعتٰیلاالسموک‬ ‫انامتمولمحںےساچبےئاگاوروہا وطافنںیما اکڑیباالسیتمےسانکرہراچنہپدےاگ۔اایبنءمہیلعاالسلمےکاحالتر‬ ‫رظنرکےنےسولعمموہاتےہہکبجانوکالکشمترظنٓایتںیھتوتزجبا ےکاوروکیئوصرتہنوہیتیھتہکوہراوتںوک‬ ‫ص ٌّۢم بُ ۡکم وہیتےہوہانیکتاںیتیتنس ںیہہکلبگنترکیتاوردھکدہ یےہ۔ا‬ ‫اھٹاھٹرکداعںیئرکےتےھت۔وقموت ُ‬ ‫و تراوتںیکداعںیئیہاکمایکرکیتںیھت۔ابیھبیہیوصرتےہ۔تاووجدہکیاالسمفعضیکاحتلںیمےہاوررضورت‬ ‫ا ارمیکےہہکا یکاحبیلےکےئلوپریوکششیکاجےئنکیلںیمداتھکیوہںہکمہےسوجا وکششںیمےگلوہےئ‬ ‫ںیہ۔رہفرحےسرامریاخمتفلےکےئلیعسیکاجیتےہہیریمیاخمتفل ںیہدخااعتٰیلےسگنجےہ۔‬ ‫ںیموتاہیںکتنیقیراتھکوہںہکارگریمیفرفےسوکیئاتکباالسمراجاپنںیماشعئوہوتہیولگریمیاخمتفلےک‬ ‫ےئلاجاپنیھباجںیچنہپ۔نکیلوہاتویہےہوجدخااعتٰیلاچاتہےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرم۔ہحفص‪212‬۔‪(218‬‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن‪21‬وجن‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪7‬‬

‫اکیرشمیقاط تاوروکراییکانزکاحتل‬ ‫)ار سرم س۔ا غلاجرارجاجاپن(‬

‫اکیرشمیقاط تاوروکراییکانزکاحتل‬ ‫رو اوراجاپنےکرعمہکںیمداینےکہشقنراکی‬ ‫رشمیقاط تےکوہظراوروکراییکانزکاحتلیکشیپیربی‬ ‫‪1904‬ءںیماجاپناوررو ےکامنیباکیوہشمرگنجرشوعوہیئ۔ا گنجوکاترخیںیم‪THE RUSSO-‬‬ ‫‪JAPANESE WAR‬ےکانمےسایدایکاجاتےہ۔وسیبںیدصیےکٓااغزںیمرو اکیاعیملاط تاھتہکبجاجاپنداین‬ ‫ےکہشقنراکیہریرعموفاایشییئزج رہاھت۔ہیڑلایئایھبرشوعیہوہیئیھتاوررو ےکالخفاجاپنےنوکیئڑبادیمان‬ ‫ ںیہامرااھتہکرضحتحیسموموعدہیلعاالسلموکاماہموہا‪:‬‬

‫’’اکیرشمیقاط تاوروکراییکانزکاحتل‘‘‬ ‫اکیاےسیو تںیمبجداینررہفرفرغمباکراجاھتاوررو اکیڑبیوفیجاط تیکتیثیحےسداینےکہشقنر‬ ‫وموجداھت۔ا و تاکیرشمیقاط تےکوہظریکیربدےتیوہےئوکراییکانزکاحتلاکذرکرکانیسکہریومعمیلواہعقیک‬ ‫فرفااشرہاھت۔‬ ‫‪1904‬ءےکاعیملاحالتووااعقتاکاطمہعلرکںیوتاتپاتلچےہہکرو اوراجاپنےکامنیبشلقپچرشوعوہیکچےہنکیل‬ ‫رو اوراجاپنےکرعمہکںیمگنجےکتالکلادتبایئرمہلحریسکرفقییکحتفوتسکشیکوگشیپیئرکانایوکرایےکلبقتسمےک‬ ‫دوعیرکانوکیئومعمیلتاتہنیھت۔‬ ‫تارہںیم ٰ‬ ‫ااممازلامںرضحتحیسموموعدہیلعاالسلموکاہللاعتٰیلیکفرفےس‪8122‬ءںیمیہا گنجےکہجیتناوروکرایرڑپےنواےل‬ ‫ارثاتیکیربدےدییئگ۔ہیاماہ یشیپیربی‪82‬وجالیئ‪8125‬ءےکامکحلاابخرےکذرہعیرہتشمرکدییئگ۔ا اماہمںیم‬ ‫اہللاعتٰیلیکفرفےسٓاپوکہیواحضیربدییئگہک‪:‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪8‬‬

‫‪1‬۔رغمیباطوتقںےکاقملبرشمقںیماکیزربدتساط تاکوہظروہاگ۔‬ ‫‪2‬۔رشمیقاط تا رعمہکںیمافحترہھٹےیگہکبجوکراییکاحتلانزکوہاجےئیگ۔‬ ‫رضحتحیسموموعدہیلعاالسلموکبجہیاماہ ییربدییئگا و تاکہشقنٔاعمھچکا فرحاکےہہکربا مظاایشیءںیم‬ ‫تنطلسامثعہینےکالعوہوکیئکلمایوقمایسیہنیھتوجرغمیباامعتسراکاقمہلبرکیتکس۔تنطلسامثعہینیھباینپر تمرک ہوھکیکچ‬ ‫یھت۔اہحلسیکدوڑرشوعوہیکچیھت۔اقلبناکدیمانگلاکچاھت‪،‬رو ںیماالقنبیکدکتسانسیئدےریہیھت۔ویر‬ ‫ںیتنطلساکیدورسےوکاٹمےنےکدرےپںیھتاورگنجمیظعاولےکٓااثراظرہوہرےہےھت۔‬ ‫نیچاوراجاپنتامہقزاعتںیماےھجلوہےئےھت۔وچنمرایرہضبقیک ‪ SINO-JAPAESE‬گنجلکشمبمتخوہیئیھتہک‬ ‫رو ےنوکرایںیماےنپااصتقدیافمداتےکظفحتےکےئلاجاپنےکالخفدیمانگنجوھکلدای۔رویسوفیجاط تاور‬ ‫اہحلساجاپنےسیئکانگزایدہاھت۔‬ ‫احالتےنا و تااچکناٹلپاھکایبج‪1‬رفوری‪8122‬ءوکاجاپنےنوپر ٓاررھتےکاقممررو ےکالخفدشدی‬ ‫وجایبہلمحرکےتوہےئاینپوف ںیزنیمراتاترانرشوعرکدںی۔رو اکیڑبیوفیجاط توہےنےکتاووجداجاپینیگن‬ ‫اچولںےکٓاےگےبسبوہاتالچایگاورےپدرےپرہاحمذرتسکشورتخیاکاکشروہےناگل۔زجتہیاگنرےتھکلںیہ‪:‬‬ ‫‪The Russians were soundly defeated in each of these battles by an enemy that first‬‬ ‫‪out-thought and then outmaneuvered them‬‬ ‫)‪(Encyclopedia of Russian History‬‬ ‫ینعیرویسرہدیمانںیماہنتیربیفرحتسکشاھکےئگاوردنمشےنا ںیہاکیایسیتسکشےسدواچرےکایکوجانےک‬ ‫ومہوامگنےسیھبتارہیھت۔‬ ‫انچہچن‪8122‬ءےک دعا گنجںیمرو وکےپدرےپ ںیتسکوہانرشوعوہ ںیئاوراجاپناکوکرایرلمکہضبقوہایگاور‬ ‫اجاپنداینںیم‘‘رشمیقاط ت’’ امشروہےناگل۔ا واہعقوکداینرھبےکؤمرنیخاورقیقحتداونںےناجاپنیکہریومعمیلحتف‬ ‫ےسریبعتایکےہاکیاپاتسکینواقعئاگنراتھکلےہ‪:‬‬ ‫‘‘ا گنجںیماجاپنےناثتبرکدایہکرکسعیمیظنت‪،‬یگنالصتیح‪،‬وفوجںیکایقدتاوریگناچولںںیماجاپنیکایتری‬ ‫ویرپےکوکلمںیکایترویںےسیسکاحل ےسیھبمک ںیہ۔رو وکتاآلرخاہراماننڑپیاورارمہکییکدماتلخےسرو اور‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪9‬‬

‫اجاپنےکدرایمنوپرسٹامںھتاکاعمیدہےطوہا‪،‬سجیکروےسرو ےنایلںوٹگناکالعہقاجاپنوکددیای۔وکرایراجاپنیک‬ ‫ایسدتاکلمکقحمیلسترکایل……وپرسٹامںھتاکاعمیدہ‪5‬؍ربمتس‪8125‬ءوکےطوہا’’‬ ‫)اترخیاوقاماعمہحفص‪337‬ات‪331‬وحباہلاترخیادمحتیدلجربمن‪2‬ہحفص‪(327‬‬ ‫‘‘رشمیقاط ت ’’ےکاماہ یاافل ےک نیاطمقبا گنجےکہجیتنںیمداینےکااہتنیئرشمقںیموا عارضرشمقالہکےن‬ ‫واالکلماجاپنداینےکہشقنراکیزربدتساط تنبرکاترھبا۔ا ےکاقملبہنرصفہیہکاکیرغمیباط ت ےنٹھ ےنکیر‬ ‫وبجمراورادنروینتسکشورتخیاکاکشروہیئگہکلباجاپنےنوکرایرہضبقامجایلاورا فرح ‘‘وکراییکانزکاحتل ’’واےل‬ ‫اماہ یاافل یھبہنیعبوپرےوہےئ۔ا گنجےکاتنجئرثحبرکےتوہےئؤمرنیخےتھکلںیہ‪:‬‬ ‫‪The Russo-Japanese War was the first global conflict of the modern era and the first‬‬ ‫‪war in which an emerging Asian nation defeated a European great power‬‬ ‫)‪(The Russo-Japanese War in Global Perspective Edited by John W.Steinberg‬‬ ‫ینعیرو اوراجاپناکرعمہکدجدیزامےنںیموہالہپواہعقاھتبجاکیاایشییئاط تارھبرکاسےنمٓایئاورا ےنویرپیک‬ ‫میظعاط توکتسکشددیی۔‬ ‫‪Japan forced Russia to abandon its expansionist policy in the Far East, becoming the‬‬ ‫‪first Asian power in modern times to defeat a European power‬‬ ‫)‪(Encyclopedia Britannica under word Russo-Japanese War‬‬ ‫ینعیاجاپنےنرو ےکوتعیسدنسپاہنزعامئےکٓاےگدنبتادنھدایاوردجدیاترخیںیموہالہپکلمنبایگسجےنویر اط ت‬ ‫وکتسکشےسدواچرایک۔‬ ‫زجتہیاگنروںےکوقبلا گنجےنربا مظاایشیءاکہشقندبلرکرھکدای۔ا گنجےکہجیتنںیموکرایراجاپناکہضبقوہایگ‬ ‫اوردرگیاایشییئالعوقںںیما اکارثووفنذہریومعمیلوطررڑبےنھاگلاورا ےکہجیتنںیماجاپنوکوجاط تاور تنکمیلم‬ ‫ا یکلاثلاترخیںیما ےسس ےل ںیہیتلم۔اجاپنیکا حتفاکالخہصاناافل ںیمایکاجاتےہ‪:‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪10‬‬

‫‪This was the first time in history that an Asian nation had defeated a major European‬‬ ‫‪power. This was important because at the end of the war the treaty forced Russia to‬‬ ‫‪leave Korea and Japan got land from Russia.This was their first time influencing‬‬ ‫‪Korea and expanding into the rest of Asia‬‬ ‫)‪(Eastern Destiny Russia in Asia and the North Pacific by G.PatrickMarch‬‬ ‫‪5‬ربمتس‪8125‬ءکتاجریرےنہوایلا گنجےکارثاترو ےکےئلا دقرایھبکناثتبوہےئہکا ےکارثاتےک‬ ‫ہجیتنںیمس ےل‪8125‬ءاکاالقنبرو رباپوہااوررو ایھبا وصراحتلےسلھبنسہناپایاھتہک‪8187‬ءںیماکیرمہبترھپ‬ ‫رو ںیماالقنبرباپوہاوجا یکاحتلزاررجتنموہا۔رو ںیموھپےنٹواےلاندوونںاالقنتاتےکذرہعیےسرضحت‬ ‫حیسموموعدہیلعاالسلمیکاکیاورشیپوگیئڑبیاشنےسوپریوہیئ‪:‬‬

‫‘‘زاریھبوہاگوتوہاگات ڑھگیتااحلزار’’‬ ‫ہیگنجایسیوہانلکاوروخوخناریھتہکاکیوم عررضحتادق حیسموموعدہیلعاالسلمےناےنپاخمنیفلیکفرفےسرباپ‬ ‫اخمتفلوکا گنجےستسکیہہدی۔ٓاپاےنپوظنممالکمںیمرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫؎گنجرواحینےہابا اخدمواطیشناک‬ ‫دلاٹھگاجاتےہایربتخسےہہیاکرزار‬ ‫اےدخااطیشںہپھجموکحتفدےرتمحےکاسھت‬ ‫وہایھٹکرکراہےہاینپوف ںیےبامشر‬ ‫گنجہیڑبھرکےہگنجرو اوراجاپنےس‬ ‫ںیم قبیاورےہاقملبررحفیاندمار‬ ‫)ربانیہادمحہیہصحمجنپ‪،‬رواحینزخانئدلج‪82‬ہحفص‪(821‬‬

‫ا گنجںیمیسکیکحتفایتسکشرامرےےئلاتیمہ ںیہریتھکہنا وموضعںیموکیئدیپسچلےہہکرو ایاجاپناکانتک‬ ‫اصقننوہا۔ا تقیقاکایبنوصقمدےہہکسجرعمہکیکشیپیربیاماہًامااممازلامںرضحتادق حیسموموعدہیلعاالسلم‬ ‫وکدییئگوہاترخیاعمںیمشیپٓاےنواالاکیہریومعمیلواہعقےہ۔ہیوگشیپیئرحًافوًانعماکی ‘‘رشمیقاط ت ’’ےکوہظرر‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪11‬‬

‫جتنموہیئاورا واہعقےناترخیاعمررہگےارثاترمبتےئک۔ا رعمہکےکاعیملاورایسیسارثاتاکزجتہیرکںیوتدرج‬ ‫ذلیاومرےسرتمحشوہاتےہہکرو اوراجاپنیکگنجٓاےنواےلاحالتاوراالقنتاتاکشیپہمیخیھت۔‬

‫ا گنجےکاعیملارثات‬ ‫‪1‬۔دجدیدورںیمرغمیباطوتقںےکاقملبریسکیھباایشییئاط تیکہییلہپڑبیحتفامیناجیتےہ۔‬ ‫‪2‬۔ا گنجےکہجیتنںیماقلبناوررحبااکللہںیموموجدرویسڑیبوںاکاخہمتوہااورا ےسگنجمیظعاولںیمفصدنبی‬ ‫اوررویسااحتدویںیکایتریتخساتمرثوہیئ۔‬ ‫‪3‬۔اکیرشمیقاط تینعیاجاپنےکاط تےک ےشقرارھبےنےساایشیءںیمرویساوررغمیبطلستزیتیےساےنپااتتخمیک‬ ‫فرفڑبےنھاگل۔‬ ‫‪4‬۔ا گنجےکہجیتنںیماجاپنےنایسیاط تڑکپیہکنیچاوراایشیءےکدرگیالعےقیھبٓاہتسہٓاہتسہاجاپنےکہضبقںیم‬ ‫اجےنےگل۔اہیںکتہکاجاپنوکرباطہیناوردرگیڑبیاطوتقںےکمہہلپاھجمساجےناگل۔‬ ‫‪5‬۔اکیڑبیوفیجاط توہےنےکتاووجداجاپنےستسکشےکارثاتا دقرد راپےھتہکایستسکشےکنطبےس‬ ‫‪8125‬ءاور‪8187‬ءںیمرو ںیماالقنبرباپوہےئ۔‬

‫اجاپنےسقلعتریم ےواےلوصخیصارثات‬ ‫‪1‬۔ا گنجںیماجاپنیکحتفےنرشمقںیماکیایسیاط تیکوموجدیگوکاثتبرکدایوجرغمیباوقامےکڑبےتھوہےئدقم‬ ‫روےنکیکالصتیحریتھکیھت۔‬ ‫‪2‬۔ا گنجےک دعاایشیءںیماجاپناکدیلکیرکداراہنتیامنایںاورواحضوہرکاسےنمٓاایگ۔‬ ‫ئ‬ ‫‪3‬۔ا گنجےنٓادنئہٓاےنوایلوگنجںےکےئلےئنیکینکتاوررحیبراےتسوھکلدی۔‬ ‫ا گنجاکزجتہیرکےنواےلؤمرنیخےنرو اوراجاپنےکرعمہکںیمرشمیقاط تےکوہظراوررو یکتسکشوک‬ ‫اترخیاعماکہشقندبلدےنیواالواہعقرقاردایےہ۔ ‪ Encyclopedia of War‬ےکاطمقب‪:‬‬ ‫‪For the first time in recent memory the white man had been spectaculary beaten at‬‬ ‫‪his own game thereby heralding the beggening of the end of Euorpe›s‬‬ ‫‪hegemonypage5‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪12‬‬

‫ینعیا زربدتسحتفےکہجیتنںیمداینےسرغمیبطلستاکاخہمترشوعوہایگ۔ایسفرحرو اوراجاپنےکرعمہکںیماجاپن‬ ‫یکحتفاوراعیمل ےشقرارھبےناکذرکرکےتوہےئؤمرنیخےتھکلںیہ‪:‬‬ ‫‪The Russo-Japanese War, which occured a century ago pitted on of the major‬‬ ‫‪Western powers against an emerging but amazingly dynamic nation in Asia.It‬‬ ‫‪affected the balance of Power in Europe,causing shifts that were played out over the‬‬ ‫‪next several decades‬‬ ‫)‪(Historical Dictionary of the Russo-Japanese War by Rotem Kowner page xi‬‬ ‫رورسیف ‪ Rotem Kowner‬ےتھکلںیہ‪:‬‬ ‫رو اوراجاپناکرعمہکالبہبشوسیبںیدصییکیلہپداہیئںیمشیپٓاےنواالدایناکبسےسڑبااوربسےسمیظعواہعق‬ ‫اھت۔ا گنجےکرباہراتسارثاتوتوکرایاورامشلرشمیقاایشیرڑپےرگمہیگنجاسریداینوکاتمرثرکےنوایلگنج‬ ‫یھت۔۔۔اجاپنیکہریوتم عحتفےناترخیاعماکہشقنیہدبلرکرھکدای۔ا گنجےنویرپںیمیھباط تاکوتازندبلرک‬ ‫رھکدای‪،‬رجینمیکاط تداینےکہشقنرومنداروہیئاوریہیوہگنجیھتسجےنداینوکیلہپگنجمیظعیکفرفد لیکدای۔‬ ‫)‪(Historical Dictionary of the Russo-Japanese War by Rotem Kowner page xiv‬‬ ‫ؤمرنیخےنا گنجےکارثاتاکذرکرکےتوہےئوکراییکانزکاحتلواےلؤولہوکیھبااجرگایکےہ۔‬ ‫رضحتحیسموموعدہیلعاالسلمیکابمرکم سلںیماکیوم عررو اوراجاپنےکرعمہکاکذرکاناافل ںیمدرجےہ‪:‬‬ ‫‘‘ا گنجےکذرکررضحتمیکحومالانونرادلنیاصبحےنایبنایکہکا دقروخوخنارگنجےہہکزہاروںٓاد یہ کک‬ ‫وہرےہںیہ۔احالہکندوونںوتنطلسںاکذمبہااسیےہسجیکروےسا گنجیکقلطمونتبیہ ںیہٓایناچےیہ۔اجاپناک‬ ‫دبھذمبہےہاورا یک تروےساکیویچیٹناکامرانیھبانگہےہ۔رو اسیعیئےہاورانوکاچےیہہکحیسمیکمیلعتےکببج‬ ‫ارگاجاپناکیاقممرہضبقرکےلوتدورسااقمموخدا ےکوحاہلرکدںی۔’’‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمہحفص‪(837‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪13‬‬

‫دیسانرضحتحلصموموعدا وگشیپیئےکوہظراکذرکرکےتوہےئرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫دوعیےئکوہےئاچپ اسلےسزادئوہےئگ۔ا رعہصںیمدخااعتٰیلےناشننراشننداھکایےہوج‬ ‫‘‘تاینہلسلسادمحہیوک ٰ‬ ‫اکیےساکیزایدہاشدناراھت۔ایسےنوسرجاوراچدنوکرقمرہاتروخیںںیمانےکےئلرگنہاگلای……… ایسےناجاپنوک‬ ‫انیکیربےکاطمقبرو رحتفدی‪،‬وکرایراقضبایکاوراکیزربدتسرشمیقاط تانبای‪،‬ایسےنانیکیربےکاطمقبزا ِر‬ ‫ررو یکوکحتموکابتہایکاورزاروکاحبتلِزاروکحتمےسدحیلعہایک’’‬ ‫)زدنہدخااکزدنہاشنن‪،‬اوناراولعلمدلج‪82‬ہحفصربمن‪(12‬‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 06‬وجالیئ‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪14‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫رھپاکیاورؤولہاصفتحالبتغاکےہرقٓانرشفییکاصفتحالبتغایسیاٰیلعدرہج‬ ‫َُْْ‬ ‫یکاورملسمےہہکااصنفدنسپدونمشںوکیھباےساماننڑپاےہرقٓانرشفیےن فاتوا‬ ‫ُ َْ ْ ْ‬ ‫ِبسور ٍۃ ِمن ِمث ِلہٖ (ارقبلہ ‪ (24:‬اکدوعیایک۔نکیلٓاجکتیسکےسنکمم ںیہوہا‬ ‫ہکا یکلثمالےکس۔رعبوجڑبےحیصفوغیلبوبےنلواےلےھتاوراخ وموعقںر‬ ‫ڑبےڑبےعمجمرکےتاورانںیماےنپاصقدئانسےتےھتوہیھبا ےکاقمےلبںیم‬ ‫اعزجوہےئگ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪312‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 23‬رفوری ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪15‬‬

‫(طسق ‪)8‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫(اداریتون )الضفلٓانالنئداینرھبےکفلتخماممکلاوررہشوںےکتارےرضحتحیسموموعدےکاراشداتوکاجکییئ‬ ‫لکشںیمتاالطاس ااشتعیکاعسدتاحلصرکےناجراہےہ۔ا وکرکممدیسرامرادمحایتررکرےہںیہ۔ فَ َجزَاهُ ه ٰ‬ ‫ّللاُ‬ ‫َخ ْیراً۔‬

‫ےسلبقرکممار سدنمیاصبحےکایتررکدهاجاپناوروکرایےکتارےاراشداتیکااشتعوہیکچےہ۔اهلل‬

‫اعتٰیلہیہلسلسابمرکرکے۔ٓانیم‬

‫اراشدات تاتبویرپوارمہکی‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫مہوجتارتارااہتشردےتیںیہاورولوگںوکرجتہبےکےئلالبےتںیہ۔ضعبولگمہوکدواکندارےتہکںیہ۔وکیئھچکوباتلےہوک‬ ‫یئھچک۔ قضاناھبتناھبتنیکوبویلںوکنسرکوجرہکلمںیموجا داینرٓاتادےہویرپ‪،‬ارمہکیوہریہںیمااہتشردےتی‬ ‫ںیہا یک قضایکےہ۔‬ ‫رامری قضزجبا ےکاورھچک ںیہاتہکولوگںوکا دخایکفرفرامنہیئرکںیےسجمہےنوخدداھکیےہ۔ینسانسیئتات‬ ‫اورہصقےکرگنںیممہدخاوکداھکان ںیہاچےتہہکلبمہاینپذاتاوراےنپووجدوکشیپرکےکداینوکدخااعتٰیلاکووجداوناان‬ ‫اچےتہںیہ۔ہیاکیدیسیھتاتےہ۔دخااعتٰیلیکفرفسجدقروکیئدقمااھٹاتےہدخااعتٰیلا ےسزایدہرستتعاور‬ ‫زیتیےکاسھتا یکفرفٓااتےہ۔داینںیممہدےتھکیںیہہکبجاکیزعمزٓاد یاکوظنمررظنزعزیاوروابجامیظعتل‬ ‫اھجمساجاتےہوتایکدخااعتٰیلاکرقتباحلصرکےنواالاےنپادنراناشنانتںیمےسھچکیھبہصحہنےلاگوجدخااعتٰیلیک‬ ‫دقروتںاورےبااہتناطوتقںاکومنہنوہں۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(212-218‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪16‬‬

‫رھپرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ہیاکیزجعمہےہاورڑبیوخیباکزجعمہےہرشبہکیطااصنفےسا ررظنیکاجوےہکٓاجےس‪23‬ای‪22‬رب رتشیپیکاتکب‬ ‫ربانیہادمحہیفینصتدشہےہاورا یکدلجںیایسو تیکرہاکیذمبہاورتّلمےکاپ وموجدںیہویرپیھبیجیھبیئگ‪،‬‬ ‫ارمہکیںیمیھبیجیھبیئگڈنلنںیما یکاک وموجدےہا ںیمڑبیواضتحےسہیاھکلوہاوموجدےہہکاکیزامہنٓاےن‬ ‫واالےہہکولگوفجدروفجاہمترےاسھتوہںےگاحالہکنبجہیاملکتےھکلاوراشعئےئکےئگےھتا و ترفدوادحیھب‬ ‫ریمےاسھتہناھت۔‬ ‫)وفلماظتدلجمجنپدجدیاڈینشیہحفص‪(352‬‬

‫رھپوضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫الصںیماخمفلیکتاتاکااحتمناخمفلےسوپھچرکوہاتےہ۔ںیمےنوتاانپکلسمایبنرکدایےہ۔ریمےاپ تہباسیعیئ‬ ‫ٓاایرکےتےھت‪،‬اب ںیہٓاےت۔ںیموتہشیمہانوکیہیاتہکوہںہکزدنہذمبہاثتبرکو۔رمدہوتںیمہااھٹانڑپےاگاورزدنہ‬ ‫مہوکااھٹوےاگ‪،‬ھچکوجاب ںیہدےےتکس۔ویرپارمہکیںیم‪83‬زہارااہتشرررٹسجیرکارکاجیھبوکیئوجاب ںیہٓاای۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(223‬‬

‫رھپرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ارگالہارمہکیوویرپرامرےہلسلسیکفرفوتہج ںیہرکےتوتوہذعمورںیہاوربجکترامریفرفےسانےکٓاےگ‬ ‫اینپدصا تےکدال لئہنشیپےئکاجوںیوہااکنراکقحرےتھکںیہ۔رامریدصا تےکدال لئوتقیقاالسمراکی لقتس‬ ‫اتکبارگنزییںیماھچپرکانوکشیپیکاجوے۔ نتاوتںوکرامرےاخمفلاملسمنانےکٓاےگشیپرکےتںیہانںیم‬ ‫ِ‬ ‫اکماملتایہٰلےکقلعتما زامہنےکاملسمونںےنتخسیطلغاھکیئ‬ ‫تہبایطلغںںیہ۔ًالثمایحتحیسم‪،‬ہلئسممتخوبنت‪،‬‬ ‫ےہ۔ا اتکبںیماناسم لئیکحیقنتاوررامرےہلسلسےکدال لئدصا تےھکلاجوںی۔‬ ‫)وفلماظتدلجمہنرااناڈینشیہحفص‪(818‬‬

‫رھپوضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ویرپاوردورسےوکلمںںیممہاکیااہتشراشعئرکاناچےتہںیہوجتہبیہرصتخماکیوھچےٹےسےحفصاکوہاتہکبساےس‬ ‫ِ‬ ‫وااعقتہحیحصیکانبراثتبوہیئگےہ۔ا ےکقلعتم‬ ‫ڑپھںیل۔ا اک نومناقیہوہہکحیسمیکربقرسرگنیریمشکںیمےہوج‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪17‬‬

‫زمدیاحالتاورواتیفقارگوکیئولعممرکاناچےہوتمہےسرکےل۔ا مساکااہتشروہوجتہبرثکتےس اوپارکاشعئایک‬ ‫اجوے۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(12‬‬

‫رھپرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ہیارتعاضاناجزئےہہکارمہکیںیمٓاپیکغیلبت ںیہیچنہپرھپواہںذعابویکںٓاای۔رامریغیلبتتہبوہیکچےہ۔ادتباءںیم‬ ‫یَمےناکیااہتشروسہلزہار اوپارکویرپارمہکیںیمرواہنایکاھتاورایسااہتشروکڑپھرکارمہکیےسدمحموبیےن ط‬ ‫واتکتبرشوعیکیھتہکبجوہاملسمنیھبہنوہااھت۔ا ےک دعڈویئےکقلعتموگشیپیئےکااہتشراتارمہکیںیمرثکت‬ ‫ےسمیسقتوہےئاورارمہکییکتہبیساابخروںںیمرامریوصت راوررامرےاحالتےپھچسجوکالوھکںٓاد ںوںےنڑپاھاور‬ ‫انےکدرایمنا ہلسلسیکغیلبتوہیکچےہ۔‬ ‫)وفلماظتمہنرااناڈینشیہحفص‪(223‬‬

‫وضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫‪25‬اسلےسزایدہرعہصےسمہا ااشتعےکاکمںیمےگلوہےئںیہاوروپریٓازادیاورانمےساتےسرکرےہںیہ۔‬ ‫وخدوگرٹنمنےکوکلمں(الب ِدویرپ)ںیم‪83‬زہارااہتشر ِ‬ ‫دوعتاالسماکںیمےناجریایک۔اوروہااہتشراتومعمیلٓاد ںوں‬ ‫ںیممیسقت ںیہےئکےئگہکلبزعمزنیوکےجیھبےئگ( نںیماشیہاخدنانےکربمماوروگرٹنمنےکاٰیلعدہعےداراور‬ ‫ارانیکاشلمےھتاہیتہک ہکلمعمہہوکیھباکیاتکب ِ‬ ‫دوعتاالسمیکیجیھبیئگاوراںوھںےنایسیتبحماوردقرےس‬ ‫اتےسداھکیہکذبرہعیاتراکیاورہخسنا اکوگنماای۔‬ ‫)وفلماظتدلجمہنرااناڈینشیہحفص‪(832‬‬

‫اراشداتتاتبرصم‬ ‫اکیادمحیربمماصبحجحرکےنےکواےطساجےتوہےئھچکرعہصرصمںیممیقمرےہاورایھبکتوںیہںیہاوررضحت‬ ‫ادق یکبتکیکااشتعرکرےہںیہاوہنںےناھکلاھتہکارگمکحوہوتںیما اسلجحوتلمیروھکںاورےھجماوربتکاراسل‬ ‫وہںوتانیکااشتعرکوں۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪18‬‬

‫رضحتااممازلامنحیسموموعدہیلعاٰولصلۃواالسلمےناراشدرفامایہک‪:‬۔‬ ‫انوکھکلدایاجوےہکاتکںیبرواہنوہںیگانیکااشتعےکےئلرصمںیمایقمرکںیاورجحاناشءاہللاعتٰیلرھپٓادنئہاسل‬ ‫رکںی۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(213‬‬

‫رھپوضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫رصمےک ایللِ یوا ےکارتعاضروضحرہیلعاٰولصلۃواالسلمےنرعیبںیموجراسہلرحت ررفامایےہا یکاصفتحرومولی‬ ‫ش یٓءاّٰللت تہبیہدیعسروںیحرعبںیموہںیگوجاےسدھکی‬ ‫دبعارکلمیاورومولیونرادلنیاصابحنالکمرکےترےہہک ا ِ ْن ی ا‬ ‫رکاعقشزاروہاجوںییگ۔میکحاصبحایبنرکےتےھتہکںیمریحانوہوہاجاتاھتاوریجاچاتہہکدجسہرکوںرھپریحانوہات‬ ‫ہکوکنےسظفلردجسہرکوں۔‬ ‫رضحتادق ےنرفامای‪:‬‬ ‫رامرابلطمیہیےہہکوچہکنرہو تومہعق ںیہوہاتارثکاکماردوزتانںیموہاتےہا ےئلدوزہار اوپاایلاجوےاہجں‬ ‫ںیہکرعبںیمےنجیھبیکرضورتوہیئجیھبدای۔اخمتفلںیمیھبرامرےےئلربتکوہیتےہاوروجاتھکلےہرامریریخےک‬ ‫ےئلاتھکلےہورہنرھپرحتکیےسیکوہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(233‬‬

‫وضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫رسدتسسیبدلجومابہارلنٰمحیکدلجمرکارکرصمےکاابخرونوسیںوکیجیھباجوںیاورارگریمیدقمرتںیموہاتوتںیم‬ ‫یئکزہاردلجمرکارکاتجیھب۔‬ ‫رفامای‪:‬‬ ‫اہیںےکولوگںاکوتہیاحلےہ۔اشدیرصمےکولگیہافدئہاتاھٹںیل۔سجدقردیعسروںیحدخاےکملعںیمںیہوہانوک‬ ‫چنیھکراہےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمدجدیاڈینشیہحفص‪(871‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪19‬‬

‫رھپرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ہلسلسےکاسھترصمیولوگںیکدیپسچلووتہجاکذرکوہاہکوہولگوضحریکاصتفیناچےتہںیہ۔رضحتےنرفامایہکرعیب‬ ‫اتکوبںیکریثکدعتادانوکاراسلیکاجوے۔‬ ‫)وفلماظتدلجمہنرااناڈینشیہحفص‪(873‬‬

‫اراشداتتاتب اخبرا‪،‬رمسدنقوہکممعمہہ‬ ‫وضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫َْ ً ْ ُ َ‬ ‫ایلل ّ ِ یوا ےکقلعتم نومنھکلراہوہںےچینافریسرتہمجیھبرکدایےہاتہکا یکااشتع ِاتماما ِللحج ِٖۃ اخبرا‪،‬رمسدنقوہریہ‬ ‫اممکلںیمیھبوہاجوے۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(235‬‬

‫رھپرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اکیو تاھتہکانراوہںںیمںیماالیکرھپارکاتاھت۔ا و تدخاےنےھجماشبرتدیہکوتاالیکہنرےہاگہکلبریتےاسھت‬ ‫وفجدروفجولگوہںےگ۔اورہییھباہکہکوتانتاوتںوکھکلےلاوراشعئرکدےہکٓاجریتیہیاحتلےہرھپہنرےہیگ۔‬ ‫ںیمبساقمہلبرکےنواولںوکتسپرکےکاکیامجتعوکریتےاسھترکدوںاگ۔وہاتکبوموجدےہہّکمہمّظعمںیمیھب‬ ‫ا اکاکیہخسناجیھبایگاھت۔اخبراںیمیھباوروگرٹنمنںیمیھب۔ا ںیموجوگشیپایئں‪22‬اسلرتشیپپھچرکاشعئوہیئںیہ‬ ‫وہٓاجوپریوہریہںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمدجدیاڈینشیہحفص‪(227‬‬

‫اراشداتتاتب ٓارٹسایلیوارفہقی‬ ‫رسیتیرش ااسننےکےئلاط تامیلےہ۔اسمدجیکریمعتاوراومرہقلعتماالسمیکاجبٓاوریامیلاط تر رصحنےہ۔ا ےک‬ ‫وسادمتینزدنیگاورامتماومراکاوروصخًاصاسمدجاکااظتنمتہبلکشمےسوہاتےہ۔ابا ؤولہےکاحل ےسوگرٹنمن‬ ‫اتگلش ہوکدوھکی۔وگرٹنمنےنرہ مسیکاجترتوکرتیقدی۔میلعتالیھپرککلمےکتاودنوںوکونرکایںدںیاورڑبےڑبے‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬ ‫ئ‬ ‫دہعےدی۔ رفےکواس لئمہباچنہپرکدورسےوکلمںںیماجرکروہیپامکالےنںیمدمددی۔انچہچنڈارٹک‪،‬ڈیلپر‪،‬ںواںں‬

‫‪20‬‬

‫ےکدہعہ دار۔رسرہتشمیلعتوہریہتہبےسذروعیںےسولگوقعملروہیپامکےتںیہاوراجترترکےنواےلوسدارگ مس‬ ‫ مسےکاجتریتاملوالتیاوردوردرازوکلمںارفہقیاورٓارٹسایلیوہریہںیماجرکامالاملوہرکٓاےتںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(233‬‬

‫وضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫تاوبدمحمالضفاصبحےندنہواتسنےسرشمیقارفہقییکفرفروایگنےکوم عررضحتحیسموموعدےسرعضیکہکسج‬ ‫اقممےسںیمدصاہ مسوکشکابہشتاوراسفنینوتملظںاکاکیاڈنماوہادرایرمہاہالایاھتابوچہکنرھپںیمےنوںیہرواہن‬ ‫وہانےہ‪،‬ا ےئلریمےےئلداعیکاجےئ۔رضحتادق ےنایسیالکشمتےسےنلکنےکےئلدنمرہجذلیاچرارمروطرالعج‬ ‫اتبےئ‪:‬‬ ‫)‪(1‬رقٓانیکالتوترکےترانہ(‪)2‬ومتوکایدرانھک(‪ )3‬رفےکاحالتدنبملقرکےترانہ(‪)2‬ارگنکمموہوترہروزاکی‬ ‫اکرڈےتھکلرانہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(287-283‬‬

‫اراشدتاتب اتلمن‪،‬اپکنٹپواریمج‬ ‫اباسریتاتاکالخہصہیےہہکرمدوںےسدمدامےنگناکدخاےنںیہکذرک ںیہایک‪،‬ہکلبزدنوںیہاکذرکرفامای۔دخااعتٰیلےن‬ ‫ڑبالضفایکوجاالسموکزدنوںےکرپسدایک۔ارگاالسموکرمدوںرڈااتلوت ںیہولعممایکٓاتفٓایت۔رمدوںیکربقںیاہکںمک‬ ‫ںیہ۔ایکاتلمنںیمیڑوڑیربقںیںیہ۔’’رگدورگامدگاووگراتسن‘‘ ا یکتبسنوہشمرےہ۔ںیمیھباکیتاراتلمنایگ۔اہجں‬ ‫یسکیکربقراجںاجمورڑپکےااترےنوکرگدوہاجےتںیہ۔اپکنٹپںیمرمدوںےکاضیفنےسدھکیولایکوہراہےہ؟اریمجںیم‬ ‫اجرکدوھکی۔دباعتاوردحماثتاکتازارایکرگمےہ۔ قضرمدوںوکدوھکیےگوتا ہجیتنروچنہےگہکانےکہاشیدہںیم‬ ‫وسادباعتاوراراکتبانمیہےکھچک ںیہ۔دخااعتٰیلےنوجرصا میقتسمرقمررفامایےہوہزدنوںیکراہےہ‪،‬رمدوںیکراہ‬ ‫ ںیہ۔سپوجاچاتہےہہکدخاوکاپےئاوریئحوویقمدخاوکاپےئوتوہزدنوںوکالتشرکے‪،‬ویکہکنرامرادخازدنہدخاےہہن‬ ‫رمدہ‪ ،‬ناکدخارمدہےہ‪ ،‬نیکاتکبرمدہ‪،‬وہرمدوںےسربتکاچںیہوتایکن بجےہ۔نکیلارگاچساملسمنسجاکدخا‬ ‫زدنہدخا‪،‬سجاکیبنزدنہیبن‪،‬سجیکاتکبزدنہاتکبےہاورسجدنیںیمہشیمہزدنوںاکہلسلساجریوہاوررہزامہنںیم‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪21‬‬

‫اکیزدنہااسنندخااعتٰیلیکیتسہرزدنہاامیندیپارکےنواالٓااتوہ۔وہارگا زدنہوکوھچڑرکوبدیسہڈہویںاورربقوںیک‬ ‫التشںیمرسرگداںوہوتاہتبلن بجاورریحتیکتاتےہ!!!‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(273‬‬

‫اراشداتتاتب ارمرست‪،‬الوہر‪،‬ہتکلکویئبمب‬ ‫ا ےکالعوہڑبیاہجتلیلیھپوہیئیھت۔اکیڈبےھےمکاشہےنایبنایکہکںیمےناےنپااتسدوکداھکیےہہکوہڑبے‬ ‫رضتعےسداعرکےتےھتہکحیحصاخبرییکاکیدہعفزایرتوہاجےئاورضعبو تا ایخلےسہکاہکںنکممےہ۔داع‬ ‫رکےترکےتانیکایکچہںدنبھاجیتںیھت۔‬ ‫ابویہاخبریدواچرروہیپںیمارمرستاورالوہرےسیتلمےہ۔اکیومولیریشدمحماصبحےھت۔ںیہکدواچرورقاایحء‬ ‫اولعلمےکانوکلمےئگینتکدمتکترہامنزےک دعامنزویںوکڑبیوخیشاوررخفےسداھکایرکےتےھتہکہیاایحءاولعلم‬ ‫ےہ۔اورڑتےتپےھتہکوپریاتکبںیہکےسلماجےئ۔اباجاجباایحءاولعلموبطمہعوموجدےہ۔ قضارگنزییدقمیک‬ ‫ربتکےسولوگںیکدینیٓاھکنیھبلھکیئگےہاوردخااعتیلوخباجاتنےہہکا تنطلسےکذرہعیدنییکسکدقرااعتن‬ ‫وہیئےہہکیسکتنطلسںیمنکممیہ ںیہ۔رسییکربتکاور مس مسےکاکک یکا دادےسرہ مسیکاتکںیبیڑوڑییڑوڑی‬ ‫تمیقررسیمٓایتکسںیہاوررھپڈاکاخہنےکلیفطےسںیہکےسںیہکرھگےھٹیباھٹبےئچنہپاجیتںیہاورویںدنییکدصاوتقں‬ ‫یکغیلبتیکراہسکدقرلہساوراصفوہیئگےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(233‬‬

‫رھپرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ابدخااعتٰیلےنداھکیہکومعمیلاوماتیھبارثادناز ںیہوہیتںیہ۔ارمرست‪،‬الوہرںیماسھٹرتسروزاہناوماتیکدعتاد‬ ‫وہیتوہیگ۔ہتکلکاوریئبمبںیما ےسزایدہرمےتںیہ۔وگسفناالرمںیمہیاظنرہوخانفکےہرگموکنداتھکیےہ۔وکاتہ‬ ‫ادنشیااسننہہکااتھٹےہہکہیاوماتٓاتادیےکاحل ےسںیہاوررواہ ںیہرکات۔دورسوںیکومتےسوخدھچکعفن ںیہ‬ ‫ااھٹاتکس۔ا ےئلدخااعتٰیلےندورساہخسناایتخرایکےہاوراطوعنےکذرہعیولوگںوکہبنتمرکاناچاہےہنکیلںیممتوکتحیصن‬ ‫رکاتوہںہکابوجوہانےہوسوہانےہااسیہنوہہکہی ھجمرکمتدخااعتٰیلوکیھبانراضرکواوروگرٹنمنوکیھبباطاکررہھٹاں۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(232‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪22‬‬

‫اراشد تاتب رکایچ‬ ‫ااسییہںیمہییھبالتباکچوہںہکودیعیکوگشیپایئںوتہباوراافغتسرےسلٹیتکسںیہ۔اہیںکتہکدوزخاکودیعیھبلٹاتکس‬ ‫ےہ۔ولگا فرفروجعرکںیاوروتہجرکںیوتاهللاعتٰیلا کلماورےطخوکاچےہاگوتظوفح رھکےلاگ۔وہوجاچاتہےہ‬ ‫رکاتےہ۔رگمرفاماتےہ۔ قُ ۡل َما یَ ۡعبَؤُا بِ ُکمۡ َرب ِّۡی لَ ۡو َ​َل ُد َعآ ُؤ ُکمۡ )ارفلاقن‪)71:‬انولوگںوکہہکدےہکارگمت‬ ‫ریمیدنبیگہنرکووترواایکےہولگےتہکںیہیکیلگیلگںیممیکحںیہ‪،‬ڈارٹکوموجدںیہ‪،‬افشاخےنےلھکںیہوہوفراًالعجرکےک‬ ‫اےھچوہاجںیئےگ؟رگمانوکولعمم ںیہہکوخدیئبمباوررکایچںیمڑبےڑبےڈارٹکےنتکالتبموہرکلچےسںیہ؟وجا‬ ‫دختمرامومروہرکےئگےھتوخدیہاکشروہےئگ۔ہیدخااعتیلاےنپرصتافتاکہاشیدہرکااتےہہکضحمڈارٹکوںایالعجر‬ ‫رھبوہسرکاندادنمشنی ںیہ۔دخااچاتہےہہکدورسےاعمریھباامیندیپاوہ۔ابولگزوراگلرکداھکوںیسجفرح‬ ‫ااسنناکیتاتشلرھبزنیمےکےئلرماتےہ‪،‬اسزک ںرکاتاوردقمامتیکز رتارایںااھٹاتےہایکوہدخااعتیلےکیسکمکح‬ ‫یکلیمعتہنرکےنریھبواسیقلقاوررکباےنپادنراپاتےہ؟رہزگ ںیہ۔اندانااسننبجدشدیارماضںیمالتبموہاتےہوت‬ ‫دخاوکاکپراتےہنکیلوییہنٓازامیشئوطرراےستلہمیتلمےہوترھپاکیااسیاوصلاقمئرکاتےہاورایسیاچلاتلچےہہکوگای‬ ‫رمانیہ ںیہ۔ومعمیلارماضےسرماجےنریھبتہبیڑوڑاارثابدولںروہاتےہ۔دونیتروزکترباےئانماقمئراتہےہ‬ ‫رھپویہیسنہوخملاورزمرخافت‪،‬ربقاتسنںیماجےتںیہاوررُمدےاگڑےتںیہرگمیھبک ںیہوس ےتہکٓارخاکیدنرمرک‬ ‫مہےنیھبدخاےکوضحراجانےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(233‬‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 88‬ربمتس‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪23‬‬

‫(طسق‪)2‬‬ ‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشدتاتب ایلٹ‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ویزٓافسویہےہسجوکوسیعےتہکںیہ۔اورٓافسےکٰینعمںیہرادنگہامجوتعںوکعمجرکےنواال۔وچہکنحیسمہیلعاالسلماک‬ ‫اکمیھبینبارسالیئیکوھکیئوہیئڑیھبوںوکعمجرکاناھتاورالہریمشکہباافتقالہقیقحتینبارسالیئیہںیہ۔ا ےئلاناک‬ ‫اہیںٓاانرضوریاھت۔ا ےکالعوہوخدویزٓافساکہصقویرپںیموہشمرےہ۔ہکلباہیںکتہکایلٹںیما انمراکیرگاج‬ ‫یھبانبایایگےہاوررہاسلواہںاکیہلیمیھبوہاتےہ۔ابا دقررصفریثکےساکیذمیبہرامرتاکانباناوررھپرہاسل‬ ‫ا راکیہلیمرکانوکیئایسیتات ںیہےہوجرسرسیاگنہےسدیھکیاجےئ۔وہےتہکںیہہکویزٓافسحیسماکوحاریاھت۔مہ‬ ‫ےتہکںیہہیتاتیچس ںیہےہ۔ویزٓافسوخدیہحیسماھت۔ارگوہوحاریےہوتہیاہمترارفضےہہکمتاثتبرکوہکحیسمےک‬ ‫یسکوحاریاکانمزہشادہیبنوہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجدومدجدیاڈینشیہحفص‪(832‬‬

‫اراشدتاتب اہڈنیل‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ایدروھکہکاضف لئیھبارماضدعتمہییکفرحدعتمیوہےنرضوریںیہ۔ومنمےکےئلمکحےہہکوہاےنپاالخقوکا‬ ‫درہجراچنہپےئہکوہدعتمیوہاجںیئ۔ویکہکنوکیئدمعہےسدمعہتاتاقلبذپ رایئاوروابجالیمعتل ںیہوہیتکسبجکت‬ ‫ا ےکادنراکیکمچاورذجبہنوہ۔ا یکدراشخیندورسوںوکاینپفرفوتمہجرکیتےہاورذجبانوکچنیھکالاتےہ‬ ‫اوررھپا لعفیکاٰیلعدرےجیکوخایبںوخدوخبددورسےوک‬

‫یکفرفوتہجدالیتںیہ۔دوھکی!احمتاککینانموہاناخسوت‬

‫ےکتاثعوہشمرےہ۔وگںیم ںیہہہکاتکسہکوہولخ ےسیھت۔ااسییہرمتسوادنفسایریکاہبدریےکاسفےناعمزتانزد‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪24‬‬

‫ںیہارگہچمہ ںیہہہکےتکسہکوہولخ ےسےھت۔ریمااامیناورذمبہہیےہہکبجکتااسنناچسومنم ںیہاتنبا ےک‬ ‫یکینےکاکموخاہےسیکیہمیظعااشلنوہںنکیلوہرایاکریےکعملمےساخیل ںیہوہےت۔نکیلوچہکنانںیمیکینیکالص‬ ‫وموجدوہیتےہاورہیوہاقلبدقروجرہےہوجرہہگجزعتیکاگنہےسداھکیاجاتےہ۔ا ےئلتاںیہمہعملماسزیورایاکریوہ‬ ‫زعتےسدےھکیاجےتںیہ۔‬ ‫وخاہجاصبحےنریمےاپ اکیلقنایبنیکیھتاوروخدںیمےنیھبا ہصقوکڑپاھےہہکرسپلفڈسین ہکلازلےک ےک‬ ‫زامےنںیمہعلقزنفلکلماہڈنیلےکاحمرصےںیمبجزیمخوہا‪،‬وتا و ت نیزنعیکیخلتاوردشتایپ ےکو تبج‬ ‫ا ےکےئلاکیایپہلاپیناکوجواہںتہبایمکباھت‪،‬ک ایایکایگوتا ےکاپ اکیاورزیمخیہایہاھتوجاہنتیایپاساھت۔وہرس‬ ‫پلفڈسینیکفرفرسحتاورعمطےکاسھتدےنھکیاگل۔ڈسینےنا یکہیوخاشہدھکیرکوہاپیناکایپہلوخدہنایپہکلبروطراراثر‬ ‫ہیہہکرکا یہایہوکدےدایہک’’ریتیرضورتھجمےسزایدہےہ‘‘ رمےنےکو تیھبولگرایاکریےس ںیہرےتھک۔‬ ‫اےسیاکمارثکرایاکروںےسوہاجےتںیہ‪،‬وجاےنپٓاپوکاالخقافہلضواےلااسنناثتبرکانایداھکاناچےتہںیہ۔ قضوکیئ‬ ‫ااسننااسی ںیہےہہکا یکاسریتاںیتربیاحتلیکایھچوہںنکیلوسالہیےہہکااسننایھچتاوتںیکویکںریپوی‬ ‫ ںیہرکےت؟ںیما ےکوجابںیمیہیوہکںاگہکالصتاتہیےہہکااسننرطف ًتایسکتاتیکریپوی ںیہرکاتبجکت‬ ‫ہکا ںیمامکلیککہمہنوہاوریہیاکیرسےہوجاہللاعتٰیلہشیمہاایبنمہیلعاالسلموکوعبمثرکاتراہےہاوراخمتانییبنلےک‬ ‫ دعدجمدنیےکےلسلسوکاجریراھکےہ‪،‬ویکہکنہیولگاےنپیلمعومنہنےکاسھتاکیذجباورارثیکوقترےتھکںیہاور‬ ‫ویکینںاکامکلانےکووجدںیمرظنٓااتےہا ےئلہکااسننتاعبطلامکلیکریپویرکاناچاتہےہ۔ارگااسننیکرطفتںیمہی‬ ‫وقتہنوہیتوتاایبنءمہیلعاالسلمےکہلسلسیکیھبرضورتہنری۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(811-813‬‬

‫اراشداتتاتب رجینم‬ ‫وضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ب یَّ ْن ِسلُوْ نَ )اَلنبیاء‪(97:‬۔ا‬ ‫ںیمہیئکتارا ٓاتییکفرفوتہجوہیئےہاورا ںیموس ےتںیہہک ِم ْن ُك ِّل َح َد ٍ‬ ‫اکاکیوتہیبلطمےہہکاسریںیتنطلس‪،‬رایںیتساوروکحںیتمانبسوکہیاےنپز ررکںیلےگاوریسکوکانےکاقمےلبیک‬ ‫اتبہنوہیگ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪25‬‬

‫دورسے معنےہیںیہہکدحبےک معنےںیہدنلبی‪،‬لسنےک معنےںیہدوڑان۔ینعیدنلبیرےسدوڑاجوںیےگ ُکلْ ومعتیم‬ ‫ےک معنےراتھکےہینعیرہ مسیکدنلبیوکوکداجوںیےگ۔دنلبیرڑچانھوقتاوررجاتوکاچاتہےہ۔اہنتیڑبیاھبریاور‬ ‫ٓارخیدنلبیذمبہیکدنلبیوہیتےہ۔اسرےزریجنوںوکااسننوتڑاتکسےہرگمرمساورذمبہیکاکیایسیزریجنوہیتےہ‬ ‫ہکا وکوکیئتمہواالیہوتڑاتکسےہ۔وسںیمہا رطبےسہییھباکیاشبرتولعمموہیتےہہکوہٓارخاکرا ذمبہاور‬ ‫رمسیکدنلبیوکاینپٓازادیاوررجاتےسالھپگناجوںیےگاورٓارخاکراالسمںیمدالخوہےتاجوےگنیاوریہیاضلےکظفل‬ ‫ےسیھباتکپٹےہاورا ارمیکاینبدیاٹنیرصیقرجنمےندنچدنوہےئاانپدیقعہوسیعتیےکقلعتماظرہرکےکرھکدی‬ ‫ےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجمجنپدجدیاڈینشیہحفص‪(83-85‬‬

‫رھپذرکوہاہکالبدویرپاورارمہکیاوررجنموہریہںیمٓاجلکاکیبیجعرحتکیدیپاوہیتیلچاجیتےہ۔ولگوخدوخبدیہ‬ ‫انایخالتافدسہےسدتسشکوہےتاجےتںیہاورانیکوجتزیےہہکانتیلثتاورافرہےکےبدخ لایخالتوکذب‬ ‫داینےساڑارکتادخ لاورٓازادیدنسپایخالتونوجاونںےکٓاےگشیپےئکاجوںی۔‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمدجدیاڈینشیہحفص‪(352‬‬

‫اراشداتتاتب ارمہکیوٓارٹسایلی‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ابںیمرھپالصبلطمیکفرفٓااتوہں۔ںیمےنہیایبنایکےہہکدوربوزںیہاکی اَل َّدجَّال اکدورساایوججاموججاک۔‬ ‫اَل َّدجَّال اکربوزوہےہوجٓادمہیلعاالسلمےسےلرکاکیہلسلسالچاجاتاھت۔سج مسیکدبایںاوررشارںیتفلتخموطرر‬ ‫فلتخمووتقںںیماظرہوہںیئٓاجانبسوکعمجرکدایایگےہاوراکیبیجعاظنرهدقرتداھکایےہ۔وچہکنابااسنینرمعوں‬ ‫اکاخہمتےہا ےیلاخہمتراکیدبویںاکاوراکیوکینںاکربوزیھبداھکای۔‬ ‫دبویںاکربوزویہےہسجوکںیمےن اَل َّدجَّال اہکےہ۔امتماکمدئاوررشاروتںاکوہومجمہعےہ۔ا ٓارخیزامہنںیماکی‬ ‫رگوہوکیلفسلقعا دقردییئگےہہکامتمیپھچوہیئزیچںیدیپاوہیئگںیہ۔ا ےندو مساکدلجداھکای۔اکی مساکہلمح‬ ‫وبنترایکاوراکیدخار۔وبنتروتہیہلمحاھتہکءاشنءایہٰلوکاگبڑااوردامیغاطوتقںوکااہتنیئدمارجراچنہپرکاول تیر‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪26‬‬

‫رصتفرکےنےکےیلدخارہلمحایک۔ارماضمزُ ہنےکالعجیکفرفوتہج‪،‬اوراکیاک ہفطےلرکرمحںیمذبرہیلکڈاانل۔‬ ‫تارشرباسےنےکٓاالتا دادرکانوہریہوہریہ۔ہیبساومرا مسےکںیہ نےساپایاجاتےہہکہیولگاول تیر‬ ‫رصتفرکاناچےتہںیہ۔ہیرگوہوخددخانبراہےہاوردورسارگوہیسکاورااسننوکدخاانباتےہ۔وجھچکٓاجلکویرپاور‬ ‫ارمہکیںیموہراہےہا یک قضایکےہ۔یہیہکاکیٓازادیاوررح وجدیپاوہیئگےہا وکوپرےوطرراکمںیمالرک‬ ‫روبتیبےکدیھبوںوکولعممرکےکدخاےسٓازادوہاجوںی۔‬ ‫ قضاجنڈاےنلےک‪،‬رمدوںےکزدنہرکےنےک‪،‬تارشرباسےنےکرجتےبرکےتںیہ۔اہیںکتیہدحمود ںیہہکلبان‬ ‫یکوتوکششہیوہریہےہہکوجھچکداینںیموہراہےہوہبسرامرےیہہضبقںیمٓااجوے۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(223‬‬

‫رھپرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ولعماظرہیاورولعمرقٓاینےکوصحلےکدرایمناکیمیظعااشلنرفقےہ۔دوینیاورریمسولعمےکاحلصرکےنےک‬ ‫وقتیرش ںیہےہ۔رصفووحن‪،‬یعبط‪،‬ہفسلف‪،‬تئیہوابطتبڑپےنھےکواےطسہیرضوریارم ںیہےہہکوہوصمو‬ ‫واےطس ٰ‬ ‫ٰولصۃاکاپدنبوہ‪،‬اوارمالہٰیاورونایہوکرہو تدمرظنراتھکوہ۔اےنپرہلعفووقلوکاہللاعتٰیلےکااکحمےکےچینرےھک۔ہکلباس‬ ‫اواقتایکومعًامداھکیایگےہہکدوینیولعمےکامرہاوراگبلطردرہہیشنموہرکرہ مسےکوسفقووجفرںیمالتبموہےتںیہ۔ٓاج‬ ‫داینےکاسےنماکیزربدتسرجتہبوموجدےہ۔ویرپاورارمہکیتاووجدہکیوہولگاریضولعمںیمڑبیڑبیرتایقںرکرےہ‬ ‫ںیہاورٓاےئدنیئنا داداترکےترےتہںیہنکیلانیکرواحیناوراالخیقاحتلتہبھچکاقلبرشمےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(312‬‬

‫رھپوضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ٓاجلکےکسال رفوںےنرمدوںےکواسپٓاےنیکتہباقیقحتتیکےہ۔ارمہکیںیماکیصخشوکامررکداھکیہکٓاایرمےن‬ ‫ےک دعوعشرتایقراتہےہای ںیہ۔ا صخشوکسجرہیرجتہبرکاناچاہ۔ہہکدایایگہکمتٓاھکنےکااشرےےساتبدانیرگمبج‬ ‫وہہ ککایکایگوتھچکیھبہنرکاکسویکہکنہیاکیرسالہٰیےہسجیکہہتکتوکیئ ںیہچباتکس۔ااسننبجدحےسزگراتےہوت‬ ‫رسیکالتشیکرکفںیموہاتےہرغمیبداینںیموجزینیماقیقحتتںیمیگلوہیئےہوہرہہفسلفںیمادبےسدور لکاجیتےہاور‬ ‫ااسنیندحودوکوھچڑرکٓاےگدقمرانھکاچیےہرگمےبافدئہ۔رصتخمہیہکاهللاعتٰیلےناناومروکوجاامیاینتےسقلعتمںیہ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪27‬‬

‫ہنوتا دقراپھچایےہہکفلکتیکدحتکتچنہپاجںیئاورہنا دقراظرہایکےہہکاامیناامینیہہنرےہاوروکیئافدئہ‬ ‫ا ررتمبتہنوہےکس۔‬ ‫)وفلماظتدلجدومدجدیاڈینشیہحفص‪(212-271‬‬

‫ا و ترضحتادق یرشفیالےئوضحروکیربدییئگہکاکیاپدریاصبحانبمرگوفسرڈےناکیاتکباےنپزمعںیم‬ ‫ٓاپےکداعوییکرتددیںیمیھکلےہا اکانمراھکےہ’’ریمزاالغمادمحاقدایناکحیسماوردہمی‘‘ رگموضحرےکدوعےاور‬ ‫دال لئوکوخبلصفمایبنایکےہاورا یکااشتعارمہکیںیمتہبیکیئگےہا رذرکوہاتراہہکاهللاعتٰیلےناکی‬ ‫ااشتعاکذرہعیانبایےہا یکویہلاثلےہہک؎‬ ‫ںوووشدببسریخرگدخاوخاید‬ ‫رضحتادق ےنرفامایہک‪:‬‬ ‫رھپوتمہوکیھبرضورانھکلاچےہبجاوہنںےنروطریدہیےکاتکبںیمہیجیھبوتںیمہیھبیدہیانجیھباچےیہہیدخاےکاکم‬ ‫ںیہ۔اخموفلںیکوتہجےستہباکماتنبےہںیمےنٓازامایےہہکاہجںاخمفلوھٹرکاھکاتےہواہںیہاکیڑبیتمکحیکتات‬ ‫وہیتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(273‬‬

‫‪6‬؍اتسگیکاشموکرضحتحیسموموعدیرشفیالےئ۔ریپوگڑلییکا رنفاکرروایئاکذرکاھتوجا ےناینپاتکبفیس‬ ‫ایتشچیئیکاتفیلںیمیکےہاورسجاکرازا یکااشتعںیمتالکلوھکلدایاجوےاگاورداینوکداھکایاجےئاگہکنف‬ ‫وسھک فنصمیھبداینںیمںیہ۔ا ےک دعارمہکیےکوہشمررتفمیدمیعاایل ڈویئاکاابخرڑپاھایگوجیتفمدمحماصدق‬ ‫اصبحاکیرعہصےسانسایرکےتںیہڈویئےناےنپاخمفلوقومں‪،‬تاداشوہںاوروتنطلسںیکتبسنوگشیپیئیکےہہکوہابتہ‬ ‫وہاجںیئےگ۔ا ررضحتادق یکرگہریتوتیمحدینیوجشںیمٓایئاوررفامای‪:‬‬ ‫’’رتفمیذکاباالسماکرطخانکدنمشےہ۔رتہبےہا ےکانماکیالھک طاھچپرکاجیھباجوےاورا وکاقمہلبےکےیل‬ ‫البایاجوے۔االسمےکوساداینںیموکیئاچسذمبہ ںیہےہاوراالسمیہیکاتدیئںیمرباکتاوراشنناظرہوہےتںیہریما‬ ‫نیقیےہہکارگہیرتفمیریمااقمہلبرکےاگوتتخستسکشاھکےئاگاورابو تٓاایگےہہکدخااعتٰیلا ےکا رتایکا‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪28‬‬

‫وکزسادے۔’’ قضہیرقاراپایہک‪7‬اتسگوکرضحتادق اکی طا رتفمیوکںیھکلاوراےساشننامنیئےکدیمانںیم‬ ‫ٓاےنیکدوعترکںی۔ہی طارگنزییزتانںیمرتہمجوہرکفلتخماابخراتںیمیھباشعئوہاگاوراجیھباجوےاگ۔’’‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(821-827‬‬

‫اکیصخشےناینپرںایانسیئسجںیمہیٓاتییھت فِ ۡط َرتَ ٰ ّ‬ ‫اس َعلَ ۡیَ​َا)ارلوم ‪(31:‬رفامای‪-:‬ا‬ ‫للاِ الَّتِ ۡی فَطَ َر النَّ َ‬ ‫ےکٰینعمیہیںیہہکاالسمرطفیتذمبہےہااسننیکانبو سجذمبہوکاچیےہوہاالسمےہا ےکہیینعمںیہہک‬ ‫االسمںیمانبو ںیہےہ۔ا ےکامتماوصلرطفتااسنینےکوماقفںیہ۔ثیلثتاورافرہیکفرح ںیہںیہوج ھجمںیم‬ ‫ ںیہٓاےتکس۔اسیعویئںےنوخدامانےہہکاہجںتیلثت ںیہیئگواہںوتدیحاکاطمہبلوہاگ۔ویکہکنرطفتےکوماقفوتدیحیہےہ‬ ‫ارگرقٓانرشفیہنیھبوہات۔بتیھبااسنینرطفتوتدیحیہوکامیتن۔ویکہکنوہتاینطرشتعیےکوماقفےہااسییہاالسمیک‬ ‫لکمیلعتتاینطرشتعیےکوماقفےہربالخفاسیعویئںیکمیلعتےکوجاخمفلےہ۔دوھکیاحلیہںیمارمہکیںیمالطقاک‬ ‫اقوننالخفالیجناپ رکانڑپا۔ہید تویکںشیپٓایئا ےئلہکالیجنیکمیلعترطفتےکوماقفہنیھت۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(321‬‬

‫ارمہکیےکاکیارگنزیاکااہتشرانسایایگسجںیما ےناھکلےہہکحیسمیکدوتارہٓادمو تاکیہیو تےہ۔وہلکاشنانت‬ ‫وپرےوہےئگوجٓادماثینےکشیپہمیخےھتاورا ےنا ایبنوکڑبے پ‬ ‫بںاورسال رفوںیکاہشدوتںےسوقیایکےہ۔‬ ‫رضحتادق ےنرفامایہک‪:‬۔الصںیمانیکہیتاتہکحیسمیکٓادماثیناکو تیہیےہ۔اورا ےکٓاےنےکامتماشنانت‬ ‫وپرےوہےئگںیہتالکلرامرےءاشنءےکاطمقبےہاوررایتسیھبایسںیمےہانیکوہتاتوجقحوہاوراہجںکتوہرایتس‬ ‫یکامحتیںیموہاےسردہنرکاناچےیہ۔ہیولگاکیفرحےسرامریدختمرکرےہںیہ۔ا کلمںیماہجںرامریغیلبت‬ ‫ڑبیتنحماوررصفریثکےسیھبوپریفرحےسامکہقح ںیہچنہپیتکس۔واہںہیرامریا دختموکتفمایھچفرحےس‬ ‫وپرارکرےہںیہ۔اوہنںےنو تیکصیخشتوتتالکلراتسیکےہ۔رگماتنجئاکنےنلںیمتخسیطلغرکےتںیہوجٓاےنواےل‬ ‫یکااظتنرٓاامسنےسرکےتںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمدجدیاڈینشیہحفص‪(228-222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪29‬‬

‫وضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اباکیوہالچڑپیےہےسیجرامرےدولںںیمڈاالےہہکحیسمرمایگوےسییہابانےک(الہویرپوارمہکیےک)ولوگں‬ ‫ےکدولںںیمڈاالےہ۔اابخراورراسےلتکلنےںیہاورحیسمیکادیمگلریہےہبساکپررےہںیہہکیہیزامہنےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمدجدیاڈینشیہحفص‪(321‬‬

‫وضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫رھپااحدثیںیمڑپےتھےھتہکدہمیےکزامہنںیمراضمنےکہنیہمںیموسکفوسخفوہاگاوربجکتہیاشننوپرا ںیہ‬ ‫وہااھتا و تکتوشراچمےتےھتہکہیاشننوپرا ںیہوہا‪،‬نکیلاباسریداینرقًابیوگاہےہہکہیاشننوپراوہا۔اہیںکت‬ ‫ہکارمہکیںیمیھبوہا۔اوردورسےاممکلںیمیھبوپراوہا۔‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمدجدیاڈینشیہحفص‪(881‬‬

‫وضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ارمہکیےسانجبیتفمدمحماصدقاصبحےکذرہعیاکیڈارٹکیکویبیےناےنپیسکاعرہضےکےیلداعیکدروخاتسیکیھت‬ ‫ٓاپےنرفامای‪:‬‬ ‫ا وکوجابںیماھکلاجوےہکا ںیمکش ںیہہکداعںںیکوبقتیلررامرااامینےہاوراہللاعتٰیلےنانےکوبقل‬ ‫رکےناکوںوہیھبرفامایےہرگمداعںںےکارثاوروبقتیلوکوتہجےکاسھتتہبڑباقلعتےہاوررھپوقحقےکاحل ےسداعےک‬ ‫ےیلوجشدیپاوہاتےہاوردخااعتٰیلاکقحبسراغبلےہا و تداینںیمرشکالیھپوہاےہاوراکیاعزجااسننوکاهلل‬ ‫اعتٰیلےکاسھترشکیایکاجاتےہا ےیلرطفیتوطرررامریوتہجا فرفاغبلوہریہےہہکداینوکا رشکےس‬ ‫اجنتےلماوراہللاعتٰیلیکر تماقمئوہا ےکوسادورسیفرفمہوتہجرکیہ ںیہےتکس۔اورہیتاترامرےاقمدصاور‬ ‫اکمےسدورےہہکا وکوھچڑرکدورسیفرفوتہجرکںیہکلبا ںیماکی مسیکتیصعماکرطخہوہاتےہ۔‬ ‫اہںہیریمااامینےہہکامیبروںایتبیصمزدوںےکےیلوتہجیکاجوےوتا اکارثرضوروہاتےہہکلباکیو تہیارمروطر‬ ‫اشننےکیھباخموفلںےکاسےنمشیپایکایگاوروکیئاقمہلبںیمہنٓاایا و تریمیاسریوتہجایساکیارمیکفرفوہریہ‬ ‫ےہہکہیولخمقریتسدوروہاوربیلصوٹ اجوےا ےیلرہاکمیکفرفا و تںیموتہج ںیہرکاتکس۔دخاےنےھجم‬ ‫ایسفرفوتمہجرکدایےہہکہیرشکوجالیھپوہاےہاوررضحتیسیعوکدخاانبایایگےہا وکتسینوانوبدرکدایاجوے۔ہی‬ ‫وجشدنمسریکفرحریمےدلںیمےہایسےیلڈویئوکاھکلےہہکوہاقمہلبےکےیلےلکنسپمت ربرکوبجکتہکاکی‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪30‬‬

‫داعاکہلصیفوہاجوےا ےک دعاےسیاومریکفرفیھباهللاعتٰیلاچےہوتوتہجوہیتکسےہنکیلداعرکاےنواےلےکےیلہی‬ ‫یھبرضورےہہکوہاینپاالصحرکےاوراهللاعتٰیلےسحلصرکےاےنپانگوہںےسوتہبرکے۔سپاہجںکتنکمموہمت‬ ‫اےنپٓاپوکدرتسرکواورہیًانیقی ھجمولہکااسنناکراتسریھبکافدئہ ںیہااھٹاتکس۔‬ ‫حیسمیکزدنیگےکاحالتڑپوھوتاصفولعمموہاگہکوہدخا ںیہےہا وکاینپزدنیگںیمسکدقروکںیتفاورںیتفلکااھٹین‬ ‫ڑپںیاورداعیکںوموبقتیلاکاسیکرباومنہنا یکزدنیگںیمداھکایایگےہوصخًاصتاغوایلداعوجاےسیارطضابیکداعےہوہ‬ ‫یھبوبقلہنوہیئاوروہایپہللٹہناکس۔سپایسیاحتلںیمدقممہیےہہکمتاینپاحتلوکدرتسرکواورااسننیکرشتس‬ ‫وھچڑرکیقیقحدخایکرشتسرکو۔‬ ‫)وفلماظتدلجمجنپدجدیاڈینشیہحفص‪(225-222‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫مہا تاتےکاق لئ ںیہںیہاورہنیہا ہلئسمںیممہوترتییکریپویرکےتںیہہکھچاستزہاراسلےسیہبجےس‬ ‫ہیٓادمدیپاوہااھتا دایناکٓااغزوہاےہاورا ےسس ےلھچکیھبہناھتاوردخاوگایلطعماھتاورہنیہمہا تاتےکدمیعںیہ‬ ‫ہکہیامتملسنااسنینوجا و تداینےکفلتخموصحںںیموموجدےہہیایسٓارخیٓادمیکلسنےہ۔مہوتا ٓادمےسس ےل‬ ‫یھبلسنااسنینےکاق لئںیہاسیجہکرقٓانرشفیےکاافل ےسہتپاتگلےہ۔دخااعتٰیلےنہیرفامایہک اِنِّ ۡی َجا ِعل فِی‬ ‫ۡ‬ ‫ض َخلِ ۡیفَۃ )ارقبلہ ‪(31:‬۔ہفیلخےتہکںیہاجنیشنوک۔ا ےساصفہتپاتلچےہہکٓادمےسس ےلیھبولخمقوموجد‬ ‫اَلَ ۡر ِ‬ ‫یھت۔سپارمہکیاورٓارٹسایلیوہریہےکولوگںےکقلعتممہھچک ںیہہہکےتکسہکوہا ٓارخیٓادمیکاوالدںیمےسںیہایہک‬ ‫یسکدورسےٓادمیکاوالدںیمےسںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجدمہ‪-‬رااناڈینشیہحفص‪(232‬‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 85‬ربمتس‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪31‬‬

‫(طسق ‪)3‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب ایسوکل‬ ‫دورسےدنحبصونےجبیکریسںیمڈارٹکولاقےکذرکرسجاکایبنایسوکل ےکاکیاابخرںیمےسذگہتشدنانسایایگاھت‪،‬سج‬ ‫ںیمرممہیسیعےکنمضںیماھکلایگاھت۔تہبد رکتوگتفگوہیتریہ۔ٓاپےنیتفمدمحماصدقاصبحاورومولیاہللدای‬ ‫ولدایھینوکزمدیاقیقحتتاکمکحدای۔دورانوگتفگرفامای‪:‬‬ ‫’’رعیبںیمقلینٹچوکیھبےتہکںیہ۔‘‘ سجریتفمدمحماصدقاصبحےناہکہکارگنزییںیمقلاچےنٹوکےتہکںیہ۔ا ر‬ ‫ٓاپےنرفامایہک’’ینٹچکتوتتاتچنہپیئگےہادیمےہہکرممہیٹپکتیھب لکٓاوے‘‘۔رفامایارگنزییاتکوبںاوراترخی‬ ‫اسیلکےسا ےکاحالتےکقلعتماقیقحتترکیناچےیہ۔ہیاکییئنتاتیلکنےہ۔رھپرفامای’’ہکہیھچکلکشمارم ںیہےہ۔‬ ‫ارگمہاچںیہوتولاقروتہجرکںیاورا ےسبساحلدرایتفرکںی‪،‬رگمرامریتعیبطا ارمےسرکاتہرکیتےہہکمہ‬ ‫اہللاعتیلےکوساےئیسکاوریکفرفوتہجرکںی۔دخااعتٰیلٓاپرامرےبساکمانباتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(353-355‬‬

‫ایسوکل ےکعلضاکاکیربمنداراھت۔ا ےنتعیبرکےنےک دعوپاھچہکوضحراینپزتانابمرکےسوکیئوہفیظاتبدںی۔‬ ‫رفامایہکامنزوںوکونساررکڑپوھویکہکناسریالکشمتیکیہییجنکےہاورایسںیماسریذلاتاورزخاےنرھبےوہےئ‬ ‫ںیہ۔دصقدلےسروزےروھک۔دصہقوریخاترکو۔دروداوراافغتسرڑپاھرکو۔اےنپرہتشداروںےسکینولسکرکو۔‬ ‫اسمہویںےسرہمتاینےسشیپٓاں۔ینبونعہکلبویحاونںریھبرمحرکواورانریھبملظہناچےیہ۔دخاےسرہو تافحتظ‬ ‫اچےتہروہویکہکناناپکاورانرمادےہوہدلوجرہو تدخاےکٓااتسہنر ںیہرگاراتہوہرحمومایکاجاتےہ۔دوھکیارگدخایہ‬ ‫افحتظہنرکےوتااسنناکاکیدمذگارہ ںیہ۔زنیمےکےچینےسےلرکٓاامسنےکاورکتاکرہہقبطا ےکدونمشںاک‬ ‫رھباوہاےہ۔ارگایسیکافحتظاشلماحلہنوہوتایکوہاتکسےہ۔داعرکےتروہہکاہللاعتٰیلیداتیراکردنبرےھک۔ویکہکن‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪32‬‬

‫ضلُّ بِ ٖہ َکثِ ۡیرا ۙ َّو یَ​َۡ ِد ۡی بِ ٖہ َکثِ ۡیرا )ارقبلۃ‬ ‫ا ےکارادےدویہںیہ۔رمگاہرکاناوریداتیدانیاسیجہکرفاماتےہ یُ ِ‬ ‫‪)27:‬۔سپبجا ےکارادےرمگاہرکےنریھبںیہوترہو تداعرکیناچےیہہکوہرمگایہےساچبوےاوریداتییک‬ ‫وتقیفدے۔رنمزماجونبویکہکنوجرنمزمایجاایتخررکاتےہدخایھبا ےسرنماعمہلمرکاتےہ۔الصںیمکینااسننوتاانپ‬ ‫اپںںیھبزنیمروھپکنوھپکنرکاایتح ےسراتھکےہاتیسکڑیکےوکیھبا ےسفیلکتہنوہ۔ قضاےنپاہھتےس‪،‬اپںں‬ ‫ےس‪ٓ،‬اھکنوہریهاعضااءےسیسکوکیسکونعیکفیلکتہناچنہپںاورداعںیئامےتگنروہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمدجدیاڈینشیہحفص‪(237-233‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اکیدہعفاکذرکےہبجںیمایسوکل ںیماھت۔اکیاکمنںیمںیماوردنچٓاد یےھٹیبوہےئےھت یلجڑپیاوررامرااسرااکمن‬ ‫دوھںیئےسرھبایگاورا دروازہیکوچٹھکسجےکلصتماکیصخشاھٹیبوہااھتایسیریچییئگےسیجٓارےےسریچیاجیت‬ ‫ےہ۔رگما یکاجنوکھچکیھبدص ہہناچنہپ‪،‬نکیلایسدن یلجاجیتھگنسےکوشاہلریھبڑپیاوراکی ابمرا ہتا ےکادنروک‬ ‫رکچاھکرکاجاتاھتاہجںاکیٓاد یاھٹیبوہااھتوہامتمرکچ یلجےنیھباھکےئاوراجرکا رڑپیاورااسی الایہکتالکلاکی‬ ‫وکےلئیکلکشاےسرکدایرھپہیدخااکرصتف ںیہوتاورایکےہہکاکیصخشوکاچبایلاوراکیوکامردای۔دخاےنمہےسوںوہ‬ ‫اس اکےہ۔‬ ‫رفامایےہاورا ررامرااامینےہوہوںوه َو ٰللاُ یَ ْع ِ‬ ‫م ُك َ ِمنَ النَّ ِ‬ ‫)وفلماظتدلجمجنپدجدیاڈینشیہحفص‪(331‬‬

‫اراشداتتاتب الوہر‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫وخدرامرےا اگںںںیماہجںرامریدجسمےہ۔اکرداروںیکہگجیھت۔رامرےنپچباکزامہناھت‪،‬نکیلںیمےنربتعمٓاد ںوں‬ ‫ےسانسےہہکبجارگنزییدلخوہایگوتدنچروزکتویہاقوننراہ۔اکیاکردارٓاایوہااھتا ےکاپ اکیاملسمنیہایہ‬ ‫اھت۔وہدجسمںیمٓاایاورؤمذنوکاہکہکتاگندے۔ا ےنویہانگنگرکاذاندی۔یہایہےناہکہکایکمتایسفرحرتاگن‬ ‫دےتیوہ؟ؤمذنےناہکاہں!ایسفرحدےتیںیہ۔یہایہےناہکہک ںیہوکےھٹرڑچھرکاویچنٓاوازےساذاندےاورسج‬ ‫دقرزورےسنکممےہوہدے۔وہڈرا‪ٓ،‬ارخا ےنزورےستاگندی۔امتمدنہواےھٹکوہےئگاورالُمّںوکڑکپایل۔وہےباچرہ‬ ‫تہبڈرااورربھگاایہکاکردارےھجماھپیسندےدےاگ۔یہایہےناہکہکںیمریتےاسھتوہں۔ٓارخدگنسلرھچیامرربنمہ‬ ‫ا وکڑکپرکاکردارےکاپ ےلےئگاوراہکہکاہمراج!ا ےنمہوکرھبٹشرکدای۔اکرداروتاجاتناھتہکتنطلسیدبلیوہیئگ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪33‬‬

‫ےہاورابوہاھکساشیہ ںیہریہ‪،‬رگمذرادیبزتانےسوپاھچہکوتےناویچنٓاوازےسویکںتاگندی؟یہایہےنٓاےگڑبھرک‬ ‫اہکہکا ےن ںیہںیمےنتاگندی۔اکردارےناہکہکمکوتخب!ویکںوشرڈاےتلوہ۔الوہرںیموتابےلھکوطرےساگےئذحب‬ ‫وہیتےہ۔متاکیاذانوکروےتوہ۔اجںےکپچوہرکھٹیبروہ۔ارغلضہیوایعقاوریچستاتےہوجرامرےدلےسیتلکنےہ۔‬ ‫ارثلیےساکنالےہ۔ا اکااسحنمہہنامںینہیسکدقرانرکشیاورکمنرحا یےہ۔‬ ‫سجوقمےنمہوکتحت ٰ‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(233-232‬‬

‫وضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ئ‬ ‫دوھکیالوہرےکپشباصبحےنالوہرںیمڑبےامہاضمنیمررچکیلدیاوراینپرقٓاندایناوردحثیداینےکتوبتےک‬ ‫ےیلڑبیوکششیک‪،‬نکیلاےسمہےندوعتیکوتتاوجدہکیاپویرینےنیھبا وکرشدنمیگدالیئ‪،‬رگموہرصفہیہہکرکہک‬ ‫رامرادنمشےہاقمہلبےساھبگایگ۔مہوکاوسف ےسانہکڑپاتےہہکپشباصبحوتحیسمیکمیلعتاکاکلمومنہنوہاناچےیہاھت‬ ‫اوراےنپدونمشںوکایپررکوراناکوپرا‬

‫وہاتارگںیماناکدنمشیھبوہاتاحالہکنںیمچساتہکوہںاوردخایک مساھکرکاتہک‬

‫وہںہکونعااسنناکبسےسڑبھرکریخوخاہاوردوتسںیموہں۔اہںہیچسےہہکںیمانامیلعتتاکدنمشوہںوجااسنن‬ ‫یکرواحیندنمشںیہاورا یکاجنتیکدنمشںیہ۔ قضپشباصبحوکیئکتاراابخروںےنا اعمہلمںیمرشدنمہایک‬ ‫رگموہاسےنمہنٓاےئ۔اسیعویئںیکہیاحتلےہہکارگیسکوکاسدہدےتھکیںیہوتوھچاےہوتاٹیبانبرکاورڑباےہوتتاپانبرکادنر‬ ‫دالخوہےتںیہ۔اوردےتھکیںیہہکارگوہاحالتےسوافقےہوترھپا ےسضغبرکےتںیہا ےیلہکبجدخاےسقلعت‬ ‫وتڑےتھٹیبںیہوتولخمقےسیچسہدردیویکرکندیپاوہ‪،‬رگمرامریامجتعاخ ےہا وکاعماملسمونںیکفرحہنںیھجمس۔‬ ‫)وفلماظتدلجدومدجدیاڈینشیہحفص‪(522‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‬ ‫ْس ٰ ّ‬ ‫اف َع ْبدَہ اکاشننےہ۔ہیتہبرااناماہمےہاورا و تاکےہبجہکریمےوادل‬ ‫للاُ بِ َک ٍ‬ ‫رھپا ےکاسھت اَلَی َ‬ ‫اصبحرموحماکااقتنلوہا۔ںیمالوہرایگوہااھت۔رمزااصبحیکامیبرییکیربوجےھجمالوہریچنہپںیم ہعموکاہیںٓاایگوتدر ِد‬ ‫رگدہیکاکشتییھت۔س ےلیھبوہارکاتاھتا و تفیفختیھت۔ہتفہےکدندورہپوکہقح رےہےھتاوراکیدختماگر‬ ‫اھکنپرکراہاھت۔ےھجماہکہکابٓاراماکو تےہمتاجرکٓارامرکوںیموچتارہںیمالچایگ۔اکیدختماگرامجلانمریمےاپںں‬ ‫ق اورًاعما ےکاسھتہیمیہفتوہیئ۔ابںیم ںیہ‬ ‫ار ِ‬ ‫دتاراہاھت۔یڑوڑییسونغدیگےکاسھتاماہموہا َوال َّس َكآ ِء َوالطَّ ِ‬ ‫ہہکاتکسہکظفلس ےلٓاےئایمیہفت۔ مسےہٓاامسنیکاور مسےہا احدہثیکوج قوبٓااتفبےک دعوہےنواالےہ۔وگای‬ ‫دخااعتٰیلزعاریسرکاتےہ۔ہیاکیبیجعتاتےہسجوکرہاکی ںیہ ھجماتکس۔اکیتبیصمیھبٓایتےہاوردخاا یک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪34‬‬

‫زعاریسیھبرکاتےہوچہکناکیایناعمرشوعوہےنواالاھت۔ا ےیلدخااعتیلےن مساھکیئےھجمہیدھکیرکدخااعتٰیلاکبیجع‬ ‫ااسحنوسحم وہاہکریمےوادلاصبحےکاحدہثااقتنلیکوہ مساھکاتےہا اماہمےکاسھتیہرھپًاعمریمےدلںیم‬ ‫رشبتیےکراقےضےکوماقفہیایخلذگرا۔اورںیما وکیھبدخااعتٰیلیہیکفرفےساتھجمسوہںہکوچہکناعمشےک‬ ‫تہبےساباببانیکزدنیگےسوا ہتسےھت۔ھچکاماعما ںیہاتلماھتاورھچکاورفلتخموصرںیتٓادمینیکںیھتسجےسوکیئ‬ ‫دوزہارےکرقبیٓادمینوہیتیھت۔ںیمےناھجمسہکابوہوچہکنطبضوہاجںیئےگ‪،‬ا ےیلںیمہاالتبٓاےئاگ۔ہیایخل‬ ‫فلکتےکوطرر ںیہہکلبدخایہیکفرفےسریمےدلںیمذگرا۔اورا ےکذگرےنےکاسھتیہرھپہیاماہم‬ ‫ْس ٰ ّ‬ ‫اف َع ْبدَہ ینعیایکاہللاےنپدنبہےکےیلاکیف ںیہےہانچہچنہیاماہمںیمےنالموالماوررش پ‬ ‫میک‬ ‫للاُ بِ َک ٍ‬ ‫وہا اَلَی َ‬ ‫رعمتفاکیارتشگنیںیمایسو توھکلاایلاھتوجمیکحدمحمرشفییکرعمتفارمرستےسونبایئیھتاوروہارتشگنیںیمادھا‬ ‫وہااماہموموجدےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(858-852‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’یسکو تاکاالخ اوردختمااسننےکاکمٓااجاتےہ۔اشدیانووتقںاکاالخ یہوہوجتاآلرخومولیدمحمنیسحاصبحوک‬ ‫ا ہلسلسیکفرفروجعرکےنیکوتقیفدےویکہکنوہتہبوھٹرکںیاھکےکچںیہاورٓارخدھکیےکچںیہہکدخاےکاکومں‬ ‫ںیموکیئاحرج ںیہوہاتکس۔‬ ‫رفامایااسییہااہتجدیوطررںیمہضعبولوگںریھبنسحنظےہہکوہیسکو تروجعرکںیےگویکہکناکیدہعفاماہموہا‬ ‫اھتہک‬ ‫’’الوہرںیمرامرےاپکبحمںیہ‪،‬ووسہسڑپایگےہریٹمفیظنےہ‪،‬ووسہس ںیہرےہاگ۔یٹمرےہیگ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(823‬‬

‫الوہرےساکیصخشاک طٓاایہکاےسوخابںیمرضحتادق یکتبسنالتبایایگہکوہاچسےہ۔ا صخشیکارادتاکی‬ ‫ریقفےکاسھتیھتوجہکداات جن شخےکہربقہےکاپ راہرکاتےہا صخشےنا ےسایبنایکوتا ےناہکہکرمزا‬ ‫اصبحیکا ےنرعہصےسرتیقاکوہاناوردندبنرعوجاکوہانانیکاچسیئیکدخ لےہرھپاکیاورتسمریقفواہںاھتا‬ ‫ےناہکتاتاںیمہیھبوپھچےنیلدو‪،‬دورسےدنا ےنالتبایہکےھجمدخاےناہکےہہکرمزاومالےہاولریقفےناہکہکومالان‬ ‫اہکوہاگہکوہریتااورریمااورمہوسیجںبساکومالےہ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪35‬‬

‫رضحتادق ےنرفامایہک۔ٓاجلکوخاباوررںایتہبوہےتںیہولعمموہاتےہہکاہللاعتٰیلاچاتہےہہکولوگںوکوخاوبں‬ ‫ےساالطعدویےدخاےکرفےتشا فرحرھپےتںیہےسیجٓاامسنںیمڈٹیوہیتےہوہدولںںیمڈاےتلرھپےتںیہہکامنول‬ ‫امنول۔‬ ‫رھپاکیاورصخشاکاحلایبنایکہکسجےنوضحراعیلےکردںیماکیاتکبےنھکلاکارادہایکوتوخابںیمٓارضحنتیلصاہلل‬ ‫ہیلعوملسےناےساہکہکوتوترداتھکلےہاورالصںیمرمزااصبحےچسںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(333-335‬‬

‫وضحررفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’بیجعتاتہیےہہکحیسموموعدوقبلونابدصقینسحاخناصبحےکدصیےکرسروہاگاورہییھبوہاتہکےہہک‬ ‫وچدوھںیدصیےسٓاےگہنوہاگ‪،‬رگمابوتا دصیےسسیباسلذگرےئگ۔اپوچناںہصحدصیاکذگراکچارگابکت‬ ‫یھب ںیہٓاایوترھپوساسلکتااظتنررکےترںیہ۔ا دصیںیماالسمالہبیلصےسالچکاجوےاگ۔بجاچپ اسلںیم‬ ‫ہیاحلوہایگےہہکسیتالھکٓاد یرمدتوہےکچںیہاورم یسم یسوشتکڑبیتھےہانیکوش یخڑبیتھیئگےہ۔اہیںکتہک‬ ‫ااہمتاوملنینمم یسدنگیاتکباشعئیکیئگ۔انمجنامحتیاالالسمالوہرےنا ےکالخفوگرٹنمنےکاپ رومیرلی‬ ‫اجیھب۔ا ےکرومیرلیےسس ےلےھجماماہموہاکچاھتہکہیرومیرلیانجیھبےبافدئہےہانچہچنریمےدووتسںوکوجاہیںرےتہ‬ ‫ںیہاورانوکیھبوجدورسےرہشوںںیمںیہولعمماھتہکہیںیمےناماہملبقازو تانوکاتبدایاھتٓارخویہوہااور‬ ‫وگرٹنمنےنا روکیئاکرروایئانمجنےکبسحءاشنءہنیک۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمدجدیاڈینشیہحفص‪(288‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’الوہریکتبسناہکاجاتاھتہکا یکرسزنیمںیماےسیازجاءںیہہکا ںیماطوعینڑیکےزدنہ ںیہرہےتکسنکیلواہںیھب‬ ‫اطوعنےنٓانڈ راڈاالےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجمتفہاڈینشی‪8112‬ءہحفص‪(21‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪36‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’االسمےنرشاطئاپدنبیرہدووعروتںاوررمدوںےکواےطسالزمےئکںیہ۔ردہرکےناکمکحاسیجہکوعروتںوکےہرمدوں‬ ‫وکیھبواسییہاتدیکیمکحےہضغرصباک۔امنز‪،‬روزہ‪،‬زٰوکۃ‪،‬جح‪،‬الحلورحاماکاایتمز‪،‬دخااعتٰیلےکااکحمےکاقمہلبںیماینپ‬ ‫اعدات‪،‬رمسورواجوکرتکرکانوہریہوہریہایسیاپدنبایںںیہ نےساالسماکدروازہاہنتییہگنتےہاوریہیوہجےہہک‬ ‫رہاکیصخشا دروازےںیمدالخ ںیہوہاتکس۔اسیعیئتاشورہہچوخایہ تک۔اوراناکذمبہیھباکیےبدیقذمبہ‬ ‫ےہ۔اوراملسمونںںیمیھبٓالکجانولوگںوکداھکیدیھکیاکیااسیرفہقدیپاوہاےہہکوہاالسمںیمرتمیمرکاناچےتہںیہ۔‬ ‫الصںیمہیبساومرایسےبدیقیاورٓازادیےکوخادنمشہوںوکوسےتھجںیہ۔رگمایدرںیھکہکےبدیقیاوراپزیکیگوت تورو‬ ‫تملظیکفرحٓاسپںیمدنمشںیہ۔الوہرںیمیھبابطعئںیموبقلقحیکادعتسادوتولعمموہیتےہرگمےبدیقیاورٓازادی‬ ‫انےکراےتسںیماکیتخسروکےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجدمہاڈینشی‪8112‬ءہحفص‪(327-323‬‬

‫اراشداتتاتب دنلن‪،‬رفاسنوریپ‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’رھپمہہیدےتھکیںیہہکافرہاکہلئسمامےننواولںےناپکتاینطیکیلمعریظنںیایکاقمئیکںیہ؟ویرپیکدبارامایلںبسوک‬ ‫ولعممںیہ۔رشابوجامارجلامئاوراماابخلثئےہ۔ا یکویرپںیما دقررثکتےہہکا یکریظنیسکدورسےکلم‬ ‫چپھ‬ ‫ںیم ںیہیتلم۔ںیمےنیسکاابخرںیمڑپاھاھتہکارگدنلنیکرشابیکدواکونںوکاکیالنئںیمراھکاجےئوت پھر لیمکت‬ ‫یلچاجوںی۔سجاحتلںیمانوکہیمیلعتدییئگےہہکرہاکیانگہیکاعمیفاکرسٹیکفیٹدایایگےہاورسجدقرانگہوکیئ‬ ‫رکےوہاعمفںیہ۔ابوسچرکاسیعیئمہوکوجابدںیہکا اکارثایکڑپےاگ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(833‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’ًالثمرثکتازدواجرارتعاضرکےتںیہہکاالسمےنتہبوعروتںیکااجزتدیےہ۔مہےتہکںیہہکایکوکیئااسید ریاور‬ ‫رمددیمانرتعمضےہوجمہوکہیدالھکےکسہکرقٓاناتہکےہہکرضوررضوراکیےسزایدہوعرںیترکو۔اہںہیاکییچس‬ ‫تاتےہاورتالکلیعبطارمےہہکارثکاواقتااسننوکرضورتشیپٓااجیتےہہکوہاکیےسزایدہوعرںیترکے۔الث‬ ‫وعرتادنیھوہیئگےہایاوریسکرطخانکرمضںیمالتبموہرکا اقلبوہیئگہکاخہنداریےکاومررسااجنم ںیہدےیتکس‬ ‫اوررمدازراہہدردیہییھب ںیہاچاتہہکاےسدحیلعہرکےایرمحیکرطخانکامیبرویںاکاکشروہرکرمدیکیعبطرضوروتںوک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪37‬‬

‫وپرا ںیہرکیتکسوتایسیوصرتںیمارگاکنحاثینیکااجزتہنوہوتالتبںایکا ےسدباکریاوردباالخیقوکرتیقہنوہیگ؟رھپارگ‬ ‫وکیئذمبہایرشتعیرثکتازدواجوکرویتکےہوتانیقیًوہدباکریاوردباالخیقیکؤمدیےہنکیلاالسموجداینےسدباالخیقاور‬ ‫دباکریوکدوررکاناچاتہےہااجزتداتیےہہکایسیرضوروتںےکاحل ےساکیےسزایدہویبایںرکے۔ااسییہاوالدےکہن‬ ‫وہےنرہکبجالودلےکسپرمگاخدنانںیمتہبےساگنہےماورتشکووخنوہےنکتونتبچنہپاجیتےہ۔اکیرضوری‬ ‫ارمےہہکوہاکیےسزایدہویبایںرکےکاوالددیپارکےہکلبایسیوصرتںیمکیناوررشفیایبیبںوخدااجزتدےدہ ی‬ ‫ںیہ‪،‬سپسجدقروغررکوےگہیہلئسماصفاوررونشرظنٓاےئاگ۔اسیعیئوکوتقحیہ ںیہاتچنہپہکا ہلئسمر ہتکینی‬ ‫رکے‪،‬ویکہکنانےکہملسمیبناورمہلمہکلبرضحتحیسمہیلعاالسلمےکزبروگںےناستاستوساورنیتنیتوسایبیبں‬ ‫ںیکاورارگوہںیہکہکوہافقسافرجےھتوترھپانوکا تاتاکوجابدانیلکشموہاگہکانےکاماہمدخاےکاماہمویکںرکوہ‬ ‫ےتکسںیہ؟اسیعویئںںیمضعبرفےقاےسییھبںیہوجویبنںیکاشنںیمایسیخاتسایخںاجزئ ںیہرےتھک۔العوہازںیالیجنںیم‬ ‫رصاتحےسا ہلئسموکایبنیہ ںیہایکایگ۔ڈنلنیکوعروتںاکزوراکیتاثعوہایگہکدورسیوعرتہنرکںی۔رھپا‬ ‫وقتییکیسیکدقرےہ۔‘‘‬ ‫ےکاتنجئوخددھکیولڈنلناورریپ ںیمتفعاور ٰ‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(251-251‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’ااتسلگنناوررفاسناوردرگیاممکلویرپںیمہیازلامڑبییتخسےساالسمراگلایاجاتےہہکوہربجےکاسھتالیھپایایگےہ‪،‬‬ ‫رگماوسف اورتخساوسف ےہہکوہ ںیہدےتھکیہکاالسم َ​َلاِ ْك َراہَ فِی ال ِّد ْی ِن یکمیلعتداتیےہاورا ںیہ ںیہولعممہک‬ ‫ایکوہذمبہوجحتفاپرکیھبرگےجہنرگاےناکمکحداتیےہایکوہربجرکاتکسےہ‪،‬رگمالصتاتہیےہہکانالمونںےنوجاالسم‬ ‫ےکانداندوتسںیہہیاسفدڈاالےہ۔اوہنںےنوخداالسمیکتقیقوکاھجمس ںیہاوراےنپایخیلاقعدئیکانبردورسوںوک‬ ‫اصنریوکوخبدمدیچنہپےہ۔ارگہیولگاہجدیک‬ ‫ارتعاضاکوم عدای۔وجھچکاقعدئاناوقمحںےنانبرےھکںیہ۔انےس ٰ‬ ‫وصرتںیمدوھاکہندےتیایہناھکےتوتیسکوکارتعاضاکوم عیہ ںیہلماتکساھت‪،‬رگمابدخااعتٰیلےنارادہایکےہہکوہ‬ ‫االسمےکاپکاوردراشخںرہچہےسہیبسرگدوابغردوررکےاورا یکوخویبںاورنسحوامجلےسداینوکاالطعےشخب‪،‬‬ ‫انچہچنایس قضاوردصقمےکےیلا و تبجہکاالسمدنمشےکرنہغںیماسنھپوہےبسکاورمیتیےچبیکفرحوہراہاھت‬ ‫ا ےناانپہیہلسلساقمئایکےہاورےھجماجیھبےہ۔اتںیمیلمعاچسویئںاورزدنهاشنانتےکاسھتاالسموکاغبلرکوں۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجدومدجدیاڈینشیہحفص‪(527‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪38‬‬

‫رھپارتعاضایکایگہکوصت ررولگےتہکںیہہکہیوصت رخیشیک قضےسونبایئیئگےہرضحتادق ہیلعاٰولصلۃواالسلمےن‬ ‫رفامای’’ہیوتدورسےیکتینرہلمحےہ۔ںیمےنتہبرمہبتایبنایکےہہکوصت رےسرامری قضایکیھت۔تاتہیےہہک‬ ‫وچہکنمہوکالبدویرپوصخًاصڈنلنںیمغیلبترکینوظنمریھت‪،‬نکیلوچہکنہیولگیسکدوعتایغیلبتیکفرفوتہج ںیہرکےت‬ ‫بجکتدایعےکاحالتےسوافقہنوہںاورا ےکےیلانےکاہںملعوصت رںیمڑبیاھبریرتیقیکیئگےہ۔وہیسک‬ ‫صخشیکوصت راورا ےک طواخلوکدھکیرکراےئاقمئرکےتیلںیہہکا ںیمراسازی‪،‬وقتدقیساہکںکتےہ؟اورااسی‬ ‫یہتہبےساومرےکقلعتما ںیہاینپراےئاقمئرکےناکوم علماجاتےہ۔سپالص قضاورتینرامریا ےسہییھت‬ ‫سجوکانولوگںےنوجوخاہوخناہرہتاتںیماخمتفلرکاناچےتہںیہ۔ا وکربےربےریپاویںںیمشیپایکاورداینوکیاکہای۔‬ ‫ںیماتہکوہںہکرامریتینوتوصت رےسرصفاینتیہیھت۔ارگہیسفنوصت روکیہرباےتھجمسںیہوترھپوکیئہکساےنپاپ ہن‬ ‫رںیھکہکلبرتہبےہہکٓاںیھکنیھبولکنادںیویکہکنانںیمیھباایشءاکاکیااکعن یہوہاتےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجدومدجدیاڈینشیہحفص‪(322‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’االس یردہرارتعاضرکانانیکاہجتلےہاہللاعتٰیلےنردہاکااسیمکحداییہ ںیہسجرارتعاضواردوہ۔رقٓاناملسمن‬ ‫رمدوںاوروعروتںوکیداتیرکاتےہہکوہضغرصبرکںی۔بجاکیدورسےوکدںیھکیےگیہ ںیہوتظوفح رںیہےگ۔ہی‬ ‫ ںیہہکالیجنیکفرحمکحدےداتیہکوہشتیکرظنےسہندھکی۔اوسف یکتاتےہہکالیجنےکفنصموکہییھبولعمم‬ ‫ ںیہوہاہکوہشتیکرظنایک؟رظنیہوتاکیایسیزیچےہوجوہشتازیگنایخالتوکدیپارکیتےہ۔ا میلعتاکوجہجیتنوہاےہ‬ ‫وہانولوگںےسیفخم ںیہےہوجاابخراتڑپےتھںیہانوکولعمموہاگہکدنلنےکاپروکںاورریپ ےکوہولٹںےکےسیک‬ ‫رشانمکاظنرےایبنےیکاجےتںیہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(225‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’ڈنلناورریپ ےکوہولٹںاوراپروکںںیماجرکدوھکیایکوہراہےہاورانولوگںےسوپوھچوجواہںےسٓاےتںیہ۔ٓاےئ‬ ‫دناابخراتںیمانوچبںیکرہفتس نیکوالدتاناجزئوالدتوہیتےہ‪،‬اشعئوہیتںیہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(832‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪39‬‬

‫رضحتومالانومولیمیکحونرادلنیاصبحےنرھپذرکایکہکدنلنےساکیصخشےنےھجم طاھکلہکدنلنٓارکدوھکیہک‬ ‫تنجاسیعویئںوکاحلصےہایاملسمونںوک۔ںیمےنا وکوجاباھکلہکیچساسیعتیئحیسماورا ےکوحارویںںیمیھت‬ ‫اوراچساالسمٓارضحنتیلصاہللہیلعوملساوراحصہبؓںیماھت۔سپاندوونںاکاقمہلبرکےکدھکیول۔ا ررضحتا ۃاہللےن‬ ‫ہبلسلستالکماسقبرھپاراشدرفامای‪:‬‬ ‫’’اِنرواحیناومرںیمرہصخشاکاکم ںیہےہہکہجیتناکنلےل۔ہیولگوجدنلناجےتںیہ۔وہواہںاجرکدےتھکیںیہہکڑبی‬ ‫ٓازادیےہرشابوخرییکا دقررثکتےہہکاسھٹلیمکترشایکبداکںینیلچاجیتںیہ۔زاناورہریزانںیموکیئرفقیہ‬ ‫ ںیہ۔ایکہیتشہبےہ؟تشہبےسہیرماد ںیہےہ۔دوھکی!ااسننیکیھبویبیےہاوروہاقلعتتزوتیجراتھکےہاور‬ ‫ردنوںاورویحاانتںیمیھبہیاقلعتتںیہ‪،‬رگمااسننوکاہللاعتٰیلےناکیاظنتفاورادراکاشخبےہ۔ااسنن نوحا‬ ‫وقیےکاسھتٓاایےہ۔انےکاسھتوہاناقلعتتزوتیجںیمزایدہفطلاوررسوراحلصرکاتےہاقمبہلبویحاانتےک‬ ‫اور ٰ‬ ‫وجاےسیوحا اورادراک ںیہرےتھکںیہاورایسےیلوہاےنپوجڑےیکوکیئراعتی ںیہرےتھکےسیجےتک۔‬ ‫سپارگااسننانوحا ےکاسھترسوراحلص ںیہرکےتکسہکلبویحاانتیکفرحزدنیگرسبرکےتںیہرھپانںیماور‬ ‫ویحاونںںیمایکرفقوہا۔ہیوجرفامایےہہکومنمےکےیلیہتنجےہہیا ےیلرفامایےہہکیچسراتحداینیکذلاتےس‬ ‫بتدیپاوہیتےہبجوقتیٰاسھتوہ۔وجوقت ٰیوکوھچڑداتیےہاورالحلورحامیکدیقااھٹداتیےہوہوتاےنپاقممےسےچینرگ‬ ‫اجاتےہاورویحایندرہجںیمٓااجاتےہ۔‬ ‫دنلنںیمبجاہڈئواپرکںیمویحاونںیکفرحدباکرایںوہیتںیہاوروکیئرشموایحاکیدورسےےس ںیہایکاجات۔وترھپ‬ ‫اکیصخشااسنتینوکطبضرھکرکدےھکیوتایسیتشہباورراتحےسزہاروتہبرکےاگہکایسیدویثاورےبہریتامجتع‬ ‫ےسدخااچبےئ۔ایسیامجتعوکوجایسیزدنیگرسبرکیتےہتشہبںیمانھجمسامح تےہ۔الصیہیےہہکتشہبیکدیلک‬ ‫وقتیےہ۔سجوکدخااعتٰیلررھبواس ںیہاےسیچسراتحویکرکنلمیتکسےہ۔ضعبٓادیاےسیدےھکیےئگںیہہک نوکدخا‬ ‫ٰ‬ ‫ررھبوہس ںیہاورانےکاپ روہیپاھتوہوچریالچایگ۔ا ےکاسھتیہزتاندنبوہیئگ۔اوران(افر)وکوجتشہبںیماہک‬ ‫اجاتےہ۔انیکوخدویشکںوکدوھکیہکسکدقررثکتےسوہیتںیہ۔یڑوڑییڑوڑیتاوتںروخدیشکرکےتیلںیہسجےس‬ ‫ولعمموہاتےہہکہیولگاےسیفیعضابلقلاورتسپتمہوہےتںیہہکمغیکربداتشانںیم ںیہےہ۔سجوکمغیک‬ ‫ربداتشاورتبیصمےکاقمہلبیکاط ت ںیہا ےکاپ راتحاکاسامنیھب ںیہےہ۔وخاہمہا وکاھجمسںیکسایہناھجمس‬ ‫وقتییہےسٓااتےہ۔وجیقتموہاتےہا‬ ‫ںیکساوروکیئ ھجمےکسایہن ھجمےکس۔تقیقاالرمیہیےہہکذلاذئاکزمہرصف ٰ‬ ‫ےکدلںیمراتحوہیتےہاورادبیرسوروہاتےہ۔دوھکیاکیدوتسےکاسھتقلعتوہوتسکدقروخیشاورراتحوہیت‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪40‬‬

‫ےہنکیلسجاکدخاےسقلعتوہاےسسکدقروخیشوہیگ۔سجاکقلعتدخاےس ںیہےہاےسایکادیموہیتکسےہاورادیم‬ ‫یہوتاکیزیچےہسجےسیتشہبزدنیگرشوعوہیتےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(832-832‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’اکیاوررضوریتاتےہوجںیم ینہاچاتہوہںاوروہافرہےکقلعتمےہ۔افرہیکالص قضوتیہیاتبیئاجیتےہہک‬ ‫اجنتاحلصوہاوراجنتدورسےاافل ںیمانگہیکزدنیگاورا یکومتےسچباجےناکانمےہرگمںیمٓاپیہےسوپاتھ‬ ‫وہںہکدخاےکےیلااصنفرکےکاتبںہکانگہوکیسکیکوخدیشکےسایفسلفہنوطررایکقلعتےہ؟ارگحیسمےناجنتاکوہفمم‬ ‫یہیاھجمساورانگوہںےساچبےناکیہیفرقیا ںیہوساھجوترھپوعنذتاهللمہاےسیٓاد یوکوتروسلیھب ںیہامنےتکسویکہکنا‬ ‫ےسانگہرک ںیہےتکس۔ٓاپوکویرپےکاحالتاورڈنلناورریپ ےکوااعقتایھچفرحولعمموہںےگ۔اتبںوکناس‬ ‫ؤولہانگہاکےہوج ںیہوہات۔بسےسڑبھرکزانوتراتںیمدبرتاھکلےہرگمدوھکیہکہیالیسبسکزورےسانوقومںںیمٓاای‬ ‫ےہ ناکنیقیےہہکحیسمرامرےےیلرما۔ا وخدیشکےکفرقیےسوترتہبہیاھتہکحیسمداعرکاتہکاوریبملرمعےلماتہکوہ‬ ‫تحیصناوروظعیہےکذرہعیولوگںوکافدئہاچنہپات۔رگمہیوسیھجوتایکوسیھج؟‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجدومدجدیاڈینشیہحفص‪(222‬‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 22‬ربمتس‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪41‬‬

‫(طسق‪)2‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل ورہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب دنلن‪،‬رفاسنوریپ‬ ‫دوعیےک‬ ‫ھچکرعہصوہاہکیتفمدمحماصدقاصبحےناکی طرٹسمپگپٹدمیعحیسموکدنلنںیمھکلرکزمدیاحالتا ےک ٰ‬ ‫درایتفےئکےھتا ےکوجابںیمپگپٹےکرکسرٹیےندوااہتشراوراکی طرواہنایکاھتوہرضحتوکانسےئ۔پگپٹےک‬ ‫ااہتشراکونعانارگنزییظفلںیماھتسجےک معنےںیہیتشکونح۔‬ ‫رفامای‪:‬ابرامرییچسیتشکونحوھجیٹراغبلٓااجےئیگ۔‬ ‫اوررفامایہکویرپواےلاہکرکےتےھتہکوھجےٹحیسمٓاےنواےلںیہوساولڈنلنںیموھجاحیسمٓاایگا اکدقما زنیم‬ ‫دوعیرکےاگوت‬ ‫ںیماولےہ دعازاںرامراوہاگوجہکاچسحیسمےہاورہیوجدحںوثںںیمےہہکداجلدخایئاوروبنتاک ٰ‬ ‫ومےٹرگنںیمابا وقمےنوہیھبرکداھکای۔ڈویئارمہکیںیموبنتاکدوعیرکراہےہاورپگ پٹدنلنںیمدخایئاکدوعی‬ ‫رکراہےہ۔اےنپٓاپوکدخااتہکےہپگپٹاکدخاوہاندورسےںوظفںںیمہیوگایالیجنیکرشحٓایئےہاےساکیافدئہوہاےہ‬ ‫ہکحیسموکدخاامےننےسوھچ ایگویکہکنٓاپوجاسریرمعےکےئلوخددخاوہایگ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(375-372‬‬

‫خیشرتمحاہللاصبحالوہرےساخمبطوہرکانےسانےکاحالتاوررعہص رفدرایتفرفامای۔ا ےک دعرٹسمپگپٹیک‬ ‫تبسنٓاپےنخیشاصبحےسااسفتسررفامایہکٓاپا ےسےنلمےئگےھت۔خیشاصبحوموصفےنرعضیکہکریمے‬ ‫رواہنوہےنےساکیدنرتشیپےھجم طالماھتںیمایسروزاےنپدودووتسںتیمسا ےکاکمنرایگ۔رگمںیمہیہیوجاباتلم‬ ‫راہہکمتا و تاےسلم ںیہےتکس۔خیشاصبحوکاکیاوررفزدنانیکوالہ یوکنمہحےسوجاہللاعتٰیلےناطعرفامایےہسج‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪42‬‬

‫اکانمدبعاہللرضحتادق ےکاراشدےکاطمقبراھکایگےہا ےکاحالتدرایتفرکےکرفامایہک‪:‬‬ ‫ڈنلنںیموہا ّولودلاالالسمےہ۔‬ ‫ دعازاںاطوعناورہکیٹاکذرکوہاتراہ۔اورہکیٹیکتبسنرضحتادق ےنرفامای‪:‬‬ ‫ٓارخاکرٓاامسینہکیٹیہرہاجوےاگ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(311‬‬

‫اصنریےکتارےںیمویرپاورارمہکیےسٓاےئےھتڑپےھاجےنےک دعایمں لدمحماصبح‬ ‫ہیوہامتماابخراتوجہکر ّد‬ ‫ٰ‬ ‫ےنرضحتادق وکاینپفرفاخمبطایکاوراہکہکںیمٓاپےکےنہکےکاطمقبٓاایوہں۔رضحتادق ےنرفامای‪:‬‬ ‫مہےنوتٓاپوکذبرہعیاتراور طےکعنمرکدایاھتہکٓاپہنٓاوںی۔العتلِعبطاوراکیرضوریاکمںیمرصموتیفیکوہج‬ ‫ےسرفتص ںیہ۔ابٓاپٓاےئگںیہوتےھجمٓاپےکٓاےنیکوخیشےہاورںیماچاتہوہںہکوکیئقیقحتےکواےطسریمے‬ ‫اپ ٓاوے۔زامہندندبنرایتساایتخررکاتاجاتےہاسیعیئذمبہیکرتددیاوررسکبیلصےکےئلوجھچکےھجمدخاےناطعایک‬ ‫ےہا وکالتبےنوکںیمرہو تایطروہںنکیلدورسےومہعقربجٓاپٓاوںیےگوتےسیجٓاپاکقحوہاگہکوسالرکںی‬ ‫واسییہریماقحوہاگہکاکیوسالرکوںاوروہوسالرصفحیسمیکاول تیثیلثتاوراچلنلچیکتبسنوہاگنکیلےسیجںیم‬ ‫ےنا وسالوکصخشمرکدایےہ۔وےسییہٓاپوکالزمےہہکٓاپیھباےنپوسالوکصخشمرکدویںیہکایطریاکوم علم‬ ‫اجوے۔‬ ‫التشقحیکرضورتےہوےسییہٓاپررضوریےہہکٓاپ‬ ‫ لدمحماصبح‪:‬۔اہںٓاپیھباکیوسالرکںیےسیجےھجم ِ‬ ‫ااہظرِقحرکںی۔‬ ‫رضحتادق ‪:‬۔ہیٓاپچسےتہکںیہرگمریمےااہظرِقحیکاہشدتوتویرپاورارمہکیدےراہےہ۔ایھبٓاپےکاسےنم‬ ‫اابخراتڑپےھےئگںیہ۔‬ ‫ لدمحماصبح‪:‬نکیلاکیتاترضوریےہہکارگںیمدورسےومہعقرٓاںںاورٓاپوکرھپرفتصہنوہوتوچہکنںیماکی‬ ‫ قبیٓاد یوہںا ےیلٓادمورتفاکرخہچٓاپروہاگ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪43‬‬

‫رضحتادق ‪:‬۔ارگ قبیوہوتٓادمورتفاکرکاہیمہدےدایرکںیےگارگمہا فرحوبہجہنوہےنرفتصےکوسدہعف‬ ‫واسپرکںیےگوتوسدہعفرکاہیدویںیےگ۔‬ ‫ایمں لدمحماصبحےنرکاہیا دہعفاکبلطایکاورایسو تانیک قتباکایخلرکےکانیکدروخاتسرنیتروےپ‬ ‫ئ‬ ‫انوکدےدیےئگانتاوتںرضعباابحبںیمرچاچوہاوتایمں لدمحماصبحےنرضحتادق وکاخمبطوہرکاہک۔‬ ‫ لدمحماصبح‪:‬۔ٓاپوترخسمترکےتںیہ۔‬ ‫رضحتادق ‪:‬۔ہیایدرےھک۔رامرےاکمضحم ِ ِّٰل ںیہ۔اہیںرخسمتاورذماق ںیہےہمہوترہاکیتاراےنپاورڈاےتل‬ ‫ںیہ۔ارگرخسمتوہاتوتہیز رتاریویکںاایتخررکےتاورنیتروہیپٓاپوکدےدےتیہکلبالتشِقحےکےیلوتوکیئڈنلنےس‬ ‫یھبلچرکٓاوےوتمہا اکرکاہیدےنیوکایطرںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجمجنپدجدیاڈینشیہحفص‪(211-217‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫رصفارگنزییزتانںیموکیئینتکیہرتیقرکےلا اکہجیتنزجبداینےکاورھچک ںیہےہ۔ویںدھکیچ اناچک ےئہکوجا ےّاےسی‬ ‫ںیہہکانےکامںتاپرہدوارگنزیںیہاناکارگنزییںیمامکلانوکدنیےکےئلایکافدئہدےاتکسےہویکہکنہیزتانوه‬ ‫ ںیہسجےکاسھترخفایکاجےکس۔اعمشےبکشااسنندیپارکاتکسےہ۔رگماعمشوتاکیزمدوریھبویسییہدیپارک اتیےہ‬ ‫ہکلبوہزمدورااھچےہویکہکنا ےکاسھتواسو ںیہںیہ۔رامراءاشنہی ںیہہکارگنزییہنڑپوھ۔وخدرامریامجتعںیم‬ ‫تہبارگنزییوخانںیہاوریباے‪،‬امی۔اےکتمیلعتایک ہںیہاورزعمزرساکریدہعوںرالمزمںیہنکیلرامراءاشنہیےہہک‬ ‫ا ےسکینافدئہاتاھٹںاورا ےکربےہفسلفےسوچبوجااسننوکدرہہیانبداتیےہ۔‬

‫رہےئشںیماکیارثوہاتےہ۔وچہکنارگنزییزتانںیمتہبیساتکںیبا مسیکںیہدرہتیایدرہتییکفرفےکھجوہےئ‬ ‫ِرضور‬ ‫ایخالتاےنپادنرریتھکںیہ۔ا واےطسریغبیسکزربدتسردشاورلضفایہٰلےکرہاکیصخشا ےسھچکہنھچک ِ ّ‬ ‫ےل اتیےہ۔ٓالکج تداینےکےئلدحےسزایدہزوراگلایاجاتےہرگماعمشےکےئلبسدروازےےلھکںیہ۔ارفاداکہجیتن‬ ‫ااھچ ںیہوہات۔داینںیمتہبولگاےسیںیہہکوہدخااعتٰیلراامینریم ےاکوھجادوعیٰرکےتںیہ۔ایکٓارختےکےئلوہا‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪44‬‬

‫دقرتنحماوراجنرخایشرکےتںیہسجدقرہکوہداینےکےئلرکرےہںیہ۔انوکولعممیہ ںیہہکا فرفاکاعمہلمیھب‬ ‫یھبکڑپےاگ۔‬

‫)وفلماظتدلجمتفہاڈینشی‪8112‬ءہحفص‪(332-351‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫دوعیایکےہہکںیمیہحیسموہںوجٓاےنواالاھتایںیمدہمیوہںسجاکااظتنرایکاجات‬ ‫ابٓاےئدنانساجاتےہہکیسکےن ٰ‬ ‫اھت۔ہیھچکرامرےےیلرضم ںیہںیہہیوترامریدصا توکاوریھبدوتاالرکےکداھکاتےہویکہکناقمہلبےکوسایسکیکئالھیئای‬ ‫دوعیرکےتاوردنچروزاپیناوراھجگواالاعمہلمرکےکداینےسرتصخوہاجےتای‬ ‫ربایئاکوپراااہظر ںیہوہاتکس۔ہیولگ ٰ‬ ‫اپ لاخہنیکریسوکرواہنےئکاجےتںیہ۔ہیرامریدصا تررہمںیہ۔رہیبنےکاسھتوکیئہنوکیئوھجایبنیھبٓااتےہانچہچن‬ ‫رامرےیبنیلصاہللہیلعوملسےکو تںیماچرصخشاےسیےھت۔ایسفرحا زامہنےکےیلیھباھکلاھتہکتہبےسوھجےٹ‬ ‫یبنٓاوںیےگوسہیولگوخدیہا وگشیپیئوکوپرارکےتںیہئالھوکیئاتبوےہکوہدہمیوسڈایناباہکںےہ؟ایریپ اکحیسم‬ ‫ایکوہا؟ااجنمکینرصفاصدقیہاکوہاتےہ۔اسرےوھجےٹاورونصمیعٓارخکھترکرہاجےتایہ ککوہاجےتںیہاور‬ ‫وھجھٹےکااجنماکہتپدورسوںےکےیلروطرربعتےکوھچڑاجےتںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمدجدیاڈینشیہحفص‪(228‬‬

‫ومالانومولیدمحمیلعاصبحامی۔اےےنرٹسمپگ پٹاوررفاسنےکاکیدجدیدمیعتیحیسمےکقلعتموالتیےکاابخررفی‬ ‫چ‬ ‫ھ کرےسدوون ڑپھرکانسےئ۔اوریتفمدمحماصدقاصبحےنڈارٹکڈویئےکاابخرےکضعبریپارگافانسےئ۔‬ ‫ڈویئےکذرکررھپرضحتادق ےنرفامای‪:‬‬ ‫دوعیایکےہ۔اوراےنپٓاپوکدہعان ہاکروسلاتہکےہ۔مہےنا وکدوعتیکےہ‬ ‫ہیوہصخشےہسجےناایل وہےناک ٰ‬ ‫ہکارگوتوسیعحیسموکدخااتھجمسےہوتںیمچساتہکوہںہکںیمدخایکفرفےسحیسموموعدوہرکٓاایوہں۔سپوتا مسیکداع‬ ‫رکہکمہدوونںںیمےسوجاکذبےہوہس ےلہ ککوہ۔ہیوجشزایدہرتےھجما ےیلٓاایےہہکا ےنامتماملسمونںےک‬ ‫ہ ککوہےنیکوگشیپیئیکےہ۔ہیصخشاالسماکڑبادنمشےہ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪45‬‬

‫ئ‬ ‫ہیزامہنا مساکٓاایےہہکاہللاعتیلےناےسیواس لئدیپارکدیںیہ۔ہکدایناکیرہشاکمکحریتھکےہ۔اور َواِ َذا‬ ‫النُّفُ ۡوسُ ُز ِّو َج ۡت )اوکتل ر ‪(8:‬یکوگشیپیئوپریوہیئگےہ۔اببسذمابہدیمانںیم لکٓاےئںیہ۔اورہیرضوری‬ ‫ارمےہہکاناکاقمہلبوہ۔اورانںیماکییہاچسوہاگاوراغبلٓاےئاگ۔ لِی ُۡظ َِ َرہ َعلَی الد ِّۡی ِن ُکلِّ ٖہ )الصف ‪(10:‬‬ ‫ا یکفرفااشرہرکاتےہ۔ہیاقمہلبذمابہاکرشوعوہایگےہ۔اورا ذمیبہیتشکاکہلسلسرنیزتانکتیہ ںیہراہہکلب‬ ‫ملقےنا ںیمےسبسےسڑبھرکہصحایلےہ۔الوھکںذمیبہراسےلاشعئوہرےہںیہ۔ا و تفلتخمذمابہ‬ ‫وصخاصًاصنریٰےکوجےلمحاالسمروہرےہںیہ۔وجصخشاناحالتےسواتیفقراتھکےہاوراےسانروسےنچاکوم عالمےہ‬ ‫وتوہانرضوروتںوکدھکیرکےباایتخروہرکا تاتوکمیلسترکاتےہہکہیو تےہہکدخااعتٰیلاےنپاالسمیکفرفزایدہ‬ ‫وتہجرکے۔وجصخشاالسمرانولمحںیکراتفروکداتھکیےہوتوہا رضورتوکوسحمںسرکاتےہنکیلسجوکوکیئیربیہ‬ ‫ ںیہےہوہاناصقنونںیکتاتبایکہہکاتکسےہوجاالسموکاچنہپےئےئگںیہ۔املسمونںےنانداندوتسےکرگنںیماور‬ ‫ہریذمابہواولںوصخًاصاسیعویئںےندینمشےکابل ںیم‪،‬وہوتیہیاتہکےہہکاالسماکایکڑگباےہ؟رگماےسولعمم ںیہہک‬ ‫االسمیکاظرہیاورامسجینوصرتںیمیھبفعضٓاایگےہ۔وہوقتاوروشتکاالس یتنطلسیک ںیہ۔اوردینیوطرر‬ ‫م ۡینَ لَہُ الد ِّۡینَ )البینة ‪(6:‬ںیماھکسیئیئگیھتا اکومنہنرظن ںیہٓااتےہ۔‬ ‫یھبوہتاتوج ُم ۡخلِ ِ‬ ‫ادنروینوطرراالسمیکاحتلتہبفیعضوہیئگےہاورریبوینہلمحٓاوراچےتہںیہہکاالسموکانوبدرکدںی۔انےکزندکی‬ ‫املسمنوتکںاورزنخ روںےسدبرتںیہ۔انیک قضاورارادےیہیںیہہکوہاالسموکابتہرکدںیاوراملسمونںوکہ کک‬ ‫رکںی۔ارگاکیےچساملسمنوکانارادوںراالطعےلموجہیولگاالسمےکالخفرےتھکںیہوتںیمچساتہکوہںہکوہانےک‬ ‫وصترےکدص ہیہےسرماجوے۔ابدخایکاتکبےکریغباورا یکاتدیئاوررونشاشنونںےکوسااناکاقمہلبنکمم‬ ‫ ںیہاورایس قضےکےیلدخااعتٰیلےناےنپاہھتےسا ہلسلسوکاقمئایکےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(225-222‬‬

‫اراشداتتاتب اکلبااغفاتسنن‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ایسفرحںیمادیمراتھکوہںہکرامریامجتعیلمعاحتلںیمرتیقرکےیگ۔ویکہکنوہانمقف ںیہاوروہرامرےاخموفلں‬ ‫ ںیہاوروہرامرےاخموفلںےکا فرز‬ ‫بجرھگںیمٓاےتںیہوتاکرفالتبےتںیہ۔‬

‫ےستالکلاپکےہہکبجاکحمےسےتلمںیہوتانیکرعتںیفیرکےتںیہاور‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬ ‫ونساورایدروھکہکدخاا فرز‬

‫‪46‬‬

‫وکدنسپ ںیہرفامات۔متوجریمےاسھتقلعترےتھکوہ۔اورضحمدخاےکےئلرےتھکوہ۔‬

‫یکینرکےنواولںےکاسھتیکینرکواورربیرکےنواولںوکاعمفرکو۔وکیئصخشدصقی ںیہوہاتکسبجکتہکوہرکیگن‬ ‫ہنوہ۔وجانماقفہناچلاتلچےہاوردوریگناایتخررکاتےہوہٓارخڑکپااجاتےہ۔لثموہشمرےہ۔دروغوگرااحہظفابندش۔ا‬ ‫و تںیماکیاوررضوریتاتانہکاچاتہوہںاوروہہیےہہکالسنیطوکارثکںیمہمشیپٓایتںیہ۔اوروہیھبراعاییہےکاچبں‬ ‫اورافحتظےکےئلوہیتںیہ۔متےنداھکیےہہکرامریوگرٹنمنوکرسدحریئکتارگنجرکانڑپیےہ‪،‬وگرسدحیولگ‬ ‫املسمنںیہرگمرامرےزندکیوہقحر ںیہںیہ۔اناکارگنزیوںےکاسھتگنجرکانیسکذمیبہتیثیحاورؤولہےسدرتس‬ ‫ ںیہےہاورہنوہًاتقیقحذمیبہؤولہےسڑلےتںیہ۔ایکوہالتبےتکسںیہہکوگرٹنمنےناملسمونںوکٓازادی ںیہدےریھک؟‬ ‫ےبکشدےریھکےہاورایسیٓازادیدےریھکےہسجیکریظناکلباوروناحاکلبںیمرہرکیھب ںیہلمیتکس۔اریمےک‬ ‫احالتاےھچےننسںیم ںیہٓاےت۔انرسدحیونجمونںےکڑلےنیکوکیئوہجزجبٹیپےک ںیہےہد سیبروےپلماجوںی‬ ‫وتوہاغزینپ ققوہاجاتےہ۔ولگاظمعبطںیہوجاالسموکدبانمرکےتںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(222-231‬‬

‫ا ہتفہںیموجبسےسبیجعاوردپسچلتاتوا عوہیئاورسجےنرامرےاامیونںوکڑبیوقتیشخبوہاکییھٹچاک‬ ‫رضحتےکانمٓااناھت۔ا ںیمہتخپتوبتاورلیصفتےساھکلےہہک اللٓاتاد(العہقاکلب)ےکالعےقںیمویزٓافسیبناک‬ ‫وبچرتہوموجدےہاورواہںوہشمرےہہکدوزہاررب وہےئہکہییبناشمےساہیںٓاایاھتاوررساکراکلبیکفرفےسھچک‬ ‫اجریگیھبا وبچرتےےکانمےہ۔زایدہلیصفتاکلح ںیہ۔ا طےسرضحتادق ا دقروخشوہےئہکرفامای‪:‬‬ ‫’’اهللاعتٰیلوگاہاورمیلعےہہکارگےھجموکیئرکوڑوںروےپالداتیوتںیمیھبکاقوخشہنوہاتاسیجا طےنےھجموخیشیشخب‬ ‫ےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجاولدجدیاڈینشیہحفص‪(271‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫وگرٹنمناتگلش ہےنڑبیٓازادیدےریھکےہاوررہ مساکانمےہ۔رگماکلبںیموتولگاکیفرحےساریساوردیق‬ ‫ںیہ۔وہتارہاجاناچںیہوتانےکےئلیئک مسیکاپدنبایںںیہاوروہیبدہرگنااینںیکاجیتںیہدخااعتٰیلےنا ہلسلسوکایسےئل‬ ‫ا ابمرکتنطلسےکامتحتراھک۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمدجدیاڈینشیہحفص‪(281‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪47‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫وماونںےکدورگوہوہےتںیہاکیوتاجندفارکےنواےلاوردورسےوجایھبرظتنمںیہاورمہاجےتنںیہہکرامریامجتع‬ ‫ےکتہبےسولوگںںیمےسوہوچدہاےھچںیہوجہکدیقںیمںیہ۔‬ ‫ایھبتہباسہصحااسیےہوجہکرصفداینوکاچاتہےہاحالہکناجےتنںیہہکرماجانےہاورومتاکوکیئو ترقمر ںیہےہرگم‬ ‫رھپیھبدایناکایخلتہبےہ۔ا رسزنیم(اجنپب)ںیمزبدیلتہبےہتہبمکاےسیٓاد یںیہہکدنیوکداینردقممرےتھک‬ ‫ںیہارثکایخلویبیوچبںاکراتہےہدودوٓاہنروھجیٹوگایہدےتیںیہرگما ےکاقمہلبررسزنیماکلبںیموافاکامدہزایدہ‬ ‫ولعمموہاتےہ۔ایسےیلوہولگرقبایہٰلےکزایدہقحتسمںیہ(رشبہکیطامومرنماہللیکٓاوازوکوگشِدلےسںینس)دخا‬ ‫اعتٰیلےنرقٓانرشفیںیمایسےیلاربامیہیکرعتفییکےہےسیجہکرفامایےہ اِ ۡب ٰر ِہ ۡی َم الَّ ِذ ۡی َو ٰفّی )امجنل ‪(38:‬ہکا‬ ‫تنع‬ ‫ےنوجدہعایکاےسوپرارکےکداھکیای۔ولوگںاکدوتسرےہہکاحتل مںیموہدخاےسربہتشگرےتہںیہاوربجتبیصماور‬ ‫فیلکتڑپیتےہوتیبملوچڑیداعںیئامےتگنںیہاورذراےساالتبءےسدخاےسعطققلعترکےتیلںیہدخاوکا رش رامےننےک‬ ‫ےیلایطرںیہہکوہانیکرمیضےکربالخفھچکہنرکے۔احالہکندویتساکاوصلہیےہہکیھبکاینپا ےساوناےئاور‬ ‫ئ‬ ‫یھبکا یکٓاپامےناوریہیفرقیدخاےنیھبالتبایےہاکیہگجوترفاماتےہ اُ ۡد ُع ۡونِ ۡی اَ ۡ​ۡتَ ِ​ِ ۡ​ۡ لَ ُکمۡ )المونم ‪(61:‬‬ ‫ہکمتاموگنوتںیمدوںاگینعیاہمتریتاتامونںاگاوردورسیہگجاینپاونااتےہاوررفاماتےہ َو لَن َۡبلُ َونَّ ُکمۡ بِش َۡی ٍء ِّمنَ‬ ‫ف اخل )ارقبلہ ‪(156:‬رگماہیںٓاجلکولگدخااعتٰیلوکلثمالغمےکاینپرمیضےکاتعبرکاناچےتہںیہ۔احالہکن‬ ‫ۡالخ َۡو ِ‬ ‫وغث‪،‬بطق‪،‬ادبالاوراوایلءوہریہسجدقرولگوہےئںیہانوکہیبسرمابتایسےیلےلمہکدخااعتٰیلیکرمیضوک‬ ‫اینپرمیضردقممرےتھکےلچٓاےئوچہکنااغفاتسننےکولوگںںیمہیامدہوافاکزایدہاپایاجاتےہا ےیلایکن بجےہہکوہ‬ ‫ولگانولوگں(الہاجنپب)ےسٓاےگڑبھاجوںیاوروگےئتقبسےلاجوںیاورہیےھچیپرہاجوںیویکہکنوہولگاےنپدہع‬ ‫ےکا دقراپدنبںیہہکاجنکتیکروا ںیہرکےتہناملیکہنویبییکہنےچبیکسجاکومنہنایھبومولیدبعا فیطلاصبح‬ ‫ےنداھکدایےہ۔‬ ‫ئ‬ ‫اصزبحادہدیسدبعا فیطلاصبحیکاہشدتےک دعوچدہٓاد یا وہجےستاداشہاکلبےندیقرکدیہکوہےتہکےھتہک‬ ‫اصزبحادہاصبحرملظوہا۔اوراصزبحادہاصبحقحرےھت۔(رمبت(‬ ‫)وفلماظتدلجمجنپدجدیاڈینشیہحفص‪(332-351‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اطوعنوتایھبرسرےہ۔ہیوکیئحیحصہلصیفوت ںیہہکاباطوعندوروہیئگےہ۔ایدروھکہکرتفمیوکدخااعتےلٰےبزسایھبک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪48‬‬

‫ ںیہوھچڑات۔ایھبوتاطوعنیکتبسنوگرٹنمنوخدیھبریحانےہہکا وکروےنکیکایکدتریبیکاجوےاورا فرف‬ ‫دخااعتےلٰےنںیمہیھبیربدےریھکےہہکا اسلایاےلگاسلتخساطوعنڑپےیگاوردشتےسڑپےیگاوررغمیب‬ ‫اممکلیھبرطخانکاطوعنڑپےیگاوراکلبیکتبسناطوعنوت ںیہرگمہیرفامایےہہکواہںاچپ زہارٓاد یہ ککوہں‬ ‫ےگاوراسھتیہرامرےاسھتوںوہےہہک‬ ‫ار‘‘‬ ‫’’اِنِّ ْٓی اُ َحافِظُ ُک َّل َم ْن فِی ال َّد ِ‬ ‫)وفلماظتدلجمہناڈینشی‪8112‬ءہحفص‪(222‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اصزبحادہدبعا فیطلدیہشیکاہشدتاکواہعقاہمترےےئلاوسہہ ہنےہ۔ذترکۃاتداہدنیتوکتارتارڑپوھاوردوھکیہکات ےن‬ ‫اےنپاامیناکاسیکومنہنداھکایےہ۔ا ےندایناورا ےکاقلعتتیکھچکیھبروا ںیہیک۔ویبیایوچبںاکمغا ےکاامین‬ ‫تنع‬ ‫روکیئارث ںیہڈالاکس۔دوینیزعتاوربصنماور مےنا وکزبدل ںیہانبای۔ات ےناجندینیوگارایکرگماامینوک‬ ‫اضعئ ںیہایک۔دبعا فیطلےنہکوکامراایگایرمایگرگمًانیقیوھجمسہکوہزدنہےہاوریھبک ںیہرمےاگ۔ارگہچا وکتہبرعہص‬ ‫تبحصںیمرےنہاکاافتق ںیہوہانکیلا یڑوڑیدمتںیموجوہاہیںراہا ےنمیظعااشلنافدئہااھٹای۔ا وک مس مسےک‬ ‫الچلدےئےئگہکا اکرمہبتوبصنمدبوتسراقمئرےہاگرگما ےنا زعتازفایئاوردوینیافمدیکھچکیھبروا ںیہ‬ ‫یک۔انوکچیہاھجمساہیتہکاجنم یسزعزیےئشوکوجااسننوکوہیتےہا ےندقمم ںیہایک۔ہکلبدنیوکدقممایکسجاک‬ ‫ات ےندخااعتٰیلےکاسےنموںوہایکاھتہکںیمدنیوکداینردقممروھکںاگ۔ںیمتارتاراتہکوہںہکا اپکومنہنروغررکو‬ ‫ٰ‬ ‫دخااعتٰلاکمیظعااشلناشننےہوجاوریھب‬ ‫ویکہکنا یکاہشدتیہی ںیہہکاٰیلعاامیناکاکیومنہنشیپرکیتےہہکلبہی‬ ‫اامینیکوبضمیطاکومبجوہاتےہویکہکنربانیہادمحہیںیم‪23‬رب س ےلےسا اہشدتےکقلعتموگشیپیئوموجدیھت۔‬ ‫واہںاصفاھکلےہ۔‬ ‫شَاتَا ِن تُ ْذ بَ َحا ِن َو ُکلُّ َم ْن َعلَ ْیھَا فَا ٍن‬ ‫ایکا و توکیئوصنمہبوہاتکساھتہک‪23‬ای‪22‬اسل دعدبعارلنٰمحاوردبعا فیطلااغفاتسننےسٓاںیئےگاوررھپوہواہں‬ ‫ٰ‬ ‫دخااعتٰلاکالکمےہوجمیظعااشلنوگشیپیئرلمتشمےہاور‬ ‫اجرکدیہشوہںےگ۔وہدلیتنعلےہوجااسیایخلرکے۔ہی‬ ‫اےنپو ترٓارکہیاشننوپراوہایگ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪49‬‬

‫ا ےسس ےلدبعارلنٰمحوجومولیدبعا فیطلدیہشاکاشرگداھت‪،‬اسقباریمےنلتقرکاایضحما وہجےسہکوہا ہلسلس‬ ‫ںیمدالخےہاورہیہلسلساہجدےکالخفےہاوردبعارلنٰمحاہجدےکالخفمیلعتااغفاتسننںیمالیھپاتاھت۔اورابا اریم‬ ‫ےنومولیدبعا فیطلوکدیہشرکادای۔ہیمیظعااشلناشننامجتعےکےئلےہ۔ا وگشیپیئےک معنےاباخموفلںےسوپوھچ‬ ‫ہکایکہیوگشیپیئرصحیاافل ںیم ںیہےہ؟اورایکہیابوپری ںیہوہیئگےہ؟ویکہکنارگنزیوںےککلمںیموتوکیئیسکوک‬ ‫انگیبہذحب ںیہرکاتےہا ےئلاہیںوتا اکووقع ںیہوہاناھتاورالعوہربںیرامریمیلعتایسیمیلعت ںیہیھتہکوکیئا وک‬ ‫ڑکپےکسہکلبہیمیلعتوتانمےکالیھپےنوایلےہرھپہیوگشیپیئےسیکوپریوہیتا ےئلدخااعتٰیلےنا اشننوکوپرارکےن‬ ‫ےکےئلاکلبیکرسزنیموکدقمرایکوہااھتاورٓارخ‪22‬اسلےک دعہیوگشیپیئکیھٹایسفرحوپریوہیئسجفرحس ےلرفامای‬ ‫ایگاھت۔‬ ‫)وفلماظتدلجمششاڈینشی‪8112‬ءہحفص‪(257-255‬‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 29‬ربمتس‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪50‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اکیو تاھتہکانراوہںںیمںیماالیکرھپارکاتاھت۔ا و تدخاےنےھجماشبرتدی‬ ‫ہکوتاالیکہنرےہاگہکلبریتےاسھتوفجدروفجولگوہںےگ۔اورہییھباہکہکوتان‬ ‫تاوتںوکھکلےلاوراشعئرکدےہکٓاجریتیہیاحتلےہرھپہنرےہیگ۔ںیمبس‬ ‫اقمہلبرکےنواولںوکتسپرکےکاکیامجتعوکریتےاسھترکدوںاگ۔وہاتکب‬ ‫وموجدےہہّکمہمّظعمںیمیھبا اکاکیہخسناجیھبایگاھت۔اخبراںیمیھباوروگرٹنمنںیم‬ ‫یھب۔ا ںیموجوگشیپایئں‪22‬اسلرتشیپپھچرکاشعئوہیئںیہوہٓاجوپریوہریہ‬ ‫ںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمدجدیاڈینشیہحفص‪(227‬‬ ‫)روزان ہ الضفل ٓان النئ دنلن ‪ 88‬ربمتس ‪(2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪51‬‬

‫(طسق ‪)5‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب دیلہ‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’ںیمےناکیتاراکیصخشوکدیلہےسرطعالےنےکےئلاہکوہےنہکاگلہکبجںیماطعریکداکنرایگوتوجرطعوہداھکاتاھت‬ ‫ںیما وکیہواسپرکداتیاھت۔ٓارخاطعرےناہکہکایمںمتاہیںدواکنںیمےھٹیبوہںیہمتہتپ ںیہاتگل۔بجدواکنےستارہ‬ ‫ےلرکاجںےگبتا رطعیکتقیقولعمموہیگانچہچنبجوہرطعےلرکٓاایوتا ےنایبنایکہکوجاگڑایںمہےس‬ ‫ےھچیپٓایتںیھتانےکوسارےتہکےھتہکسکےکاپ رطعےہوگایا یکاینتوخوبشیھت۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجدومہحفص‪(383-385‬‬

‫ا و ترضحتادق یرشفیالےئوتومولیدمحمیلعاصبحامی۔اےےنرعضیکہکدرتاردیلہروجرومیرلیرواہنرکان‬ ‫ےہوہعبطوہرکٓاایگےہوضحرہیلعاٰولصلۃواالسلمےنمکحدایہک‬ ‫اےسرثکتےسمیسقتایکاجوےویکہکنا ےسرامریامجتعیکاعمرہشتوہیتےہاوررامرےاوصولںیکواتیفقاٰیلع‬ ‫اکحموکوہیتےہاورانیکااشتعوہیتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪(273-275‬‬

‫یندو تۃااملعلءےکہسلجیکرقتبیررفامایہک‬ ‫ااشتعراسولںیکوخبوہیئگ۔تہبااھچوہا۔تہبےسولگوافقوہاجںیئےگاورانوکڑپھںیلےگ۔دیلہےکہسلج‬ ‫ےسس ےلزنولاحیسملیھبایتروہاجوےوتااھچےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪(232-238‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪52‬‬

‫ا و ترضحتادق یرشفیالےئوتاابحبںیمےساکیےنوخاہجامکلادلنیاصبحیکواستطےسوسالایکہکدر‬ ‫تاردیلہںیماشلموہےناکتہبوشقےہارگااجزتوہوتوہٓاںں۔ںیموتدلوکتہبرواتکوہںرگمرھپایخلیہیاغبلراتہ‬ ‫ےہہکوہٓاںں۔‬ ‫رضحتادق ےنرفامای‪:‬‬ ‫’’وہٓاوںیایکرحجےہ۔اکیاتکبںیماھکلےہہکدینجدغبادیہیلعارلۃمحوکاکیدہعفایخلٓاایہک رفوکاجاناچک ےئرھپوساچ‬ ‫سکواےطساجںںوت ھجمںیمہنٓاایہکسکارادہاورتینےساجاناچےتہںیہا ےئلرھپارادہرتکایکیتحہک رفاکایخلاغبل‬ ‫ٓاایاورٓاپبجاےسولغمبہنرکےکسوتا وکاکیرحتکیالہٰیایخلرکےک لکڑپےاوراکیفرفوکےلچ۔ٓاےگاج‬ ‫رکدےتھکیںیہہکاکیدر تےکےلتاکیصخشےبدتسواپڑپاےہ۔ا ےنانوکدےتھکییہاہکہکاےدینج!ںیمینتکد ر‬ ‫ےسریتارظتنموہںوتد راگلرکویکںٓاای۔بتٓاپےناہکہکالصںیمریتییہششکیھتوجےھجمتارتاروبجمررکیتیھتوتایس‬ ‫فرحرہاکیارمںیماکیششکاضقودقریکدقمروہیتےہوہوپریہنوہےلوتٓارام ںیہٓاات۔ٓاپ رفرکںیوتدنییکتین‬ ‫ےسرکںیداینیکتینےسوج رفوہاتےہوہانگہوہاتےہاورااسننبتیہدرتسوہاتےہہکرہاکیتاتںیمھچکہنھچکا‬ ‫اکروجعدنیاکوہوے۔رہاکیم سلںیما تینےساجوےہکھچکؤولہدنیاکاحلصوہ۔دحثیرشفیںیماھکلےہہک‬ ‫اکیصخشےناکمنانبایربمغیپدخایلصاهللہیلعوملسیکدختمںیما ےنرعضایکہکٓاپواہںیرشفیےلںیلچوتٓاپ‬ ‫رضحتےئگوتٓاپےناکیدرہچیداھکیوپاھچہکہیویکںراھکےہا ےنرعضیکہک‬ ‫ےکدقومںےسربتکوہ۔بجواہں‬ ‫ؐ‬ ‫وہاڈنھٹیٓایترےہ۔رھپٓاپےنرفامایہکارگوتہیتینرک اتیہکاذانیکٓاوازانسیئدےوتوہایھبڈنھٹیٓایتریاوروثاب‬ ‫یھباتلم۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪(231-237‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’اتکوبںوکاشعئرکاناچےیہاتہکغیلبتوہ۔داھکیاجاتےہہکدیلہےکرےتہبمکولوگںوکرامرےداعوییکیربےہ۔ا اک‬ ‫ااظتنمویںوہاناچےیہہکاکی ابم رفایکاجوےاورا ںیمہیامتمبتکوجہکتہباسذریخہڑپاوہاےہمیسقتیکاجوںیاتہک‬ ‫غیلبتوہ۔اہللاعتٰیلےنںیمہتہبےساسامندئاجںیہانےسافدئہہنااھٹاناہللاعتٰیلیکوتمعنںاکااکنروہاتےہ۔رامرےےیل‬ ‫رلیانبیئیئگےہسجےسونیہمںاک رفدونںںیموہاتےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجمجنپہحفص‪(818‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪53‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫دیلہےکےسلجںیموجولگڑبےوشقےساجےتںیہوساےئا ےکہکواہںضعبخسمدشہولکشںوکدںیھکیاورایکدںیھکی‬ ‫ےگہیولگاےسیدوردرازایخالتںیمٓارکڑپےںیہہکبجرفےتشٓارکاجناکنںیلےگوتا و تانوکرسحتوہیگ۔‬ ‫اامینالےناوردخایکر تمےکدلںیموہےنیکاولاشنینہیےہہکااسننانامتموکلثمڑیکوںےکایخلرکےانوک‬ ‫دھکیرکدلںیمہنرتےسہکہیافرخہابل نہپرکوھگڑوںروسارںیہ۔درتقیقانولوگںیکتمسقدباوروتکںیکیسزدنیگ‬ ‫منقط‬ ‫ےہ(ہکرمدارداینرداتنامررےہںیہ)۔ااسننوکارگدےنھکییکٓارزووہوتانوکدےھکیوج عکنںیہاوردخایکفرفٓاےئگ‬ ‫ںیہاوردخاانوکزدنہرکاتےہانیکزایرتےساصمبئدوروہےتںیہوجصخشرتمحواےلےکاپ ٓاوےاگوتوہرتمح‬ ‫ےکرقبیرتوہاگاوروجاکییتنعلےکاپ اجوےاگوہ ےک ےکرقبیرتوہاگ۔داینںیمیہیتاتوغرےکاقلبےہدخااعتیل‬ ‫رفاماتےہ ُکوْ نُوْ ا َم َع ال ٰ ّ‬ ‫م ِدقِ ْینَ )التوبۃ ‪(119:‬ینعیاےدنبواہمترااچبںایسںیمےہہکاصدوقںےکاسھتوہاجں۔‬ ‫رھپامنزیکالحوتےکوسالررفامای‪:‬‬ ‫وشنوامنرک ہرک ہوہارکاتےہہیٓاپیکوخشہ یتمےہہکاہیںٓاےئگارگدخاہناچاتہوتٓاپایکرکےت؟نکمماھتہکاولدیلیک‬ ‫فرفاجےتوتواہںےسوساےئالفوزگافےکایکاسھتےلاجےتایدنچاکیامتہشدبعشہتازیےکدھکیےتیل۔‬ ‫اس لئےنرعضیکہکریماایخلاھتہکٓاپرضورہسلجدیلہںیموہںےگٓاپاکم پما ہاینپامجتعےکاگلوہاگ۔‬ ‫رضحتادق ےنرفامای‪:‬‬ ‫مہانتاوتںےساےسیرفنتمںیہہکانےکےمیخرامرےزندکییھبوہںوتمہہیوخاشہرکںیہکدخادلجرتانوکاہیںےس‬ ‫ااھٹدےےسیجاکیرُمداربجاپ ڑپاوہوتاےسدلجیاوھٹادےتیںیہہکںیمہنفعتموہرکامیبریاکتاثعہنوہ۔‬ ‫اس لئےنرعضیکہکا ےسرتشیپےھجمتہبوشقہسلجاکاھترگمابدونیتدنےسذرہایخلکتیھب ںیہےہوضحریک‬ ‫زایرتوکدلاچاتہےہ۔‬ ‫رضحتادق ےنرفامایہکقحیہیےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمہحفص‪(1-7‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪54‬‬

‫حبصےکو توضحرےناگڑایںوگنماںیئاوروخاہجریمدرداصبحاوراشہویلاہللاصبحےکزمارابمرکریرشفیےل‬ ‫ےئگ۔را ہتںیمربقاتسنیکفرفااشرہرکےکرفامای‪:‬‬ ‫’’ہیااسننیکدایمئوکستنےہاہجںرہ مسےکارماضےساجنتاپرکااسننٓارامرکاتےہ۔‘‘‬ ‫وخاہجریمدرداصبحیکربقرٓاپےنافہحتڑپیھاورہبتکیکفرفدھکیرکرفامایہک‬ ‫’’بتکانھکلرشتعیںیمعنم ںیہےہ۔ا ںیمتہبےسوفادئںیہ۔‘‘‬ ‫اہیںےسوہرکرضحتحیسموموعدہیلعاٰولصلۃواالسلمرضحتاشہویلاہللاصبحیکربقرےئگاورافہحتڑپیھ۔‬ ‫رفامایہک‬ ‫’’اشہویلاہللاصبحاکیزبرگالہفشکاوررکاتمےھت۔ہیبسہاشخئز رزنیمںیہاوروجولگزنیمےکاورںیہوہ‬ ‫اےسیدباعتںیموغشملںیہہکقحوکتالطانبرےہںیہاورتالطوکقحانبرےہںیہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجمتشہہحفص‪813‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’ا رہشںیما دقراالقنبٓاےئںیہہکاشدییسکدورسےرہشرہیاحالتواردوہےئوہں۔یئکدہعفہیرہشٓاتادوہااوریئک‬ ‫دہعفاخکںیملمایگ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجمتشہہحفص‪812‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫ھٹیساصبحیکفرفاخمبطوہرکرفامای‪:‬‬ ‫ہیرسزنیمیئبمبےسزایدہتخسےہا ےکےئلٓاامسینرسزشناکہصحہشیمہراہےہ۔رصفارگنزیوںےکاسھتیہاغبوت‬ ‫ ںیہیکہکلبالسنیطاالسہیمےکاسھتیھبوشرہیتسپرکےترےہںیہ۔ا ہگجےکااکرباورہاشخئےکاالخقاکیھبا ےس‬ ‫ہتپگلاجاتےہہکاوہنںےناےسیرہشںیمسکفرحرسبیک۔ہیزبرگتہبیہولسبابضغلےھت۔اوہنںےناےنپٓاپوک‬ ‫یٹمیکفرحرکدایاھت۔رمزااجناجانںوکانولوگںےنلتقرکدای۔اورڑبےدوھےکےسایکینعیاکیٓاد یرذرےلرکٓاای‬ ‫اوردوھاکےسہچنپطامردای۔اشہویلاہللےکےئلیھبدیلہواولںےناےسییہلتقےکارادےےئکےھترگمانوکدخااعتیلےناچب‬ ‫ایل۔ریمےاسھتبجابمہثحوہااھتوتٓاھٹونزہارٓاد یاکعمجماھتاورںیمےنانسےہہکضعبےکاہھتںیماچوقاورضعبےک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪55‬‬

‫اہھتںیمرھتپیھبےھت۔اہیںکتہکرپسڈنٹنٹنوپسیلوکادنہشیوہاہکںیہکدغرہنوہاجوےا واےطسا ےنےھجماینپ‬ ‫اگڑیںیماھٹبرکعمجمےستارہایکاوررھگاچنہپای۔اےسیو تںیمہیولگوکاتهادنشی‪،‬تسپایخلاورہلفسوہاناظرہرکےتںیہ۔‬ ‫ا ےکتااقمللباجنپبںیمڑبیاعسدتےہ۔زہاراہولگہلسلسہقحںیماشلموہےتےلچاجےتںیہ۔اجنپبیکزنیمتہب‬ ‫رنمےہ۔اورا ںیمدخاریتسےہ۔نعطوعینشتوکربداتشرکےتںیہرگمہیولگتہبتخسںیہسجےسادنہشیاےسی‬ ‫ذعابالہٰیاکےہوجس ےلوہاتراہےہویکہکنبجوکیئامومرنماہللاورویلاہللٓااتےہاورولگا ےکدرےپاذیااوروتنیہ‬ ‫وہےتںیہوتاعدتاہللایسفرحوا عےہہک دعا ےکاےسیرہشاورکلمروجرسشکاورےبادبوہاتےہرضورابتیہٓایت‬ ‫ےہ۔اجنپبںیماہللاعتٰیلاکلضفےہ۔وہولگدخااعتیلاکوخفرےتھکںیہاوردخااعتےلٰیکفرفوتہجرکےتںیہاورا‬ ‫رثکتےساجنپویبںاکرامریفرفروجعوہراہےہہکضعباواقتانوکرامریاجمسلںیمڑھکاوہےنیکہگج ںیہیتلم۔‬ ‫رفامای‪:‬‬ ‫وہتایقتاہللاصبحیکرمعتہبیڑوڑییھت۔ومولیدبعارکلمیاصبحرموحمےسیھبمکرمعاپیئیھت۔ومولیاصبح‬ ‫وموصفیکرمعاتنیسسیلاسلیکیھت۔‬ ‫وخاہجتایقتاہللیکربقرڑھکےوہرک دعداعےکرفامای‪:‬‬ ‫انامتمزبروگںیکوجدیلہںیمدموفنںیہرکاتماظرہےہہکایسیتخسرسزنیمےنانوکوبقلایک۔ہیرکاتمابکتمہ‬ ‫ےسوہظرںیم ںیہٓایئ۔‬ ‫)وفلماظتدلجمتشہہحفص‪831-831‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫یئکدہعفریماصبحےنذرکایکہکدیلےسوکیئادیم ںیہرینھکاچک ےئرگمریمےدلںیمیہیٓااتےہہکہیتاتدرتس‬ ‫ ںیہ۔دیلںیمیھبضعباپکدلرضورےپھچوہےئوہےگنوجٓارخا فرفٓاںیئےگ۔اہللاعتٰیلےنوجرامراقلعتدیلےسایک‬ ‫ےہ۔ہییھباخیلازتمکح ںیہ۔اہللاعتٰیلےسمہیھبکانادیم ںیہوہےتکس۔ٓارخوخدریماصبحیھبدیلیہےکںیہ۔ قضہی‬ ‫وکیئانادیمرکےنوایلتات ںیہےہ۔ٓارضحنتےلصاہللہیلعوملساکاپکاوراکلمومنہنرامرےاسےنمےہہکرھگواولںےن‬ ‫یسیکاخمتفلیکاوررھپایسہکمںیمےسوہولگےلکنوجداینیکاالصحرکےنواےلرہھٹے۔ایکہیچس ںیہےہہکاوبضر ریض‬ ‫اہللہنعا ںیہںیمےسےھت۔وہاوبضر ؓ نیکتاتبٓارضحنتےلصاہللہیلعوملسےنرفامایہکاوبضر ؓیکدقروزنمتلاہللاعتٰیل‬ ‫ےکزندکیا تاتےسےہوجا ےکدلںیمےہ۔رھپرضحترمعریضاہللہنعا ںیہہکمواولںںیمےسےھت۔رضحترمعؓ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪56‬‬

‫ڑبےاھبریاخمفلےھت۔اہیتہکاکیرمہبتوشمرہلتقںیمیھبرشکیاورلتقےکےئلرقمروہےئ۔نکیلٓارخدخااعتٰیل‬ ‫ےنانوکوہوجشااہظراالسماکدایہکہریوقںیمیھبانیکرعتفیرکںیتاوراناکانمزعتےسہ یتںیہ۔‬ ‫مہوکوہالکشمتشیپ ںیہٓاےئوجٓارضحنتےلصاہللہیلعوملسوکشیپٓاےئ۔تاووجدا ےکٓارضحنتےلصاہللہیلعوملس‬ ‫َم ُر ٰ ّ‬ ‫وفتہنوہےئبجکتوپرےاکایمب ںیہوہےئگاورٓاپےن اِ َذا َجآ َء ن ۡ‬ ‫اس‬ ‫للاِ َو ۡالفَ ۡتحُ۔ َو َراَ ۡیتَ النَّ َ‬ ‫یَ ۡد ُخلُ ۡونَ فِ ۡی ِد ۡی ِن ٰ ّ‬ ‫للاِ اَ ۡف َواجا اکاظنرہدھکی ںیہایل۔‬ ‫)وفلماظتدلجمتشہہحفص‪851‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ ربڑباوجرہےہ۔وجصخش ربرکےنواالوہاتےہاورےصغےسرھبرک ںیہوباتلا یکرقت راینپ ںیہوہیتہکلبدخااعتٰیلا‬ ‫ےسرقت ررکااتےہ۔امجتعوکاچک ےئہک ربےساکمےلاوراخمنیفلیکیتخسریتخسہنرکےاوراگویلںےکوعضںیماگیلہن‬ ‫دے۔وجصخشرامراذکمبےہا رالزم ںیہہکوہادبےکاسھتوبےل۔ا ےکومنےنٓارضحنتےلصاہللہیلعوملسیک‬ ‫زدنیگںیمیھبتہباپےئاجےتںیہ۔ ربم یسوکیئےئش ںیہ۔رگم ربرکانڑبالکشمےہ۔اہللاعتےلٰا یکاتدیئرکاتےہوج‬ ‫ ربےساکمےل۔دیلہیکرسزنیمتخسےہ۔اتمہبساسکیں ںیہ۔یئکٓاد ییفخموہںےگ۔بجو تٓاےئاگوتوہوخد‬ ‫وخبد ھجمںیلےگ۔رعبتہبتخسکلماھت۔وہیھبدیساھوہایگ۔دیلہوتایسیتخس ںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجمتشہہحفص‪222‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اسیجارثداعںیمےہواسیاوریسکےئشںیم ںیہےہرگمداعےکواےطسوپراوجشومعمیلتاوتںںیمدیپا ںیہوہات۔ہکلبومعمیل‬ ‫تاوتںںیموتضعبدہعفداعرکانخاتس یخولعمموہیتےہاورتعیبط ربیکفرفرابغریےہ۔اہںالکشمتےکو تداع‬ ‫ےکواےطسوپراوجشدلںیمدیپاوہاتےہبتوکیئاخرقاعدتارماظرہوہاتےہ۔‬ ‫ےتہکںیہدیلہںیماکیزبرگاھت۔تاداشہو تا رتخسانراضوہایگ۔ا و تتاداشہںیہکتارہاجاتاھت۔مکحدایہکواسپ‬ ‫ٓارکںیممتوکرضوراھپیسندوںاگاوراےنپا مکحر مساھکیئ۔بجا یکوایسپاکو ترقبیٓاایوتا زبرگےک‬ ‫دووتسںاوررمدیوںےننیگمغوہرکرعضیکہکتاداشہیکوایسپاکو تابرقبیٓاایگےہ۔ا ےنوجابدایونہزدیلدور‬ ‫اتس۔بجتاداشہاکیدوزنملرٓاایگوتاوہنںےنرھپرعضیک۔رگما ےنہشیمہیہیوجابدایہکونہزدیلدوراتس۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪57‬‬

‫اہیتہکتاداشہ نیرہشےکاپ ٓاایگاوررہشےکادنردالخوہےناگل۔بتولوگںےنا زبرگیکدختمںیمرعضیک‬ ‫ہکابوتتاداشہرہشںیمدالخوہےناگلےہایدالخوہایگےہرگمرھپیھبا زبرگےنیہیوجابدایہکونہزدیلدوراتس۔‬ ‫ایساانثںیمیربٓایئہکبجتاداشہدروازهرہشےکےچیناچنہپوتاورےسدروازہرگااورتاداشهہ ککوہایگ۔ولعمموہاتےہہکا‬ ‫زبرگوکھچکاجنمبناہللولعمموہاکچاھت۔‬ ‫ااسییہخیشاظنمادلنیاکذرکےہہکاکیدہعفتاداشہاکتخساتعبانروہا۔اورمکحوہاہکاکیہتفہکتمتوکتخسزسادی‬ ‫اجےئیگ۔بجوہدنٓاایوتوهاکیرمدییکرانررسرھکرکوسےئےھت۔ا رمدیوکبجتاداشہےکمکحاکایخلٓاایوتوہروای۔‬ ‫اورا ےکٓاوسنخیشررگےسجےسخیشادیاروہااوروپاھچہکوتویکںرواتےہ۔ا ےناانپایخلرعضایکاوراہکہکٓاجزسا‬ ‫اکدنےہ۔خیشےناہکہکمتمغتماھکںمہوکوکیئزساہنوہیگ۔ںیمےنایھبوخابںیمداھکیےہہکاکیامرڈنھکاگےئےھجم‬ ‫امرےنےکواےطسٓایئےہ۔ںیمےنا ےکدوونںگنیسڑکپرکا وکےچینرگادایےہ۔انچہچنایسدنتاداشهتخسامیبروہا۔‬ ‫اورااسیتخسامیبروہاہکایسامیبریںیمرمایگ۔‬ ‫ہیرصتافتالہٰیںیہوجااسننیک ھجمںیم ںیہٓاےتکس۔بجو تٓااجاتےہوتوکیئہنوکیئرقتبیدیپاوہاجیتےہ۔بسدل‬ ‫دخااعتٰیلےکاہھتںیمںیہ۔وہسجفرحاچاتہےہرصتفرکاتےہ۔دخا ٰ‬ ‫اعتٰلیکرتمحےسانادیم ںیہوہاناچےئہ۔ا‬ ‫ےکاذنےکریغبوکیئاجنیھب ںیہ لکیتکسوخاہےسیکیہدشدیوعارضوہں۔انادیموہےنواالتبرتسےسیھبزایدہاکرف‬ ‫ےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجمتشہہحفص‪31-33‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫اراشداتتاتب اشپور‪،‬وکاہ ورسدح‬ ‫العہقاشپورںیماندونںیسکافسکاھٹپنےندوےبانگہارگنزیوںوکلتقرکدای۔ا ررضحتادق ےناکیعمجمںیم‬ ‫رفامای‪:‬‬ ‫’’ہیوجدوارگنزیوںوکامردایےہ۔ہیایکاہجدایکےہ؟ایسیاناکبرولوگںےناالسموکدبانمرکراھکےہ۔اچےہوتہیاھتہکان‬ ‫ولوگںیکایسیدختمرکاتاورایسیدمعہوطررانےسرباتںرکاتہکوہا ےکاالخقاورنسحولسکوکدھکیرکاملسمنوہ‬ ‫اجےت۔ومنماکاکموتہیےہہکاینپاسفنتینوکلچکڈاےل۔اھکلےہہکرضحتیلعریضاهللاعتٰیلہنعاکیاکرفےسڑلے۔‬ ‫رضحتیلعؓےنا وکےچینرگاایلاورا اکٹیپاچکرکےنوکےھتہکا ےنرضحتیلعؓریڑواک۔رضحتیلعؓہیدھکیرکا‬ ‫ٓاپےنرفامایہکریماگنجریتےاسھتدخا‬ ‫ےکےنیسرےسارتٓاےئ۔وہاکرفریحانوہااوروپاھچہکاےیلعؓ!ہیایکتاتےہ؟ ؓ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪58‬‬

‫ےکواےطساھتنکیلبجوتےنریمے ہنریڑواکوتریمےسفناکیھبھچکہصحلمایگ۔ا ےئلںیمےن ےھجوھچڑدای۔‬ ‫رضحتیلعؓےکا لعفاکا رتہبڑباارثوہا۔‬ ‫ںیمبجیھبکانولوگںیکتاتبایسییربںیاتنسوہںوتےھجمتخسرجنوہاتےہہکہیولگرقٓانرکمیےستہبدوراجڑپے‬ ‫ںیہاورےبانگہااسنونںاکلتقوثاباکومبجےتھجمسںیہ۔‬ ‫ضعبومولیےھجما ےیلداجلےتہکںیہہکںیمارگنزیوںےکاسھتاحمرہباجزئ ںیہراتھکرگمےھجمتخساوسف ےہہکہی‬ ‫ولگومولیالہکرکاالسموکدبانمرکرےہںیہ۔وکیئانےسوپےھچہکارگنزیوںےناہمترےاسھتایکربایئیکےہ۔اورایک‬ ‫دھکدایےہ۔رشمیکتاتےہہکوہوقمسجےکٓاےنےسمہوکرہ مسیکراتحاورٓارامالم۔سجےنٓارکمہوکوھکسںےک‬ ‫وخوخنارہجنپےساجنتدیاوررامرےذمبہیکااشتعےکےیلرہ مسےکوم عاوروہسںیتلدںی۔انےکااسحناکہی‬ ‫رکشےہہکےبانگهارگنزییارسفوںوکلتقرکدایاجےئ؟ںیموتاصفوطرراتہکوہںہکوہولگوجوخنانقحےس ںیہ‬ ‫ڈرےتاورنسحمےکوقحقادا ںیہرکےت۔وہدخااعتٰیلےکوضحرتخسوجادبہںیہ۔انومویولںاکرفضوہاناچےیہہکوہاےنپ‬ ‫وہمجریاافتقےسا ہلئسموکایھچفرحاشعئرکںیاورانوافقاوراجلہولوگںوکامہفشئرکںیہکوگرٹنمنرباطہینےک‬ ‫ز راسہیوہانم‪ٓ،‬ازادیےسزدنیگرسبرکےتںیہاورا ےکایطعتےسونممنتنماوررموہنااسحنںیہاورہیابمرک‬ ‫تنطلسیکیناوریداتیالیھپےنںیماکلمدمداگرےہ۔سپا ےکالخفاحمرہبےکایخالتریم ےتخساغبوتےہاورہی‬ ‫یعطقرحامےہ۔وہاےنپملقاورزتانےساجولہںوکاھجمسںیئاوراےنپدنیوکدبانمرکےکداینوکانقحاکرضرہناچنہپںیئ۔مہوت‬ ‫وگرٹنمنرباطہینوکٓاامسینربتکےتھجمسںیہاورا یکدقررکاناانپرفض۔اوسف ےہومولویںےنوخدوتا اکموکایکںیہاور‬ ‫مہےنبجاناجہ کہنایخالتوکدولںےساٹماناچاہوتمہوکداجلاہک۔رصفا واےطسہکمہنسحموگرٹنمنےکرکشزگار‬ ‫ںیہ۔رگمانیکاخمتفلرامراایکاگبڑیتکسیھت۔مہےنویسیبںراسےلا نومنےکرعیب‪،‬افریس‪،‬اردو‪،‬ارگنزییںیماشعئ‬ ‫ئ‬ ‫ےیکاورزہاروںااہتشرفلتخمالبدوااصمرںیممیسقترکدیںیہ۔ا ےئل ںیہہکوگرٹنمنےسمہوکیئزعتاچےتہںیہ۔‬ ‫ہکلبدخااعتٰیلوخباجاتنےہہکمہا اکموکاانپرضوریرفضےتھجمسںیہاورارگمہوکا دختمےکاجبالےنںیمفیلکتیھب‬ ‫وہوتمہرواہ ںیہرکےت‪،‬ویکہکندخاےنرفامایےہہکااسحنیکزجاااسحنےہ۔سپوپریااطتعاوروافداریوگرٹنمن‬ ‫رباطہینیکاملسمونںاکرفضےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪232-251‬دجدیاڈینشی(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫رسیتاامکلدہشاءاکےہ۔اعمولگوتدیہشےکےئلاقیہ ھجمےھٹیبںیہہکدیہشوہوہاتےہوجریتایدنبوقےسامرااجوےاییسک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪59‬‬

‫اوراافتیقومتےسرماجوے۔رگماہللاعتیلےکزندکیاہشدتاکیہیاقمم ںیہےہ۔ںیماوسف ےساظرہرکاتوہںہک‬ ‫رسدحےکاھٹپونںوکہییھباکیطبخامسایوہاےہہکوہارگنزیارسفوںرٓارکےلمحرکےتںیہاوراینپوشردیہرسیےساالسموک‬ ‫دبانمرکےتںیہ۔اوہنںےن ھجمایلےہہکارگمہیسکاکرفایہریذمبہواےلوکہ ککرکدںیےگوتمہاغزیوہںےگاورارگ‬ ‫امرےاجوںیےگوتدیہشوہںےگ۔ےھجمانہنیمکرطفتالُمونںریھباوسف ےہوجانوشردیہرساھٹپونںوکااسکےتںیہ۔وہ‬ ‫ا ںیہ ںیہاتبےتہکمتارگیسکصخشوکالبوہجوقیلتقرکےتوہوتاغزی ںیہاظمرہھٹےتوہاورارگواہںہ ککوہاجےتوہوت‬ ‫دیہش ںیہہکلبوخدیشکرکےکرحامومترمےتوہ‪،‬ویکہکناہللاعتٰیلوترفاماتےہ َ​َل تُ ْلقُوْ ابِاَ ْی ِد ْی ُک ْم اِلَی التَّھْلُ َکۃِ )ارقبلة ‪(196:‬‬

‫وہاےنپٓاپوکوخدہ کتکںیمڈاےتلںیہاوراسفدرکےتںیہ۔ںیمنیقیراتھکوہںہکوہتخسزساےکجوتسبجںیہ۔ قض‬ ‫اعمولوگںےنوتاہشدتاینت ھجمریھکےہاوردیہشاکیہیاقممرہھٹاایلےہرگمریمےزندکیدیہشیکتقیقعطقرظنا‬ ‫ےکہکا اکمسجاکااجوےھچکاوریہےہاوروہاکیتیفیکےہسجاکقلعتدلےسےہ۔ایدروھکہکدصقییبنےساکی‬ ‫رقبراتھکےہاوروہا ےکدورسےدرہجروہاتےہاوردیہشدصقیاکاسمہہیوہاتےہ۔یبنںیموتاسرےامکالتوہےت‬ ‫ںیہینعیوہدصقییھبوہاتےہاوردیہشیھبوہاتےہاصحلیھبوہاتےہ۔نکیلدصقیاوردیہشاکیاگلاگلاقممںیہ۔ا‬ ‫ثحبیکیھباح ت ںیہہکٓاایدصقی‪،‬دیہشوہاتےہای ںیہ؟وہاقممامکلاہجںرہاکیارماخرقاعدتاورزجعمہاھجمساجات‬ ‫ےہ۔وہاندوونںاقمومںراےنپرہبتاوردرہجےکاحل ےسدجاےہ۔ا ےیلاهللاعتٰیلاےسایسیوقتاطعرکاتےہہکوج‬ ‫دمعهاراملںیہاوروجدمعہاالخقںیہ۔وہاکلموطرراوراےنپایلصرگنںیما ےساصدروہےتںیہاورالبفلکتاصدروہےت‬ ‫ںیہ۔وکیئوخفاورراجءاتناراملاصہحلےکدصوراکتاثع ںیہوہاتےہہکلبوہا یکرطفتاورتعیبطاکاکیزجووہاجےت‬ ‫ںیہ۔فلکتا یکتعیبطںیم ںیہراتہ۔ےسیجاکیاس لئیسکصخشےکاپ ٓاوےوتوخاہا ےکاپ ھچکوہایہنوہ‪،‬وتاےس‬ ‫دانییہڑپےاگ۔ارگدخاےکوخفےس ںیہوتتقلخےکاحل ےس۔رگما مساکفلکتدیہشںیم ںیہوہاتاورہیوقتاور‬ ‫اط تا یکڑبیتھاجیتےہاوروجںوجںڑبیتھےہایسدقرا یکفیلکتمکوہیتاجیتےہاوروہوبھجاکااسح ںیہرکات۔‬ ‫ًالثماہیھتےکرسراکیویچیٹنوہوتوہا اکایکااسح رکےاگ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪327-323‬دجدیاڈینشی(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ولوگںےندیہشےکٰینعمرصفیہی ھجمرےھکںیہہکیسکاکرفہریملسمےکاسھتگنجیکاورا ںیمامرےےئگوتسبدیہش‬ ‫وہےئگ۔ارگا ےنیہ معنےدیہشےکےئلاجوںیوترھپاخموفلںوکتہبڑبیاجنگشئارتعاضیکریےہاوراغًابلیہیوہجےہہک‬ ‫اسیعویئںاورٓارویںےناالسموکولتارےکذرہعیےسےنلیھپواالذمبہرقاردایےہ؛ارگہچانولوگںیکتخسانداینےہہکوہ‬ ‫دبوںدرایتفےیکالصءاشنءےکارتعاضرکدےتیںیہرگممہوکانومولویںریھباوسف ےہوہنجںےنرقٓانرشفیےک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪60‬‬

‫اقحقئوکشیپ ںیہایکاورایخیلاوررفیضریسفتںیماورونصمیئےصقایبنرکےکاالسمےکاپکاوروخامنشرہچہراکیردہڈال‬ ‫دایےہ۔رگمدخااعتٰیلوجوخداالسماکاحمظفاورانرصےہوہاباچاتہےہہکاالسماکاپکاوردراشخںرہچہداھکایاجوے؛انچہچن‬ ‫ہیہلسلسوجا ےناےنپاہھتےساقمئایکےہ۔ایسےساصفولعمموہاتےہہکایہلرصنتاکو تٓااچنہپاوراالسمیکزعت‬ ‫اور اللےکدنٓاےئگ‪،‬ویکہکندخااعتیلیکاتدیئںیاوررصنںیتوجرامرےاشلماحلںیہ‪،‬ہیٓاجیسکذمبہےکریپووکبیص‬ ‫دوعیےسےتہکںیہہکایکوکیئالہذمبہےہوجاالسمےکوسااےنپذمبہیکاقحتینراتدیئیاورامسویاشنن‬ ‫ ںیہاورمہ ٰ‬ ‫شیپرکےکس۔دخااعتیلےنہیہلسلسوجاقمئایکےہہیا افحتظےکوںوہےکوماقفےہوجا ےن اِنَّا نَحْ نُ نَ َّز ْلنَا‬ ‫ال ِّذ ْک َر َو اِنَّا لَہ لَ ٰحفِظُوْ نَ )ارجحل ‪(10:‬ںیمایکےہ۔‬ ‫ریمابلطمہیاھتہکدیہشےک معنےرصفیہی ںیہہکہریملسمےکاسھتگنجرکےکرماجےنواالدیہشوہاتےہ۔ان‬ ‫ونعمںےنیہاالسموکدبانمایکاورابیھبمہدےتھکیںیہہکارثکرسدحیانداناملسمنےبانگہارگنزیوںوکلتقرکےنںیم‬ ‫وثابےتھجمسںیہ؛انچہچنٓاےئدنایسیوارداںیتےننسںیمٓایتںیہ۔ےلھچپدونںیسکرسدحیےنالوہرںیماکیمیموکلتقرک‬ ‫دایاھت۔اناوقمحںوکاقولعمم ںیہہکہیاہشدت ںیہہکلبلتقےبانگہےہ۔االسماکہیءاشنء ںیہےہہکوہہنتفواسفدرباپ‬ ‫رکےہکلباالسماکوہفممیہحلصاورٓایتشوکاچاتہےہ۔االس یوگنجںرارتعاضرکےنواےلارگہیدھکیےتیلہکانںیمےسیک‬ ‫ااکحماجریوہےتےھتوتوہریحانرہاجےت۔وچبں‪،‬وبڑوھںاوروعروتںوکلتق ںیہایکاجاتاھت۔زجہیدےنیواولںوکوھچڑدای‬ ‫اجاتاھت۔اورانوگنجںیکانبءدافیعاوصلریھت۔رامرےزندکیوجاجلہاھٹپنا فرحرےبانگہارگنزیوںرڑپےتںیہ‬ ‫اورانوکلتقرکےتںیہوہرہزگاہشدتاکدرہج ںیہاحلصرکےتہکلبوہاقلتںیہاورانےکاسھتاقولتںاکاسولسکوہان‬ ‫اچےیہ۔‬ ‫وتدیہشےک معنےہیںیہہکا اقممراہللاعتیلاکیاخ مسیکااقتستمومنموکاطعرکاتےہ۔وہاہللاعتٰیلیکراہںیمرہ‬ ‫م َراطَ ۡال ُك ۡستَقِ ۡی َم‬ ‫تبیصماورفیلکتوکاکیذلتےکاسھتربداتشرکےنےکےئلایطروہاجاتےہ۔سپ اِ ۡہ ِد نَا ال ِّ‬ ‫ص َراطَ ال َّ ِذ ۡینَ اَ ۡن َعكۡ تَ َعلَ ۡی َِمۡ )اافلہحت‪(7-6:‬ںیممعنمہیلعرگوہںیمےسدیہشوںاکرگوہیھبےہاورا ےسیہی‬ ‫ِ‬ ‫رمادےہہکااقتستماطعوہ‪،‬وجاجنکتدےدےنیںیمیھبدقموکےنلہہندے۔‘‘‬ ‫)وفلماظت۔دلجدومہحفص‪812-812‬دجدیاڈینشی(‬

‫وخاہجامکلادلنیاصبحیباےڈیلپراشپورےسوکاہ وہےتوہےئیرشفیالےئاورامنزرغمبےسرتشیپدجسمںیم‬ ‫رضحتادق ےساینزاحلصیک۔وخاہجاصبحےناشپوراوروکاہ اکذرکانسایہکواہںرارثکااہتشراتوجہکہمیمضدنہ دنہ‬ ‫ریمھٹںیموضحریکاخمتفلںیماشعئوہےتںیہا رظنےسڑپےھاجےتںیہہکوگایوہوضحرےکااہتشراتںیہایسلاغہط‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪61‬‬

‫ےسرسدحےکولوگںےکدولںںیمٓاپیکفرفےسہیایخالتذنہنیشنںیہہک وعنذتاّٰلل انجبےنروزےاےنپدخام‬ ‫ئ‬ ‫وکاعمفرکدیںیہاوریبنرکمیؐیککتہیکےہاوراہکےہہکوہاکیوھجایبناھتںیما ےسالضفوہںہیااہتشرا و‬ ‫اورونعانےسےھکلوہےئںیہہکوعاماانل وکدوھاکاتگلےہاوریہیایخلایکاجاتےہہکٓاپاک نومناورٓاپیکرحت رےہ۔‬ ‫رضحتادق ےنرفامای‪:‬‬ ‫یتشکونحواہںرثکتےسمیسقترکدیاجوےیہیاکیفےہ۔وخاہجاصبحےناہکہکاکیذیواجتہصخشوکںیمےنداھکی‬ ‫ےہہکا ےناےسڑپھرکاہکہکاتکبوتدمعہےہارگٓارخںیماکمنےکدنچہاکذرکہنوہات۔ںیمےناےسوجابدایہکایکمت‬ ‫ےسیھباکیہسیپرمزااصبحےناماگنےہایمتےندایےہ؟رمزااصبحےنوتانولوگںوکاخمبطایکےہوجانےسقلعت‬ ‫اتینباکرےتھکںیہ۔ایکارگاکیتاپاےنپںوٹیںےسدوزہارا ےئلبلطرکےہکاےساکیاکمنانبانےہوتایکہیلعفا اک‬ ‫اقلبارتعاضوہاگ؟ا روہاخومشوہایگ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪378-372‬دجدیاڈینشی(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 13‬اوتکرب‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪62‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ویرپاوردورسےوکلمںںیممہاکیااہتشراشعئرکاناچےتہںیہوجتہبیہرصتخم‬ ‫اکیوھچےٹےسےحفصاکوہاتہکبساےسڑپھںیل۔ا اک نومناقیہوہہکحیسم‬ ‫یکربقرسرگنیریمشکںیمےہوجوااعقتہحیحصیکانبراثتبوہیئگےہ۔ا ےکقلعتم‬ ‫زمدیاحالتاورواتیفقارگوکیئولعممرکاناچےہوتمہےسرکےل۔ا مساک‬ ‫ااہتشروہوجتہبرثکتےس اوپارکاشعئایکاجوے۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪12‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 85‬دربمس‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪63‬‬

‫(طسق ‪)3‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتبفلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب وہایشروپراوراجدنلرھ‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ںیمےنانسےہہکبجاولیہاولارگنزیٓاےئوتوہایشروپرںیمیسکؤمذنےناویچناذانىہک؛وچہکنایھبادتبایھتاور‬ ‫دنہوںںاوروھکسںاکایخلاھتہکہییھباویچناذانےنہکرروںیکےگ۔ایانیکفرحارگاگےئوکیسکےسزمخگلاجوے‪،‬وت‬ ‫ا اکاہھتاکںىٹےگ۔ا اویچناذانےنہکواےلؤمذنوکڑکپایل۔اکیڑباوجہموہایگاورڈیٹپرنشمکےکاسےنموہالایایگ۔‬ ‫ڑبےڑبےرم ساہم نعمجوہےئاوراہکوضحر!رامرےٓاےٹرھبٹشوہےئگ۔رامرےربنتاناپکوہےئگ۔بجہیتاںیت‬ ‫ا ارگنزیوکانسیئ ںیئوتاےسڑبان بجوہاہکایکتاگنںیمایسیاختىصےہہکاھکےنیکزیچںیاناپکوہاجیتںیہ۔ا ےن‬ ‫رسرہتشدارےساہکہکبجکترجتہبہنرکایلاجوےا دقم ہوکہنرکاناچےیہ؛انچہچنا ےنؤمذنوکمکحدایہکوترھپایس‬ ‫فرحتاگندے وہڈراہکاشدیدورسارجمہنوہ‪،‬رگمبجا وکىلستدییئگا ےنایسدقرزورےستاگندی۔اصبحاہبدر‬ ‫ےناہکہکمہوکوتا ےسوکیئرضر ںیہاچنہپ۔رسرہتشدارےسوپاھچہکمتوکوکیئرضراچنہپ۔ا ےنیھباہکہکتقیقںیم‬ ‫یکت !ہیسکدقرٓازادیےہاورسکدقر‬ ‫وکیئرضر ںیہ۔ٓارخا وکوھچڑدایایگاوراہکایگ۔اجںسجفرحاچوہتاگندو۔ ایّٰللتا ْ ی‬ ‫اہللاعتٰیلاکااسحنےہ!رھپاےسیااسحنراوراےسیاماعمرصحیریھبارگوکیئدلوگرٹنمنارگنزییاکااسحنوسحم ںیہ‬ ‫رکات۔وہدلڑبااکرفتمعناورکمنرحاماورہنىسےسریچرکاکنلڈاےنلےکالقئےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪232‬دجدیاڈینشی(‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫وقتییکفرفوتہجرکیناچےیہاوراعسدتیکراںیہاایتخررکیناچںیئہ۔بتیہھچکوہاتےہ اِ َّن‬ ‫تاتہیےہہککینىتخباور ٰ‬ ‫للاَ َ​َل یُ َغیِّ ُر َما بِقَوْ ٍم َح ٰتّی یُ َغیِّرُوْ ا َما بِا َ ْنفُ ِس ِھ ْم)ارلںو‪(12:‬دخااعتٰیلیسکوقمیکاحتل ںیہدباتلبجکتہک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪64‬‬

‫وخدوقماینپاحتلوکیدبلیہنرکے۔وخاہوخناہےکنظرکےناورتاتوکااہتنکتاچنہپانتالکلےبوہدہتاتےہ۔رضوری‬ ‫تاتہیےہہکولگدخااعتٰیلیکفرفروجعرکںی۔امنزڑپںىھ‪،‬زٰوکةدںی‪ِ ،‬‬ ‫االتفوقحقاوردباکرویںےستازٓاںیئ۔ہی‬ ‫تاتوخبوطرراثتبےہہکضعباواقتبجاکیدبیرکاتےہوتوہاسرےرہشاوررھگیکہ کتکاکومبجوہاجیتےہ۔‬ ‫سپدبایںوھچڑدںیہکوہہ کتکاکومبجںیہ۔اجدنلرھاوروہایشروپرےک‪12‬اگںںالتبمںیہ۔رھپویکںک تلیکاجوے۔‬ ‫اوروگرٹنمنراجہ کہنوطرردبامگینہنرکو۔‬ ‫ارگاہمترااسمہہیدبامگینرکاتوہوتاےساھجمسدو۔اہکںکتااسننک تلرکےاگ۔ا دنےسڈراناچےیہبجاکیدہعفیہو‬ ‫تآاڑپےاورابتہرکڈاےل۔دحثیںیمٓاایےہہکلبقازو تداعوبقلوہیتےہ۔وخفورطخںیمبجااسننالتبموہاتےہوت‬ ‫اےسیو تںیموترہصخشداعاورروجعرکاتکسےہ۔اعسدتدنمویہےہوجانمےکو تداعرکے۔ااسننانولوگںیک‬ ‫احتلوکاعمہنئرکےوجا رطخہںیمالتبمںیہ۔اہیںےسوتتہبرقبیےہ۔ٓاد یواہںےکاحالتدرایتفرکے۔ایھب‬ ‫کتاجدنلرھےکعلضںیمرتیقرےہ۔وگوہایشروپرےکعلضںیمپ ىرےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪222-231‬دجدیاڈینشی(‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اطوعناکاقںوہےہہکوہتخسروازرکےکردنےیکفرحدورسےاقممںیمىتچنہپےہ۔ا یکراتفرںیمااسیاظنم ںیہ‬ ‫ےہہکزنملہبزنملاجوےہکلبدواچروسوکںساکافہلصےطرکےک تخلکاجىتچنہپےہ۔‬ ‫ابیئبمباوراجدنلرھیکیہتاتبایخلرکوہکانںیمسکدقرافہلصےہ۔ابالتبںہکااسننا ےکاجدنلرھںیم ےنچنہیک‬ ‫تاتبایکاظنمراتفراکاقمئرکاتکسےہ۔ارغلضا یکراتفریکتبسنوکیئھچک ںیہہہکاتکس۔ٓاجاعتیفےسزگریتےہلکایک‬ ‫وہ۔ہیرطخانکتاتےہ۔ا ےکدورےڑبےےبملوہےتںیہ۔ضعباواقتاسھٹاسھٹاسلکتا اکدورہوہاتےہاور‬ ‫ہیاکیملسماوروبقملتاتےہ۔ہضىہیکفرح ںیہہکاسوناھبدوںےکےنىہمںیمٓاایگاورسیبسىچپدنرہرکرتصخ‬ ‫وہا۔اطوعنوکومىکحںےنزىنےےسامرےنوایلاھکلےہ۔اطوعنابمہغلاکہغىصےہسجاکاشنہنباط ںیہاجات۔اورترثکت‬ ‫اوماتوہیتںیہ۔وتراتںیمیھبا اکذرکےہ۔ومٰىسہیلعاالسلمےکو تںیموہىدویںرڑپییھت۔وتراتںیمدخاےن‬ ‫اہجںوھپڑوںیکامرےسڈراایےہا ےساطوعنیہرمادےہ۔رقٓانرکمیںیمیھبوہىدویںوکانرفامینراطوعنےسہ کک‬ ‫رکےناکذرکےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪221‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪65‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’االتبےکو تںیمہادنہشیاینپامجتعےکضعبفیعضدولںاکوہاتےہ۔ریماوتہیاحلےہہکارگےھجماصفٓاوازٓاوے‬ ‫ہکوتذخمولےہاورریتیوکیئرمادمہوپریہنرکںیےگوت مسےہےھجما یکذاتیکا قشعوتبحمایہٰلاوردختمدنی‬ ‫ںیموکیئپ ىوا عہنوہیگ۔ا ےئلہکںیموتاےسدھکیاکچوہں۔‘‘ رھپہیڑپاھ‪ :‬ھَلْ تَ ْعلَ ُم لَہ َۡ ِكیّا )رممی‪(66:‬۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪288‬دجدیاڈینشی(‬ ‫رضحتومولیدبعارکلمیاصبحؓرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ےھجموخبایدےہاورںیمےناینپون کبںیما وکھکلراھکےہہکاجدنلرھےکاقممراکیصخشےنرضحتادق اامم‬ ‫اصدقرضحتریمزااصبحیکدختمںیموسالایکہکٓاپیک قضداینںیمٓاےنےسایکےہ؟‬ ‫ٓاپےنرفامایہک’’ںیما ےئلٓاایوہںاتولگوقتنیقیںیمرتیقرکںی۔‘‘‬ ‫اکیاورتاتیھبےہوجریمیون کبںیمدرجےہاوروہواہعقیھبایساجدنلرھاکےہ۔رامریامجتعےکاکیٓاد ی‬ ‫رامرےاھبیئىشنمدمحماروڑااصبحےنوسالایکہکرضحتاامینینتکفرحاکوہاتےہ؟ٓاپےنوجوجابا اکرفامای‪،‬تہب‬ ‫یہفىطلاورسىلسےہ۔‬ ‫رفامای‪’’:‬اامیندو مساکوہاتےہ۔ومااورتارکی۔ومااامینوتیہیےہہکدنیااجعلزئر‬

‫رکےاورتارکیاامینہیےہہک‬

‫ریمےےھچیپوہےل۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪2-8‬دجدیاڈینشی(‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ووجدیذمبہواولںےنایکانبای۔اوہنںےنایکولعممایکوجمہوکولعممہناھت؟ینبونعوکاوہنںےنایکافدئہاچنہپای؟اناسری‬ ‫تاوتںاکوجابىفنںیمدانیڑپےاگ۔ارگوکیئدضاورٹہےساکمہنےلوتذرااتبےئوتىہسہکدخاوتتبحماورااطتعیکراہ‬ ‫اتباتےہ؟انچہچنوخدرقٓانرشفیںیما ےنرفامایےہ‪:‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪66‬‬

‫َو الَّ ِذ ۡىنَ ٰا َمنُ ۡوا اَ َش ُّد حُبّا ِ​ِلِ )ارقبلة ‪(166:‬اور فَ ۡاذ ُکرُوا للاَ َک ِذ ۡک ِر ُکمۡ ٰابَآ َء ُکمۡ )ارقبلة ‪(201:‬رھپایکداینںیم‬ ‫یھبکہییھبوہاےہہکاٹیبتاپیکتبحمںیمانفوہرکوخدتاپنباجےئ۔تاپیکتبحمںیمانفوتوہاتکسےہ‪،‬رگمہی ںیہوہاتکسہک‬ ‫تاپیہوہاجوے۔ہیایدریم ےےکاقلبتاتےہہکانفءرظنیاکیایسیےشےہوجتبحمےسرضوردیپاوہیتےہ‪،‬نکیلایسی‬ ‫انفوجدرتقیقاہبہنانفاکوہاوراکیدجدیووجدےکدیپارکےناکتاثعےنبہکںیمیہوہں‪،‬ہیکیھٹ ںیہےہ۔‬ ‫ک بِ ٖہ ِع ۡلم )ینبارسالیئ ‪(37:‬ردقمامراےہ‬ ‫ نولوگںںیم ٰ‬ ‫ْس لَ َ‬ ‫وقتیاورادبےہاوروہنجںےن َ​َل ت َۡقفُ َما لَی َ‬ ‫وہ ھجمےتکسںیہہکووجدیےنوجدقمامراےہوہدحادبےسڑبھرکےہ۔ویسیبںاتکںیبانولوگںےنیھکلںیہ‪،‬رگممہوپےتھ‬ ‫ںیہہکایکوکیئووجدیا تاتاکوجابدےاتکسےہہکوایعقووجدیںیمدخاےہ؟ایوصترےہ؟ارگدخایہےہ۔وتایکہی‬ ‫فعضاورہیزمکورایںوجٓاےئدناعدیاحلریںیہ۔ہیدخااعتٰیلیکافصتںیہ؟ذراہچبایویبیامیبروہاجوےوتھچک ںیہاتنب‬ ‫اور ھجمںیم ںیہٓااتہکایکایکاجوےرگمدخااعتٰیلاچےہوتافشدےاتکسےہ؛احالہکنووجدیےکاایتخرںیمہیارم ںیہےہ۔‬ ‫ضعبو تامیلفعضاوراسال اتساتےہ؛ضعبو تانگهاورقسفووجفرےبذویقاورےبوشیقاکومبجوہاجاتےہوتایکدخا‬ ‫اعتٰیلےکاشلماحلیھبہیاومروہےتںیہ؟ارگدخاےہوترھپا ےکاسرےاکم ُک ْن فَیَ ُکوْ نُ ٖےسوہےناچںیئہ؛احالہکن‬ ‫ہیدقمدقمراعزجاوراتحمجوھٹرکںیاھکاتےہاوسف ووجدییکاحتلرہکدخایھبانبرھپا ےسھچکہنوہا۔رھپ بجرتہی‬ ‫ےہہکہیدخایئا وکدوزخےس ںیہاچبیتکس۔ویکہکندخااعتٰیلرفاماتےہ َو َم ْن یَ ْع َكلْ ِم ْثقَا َل َذ َّر ٍ​ٍ َش ّرایَّ َرہ‬ ‫)الزلزال ‪(9:‬سپبجوکیئانگہایکوتا اکاىمخزہےنتگھبےکےئلمنہجںیماجانڑپااوراسریدخایئتالطوہیئگ۔ووجدییھب‬ ‫ا تاتےکاق لئںیہہک فَ ِریْق فِی ْال َِنَّ ِۃ َو فَ ِریْق فِی ال َّس ِعی ِْر)اوشلری ‪(8:‬بجہکواہںیھبااسنتینےک‬ ‫چجس‬ ‫مےنبرےہ‪،‬وترھپایسیوضفلتاتیکاح تیہایکےہسجاکوکیئہجیتناورارثاظرہہنوہا۔ قضہیولگڑبےابىبکاور‬ ‫د ریوہےتںیہاوروچہکنا رفہقاکہجیتناتاتحاورےبدیقیےہا ےئلرفہقڑباتھاجاتےہ۔الوہر‪،‬اجدنلرھاوروہایشروپر‬ ‫االضعںیما رفہقےناانپزرہتہبالیھپایےہ۔وغررکےکا ےکاتنجئررظنرکو۔زجباتاتحےکاورھچکولعمم ںیہ‬ ‫داتی۔ہیولگوصموٰولصةےکاپدنب ںیہاوروہیھب ںیہےتکس۔ویکہکندخاےسڈرانسجراجنتاکدماراوراراملاکا راصرےہوہ‬ ‫انںیم ںیہےہ۔ضعبتالکلدرہویںےکرگنںیمںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجدومہحفص‪217-215‬دجدیاڈینشی(‬ ‫دورساوسالہیاھتہکزجعمہیک مسےکضعباومراورولگیھبداھکےتںیہ۔رفامایہکںیموصقںوک ںیہاتنسہیوجرفاسناییسک‬ ‫اورہگجےکےصقانسےئاجےتںیہہیاکیف ںیہ۔بسےسالہپزجعمہوتہیےہہکااسنناپکدلوہئالھد دىدلایکزجعمہداھکاتکس‬ ‫ےہبجکتدخاےسڈرےنواالدلہنوہوتایکےہ؟رضوریےہہکیقتموہاورا ںیمدایتنوہارگہی ںیہوترھپایکےہ؟‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪67‬‬

‫امتےشداھکےنواےلایکھچک ںیہرکےتاجدنلرھںیماکیصخشےنےضعبدبعشےداھکےئاورا ےناہکہکںیمومولویں‬ ‫وتفیےلاتکسوہںرگموہاجاتناھتہکانیکاتىلصایکےہوہا ہلسلسںیمدالخوہایگاورا ےن‬ ‫ےسانیکتاتبرکاتماک ٰ‬ ‫وتہبیک۔‬ ‫ نوکلمںےکےصقایبنےئکاجےتںیہواہںارگزجعماتداھکےنواےلوہےتوتہیقسفووجفرےکدرایواہںہنوہےت۔دخااعتٰیل‬ ‫ےکاشنانتدلراکیاپکارثڈاےتلںیہاورا یکیتسہاکنیقیدالےتںیہرگمہیدبعشےااسننوکرمگاہرکےتںیہاناکدخا‬ ‫خانیساوررعمتفےسوکیئقلعت ںیہےہاورہنہیوکیئاپکیدبىلىدیپارکےتکسںیہا ےئلہکوہدخایکفرفےس ںیہ‬ ‫وہےت۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪312-318‬دجدیاڈینشی(‬ ‫اجدنلرھےساکیاصبحیرشفیالےئوہےئےھتاوہنںےنرعضیکہکواہںووجدویںاکتہبزورےہ۔‬ ‫رضحتادق ےنرفامایہک‪:‬الصںیمانولوگںاکاتایتحرگنےہ۔درہویںںیماورانںیمتہبمکرفقےہانیکزدنیگ‬ ‫ےبدیقییکزدنیگوہیتےہ۔دخاےکدحوداوررفاضئاکتالکلرفق ںیہرکےت۔ہشنوہریہےتىپںیہ‪،‬انچرگندےتھکیںیہ۔‬ ‫زانوکاوصلےتھجمسںیہ۔‬ ‫اکیدہعفاکیووجدیریمےاپ ٓاایاوراہکہکںیمدخاوہں۔ا ےناہھتٓاےگڑباھایوہااھتںیمےنا ےکاہھترزور‬ ‫ےسىکٹچاکیٹیتحہکا یکخىچ لکیئگوتںیمےناہکہکدخاوکدردیھبوہارکاتےہ؟اورخىچیھبالکنرکیتےہ؟‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمہحفص‪873‬دجدیاڈینشی(‬ ‫رضحتادق اامماصدقہیلعاٰولصلۃواالسلموب ترہظبسحومعملادنرےسدجسمابمرکںیمیرشفیالےئاوردنسموک‬ ‫جہل‬ ‫زبیتسشن شخرکومولیرباہنادلنیاصبح میےساخمبطوہرکدرایتفرفامایہک‪:‬‬ ‫ٓاپےکرہچہرٓااثرژپرمدیگوراشپینوریحاینےسیکرظنٓارےہںیہ؟‬ ‫رعضیکہکوضحروہجوترصفیہیےہہکابدورساانکرہینعیاہجناثینرظنٓاراہےہویکہکنوبہجریپاہناسیلےکاباعم‬ ‫ٓارختاکیھبایخلراتہےہ۔ىتنگیہےکدنابتایقےنھجمساچےئہزمدیربٓاںاعرہضفعضاوریھبا ےکرسعىاولوقع‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪68‬‬

‫وہےنراشیدےہاورفعضاکہیتاثعےہہکادتباںیمھچکرماہبقوىفنواابثتاکیسکدقرلغشراھکےہسجےسہیاعرہض‬ ‫فعضالقحاحلوہایگےہ۔‬ ‫ہینسرکرضحتادق ےناکیٰینعمزىخاورراعمرفبلوہجہلےکاسھترفامایہک‪:‬‬ ‫بجہیاحتلےہبتوترضوریہانامتماعریضرىحتاتوکوسکىرھکرکرصفاکییہٓااتسہنتاراگہازیدیررظنرینھکاچےیہ‬ ‫امویےہاوروچہکنہیہملسمارمےہہکاهللاعتٰیلےک‬ ‫ویکہکنرہاکیاعسدتشىکوالتمیشقحروحاکیہیامنماوریہیاجلمو ٰ‬ ‫ایپرےرقمبےکاپ رانہوگایاکیفرحےسوخددخااعتٰیلےکاپ رانہوہاتےہا واےطسابٓاپوکتایقاایمزدنیگا‬ ‫ہگجاقداینںیمذگارےناچںیئہاوراہیںٓارکڈ رااگلدانیاچےیہاورا رعشراکردنبوہاناچےیہ۔‬ ‫؎وچاکررمعاندیپااتستارےانیاوٰیل‬ ‫ہکروزواہعقشیپاگنروخدتادىش‬ ‫اہیںوتوقمہل’’کیدرریگومکحمریگ‘‘ ر‬

‫رکانرضوریوالز یےہرہاکیےکےیلانمبسووابجےہہکبسح‬

‫ااطتستعاےنپسفنےکاسھتاہجدرکےکوپرییعسرکےاتہککیھٹو تر رفزنملوبحمبیقیقحےکےیلایتریرکےکس‬ ‫ریغبوجشتبحمےکا راہردقمامرانڑبالکشمےہاوراسھتیہا راالقتسلوااقتستمرضوریےہبجہیارماحلصوہ‬ ‫دتبرجىوخدوخبدرشوعوہاجوےاگسجےساصدنىقیک‬

‫اجوےوترھپاهللاعتٰیلےکلضفورکمےسذجباولقلباک‬ ‫تبحمیکوتقیفےلمیگاورا لقىصقشعتالہٰیےسزاگنرٓاہنىئدلوحموہرکزتہىکسفنوریہطتبلقبیصوہاگ۔رگمالتشقحاک‬ ‫جىبوباندقممےہسجےسدصقوافصاکررمثلخندیپاوہاتےہاورتبحمذاترتاینیکٓاباپیشےسوشنوامناپاتےہ۔‬ ‫؎زنمبلاجاننردسرامنرمدے‬ ‫ہکہمہدمدرالتشاودوانتادش‬ ‫ٓاپاینپیلہپاحتلوکایدرکںیہکبجٓااغزاسل‪8113‬ءںیمرصف ِح ْسبَۃ ِّلِ اکوجشٓاپوکاشکںاشکںاہیںالایاھتاور‬ ‫ٓاپاپایپدہااتفںوزىخاںا دقردورافہلصےسس ےلاقداینےچنہپےھتاوربجہکمہوکا ہگجہناپایوتایسباتىیبوارقىاری‬ ‫ےکوجشںیماگتوپرکےکدیپلیہرامرےاپ وہایشروپراجےچنہپےھتاوربجواہںےسواسپوہےنےگلوتا و تمہےس‬ ‫دجاوہانٓاپوکڑبااشقذگراتاھتابوتااسیو تٓاایگےہہکٓاپوکٓاےگیہدقمامراناچےیہہنہیہکااٹلاستلہواکتلہںیم‬ ‫ڑپںی۔ابوتزامہنزبتاناحلہہکراہےہاوراشنانتوالعامتامسویآبوازدلہاکىپررےہںیہہک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬ ‫ںىنچ‬

‫زامہن‬

‫ںىنچ‬

‫‪69‬‬

‫دور‬

‫ںىنچ‬

‫اںی‬

‫رباکت‬

‫وت ےب بیص روی وه ہچ انی اقش تادش‬ ‫کلف‬ ‫اجکتس‬ ‫زجب‬ ‫دبرد‬

‫رقبی‬ ‫اطبل‬ ‫اریسی‬ ‫اوہمہ‬

‫دش‬

‫زںیم‬ ‫قح‬ ‫قشع‬

‫ز‬ ‫اتنیقی‬

‫رشخ‬ ‫ارماض‬

‫تارش‬

‫رباکت‬

‫زفا‬

‫تادش‬

‫راہیئ‬ ‫راد‬

‫تسین‬ ‫واتادش‬

‫ قضہکوپریدعتسمیوتمہےساالقتسلدالھکوںی۔ہیٓااثرژپرمدیگںیمربلحولعمم ںیہوہےت۔اہیںاکرانہوتاکی‬ ‫ مساکٓااتسہنازیدیررانہےہ۔ا وحضوکرثےسوہٓابایحتاتلمےہہکسجےکےنىپےسایحتاجوداینبیصوہیتےہ‬ ‫سجرادباآلتادکتومترہزگ ںیہٓایتکس۔ایھچفرحرمک ہتسوہرکوپرےاالقتسلےسا رصا میقتسمےکراہروںى‬ ‫اوررہ مسیکدوینیرواکووٹںاوراسفنینوخااشہتیکذرہرواہنرکےکاہللاعتٰیلےکاصدقامومریکوپریتىعمرکںیاتہک‬ ‫مکح ُکوْ نُوْ َم َع ال ٰ ّ‬ ‫م ِدقِ ْینَ )اںہب‪)881:‬یکرفامربنداریاکرہنسیہغمتٓاپوکاحلصوہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجمجنپہحفص‪381-383‬دجدیاڈینشی(‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اطوعنوکداھکیےہہکس ےلونہدںیمٓایتےہ۔یئبمب‪،‬ایسوکل ‪،‬اجدنلرھوہریہںیم‪،‬س ےلونہدےسرشوعوہیئاوربج‬ ‫املسمونںںیمیئگوتیھبونہدوکاشلمرکایل۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪222‬دجدیاڈینشی(‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ریمیامجتعںیمیھباکیصخشومولیادمحاجناصبحووجدیےھت۔یھبکاوہنںےنھجمےسا ہلئسمروگتفگ ںیہیک۔‬ ‫ابیڑوڑارعہصوہاےہہکوہوفتوہےئگںیہ۔اوراسریرمعایسںیمذگاردی۔‬ ‫مہیسکےکزررخدی ںیہ۔مہوتاملساوررونشرتراہاایتخررکےتںیہ۔ووجدویںےکوکیئدنمش ںیہ۔مہوتانوکاقلبرمح‬ ‫ےتھجمسںیہ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪70‬‬

‫ا رونوارداصبحےنٓاتی ھُ َو ْاَلَ َّو ُل َو ْ ٰ‬ ‫اَل ِخ ُر)ادحلند‪(4:‬ودحتووجدےکتوبتںیمشیپیک۔‬ ‫رفامای‪-:‬اہللاعتٰیلاکالکمااسیےہہکا یکلیصفتضعبٓاتییکضعبٓاتیےسوہیتےہ۔اولیکریسفتہیےہہک َکانَ للاُ‬ ‫َیء ۔ ٓارخےک معنےےیک ُکلُّ َم ْن َعلَ ْیھَا فَا ٍن)ارلنٰمح ‪(25:‬مہوتا ںیہونعمںوکدنسپرکںیےگوج‬ ‫َولَ ْم یَ ُک ْن َم َعہ ش ْ‬ ‫دخاےنالتبےئںیہ۔‬ ‫اوسف ےہہکا زامہنےکوہىدیوصموٰولصۃےکوتاپدنبیہ ںیہاوررقٓانوکیھبوھکلرکداھکییہ ںیہ۔اہںںیماےنپا‬ ‫کلمیکتاترکاتوہں۔سجںیماجدنلرھ‪،‬اٹبہل‪،‬وہایشروپر‪،‬ایسوکل وہریہاشلمںیہ۔انولوگںوکںیمےنرشابوخروں‪،‬‬ ‫وىگنھبںاوردرہویںیکم سلںیمارثکداھکیےہ۔ارثکےتہکںیہہکووجدیوہےہوجدخااکانمیھبہنےلہکلبوجھچکےہولخمق‬ ‫ےہ۔سپہیولگےتہکںیہہکاٰیلعووجدیوہےہہکسجوکولگدرہہیےتہکںیہ۔سپرہصخشاےنپوقلولعفاکوخد ہدار‬ ‫ےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪223‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشدتاتب ڈہل‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫وم ڈہلںیمالگباشہاوراتہمباشہدواھبیئےھت۔وہرگھتنیہڑپاھرکےتےھتاورہیومعمیلتاتےہہککولکےکایخالت‬ ‫اکذمبہ‪،‬فرزابل وہریہرہ مسےکاومراکاالخیقوہںایذمیبہتہبڑباارثراعایرڑپاتےہ۔ےسیجذوکراکارثاانثرڑپات‬ ‫ےہ۔ا ےیلرفامایایگےہہک اَل ِّر َجا ُل قَ ٰ ّو ُموْ نَ َعلَى النِّ َسآ ِء)ااسنلء ‪(35:‬ایسفرحرراىعایرکولکاکارثرضوری‬ ‫ےہ۔وھکسںیکدلمعاریںیموہڑگپایںتادناھرکےتےھتاورابکتیھبرایوتسںںیما اکہىقبالچاجاتےہ۔بجاکی‬ ‫دورسےےسالمرکےتےھت‪،‬وتبساکییہظفلوبالرکےتےھت۔’’ھکسےہ‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪223‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪71‬‬

‫اراشدتاتب ریبوت‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اسیعیئوچہکن ےک ےکوہفمماورءاشنءےسانوافقےھت‪،‬ا ےیلحیسموکوعلمنرقاردےتیو تاوہنںےنھچک ںیہوساچہک‬ ‫ا اکااجنمٓارخایکوہاگ؟العوهربںیوچہکنرعیبےسا ںیہضغباھت‪،‬ا ےیلربعاینںیمیھبوپریاہمرتاحلصہنرکےکس۔‬ ‫ہیدوونںزتاںیناکییہدر تیکاشںىخںیہاوررعیباجےنواےلےکےیلربعایناکڑپانھلہسرتےہرگماسیعیئوبہجضغب‬ ‫ربعاینتغلےسیھبافدئہہنااھٹےکس۔‬ ‫ ےک اکوہفممہیےہہکوکیئدخااعتٰیلےستخسزىباروہاجوےاوردخااعتٰیلا ےسزىباروہاجوے۔اسیعویئںےکاےنپ‬ ‫عبطمیکیپھچوہیئتغلیکاتکںیبوجریبوتےسٓایئںیہ۔انںیمیھب ےک ےکیہی معنےےھکلوہےئںیہ۔اور نىعاطیشنوک‬ ‫ےتہکںیہ۔ےھجمانولوگںیک ھجمرتخساوسف ٓااتےہہکاوہنںےناےنپبلطمیکاخفراکیمیظعااشلنیبنیکتخسےب‬ ‫رحیتمیکےہاورا وک نىعرہھٹاایےہاوراوہنںےنا رھچکیھبوتہج ںیہیکہک ےک اکقلعتدلےسوہاتےہ۔بج‬ ‫کتدلدخاےسربہتشگہنوہےلوعلمن ںیہوہاتکس۔ابیسکاسیعیئےسوپوھچہکایکرعیباورربعاینتغلںیم ےک ےکہی‬ ‫ینعمقفتمہیلعںیہای ںیہ؟رھپارگدلںیمرشارتاورٹہدرھ ی ںیہےہاورضحمدخااعتٰیلیکراضےکےیلاکیذمبہوک‬ ‫اایتخرایکاجاتےہوتایکاکی ےک یہاک نومناسیعیئذمبہےکااصىتسلےکےیلاکیف ںیہےہ؟اولوغررکےہکبجہی‬ ‫تاتملسمیھتاورس ےلوترتیںیماہکایگاھتہکوہوجاکھٹراکٹلایایگوہیتنعلےہاوروہاکذبےہوتاتبںوجوخدوعلمناوراکذب‬ ‫رہھٹایگوہدورسوںیکافشتعایکرکےاگ؟‬ ‫اووخنتشمگاتسرکارربہیدنُک‬ ‫ںیمچساتہکوہںہکبجےساناسیعویئںےندخاوکوھچڑرکاولہ ّنٹاکاتجاکیاعزجااسننےکرسررھکدایےہادنےھوہ‬ ‫ےئگںیہانوکھچکداھکیئ ںیہداتی۔اکیفرفاےسدخاانبےتںیہ۔دورسیفرفبیلصرڑچاھرکیتنعلرہھٹاےتںیہاور‬ ‫رھپنیتدنےکےیلاہوہیںیمیھبےتجىھبںیہ۔ایکوہدوزخںیمدوزوىخںوکتحیصنرکےنےئگےھتایانےکےیلواہںاجرک‬ ‫افرہوہاناھت؟‬ ‫)وفلماظتدلجدومہحفص‪211-217‬دجدیاڈینشی(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 27‬اوتکرب‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪72‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ںیمےناکیاتکبیھکلےہسجںیمںیمےناکلماقیقحتتےکاسھتیہ‬ ‫اثتبرکدایےہہکہیتالکلوھج ےہہکحیسمبیلصررمایگ۔الصہیےہہک‬ ‫وہبیلصرےسزدنہااترایلایگاھتاورواہںےسچبرکوہریمشکںیمالچٓاای۔اہجں‬ ‫ا ےناکیوسسیبرب یکرمعںیموافتاپیئ۔اورابکتا یکربقاخاینر‬ ‫ےکہلحمںیمویزٓافسایزہشادہیبنےکانمےسوہشمرےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪231‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 21‬دربمس‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪73‬‬

‫(طسق ‪)7‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشدتاتب وبرٹ‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫وچیھترش انمےہ۔ہیانمیکرش ااسننےکاےنپاایتخرںیم ںیہےہ۔بجےسدایندیپاوہیئےہا اکا راصریلع‬ ‫اوصخل تنطلسرراھکایگےہ۔سجدقرتنطلسکینتیناورا اکدلوھک ےساپکوہاگایسدقرہیرش زایدہافصیئ‬ ‫ےسوپریوہیگ۔ابا زامہنںیمانمیکرش اٰیلعدرہجروپریوہریہےہ۔ںیموخبنیقیراتھکوہںہکوھکسںےکزامہن‬ ‫ےکدنارگنزیوںےکزامہنیکراوتںےسیھبتہبمکدرہجرےھت۔اہیںےسرقبییہوبرٹاکیاگںںےہ۔واہںارگوکیئ‬ ‫وعرتاجایرکیتیھتوترورورکاجایرکیتیھتہکدخااجےنرھپواسپٓاانوہاگای ںیہ۔ابہیاحتلےہہکزنیمیکااہتنکتالچ‬ ‫ئ‬ ‫اجوے‪،‬یسک مساکرطخہ ںیہ۔ رفےکواس لئایسیٓااسنرکدیںیہہکرہ مساکٓاراماحلصےہ۔وگایرھگیکفرحرلی‬ ‫ںیماھٹیبوہاایوسایوہااہجںاچےہالچاجوے۔املواجنیکافحتظےکےئلوپسیلاکوعیسہغىصوموجدےہ۔وقحقیکافحتظ‬ ‫ےکےئلںواںیتلىلھکںیہ۔اہجںکتاچےہالچاجوے۔ہییسکدقرااسحنںیہوجرامرییلمعٓازادیاکومبجوہےئںیہ۔سپ‬ ‫ارگایسیاحتلںیمبجہکمسجوروحرےبااہتنااسحنوہرےہوہں۔مہںیمحلصاکریاوررکشزگاریاکامدہدیپا ںیہوہاتوت‬ ‫ن بجیکتاتےہ؟وجولخمقاکرکش ںیہرکاتوہدخااعتٰیلاکیھبرکشادا ںیہرکاتکس۔وہجایکےہ؟ا ےئلہکوہولخمقیھبوتدخا‬ ‫یہاک رفاتسدہوہاتےہ۔اوردخایہےکارادہےکتحتںیماتلچےہ۔ارغلضہیبساومروجںیمےنایبنےئکںیہاکیکیندل‬ ‫ااسننوکوبجمررکدےتیںیہہکوہایسینسحماکرکشزگاروہ۔یہیوہجےہہکمہتارتاراینپافىنصتتںیماوراینپرقت روںںیم‬ ‫وگرٹنمناتگلش ہےکااسحونںاکذرکرکےتںیہ‪،‬ویکہکنرامرادلوایعقا ےکااسحانتیکذلتےسرھباوہاےہ۔ااسحن‬ ‫رفاومشااسننانداناینپانماقفہنرطفوتںرایق رکےکرامرےا فرقی‬

‫وکوجدصقاالخقےسدیپاوہاتےہ‪،‬وھجیٹ‬

‫وخاشدمرلمحرکےتںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪237‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪74‬‬

‫اراشدتاتب ہىنطنطسق‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ہیرامرےدےنھکییکتاںیتںیہہکوھکسںےکزامہنںیماملسمونںوکسکدقرفیلکتوہیئیھت۔رصفاکیاگےئےکاافتًاقذحب‬ ‫ےیکاجےنروھکسںےنھچاستزہارٓاد ںوںوکہتغىترکدایاھتاوریکینیکراہا فرحردسمودیھتہکاکیصخشک ىمےمک‬ ‫اشہا ٓارزوںیماہھتااھٹااھٹرکداعںیئاماتگناھتہکاکیدہعفحیحصاخبرییکزایرتوہاجےئاورداعرکاترکاتروڑپاتاھتاورزامہن‬ ‫ےکاحالتیکوہجےسانادیموہاجاتاھت۔ٓاجوگرٹنمنےکدقمیکربتکےسویہحیحصاخبریاچراپچنروےپںیملماجیت‬ ‫ےہ۔اورا زامہنںیمولگا دقردوراجڑپےےھتہکاکیاملسمنےنسجاکانمدخا شخاھت‪،‬اانپانمدخاھگنسرھکایلاھت۔‬ ‫ہکلبا وگرٹنمنےکمہرا دقرااسحنںیہہکارگمہاہیںےس لکاجںیئوتہنرامراہکمںیمزگارہوہاتکسےہاورہىنطنطسق‬ ‫ںیم‪،‬وترھپسکفرحےسوہاتکسےہہکمہا ےکربالخفوکیئایخلاےنپدلںیمرںیھک۔ارگرامریوقموکایخلےہہکمہ‬ ‫وگرٹنمنےکربالخفںیہایرامراذمبہطلغےہوتانوکاچےیہہکوہاکیم سلاقمئرکںیاورا ںیمرامریتاوتںوکڈنھٹے‬ ‫دلےسںینساتہکانیکىلستوہاورانیکطلغںاىمہںدوروہں۔‬ ‫وھجےٹےک ہنےسدبوبٓایتےہاوررفاتسواالا وکاچہپناجاتےہ۔اصدقےکاکماسدیگاورکیریگنےسوہےتںیہاور‬ ‫زامہنےکاحالتا ےکؤمدیوہےتںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪215‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشدتاتب وگڑلہ‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ارگرامرےاپ وکیئدخ لیھبہنوہیت؛وترھپیھباملسمونںوکاچےیہاھتہکدویاہنواررھپےتاورالتشرکےتہکحیسمابکت‬ ‫ویکں ںیہٓاای۔ہیرسکبیلصےکےئلٓاایےہ۔انوکاچےیہ ںیہاھتہکا وکاےنپڑگھجوںےکےئلالبےت۔ا اکاکمرسک‬ ‫بیلصےہاورایسیکزامہنوکرضورتےہاورایسواےطسا اکانمحیسموموعدےہ۔ارگالمونںوکونعااسننیکوبہبدیدمِرظن‬ ‫وہیتوتوہرہزگااسیہنرکےت۔انوکوسانچاچےیہاھتہکمہےنوتفےھکلرکایکانبایلےہ۔سجوکدخاےناہکہکوہاجوےا وک‬ ‫وکنہہکاتکسےہہکہنوہوے۔ہیرامرےاخمفلیھبرامرےونرکاچرکںیہہکرشمقورغمبںیمرامریتاتوکاچنہپدےتی‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪75‬‬

‫ںیہ۔ایھبمہےنانسےہہکوگڑلےواالریپاکیاتکبرامرےربالخفےنھکلواالےہ۔وسمہوخشوہےئہکا ےکرمدیوں‬ ‫ںیمےسسجوکیربہنیھت‪،‬ا وکیھبیربوہاجوےیگاورانوکرامریاتکوبںےکدےنھکیےکےئلاکیرحتکیدیپاوہیگ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪332-351‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشدتاتب ربىلى‬ ‫دنچروزوہےئربىلىےساکیصخشےنرضحتیکدختمںیماھکل۔ایکٓاپویہحیسموموعدںیہسجیکتبسنروسلدخا‬ ‫(یلصاهللہیلعوملس)ےنااحدثیںیمیربدیےہ؟دخااعتٰیلیک مساھکرکٓاپا اکوجابںیھکل۔ںیمےنومعمًالراسہل‬ ‫’’رتایقاولقلب‘‘ ےسدواکیاےسیرقفےوجا اکاکیفوجابوہےتکسےھتھکلدےئ۔وہصخشا راقعنہنوہااوررھپےھجم‬ ‫اخمبطرکےکاھکلہکںیماچاتہوہںہکرضحترمزااصبحوخداےنپملقےسہىمسقںیھکلہکٓاایوہویہحیسموموعدںیہسجاک‬ ‫ذرکااحدثیاوررقٓانرشفیںیمےہ؟ںیمےناشمیکامنزےک دعدواتملقاوراکک رضحتےکٓاےگرھکدایاوررعض‬ ‫ایکہکاکیصخشااسیاتھکلےہ۔رضحتےنوفراًاکک اہھتںیمایلاورہیدنچرطسںیھکلدںی۔‬ ‫’’ںیمےنس ےلیھبا ارقارلصفمذلیوکاینپاتکوبںںیم مسےکاسھتولوگںراظرہایکےہاورابیھبا رہچںیما‬ ‫دخااعتٰیلیک مساھکرکاتہکوہں‪،‬سجےکہضبقںیمریمیاجنےہہکںیمویہحیسموموعدوہں‪،‬سجیکیربروسلاہللیلصاهلل‬ ‫ہیلعوملسےنانااحدثیہحیحصںیمدیےہوجحیحصاخبریاورحیحصملسماوردورسیاحصحںیمدرجںیہ۔ َو َک ٰفى بِاِلِ‬ ‫َش ِھیْدا ۔‘‘‬ ‫ارلمقرمزاالغمادمحافعاہللہنعوادیہ‪/87‬اتسگ‪8111‬ء‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪211‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشدتاتب وھباپل‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫انولوگںےناینپراںںاورایخولںوکدالخرکےکالصارموکدبامنانبےنیکوکششیکےہ‪،‬انیکویہلاثلےہ َما َدلََُّمۡ‬ ‫ٰ‬ ‫ۡ‬ ‫ض )باب ‪(15:‬ینعیامىلسنیکومتردالتلرکےنواالوکیئارمہناھت۔ہیاسریرشارتوگ‬ ‫عَلى َم ۡوتِ ٖہ اِ ََّل َد ٓابَّۃُ اَلَ ۡر ِ‬ ‫ۡ‬ ‫ض یکیھتہکا ےناصعاھکایلاوروہرگڑپا۔دخااعتٰیلےنوجھچکرفامایےہوہچسےہ۔ہیےصقاوردااتسںین‬ ‫ای َد ٓابَّۃُ اَلَ ۡر ِ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪76‬‬

‫ ںیہںیہ۔ہکلبہیاقحقئاوراعمرفںیہاالسمرایتساکاصعاھت۔وجاےنپاہسرےڑھکااھتاورا ےکاسےنموکیئٓارہی‪،‬دنہو‪،‬‬ ‫ۡ‬ ‫ض دیپاوہےئاوراںوھںےنرقٓانوکوھچڑرکوموضعرواوتىںراانپ‬ ‫اسیعیئدمہنامراتکساھت‪،‬نکیلبجےسہی َد ٓابَّۃُ اَلَ ۡر ِ‬ ‫ۡ‬ ‫ض ےک معنےالصںیمہی‬ ‫ا راصرراھک۔ا اکہجیتنہیوہاہکرہفرفےساالسمرےلمحوہےنرشوعوہےئگ۔ َد ٓابَّۃُ اَلَ ۡر ِ‬ ‫ںیہہکاکیدکمىوہیتےہسجںیموکیئریخ ںیہوجڑکلیاوریٹموہریہوکاھکاجیتےہ۔ا ںیمانفاکامدہےہاورایھچزیچوک‬ ‫انفرکاناچیےہ۔ا ںیمٓاىشتامدهےہ‬ ‫ۡ‬ ‫ض ا و تےکاملعءںیہوجوھجےٹ معنےرکےتںیہاوراالسمروھجےٹازلام‬ ‫ابا اکبلطمہیےہہک َد ٓابَّۃُ اَلَ ۡر ِ‬ ‫اگلےتںیہ۔اسیجہکرضحتعک ٰسیہیلعاالسلمیکر تموکدحےسڑباھےتںیہاورانوکدخااعتٰیلیکافصتےسق فصرقار‬ ‫دےتیںیہ۔ہکبجانوکىحماوراشیف‪،‬اعمابىغل‪،‬ہریرىغتموہریہامےتنںیہاورااسییہاالسمرہیوھجاازلاماگلےتںیہہکوہ‬ ‫ولتارےکدبوں ںیہالیھپ۔وھباپلےکاکیالُمرىشبےنےھجمداجلاہک‪،‬احالہکنہیولگوخدداخلںیہوجےھجمےتہکںیہ۔ویکہکنوہ‬ ‫قحوکاپھچےتںیہاوراالسموکدبانمرکےتںیہ۔ قضاصعےئاالسمسجےکاسھتاالسمیکوشتکاورربعاھتاورسج‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ض اھت۔‬ ‫ض ےنرگادای۔سپےسیجوه َد ٓابَّۃُ اَلَ ۡر ِ‬ ‫ےکاسھتانماورالسیتمیھتا َد ٓابَّۃُ اَلَ ۡر ِ‬ ‫ہیا ےسدبرتںیہ۔ا ےسوترصفکلمںیمہنتفڑپااھترگمانےسدنیںیماسفددیپاوہااوراکیالھکےسزادئولگرمدت‬ ‫وہےئگ۔اکیوہو تاھتہکارگاکیرمدتوہاجات‪،‬وتوگایایقتمٓااجیتیھتایابہیاحلےہہکاکیالھکےسزایدہرمدتوہایگ‬ ‫اوریسکوکایخلیھب ںیہیئکرکوڑاتکںیباالسمےکالخفیبنرکمییلصاہللہیلعوملسیکوتنیہاوروجہںیمیھکلیئگںیہ۔نکیل‬ ‫یسکوکیربکتیھب ںیہہکایکوہراہےہاےنپشىعورشعتںیموغشملںیہاوردنیوکاکیایسیزیچرقاردےدایےہسجاکانم‬ ‫یھبذبوساسىٹئںیمایلاجانانگہاھجمساجاتےہ۔یہیوہجےہہکاالسمروجارتعاضیعبطہفسلفےکرگنںیمےیکاجےتںیہ‬ ‫اناکوجابہیولگ ںیہدےےتکساورھچکیھباتب ںیہےتکس‪،‬احالہکناالسمروجارتعاضاسیعیئرکےتںیہ۔وہوخدانےک‬ ‫اےنپذمبہروہےتںیہبسےسڑباارتعاضاہجدرایکاجاتےہ۔نکیلبجوغرایکاجےئوتاصفولعمموہاجاتےہہکہی‬ ‫ارتعاضوخداسیعویئںےکاملسمترڑپےتںیہ۔االسمےناہجدوکااھٹایاالسمرارتعاض ںیہ۔اہںوہاےنپرھگںیمومٰىس‬ ‫ہیلعاالسلمیکڑلاویئںاکوکیئوجاب ںیہدےےتکساوروخداسیعویئںںیموجذمیبہڑلاایئںوہیئںیہاوراکیرفہقےن‬ ‫دورسےرفہقوکلتقایک۔ٓاگںیم الایاوردورسیوقومںروجھچکملظومتسایکاسیجہکنىپسںیموہا۔ا اکوکیئوجابان‬ ‫اسیعویئںےکاپ ںیہےہاورایقتمکتہیا اکوجاب ںیہدےےتکس۔‬ ‫ہیتاتتہبدرتسےہہکاالسماینپذاتںیماکلم‪،‬ےببىعاوراپکذمبہےہ۔نکیلانداندوتسااھچ ںیہوہات۔‬ ‫ۡ‬ ‫ض ےناالسموکانداندوتسنبرکوجدص ہاوراصقنناچنہپایےہ۔ا یکالتیفتہبیہلکشمےہ‪،‬نکیل‬ ‫ا َد ٓابَّۃُ اَلَ ۡر ِ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪77‬‬

‫ابدخااعتٰیلےنارادہرفامایےہہکاالسماکونراظرہوہااورداینوکولعمموہاجوےہکاچساوراکلمذمبہوجااسننیکاجنتاک‬ ‫لفکتمےہ۔وہرصفاالسمےہا ےیلدخااعتٰیلےنےھجماخمبطرکےکرفامای‪:‬۔‬ ‫رخبامہکو توتزندکیردیسواپےئدمحمایںرَبانمردنلبرتمکحماتاتفد‬ ‫نکیلاناناعتبقادنشیانداندووتسںےندخااعتٰیلےکہلسلسیکدقر ںیہیک۔ہکلبہیوکششرکےتںیہہکہیونرہنےکمچہی‬ ‫ا وکاپھچےنیکوکششرکےتںیہ۔رگموہایدرںیھکہکدخااعتٰیلوںوہرکاکچےہ َو ٰ ّ‬ ‫للاُ ُمتِ ُّم نُ ۡو ِر ٖہ َو لَ ۡو َک ِرہَ‬ ‫ۡال ٰکفِر ُۡونَ )الصف‪(9:‬۔‬ ‫)وفلماظتدلجدومہحفص‪582-521‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشدتاتب انوپگر‬ ‫رضحتادق بسحومعملو ترقمرہرریسوکےلکن۔ادتباےئوگتفگںیمرفامای‪:‬۔‬ ‫زہاراہدبتخبولوگںےسربقںیرھبیڑپیںیہ۔زہاروںانرماد‬ ‫تاداشہانںیمںیہ۔زہاروںیہےببیصانںیمڑپےںیہ۔ااسننارگاےنپیہاخدنانیکومترایق رکےوتربعت‬ ‫احلصرکاتکسےہ۔رمعاکہلسلساےنپاخدنانےسولعممرکاتکسےہ۔ضعباخدناناےسیوہےتںیہہکانیکرمعںیاچپ کت‬ ‫ىتچنہپںیہ۔انوپگراوراممکلوتمہطسیکفرفرمعںیتہبیہوھچیٹوہیتںیہ۔ا فرفیھبداھکیایگےہہکضعباخدناونں‬ ‫یکرمعںیوھچیٹوہیتںیہ۔الصہیےہہکہیدیھبیسکوکولعمم ںیہوہا۔ارگنزیققحمانقحرکٹںیامرےترھپےتںیہہک‬ ‫زدنىماروںیکرمعںیزایدہوہیتںیہایدامیغتنحمرکےنواولںیک۔ہیرصفایخیلتاںیتںیہ۔‬ ‫ااسننیکرمعتہبوھچیٹوہیتےہ۔ضعبویحاانتیکرمعںیتہبڑبیوہیتںیہ۔الثوھچکہیکرمعاپچنزہاررب کتوہیتےہ۔‬ ‫عل‬ ‫ا ےیلا وکرعیبںیم مےتہکںیہ۔ویکہکنہیوگایہشیمہیہوجانراتہےہ۔اسک یکرمعیھبڑبیوہیتےہ۔زہارزہاررب‬ ‫کت۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪818‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪78‬‬

‫اراشدتاتب رمدان‬ ‫رامرےانرظنیىشنماشیدنیاصبحنشىٹسامرٹسرمدانےسوخبوافقںیہوہا ہلسلسںیماقلبدقرصخشںیہغیلبتاور‬ ‫ااشتعاکاچسوشقرےتھکںیہاہجںاجےتںیہاکیامجتعرضورانبدےتیںیہ۔امکحلاخ اعمونىنںیمےسںیہرہباحل‬ ‫انرظنیہییھباجےتنںیہہکرمدانںیمضعبرش راسفنلولوگںیکفرفےسانوکتخساذیاںیئدی ںیئاورٓارخانیک‬ ‫رشارتےسانیکیدبىلىوہیئگ۔رضحتادق ےکوضحربجانیکاکتفیلاوراصمبئاکذرکوہااھتوتٓاپےن رباور‬ ‫ااقتستمیکمیلعتدییھتسجاکہجیتنہیوہاہکٓارخدخااعتٰیلےنااہظرقحایک۔ارسفانتاالدتسےندبوںیسک مسیک‬ ‫رحتکیےکوجىشنماصبحیکفرفےسیکاجیتازوخدا دقم ہیکشىتفتیکاورااجنماکرىشنماشیدنیاصبحرتیقروگرج‬ ‫اخناکیدمعہنشىٹسریدبلیوہےئاورانےکقلعتمتہبیہاانىمطن شخراےئارسفوںےناقمئیک۔ قضبجىشنم‬ ‫اصبحیکا اکایمیباکذرکوہارفامای۔‬ ‫اعتبقیقتمےکےئلےہ۔ربرگدناوامبدنوربامذگبتشواالاعمہلموہایگ۔دخااعتٰیلکینتیناحمکوکاتىلصاھجمسداتیےہارگ‬ ‫اتىلصہنںیھجمسوترھپادنرىھدیپاوہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪382‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشدتاتب ولہبلوپر‬ ‫وچیدریدبعاہللاخناصبحربمندارولہبلوپرےنوسالایکہکاکحماورربادریےسایکولسکرکاناچےیہ۔‬ ‫رفامای‪:‬رامریمیلعتوتہیےہہکبسےسکینولسکرکو۔اکحمیکیچسااطتعرکیناچےیہویکہکنوہافحتظرکےتںیہ۔اجن‬ ‫اوراملانےکذرہعیانمںیمےہاورربادریےکاسھتیھبکینولسکاوررباتںرکاناچےیہویکہکنربادریےکیھبوقحق‬ ‫ںیہاہتبلوجیقتم ںیہاوردباعتورشکںیمرگاتفرںیہاوررامرےاخمفلںیہانےکےھچیپامنز ںیہڑپ ىناچےیہاتمہان‬ ‫ےسکینولسکرکانرضوراچےیہ۔رامرااوصلوتہیےہہکرہاکیےسیکینرکو۔وجداینںیمیسکےسیکین ںیہرکاتکسوہٓارخت‬ ‫ںیمایکارجےلاگ۔ا ےیلبسےکےیلکینادنشیوہاناچےیہ۔اہںذمیبہاومرںیماےنپٓاپوکاچباناچےیہ۔سجفرحر‬ ‫بىبطرہرمضىیکوخاہدنہووہایاسیعیئایوکیئوہ قضبسیکصیخشتاورالعجرکاتےہ۔ایسفرحریکینرکےنںیماعم‬ ‫اوصولںوکدمرظنرانھکاچےیہ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪79‬‬

‫ارگوکیئہیےہکہکربمغیپدخایلصاہللہیلعوملسےکو تںیمافروکلتقایکایگوتا اکوجابہیےہہکوہولگاینپرشاروتں‬ ‫اوراذیاراسوینںےسہبببسالبوہجلتقرکےناملسمونںےکرجمموہےکچےھت۔انوکوجزسایلموہرجمموہےنیکتیثیحےس‬ ‫یھت۔ضحمااکنرارگاسدیگےسوہاورا ےکاسھترشارتاوراذیاراسینہنوہوتوہا داینںیمذعاباکومبج ںیہوہات۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪881‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشدتاتب اقیضوک‬ ‫اقیضدمحماعماصبحہنکساقیضوک ےناینپامیبریےکاایمںیماقیضاىضءادلنیاصبحہنکساقیضوک وکوجاقداین‬ ‫ںیمےھترضحتادق یکدختمںیمداعےکےئلرعضرکےنوکاھکلسجررضحتحیسموموعدےنرفامای‪:‬‬ ‫’’ںیمرضورداعرکوںاگ۔ٓاپدمحماعموکىلستدںی۔ادمحاشہیکفرفومہےکوطرریھبایخلہنےلاجوںی۔وایعقوہھچکیھب‬ ‫ ںیہ۔ہیووسہسرشکںیھجمس۔وعاماکیاکہان‪،‬نعطوعىشتانتجارثرکےاگایسدقراےنپرا ہتوکاخیلوصتررکںی۔اکلمنیقی‬ ‫واولںوکاطیشنوھچیھب ںیہاتکس۔ریماوتنیقیےہہکرضحتٓادمیکادعتسادںیمیسکدقراستلہاھت۔بتیہوتاطیشنوک‬ ‫ووسہساکاقوبلمایگ۔ یواّٰللِ !ارگا ہگجرضحتدمحمروسلاہللیلصاہللہیلعوملسوجرہاقلبڑھکاایکاجاتوتاطیشناکھچکیھب‬ ‫شیپہناجات۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجدومہحفص‪12-18‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشدتاتب وک وپکرہ‬ ‫اکیدنہوریقفوک وپکرہےسٓاایوہااھتوجٓاجحبصیھبالماھت۔ا و ترھپا ےنالسمایک۔رضحتادق ےناہنتی‬ ‫تقفشےسرفامایہک‪:‬۔‬ ‫ہیرامراامہمنےہا ےکاھکےناکااظتنمتہبدلجرکدانیاچےیہ۔‬ ‫انچہچناکیصخشوکمکحدایایگاوروہاکیدنہوےکرھگا وکاھکانالھکےنےکےئلےلایگ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪222‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪80‬‬

‫اراشدتاتب درھموک‬ ‫ومولیدبعاہللاصبحریمشکیےندرھموک ںیموجاناکابمہثحوہااھتا اکرصتخماسذترکہایکاوررہمیبن شخاصبح‬ ‫اٹبولیاکیھبذرکایکہکوہواہںٓاےئےھتاوراوہنںےناکیرصتخمیسرقت ریکیھت۔ومولیدبعاہللاصبحےناہکہکوہتارتار‬ ‫ہیارتعاضرکےتےھتہکرمزااصبحاکانمرقٓانےساکنلرکداھکںا ررضحتادق ےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫وہاقمح ںیہاجےتنہکارگدخااعتٰیلاےسیاصفوطرراتہکوتاالتخفویکںوہات؟وہىدیایسفرحوتہ ککوہےئگ۔تاتہی‬ ‫ےہہکارگدخاا فرحرردہربادنازالکمرکےوتاامیناامینیہہنرےہ۔رفاتسےسدانھکىاچےیہہکقحایکےہ؟رامری‬ ‫اتدیئںیموتا دقردال لئںیہہکرفاتسواالریسوہرکاتہکےہہکہیحیحصےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪225‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشدتاتب اڈنہ‬ ‫اکیرمہبتاکیصخشریمےاپ ونردمحمانماڈنہےسٓاایاھت۔ا ےناہکہکالغموبحمباحبسینےنویلوہےناکرسٹیکفیٹ‬ ‫دےدایےہ۔ابوالتیاکاىعمریہیرہایگےہہکالغموبحمباحبسیناییسکےنرسٹیکفیٹدےدای۔احالہکنوالتییتلم ںیہ‬ ‫بجکتااسنندخاےکےئلومتاایتخررکےنےکےئلایطرہنوہاجوے۔داینںیمتہبےسولگا مسےکںیہ نوکھچک‬ ‫یھبولعمم ںیہہکوہداینںیمویکںٓاےئںیہ۔احالہکنیہیالہپوسالےہسجوکاےسلحرکاناچےیہ۔وخدخانیسےک دعدخا‬ ‫خانیسدیپاوہیتےہبجوہاےنپرفاضئوکاتھجمسےہاوراقمدصزدنیگروغررکاتےہ۔اےسولعمموہاتےہہکریمیزدنیگیک‬ ‫ قضدخاخانیسےہاورا راامینالاتاورا یکابعدترکاتےہ۔بتوہرفاضئوکادارکاتاورونالفوکخان ترکاتےہ۔و‬ ‫ہرواحتینوجاامینےک دعدیپاوہیتےہاباےسالتشرکوہکاہکںےہ؟ہنومولویںںیمےہہنراگےننسواےلوصوىفں‬ ‫ںیم۔ہیوگاسہلوصرتںیہرواحتینےسےبیربوہرکزہاراسلکتیھبارگرعنےامرےترںیہوتھچک ںیہاتنب۔‬ ‫لت‬ ‫وقتی ںیہ‪،‬رھپ لتج ْتوم اور ِد یماء اہللاعتٰیلوکےسیکچنہپاتکسےہ۔‬ ‫ہی ج ْتوم اور ِد یماء ںیہ ٰ‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمہحفص‪11-17‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪81‬‬

‫اراشداتتاتب یلعڑگھ‬ ‫اکییلعڑگیھاطبلاملعلےناینپاحتلاکذرکایکہکامنزںیمىتسسوہاجیتےہاورریمےمہوسلجمںےنا رارتعاضایک‬ ‫اورانےکارتعاضےنےھجمتہبھچکاتمرثایکا ےیلوضحروکیئالعجا ىتسساکاتبںیئ۔‬ ‫رفامای‪:‬۔بجکت ِ‬ ‫وخفالہٰیدلراطریہنوہانگہدور ںیہوہاتکساوررھپہییھبرضوریےہہکاہجںکتوم عےلمالماقت‬ ‫رکےتروہمہوتاینپامجتعوکربقےکرسررانھکاچےتہںیہہکربقرہو تدمرظنوہنکیلوجا و ت ںیہےھجمساگوہٓارخ‬ ‫دخااعتٰیلےکرہقیاشننےسےھجمساگ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪258‬دجدیاڈینشی(‬

‫رضحتادق بسحدوتسرریسےکےئلیرشفیالےئاوررواہنوہےتیہرعباصبحےنارگنزییعطقو رھچکذرک‬ ‫ڑىھچا۔رضحتادق ےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫ااسننوکےسیجتانطںیماالسمدالھکاناچےیہوےسییہاظرہںیمیھبدالھکاناچےیہ۔انولوگںیکفرحہنوہاناچےیہہکوہنجں‬ ‫ےنٓالکجڑگىلعھںیممیلعتاپرکوک ولتپنوہریہبسھچکیہارگنزییابل اایتخررکایلےہیتحہکوہدنسپرکےتںیہہکان‬ ‫یکوعروتںیکو یھبارگنزییوعروتںیکفرحوہاوروےسییہابل وہریہوہںىنہپ۔وجصخشاکیوقمےکابل وکدنسپ‬ ‫رکاتےہوترھپوہٓاہتسہٓاہتسہا وقموکاوررھپانےکدورسےاواضعواوطاراوریتحہکذمبہوکیھبدنسپرکےناتگلےہ۔‬ ‫االسمےناسدیگوکدنسپایکےہاورافلکتتےسرفنتیکےہ۔‬ ‫رھچیاکےٹنےساھکےنررفامایہک‪:‬۔‬ ‫رشتعیاالسمےنرھچیےساک رکاھکےنےسوتعنم ںیہایک۔اہںفلکتےساکیتاتایلعفرزورڈاےنلےسعنمایک‬ ‫ٓارضحنتےنرھچیےسوگتشاک رک‬ ‫ےہ۔ا ایخلےسہکا وقمےسہاشتہبہنوہاجوےورہنویںوتاثتبےہہک‬ ‫ؐ‬ ‫اھکای۔اورہیلعفا ےئلایکہکاتاتموکفیلکتہنوہ۔اجزئرضوروتںرا فرحاھکاناجزئےہ۔رگمتالکلا اکاپدنبوہاناور‬ ‫فلکترکان(اوراھکےنےکدورسےفروقیںوکرىقحاجانن)عنمےہویکہکنرھپٓاہتسہٓاہتسہااسننیکونتبعبتتیکاہیںکت‬ ‫چنہپاجیتےہ۔ہکوہانیکفرحاہطرترکانیھبوھچڑداتیےہ۔‬ ‫َم ْن تَ َشبَّہَ بِقَوْ ٍم فَھُ َو ِم ْنھُ ْم ےسرمادیہیےہہکازتلاًامانتاوتںوکہنرکےورہنضعبو تاکیاجزئرضورتےکاحل‬ ‫ےسرکچ انعنم ںیہےہےسیجہکضعبدہعفاکمیکرثکتوہیتےہاورےھٹیبےتھکلوہےتںیہوتہہکدایرکےتںیہہکاھکانپ زراگل‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪82‬‬

‫دواورا راھکےتیلںیہاورفصریھباھکےتیلںیہ۔اچراپیئریھباھکےتیلںیہوتایسیتاوتںںیمرصفذگارہوکدمرظنرانھک‬ ‫اچےیہ۔‬ ‫ہىبشتےک معنےا دحثیںیمیہیںیہہکا رىکلوکالزمڑکپچ ان۔ورہنرامرےدنییکاسدیگوتایسیےشےہہکسجردرگی‬ ‫اوقامےنرکشاھکایےہاوروخاشہیکےہہکاکشانےکذمبہںیمہیوہیتاورارگنزیوںےنا یکرعتفییکےہاور‬ ‫ارثکاوصلانولوگںےنرعبےسےلرکاایتخرےئکںیہرگمابرمسریتسیکاخفروہوبجمرںیہ۔رتک ںیہرکےتکس۔‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمہحفص‪21-21‬دجدیاڈینشی(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 23‬ونربم‪ 2228‬ء)‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪83‬‬

‫(طسق ‪)1‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب وگرداوپسر‬ ‫ دعامنزدیعارطفلرہظےکو تبجرضحتادق دجسمںیمیرشفیالےئوتضعباابحبےنذرکایکہکوگرداوپسرںیمدنچ‬ ‫دوعیےکدال لئےننساکےہ۔ا رٓاپےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫اکیصخشاےسیںیہ نوکڑباااىتشقوضحریکزتانابمرکےس ٰ‬ ‫ئ‬ ‫ارگوکیئرقتبی لکٓایئوتاناشءاهللواہںاکیعمجمرکےکایبنرکدیاجوںیےگالصذرہعیغیلبتاکرقت ریہںیہاوراایبنء‬ ‫ا ےکوارثںیہ۔ابارگنزیوںےنایسیک دىلقیکےہ۔ڑبیڑبیویوینرںوىٹںںیماناکفرقیمیلعتیہیےہہک‬ ‫رقت روںےکذرہعیےسمیلعتدیاجیتےہ۔ٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسضعبو تا دقریبملرقت ررفامےتےھتحبصےس‬ ‫ےلرکاشعءکتمتخہنوہیتیھت۔درایمنںیمامنزںیٓااجںیتوتٓاپانوکادارکےکرھپرقت ررشوعرکدےتیےھت۔‬ ‫)وفلماظتدلجمجنپہحفص‪321‬دجدیاڈینشی(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫مہا ارتعاضاکواحضوجابدےنیےسرتشیپاکیرضوریارماورایبنرکاناچےتہںیہ۔رہاکیاملسمنوکایدرےہہکمہاحلب‬ ‫وگرٹنمنےکدنہواتسنوکدارارحلب ںیہےتہکاوریہیرامراذمبہیہ؛ارگہچا ہلئسمںیماملعءاخمنیفلےنمہےستخس‬ ‫االتخفایکےہاوراینپفرفےسوکیئدہقىقمہوکفیلکتدیہاکاںوھںےنتایق ںیہراھکرگممہاناعریضاکتفیلاوراینپ‬ ‫رضرراسوینںےکوخفےسقحوکویکرکنوھچڑےتکسںیہ۔مہا تاتراامینرےتھکںیہہکوکحتمےکاحل ےسدنہواتسن‬ ‫رہزگرہزگدارارحلب ںیہےہ۔رامرادقم ہیہدھکیول۔ارگیہیدقم ہوھکسںےکدہعوکحتمںیموہاتاوردورسیفرف‬ ‫اناکوکیئرگوایربنمہوہاتوتدبوںیسک مسیکقیقحتوشىتفتےکمہوکاھپیسندےدانیوکیئڑبیتاتہنیھترگمارگنزیوںیک‬ ‫تنطلساوردہعوکحتمیہیکہیوخیبےہہکاقملبںیماکیڈارٹکاوررھپوہشمراپدریےہنکیلاقیقحتتاورںواتلیک‬ ‫اکرروایئںیموکیئیتخساکرباتں ںیہایکاجات۔نٹپىکڈسلگےنا تاتیکذرایھبروا ںیہیکہکاپدریاصبحیکذایتواجتہ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪84‬‬

‫ایانےکاےنپدہعہاوردرہجاکاحل ایکاجوے؛انچہچناوہنںےنامىلرڈنچاصبحےسوجوپسیلوگرداوپسرےکاٰیلعارسفںیہ‪،‬‬ ‫یہیاہکہکرامرادلىلست ںیہڑکپات۔رھپدبعادىمحلےسدرایتفایکاجوے۔ٓارخاکرااصنفیکروےسمہوکا ےنربی‬ ‫رہھٹاای۔رھپہیولگمہوکاراکنذمبہیکاجبٓاوریےس ںیہروےتک‪،‬ہکلبتہبےسرباکتاےنپاسھتےلرکٓاےئ‪،‬سجیک‬ ‫وہجےسمہوکاےنپذمبہیکااشتعاکاخفروخاہوم عالماورا مساکانماورٓارامبیصوہاہکیلہپوکحوتمںںیمانیک‬ ‫ریظن ںیہیتلم۔رھپہیرصحیملظاوراالس یمیلعتاوراالخقےسدىعبےہہکمہانےکرکشزگارہنوہں۔ایدروھک!ااسننوج‬ ‫اےنپےسیجااسننیکویکینںاکرکشزگار ںیہوہات‪،‬وہدخااعتٰیلاکیھبرکشزگار ںیہوہاتکس؛احالہکنوہاےسداتھکیےہ۔وتبىغ‬ ‫ابىغلیتسہےکاماعامتاکرکشزگارویکرکنوہاگ‪،‬سجوکوہداتھکییھب ںیہ‪،‬ا ےیلضحموکحتمےکاحل ےسمہا وک‬ ‫دارارحلب ںیہےتہک۔‬ ‫اہں!رامرےزندکیدنہواتسندارارحلبےہاحلب ملقےک۔اپدریولوگںےناالسمےکالخفاکیرطخانکگنجرشوعیک‬ ‫وہیئےہ۔ا دیمانگنجںیموہزىنہاہےئملقےلرکےلکنںیہہنانسنوگنفتےلرک۔ا ےیلا دیمانںیممہوکوج‬ ‫ایھتہرےلرکہاچ ااچےیہوہملقاوررصفملقےہ۔رامرےزندکیرہاکیاملسمناکرفضےہہکوہا گنجںیمرشکیوہ‬ ‫اجوے۔اہللاورا ےکربزگدیہروسلیلصاہللہیلعوملسروہدلٓازارےلمحےئکاجےتںیہہکرامراوترگجٹھپاجاتاوردل‬ ‫اکک ااتھٹےہ۔ایکااہمتاوملنینمدرتارمصطئاایئےکارسارم یسدنگیاتکبدھکیرکمہٓارامرکےتکسںیہ‪،‬سجاکانمیھبا‬ ‫فرزرراھکایگےہ۔ےسیجاناپکانوولںےکانموہےتںیہ۔ن بجیکتاتےہہکدرتارڈنلنےکارسارم یساتکںیبوت‬ ‫وگرٹنمنےکاےنپملعںیمیھبا اقلبوہںہکا یکااشتعدنبیکاجےئرگمٓاھٹرکوڑاملسمونںیکدآلزاریرکےنوایل‬ ‫اتکبوکہنرواکاجےئ۔مہوخدوگرٹنمنےسا مسیکدروخاتسرکانرہزگرہزگ ںیہاچےتہہکلبا وکتہبیہانانمبس‬ ‫ایخلرکےتںیہ۔اسیجہکمہےناےنپرومیرلیےکذرہعیےسواحضرکدای‪،‬نکیلہیتاتمہےنضحما انبرىہکےہہکاجبےئ‬ ‫وخدوگرٹنمناکاانپرفضےہہکوہایسیرحت روںاکایخلرےھک۔رہباحلوگرٹنمنےناعمٓازادیدےریھکےہہکارگ‬ ‫اسیعیئاکیاتکباالسمرارتعاضرکےنیک قضےسےتھکلںیہوتاملسمونںوکٓازادیےکاسھتا اکوجابےنھکلاوراسیعیئ‬ ‫ذمبہیکرتددیںیماتکںیبےنھکلاکاایتخرےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪228-222‬دجدیاڈینشی(‬

‫رضحتحیسموموعدہیلعاٰولصلۃواالسلموک‪/85‬وجالیئ‪8128‬ءوکا دقم ہںیموجریمزااظنمادلنیوہریہردجسماکرا ہتوج‬ ‫اشرعاعمےہدنبرکےنیکوہجےسایکایگےہرفقیاثینیکدروخاتسررغبضاداےئاہشدتاجانڑپا۔وگرداوپسروکاجےت‬ ‫وہےئرا ہتںیماکیتہبڑبیرہنٓایتےہاوراکیاقممروہرہندوڑبےوبعشںںیممسقنموہرکىتہبےہا اقمماکانممہ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬ ‫م یھ ل ْی‬ ‫ےناےنپا رفان ہںیم ْمی تعا یج یْر ْى راھکوجاابحبوکىںروسارےئگےھتوہواہںس ےلےچنہپا ےئلوضحرادق ہیلع‬

‫‪85‬‬

‫اٰولصلةواالسلمےکااظتنرںیمرہشےئگانچہچنوکیئٓادھہٹنھگےکااظتنرےک دعرضحتادق یکوساریٓایچنہپ۔رضحتادق‬ ‫ےناھکاناھکےناکمکحدای۔درتسوخاناھچبایایگ۔اابحبےناھکاناھکای۔ا و تھچکتاوتںاکہلسلسلچڑپا۔رضحتادق‬ ‫ےنرفامای۔‬ ‫’’یقتمیکاتدیئوخددخااعتٰیلرفاماتےہومنمیکوتاشنیہےکالخفےہہکوہوصنمہبرکے۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجدومہحفص‪812‬دجدیاڈینشی(‬

‫وگرداوپسرںیمرضحتادق ےنومالانومولیدمحمیلعاصبحیکوجتزیےکوماقفانےکرسخىشنمیبن شخاصبحرم س‬ ‫وگرداوپسرےکاعناشىلناکمنںیمایقمرفامای۔دقم ہےکقلعتمتاوتںاکہلسلسرشوعوہایگاوریسکےکہیےنہکرہکرفقی‬ ‫اخمفلےنتہبوہیبدہرجحرکےناکارادہایکوہاےہ۔ٓاپےنرفامای۔‬ ‫ق اَ ْی ِد ْی ِھ ْمٖاکرفوںیکدتریبںیہشیمہاىٹلوہ‬ ‫’’ںیما تاتیکھچکرواہ ںیہرکات۔ومنماکاہھتاوریہڑپاےہ یَ ُد للاِ فَوْ َ‬ ‫رکانریہڑپارکیتںیہ َم َکر ُۡوا َو َم َک َر للا ُ ؕ َوللاُ َخ ْی ُر ۡالكٰ ِک ِر ْینَ )ا ِٰلرمعان‪(55:‬۔ںیمہیایھچفرحاجاتن‬ ‫وہںہکانولوگںوکریمےاسھتذایتںواوتاورضغبےہاورا یکوہجیہیےہہکںیمللمتاہلطےکرداورہ ککرکےن‬ ‫ےکےئلامومرایکایگوہں۔ںیماجاتنوہںاورںیما ںیمرہزگابمہغل ںیہرکاتہکللمتاہلطےکردرکےنےکےئلسجدقر‬ ‫وتفیداتیےہہکا رتددیوااطبلللمتاہلطےکےئلارگامتمروےئزنیمےکاملسمنرتازوےک‬ ‫وجشےھجمدایایگےہریمابلق ٰ‬ ‫اکیہلپںیم رےھکاجںیئاورںیماالیکاکیفرفوتریماہلپیہوزنداروہاگ۔ٓارہی‪،‬اسیعیئاوردورسیتالطوتلمںےکااطبل‬ ‫ےکےئلبجریماوجشا دقرےہرھپارگانولوگںوکریمےاسھتضغبہنوہوتاورسکےکاسھتوہ۔اناکضغبایس مس‬ ‫کٖبَ ْغتَۃ ںیمریحانوہںہی‬ ‫اج ٰاتِ ْی َ‬ ‫اکےہےسیجاجونروںاکوہاتےہ۔نیتدنوہےئےھجماماہموہااھت اِنِّ ْى َم َع ْاَلَ ْف َو ِ‬ ‫اج ےکظفلےسولعمموہاتےہہکاقملبںیمیھبڑبے‬ ‫اماہمےھجمتہبرمہبتوہاےہاورومعًامدقمامتںیموہاےہ۔ ا ْیفی ِ‬ ‫ڑبےوصنمےبےئکےئگںیہاوراکیامجتعےہویکہکندخااعتٰیلاکوجشاسفنین ںیہوہاتےہ‪،‬ا ےکوتااقتنمےکاسھتیھب‬ ‫اج ےکاسھتٓااتےہوتا ےساصفاپایاجاتےہہکاقملبںیمیھبوف ںیںیہ۔‬ ‫رامحتیناکوجشوہاتےہ۔سپبجوہ ا ْ ییف ِ‬ ‫بجکتاقملبیکفرفےسوجشااقتنمیکدحہنوہاجوےدخااعتٰیلیکااقتن یوقتوجشںیم ںیہٓایت۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجدومہحفص‪813-812‬دجدیاڈینشی(‬

‫ٓاجد ےجبےک دعرضحتادق وکاہشدتںیمشیپوہاناھت۔ىشنمضىفرامحناصبحرٹژىریالکرکوگرداوپسرےن‬ ‫دقم ہےکےئلداعےکواےطسرعضایک۔رضحتادق ےنانوکاخمبطرکےکرفامای‪:‬۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪86‬‬

‫ریماذمبہوتہیےہہکسجوکالبےسانچبوہوہوپدىشہوطرردخاےسحلصرکےل۔اوراینپایسییدبىلىرکےلہکوخداےس‬ ‫وسحم وہوےہکںیموہ ںیہوہں۔دخااعتٰیلرقٓانںیمرفاماتےہ اِ َّن للاَ َ​َل یُ َغیِّ ُر َما بِقَ ۡو ٍم َح ٰتّى یُ َغیِّرُوْ ا َما‬ ‫بِا َ ۡنفُ ِس َِمۡ )ارلںو‪(12:‬ےچسذمبہیکڑجدخاراامینےہاوردخاراامیناچاتہےہہکیچسرزىہاگریوہ۔دخااکوخفوہ۔‬ ‫وقتیواےلوکدخااعتٰیلیھبکاضعئ ںیہرکات۔وہٓاامسنےسا یکدمدرکاتےہ۔رفےتشا یکدمدوکارتےتںیہ۔ا ےس‬ ‫ٰ‬ ‫ڑبھرکایکوہاگہکیقتمےسزجعمہاظرہوہاجاتےہ۔ارگااسنندخااعتٰیلےکاسھتوپریافصیئرکےلاورانااعفلاوراراملوک‬ ‫وھچڑدےوجا یکانراضدنمیاکومبجںیہوتوہ ھجمےلہکرہاکیاکمربتکےسےطاپاجےئاگ۔رامرااامینوتٓاامسین‬ ‫اکررواویئںیہرےہ۔ہییچستاتےہہکارگدخااعتٰیلیسکاکوہاجےئوتاسرااہجناینپاخمتفلےسھچکیھباگبڑ ںیہاتکس۔‬ ‫سجوکدخاظوفح رانھکاچےہا وکزگدناچنہپےنواالوکنوہاتکسےہ؟‬ ‫سپدخاررھبواسرکانرضوریےہاورہیرھبواسااسیوہاناچےیہہکرہاکیےشےستکلیای وہ۔اباببرضوریںیہرگمقل‬ ‫اباببیھبوتدخااعتٰیلیہےکاہھتںیمےہ۔وہرہاکیببسوکدیپارکاتکسےہا ےئلاباببریھبرھبوہسہنرکو۔اورہی‬ ‫رھبوہسویںدیپاوہاتےہہکامنزوںیکاپدنبیرکواورامنزوںںیمداعںںاکازتلامروھک۔رہاکی مسیکزغلشےسانچباچےیہ‬ ‫اوراکییئنزدنیگیکاینبدڈاىنلاچےیہ۔ہیایدروھک!زعزییھباےسیدوتس ںیہوہےتےسیجدخازعزیوہاتےہ۔وہرایضوہوت‬ ‫لکاہجنرایضوہاجاتےہارگوہیسکرراضدنمیاظرہرکےوتاےٹلاباببوکدیساھرکداتیےہ۔رضموکدیفمانبداتیےہیہیوت‬ ‫ا یکدخایئےہ۔‬ ‫اہںہیتاتیھبایدریم ےےکاقلبےہہکسجےکےئلداعیکاجیتےہا وکرضوریےہہکوخداینپالصتیحںیموغشمل‬ ‫رےہ۔ارگوہیسکاورؤولہےسدخاوکانراضرکداتیےہوتوہداعےکارثوکروےنکواالرہھٹاتےہ۔ونسمنفرقیراباببےس‬ ‫دمدچ انانگہ ںیہےہرگمدقممدخاوکرےھکاوراےسیابابباایتخرہنرکےوجدخااعتٰیلیکانرایضاکومبجوہں۔‬ ‫ںیمیھباناشءاهللاعتٰیلداعرکوںاگمتوخداینپالصتیحںیموغشملوہ۔اوردخااعتٰیلےسحلصرکوہکویہاکراسزےہ۔‬ ‫سجروزراتوکوگرداوپسرےچنہپےھترضحتادق یکتعیبطیسکدقراناسزیھتتاپںہہہرضحتادق ےنامتماابحبوکوج‬ ‫اسھتےھتٓارامرکےناوروساجےنیکیداتیرفامیئیھتانچہچنلیمعتاراشدےکےئلقرفتقاقمامتراابحباجرکوسرےہ۔‬ ‫ربادرمدبعازعلزیاصبحاوردونیتاوردوتسا اکمنںیمرےہاہجںرضحتادق ٓارامرکےتےھت۔اسریرات‬ ‫رضحتادق اناسزیتعیبطاوردشترحارتیکوہجےسوسہنےکس۔وچہکنتارتاررح اح تیکرضورتوسحم وہیتیھت‬ ‫ا ےئلتارتاراےتھٹےھت۔رضحتادق اراشدرفامےتےھتہک’’ںیمریحانوہںىشنمدبعازعلزیاصبحاسریراتایوت‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪87‬‬

‫وسےئیہ ںیہاورایا دقروہایشریےسڑپےرےہہکادرھںیمرسااھٹاتاھتادرھىشنماصبحوفراًاھٹرکاورولاےلرک‬ ‫احرضوہاجےتےھت۔وگایاسریراتہیدنبهدخااجاتگیہراہ۔اورااسییہدورسیراتیھب‘‘ رھپرفامایہک’’درتقیقٓاداب‬ ‫رمدشاوردختمزگاریایسیےشےہوجرمدیورمدشںیماکیرہگاراہطبدیپارکےکووصلایلاہللاوروصحلرماماکہجیتن‬ ‫دیپارکیتےہ۔ا ولخ اوراالخ وکوجىشنماصبحںیمےہرامریامجتعےکرہرفدوکاحلصرکاناچےیہ۔‬ ‫بجد جبےکچوترضحتادق ےنرہچکیوکےنلچاکمکحدایانچہچناراشداعیلےتنسیہدخاماھٹڑھکےوہےئاورا فرح‬ ‫روکیئاچسیلٓاد ںوںےکہقلحںیمدخااکربزگدیہاداےئاہشدتےکےئلالچ۔را ہتںیمولگدوڑدوڑرکزایرترکےت‬ ‫ےھت۔ٓارخعلضیکرہچکیٓایئگاوررہچکیےکاسےنموجہتخپاتالبےہا ےکونجباوررشیقوگہشردریاھچبیئیئگاور‬ ‫رضحتادق یرشفیرفاموہےئ۔وضحراکیرشفیرانھکیہاھتہکاسریرہچکیاڈنمٓایئاورا دریےکرگداکیدویارنب‬ ‫یئگزارئنیاکوجہمددبممڑباتھاجاتاھتاکیٓااتاھتدورسااجاتاھتوچہکنرسیتیایوچیھتدہعفیھتوجوضحروگرداوپسریکرہچکی‬ ‫ںیمروقن شخوہےئ۔س ےلاورفرفاھٹیبرکےتےھت۔ا فرفےنھٹىبےکےئلہییلہپرمہبتیھتٓاپےنرفامای’’ہیہگجتایق‬ ‫رہیئگیھت۔‘‘‬ ‫ایسرعہصںیماکیصخشزعمزوضحریکدختمںیماحرضوہےئاورڑبےاپتکاوردنخہاشىپینےسرضحتےساصم ہحفایک‬ ‫اورھچکتاںیترکےترےہاوراےنپڑلےکےکےئلوجامیبراھتداعےکےئلرعضیک۔ٓاپےنداعاکوںوہرفامایرھپا ےنرعض‬ ‫یکہکانجبرامرےےئلیہاہیںیرشفیالےئںیہاوردخااعتٰیلےنرامرےواےطسیہٓاپیکیرشفیٓاورییک لىبدیپا‬ ‫یکےہہکمہاتشموقںوکیھبٓاپیکزایرتےساعسدتدنمورہبهوررفامےئ۔رضحتےنوجاًاباراشدرفامای’’اہںااسیوہاتےہ‬ ‫ہکدخااعتٰیلانولوگںوکیھبوجاقداینںیمیسکوہجےس ںیہٓاےتکساوراےنپادنراالخ رےتھکںیہرامریالماقتےسرحموم‬ ‫ہنرےھک۔رفامای’’اھکلےہہکدوزبرگاکیرضحتدیسدبعااقلدرالىجینےکرمدشرضحتاوبدیعساوراکیاورزبرگاکی‬ ‫اقممںیمعمجوہےئاورہیوگتفگوہیئہکرضحتادق وارکمروسلاهللیلصاہللہیلعوملسوکہکمےسدمہنیںیم ترترکارک‬ ‫ویکںدخااعتٰیلےلایگ۔اندوونںزبروگںںیمےساکیےنرفامایہکتحلصموتمکحالہٰیا تاتیکىضتقمیھتہکوج‬ ‫رمابتاورولعدراجتروسلاہللیلصاہللہیلعوملسوکاطعرکےنےھتوہا ترتاور رفاوراصمبئواکتفیلدشدیهےک‬ ‫ربداتشرکےنےسٓاپوکانعتیرفامےئ۔دورسےزبرگےنرفامایہکریمےایخلںیمہیٓااتےہہکدمہنیںیمتہبیس‬ ‫ربکیوکاچیںیھتاور‬ ‫ایسیروںیحروجشاورتااالخ اوردخااعتیلیکفرفدوڑےنوایلںیھتوجاکیذرہیہمىظعاورببس ٰ‬ ‫وہاببثعیسکببسایےبدتسواپوہےنےکںیہکاج ںیہیتکسںیھتوسانےکلىمےکےئلدخاودنلجاشہنےنروسلاہلل‬ ‫یلصاهللہیلعوملسوکدمہنیںیماچنہپای۔ قضانزبروگںےناےنپاےنپایخلےکاطمقبہیدوتاںیتایبنںیکاوردوونںیہ‬ ‫تاںیتیچسںیھتوسدخااعتٰیلوجںیمہوگرداوپسرالایاوروہاینپرمیضاورتمکحےکروےسالایہنمہوخداینپرمیضاوروخاشہ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪88‬‬

‫ےسٓاےئ۔دخایہاجےنا ںیمایکا یکںىتمکحاورںىتحلصمںیہاوررامرےزرہعیایرامرےووجدےسقحیکایکایکغیلبتاور‬ ‫اچسیئیکایکایکںىتجحوپریوہںیگاوردخاےکملعںیماورایکایکتاںیتںیہوجںیمہولعمم ںیہ۔دخااعتٰیلاینپوتمکحںےس‬ ‫وقتیواہطرتاایتخررکےناوررباویئںےسےنچباوردصقاور‬ ‫وخبوافقےہ۔‘‘ رھپٓاپےندنچںىتحىصنیئکریپاویںںیم ٰ‬ ‫رایتسےکوبقلرکےنیکتبسنایبنرفامںیئ۔‬ ‫)وفلماظتدلجدومہحفص‪817-813‬دجدیاڈینشی(‬

‫ومولیدبعارکلمیاصبحےناکیاہشدتروگرداوپسراجاناھت۔ا رومولیاصبحےناہکہکںیماہیںےستارہاجان ںیہ‬ ‫اچاتہرگمابوتاہللاعتٰیلےلالچےہوخدوتںیم ںیہاجات۔رضحتادق ےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫قِیَام فِ ْى َمآ اَقَا َم للا ُ یہیوتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪231‬دجدیاڈینشی(‬

‫اہیںکتٓاپےنرقت ریکیھتا ےنںیمومولیدبعارکلمیاصبحوگرداوپسرےساوردرگیاابحبٓاےئگاوراحالت رف‬ ‫وہریہانسےترےہ۔ومولیدبعارکلمیاصبحےک رفںیمرہاکی مسےکوعارضاوراکشتیےسظوفح رےنہررضحت‬ ‫ادق ےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫رامرااامینےہہکبسا ےکاہھتںیمےہوخاہاباببےسرکےوخاہالباباببےک۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪228-222‬دجدیاڈینشی(‬

‫ا و ترضحتادق ےنیرشفیالرکیربانسیئہک‬ ‫اکیاکرڈوگرجاوناہلےسٓاایےہسجںیمیربےہہکہکیٹاک‬

‫وگرٹنمنےندنبرکدایےہرگما یربیکدصتقیاہیںیھبوہ‬

‫یئےہالہل پ‬ ‫رشمریمےاپ ٓاےئےھتاوہنںےناہکہکوگرداوپسرںیمیھبہکیٹےکےسلجدنبوہےئگںیہاوردوایئہکیٹامتم‬ ‫واسپوگنمایئیئگےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪358‬دجدیاڈینشی(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ا ےس ا ِ ْ یبٓاء اکاشننول۔ہیوہاشننےہوجرٹسمڈسلگڈیٹپرنشمکوگرداوپسرےکاسےنموپراوہا۔ارمرستےکاکیاپدری‬ ‫ڈارٹکالکرکےنھجمرادقاملتقاکدقم ہانبایاھتہکدبعادىمحلانماکیصخشوکوگایںیمےنا ےکلتقےکےیلاجیھبےہ۔ہی‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪89‬‬

‫دقم ہرٹسمڈسلگےکاسےنمشیپوہا۔اوردخااعتٰیلےکوںوہاوروگشیپیئےکوماقفےھجمربیایک۔اسیجہکس ےلاماہم ا ِ‬ ‫ْ یبٓاء (ےبوصقررہھٹاان)وہاکچاھت۔وجولگا و تاہیںرامرےاپ وموجدےھتاوردورسےاقمامتےکولگیھبا‬ ‫ارمےکوگاہںیہویکہکنومولیدبعارکلمیاصبحیکاعدتےہہکبجوکیئاماہموہےتنسںیہاےسوفراًذبرہعی طو الیھپدےتی‬ ‫ںیہ۔ا فرحرہیاماہامتوجا دقم ہےکانمواشننےسیھبس ےلوہےئےھترامریاینپامجتعںیموپرےوطرر‬ ‫ااشتعاپےکچےھتاوروہبسولگاجےتنںیہہکدقم ہےسس ےل اِ ْن ٰھ َذا اِ ََّل تَ ْھ ِد ْی ُدٖا ْل ُح َّک ِام اوراصدقٓانتادشہک‬ ‫اایمالباخلوہریہاماہموہےئےھتاورانبسےک دعاہللاعتٰیلےنیربدےدییھتہک ا ِ ْ یبٓاء )ےبوصقررہھٹاان)۔‬ ‫اکیدادنمشناورمىلسارطفلتا میظعااشلناشننےستہبڑباافدئہااھٹاتکسےہ۔ارگاہللاعتٰیلیکر تمدلںیمہنوہوتاور‬ ‫تاتےہرگمدخارت اوریقتمٓاد ی ھجم اتیےہہکہیوگشیپیئا فرزیک ںیہےہےسیجراولاہھتدھکیرکاانپخانپاتبدےتی‬ ‫ںیہ۔ہیدخایکتاںیتںیہوجلبقازو تزہاراہااسنونںںیمرہتشموہںیئاورٓارخایسفرحوہاورہنایکیسکےکایخلاورومہ‬ ‫ںیمہیتاتٓایتکسیھتہکلثموپرےوطرررمبتوہاجوےاوردبعادىمحلاانپااہظریھبدےہکاہںےھجماجیھبےہ۔ٓارخی‬ ‫و تروجہلصیفےنھکلاکو تاھجمساجاتےہ۔دخااعتٰیلےنرٹسمڈسلگےکدلںیمااقلءایکہکہیدقم ہانبویٹےہاورا ےک‬ ‫دلوکہرینئمطمرکدایانچہچنا ےناتپکنامىلرڈنچوک(وجڈرٹسٹکرپسڈنٹنٹنوپسیلاھت)اہکہکریمادلا ےسىلست ںیہ‬ ‫اپات۔رتہبےہہکمتا دقم ہیکشىتفترکواوردبعادىمحلےسالصاحالتولعممرکو۔انچہچنبجاتپکنامىلرڈنچےنا‬ ‫ےسوپاھچوتا ےنرھپویہالہپایبندای۔رگمبجاتپکناصبحےناےساہکہکوتچسچساتب۔دبعادىمحلروڑپااورارقارایکہک‬ ‫ےھجموتاھکسایایگاھت۔اباتبںہکایکہیااسنناکاکمےہ۔ایکرہروزہیولگدقمامتںیمایسفرحایکرکےتںیہ۔وااعقتر‬ ‫ےلصىفدےتیںیہایدلیکوىلستںوکدےتھکیںیہ۔ ںیہہیدخااعتٰیلیکدقرتاکرکہمشاھتوجوہوںوہرکاکچاھتویہوہاناھت۔سپ ا ِ‬ ‫ْ یبٓاء اکاشننمیظعااشلناشننےہوجافلیکدمںیمےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪821-821‬دجدیاڈینشی(‬

‫ومولیدبعارکلمیاصبحےنایبنایکہکوسلرٹلمیزگ ںیموچہکنبسحدوتسررمدمامشریررامیرکاھکلاجراہےہ‬ ‫اوہنںےنا یطلغوکاشعئرکدایےہہکادمحہیرفہقاکتاینرمزاالغمادمحےہا ےناولادتباوچڑوھںےسیکاوررھپرتیق‬ ‫رکےترکےتاٰیلعہقبطےکٓاد یا ےکریپووہےئگ۔رضحتادق ےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫ا یکتہبدلجرتددیوہیناچےیہ۔ہیوترامریزعترتہبتخسہلمحایکایگےہ۔انچہچنایسو تمکحاصدروہاہکاکی ط‬ ‫دلجرتارگنزییزتانںیماھچپرکوگرٹنمناوررمدمامشریےکرپسڈنٹنٹنےکاپ اجیھباجوےاتہکا یطلغاکازاہلوہ‬ ‫اوراھکلاجوےہکوگرٹنمنوکولعمموہاگہکوچڑےھاکیرجامئہشىپوقمےہانےسرامرایھبکیھبقلعت ںیہوہا۔اکی‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪90‬‬

‫صخشان یرمزاااممادلنیاقداینںیمےہسجیکمہےس‪32‬رب ےسزایدہےسںواوتیلچٓایتےہاوروکیئلیمالمپا‬ ‫اکاوررامرا ںیہےہ۔ا اکقلعتوچڑوھںےسراہاورابیھبےہ۔وتاکیرفقیوجہکرامرادنمشےہاورا اکقلعتوچڑوھں‬ ‫ےسےہا ےکاعداتاوراچلنلچوکمہراھتپدانیتخسدرہجیکدلٓازاریرامریاوررامریامجتعیکےہ۔اورہیزعت‬ ‫رتخسہلمحےہاوراکیڑبیرکموہاکروایئےہوجہکرسزدوہیئےہ۔وچڑےھوتدرانکرںیمہوتاےسیولوگںےسیھبقلعت‬ ‫ ںیہےہوجہکادینٰدرہجےکاملسمناوررذلیافصترےتھکںیہ۔رامریامجتعںیمدمعہاوراٰیلعدرہجےککیناچلنلچےک‬ ‫ولگںیہ۔اوروہبسہ ہنافصتےسق فصںیہ۔اوراےسییہولوگںوکمہاسھترےتھکںیہ۔وگرٹنمنوکاچےیہہکاصبح‬ ‫علضوگرداوپسرےسا ارمیکاقیقحتترکاےئ۔اورںولےساکمےلرکا ٓاولدیگوکمہےسدوررکے۔مہوخدااممادلنی‬ ‫وکایسےیلرفنتےسدےتھکیںیہہکا اکایسیوقمےسقلعتےہ۔اجنپبںیمہیملسمارمےہہکسجصخشےکزایدہرت‬ ‫اقلعتتوچڑوھںےسوہںا اکاچلنلچااھچ ںیہوہارکات۔ایسےیلوگرٹنمناکرفضےہہکا یطلغاکازاہلرکے۔‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمہحفص‪ 832-833‬دجدیاڈینشی(‬

‫ٓاجرہظاوررصعیکامنزںیعمجرکےکرضحتادق وگرداوپسرےکےیلرواہنوہےئٓاپےکرمہاہاصزبحادہایمںرىشبادلنی‬ ‫ومحمدیھبےھت۔نشىٹسےکرقبیوجرساےئیھتا ںیموضحرہیلعاٰولصلۃواالسلمےنزنولرفامای۔رغمبواشعءیکامنزںی‬ ‫اہیںعمجرکےکڑپیھ ںیئ۔‬ ‫وضحرہیلعاٰولصلۃواالسلمامنزادارفامرےہےھتاورٓاپیکتعیبطاناسزیھتہکامنزےکادنرتعیبطںیمہیوخاشہدیپاوہیئ‬ ‫ہکارگاوگنرںىلموتوہاھکےئاجوںیرگموچہکنزندکیودوراناکانلماحملاھتا ےیلایکوہاتکساھتہکا اانثںیماکیاصبح‬ ‫انجبمیکحدمحمنیسحاصبحاسب گ ب ھھعلضدیلہوجہکرضحتادق ےکخ صلدخامےسںیہاقداینےسواسپوہرک‬ ‫رضحتادق یکدختمںیماحرضوہےئاوراوہنںےناکیوٹرکیاوگنروںاوردورسےرمثاتلثماانروہریہیک‬ ‫رضحتیکدختمںیمشیپیکاورایبنایکہکےھجمملعہناھتہکوضحراٹبہلیرشفیالےئوہےئںیہ۔ںیماقداینالچایگواہں‬ ‫ولعمموہاوتایسو تںیمواسپوہااورہیلھپوضحرےکےیلںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجمجنپہحفص‪252-253‬دجدیاڈینشی(‬

‫(وب تحبصاقمبموگرداوپسر)رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ںیمےناکیملقےنھکلےکواےطسااھٹیئےہدےنھکیےسولعمموہاہکا یکاکیزتانوٹیٹوہیئےہوتںیماہکہکدمحمالضفےنوج‬ ‫رَپ ِ‬ ‫(ن)ےجیھبںیہانںیماکیاگلدووہرَپالتشےئکاجرےہںیہہکا اانثءںیمریمیٓاھکنلھکیئگ۔‬ ‫)وفلماظتدلجمجنپہحفص‪273‬دجدیاڈینشی(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪91‬‬

‫یسکےکانمےسروطرافتںلےکافلروسالوہا۔‬ ‫رفامایہک‪:‬۔ہیارثکہگجحیحصاتلکنےہٓارضحنتیلصاهللہیلعوملسےنیھبافتںلےساکمایلےہاکیدہعفںیموگرداوپسردقم ہ‬ ‫راجراہاھتاوراکیصخشوکزساىنلمیھتریمےدلںیمایخلاھتہکاےسزساوہیگای ںیہ؟ا ےنںیماکیڑلاکاکیضر یےک‬ ‫ےلگںیمریسڈالراہاھتا ےنریساکہقلحانبرکضر یےکےلگںیمڈاالاورزورےساکپراہکوہسھپیئگوہسھپیئگںیمےنا‬ ‫ےسہجیتنہیاکنالہکاےسزسارضوروہیگانچہچنااسییہوہا۔‬ ‫ایسفرحاکیدہعفریسوکاجرےہےھتاوردلںیمپگپٹاکایخلاھتہکڑبامیظعااشلناقمہلبےہدےئھکىایکہجیتناتلکنےہہکاکی‬ ‫عل ی تک‬ ‫صخشہریازامجتعےنرا ہتںیماہک ایل یّس یل تام ی ْ ْم ںیمےنا ےسہیہجیتناکنالہکرامریحتفوہیئگ۔‬ ‫)وفلماظتدلجمجنپہحفص‪12‬دجدیاڈینشی(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 82‬ونربم‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪92‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ااسنناکامکلہیےہہکا ںیمیقیقحرعمتفاوریچسرفاتسوجاامیینرفاتس‬ ‫الہکیتےہ(سجےکاسھتاهللاکاکیونروہاتےہوجا یکرہراهںیمراامنہیئرکات‬ ‫ےہ)دیپاوہ۔دبوںا ےکااسنندوھےکےس ںیہچباتکساوررمسواعدتےک‬ ‫وطرریھبکیھبک ںیہہکلباساواقتمساقلتریھبوخشوہاجاتےہ۔اجنپبو‬ ‫دنہواتسنےکاجسدہنیشناوردگویںےکریپزادےوقاولںےکاگےنےس‬ ‫ه یّ‬ ‫ح ےکرعنےامرےناوراےٹلدیسےھےنکٹلیہںیماینپرعمتفاورامکلاک‬ ‫اور ت ی‬ ‫ااہتناجےتنںیہاورانوافقریپرتسانتاوتںوکدھکیرکاینپروحیکىلستاور‬ ‫اانىمطنانولوگںےکاپ التشرکےتںیہ۔رگموغرےسدوھکیہکہیولگارگ‬ ‫رفبی ںیہدےتیوتا ںیمکش ںیہےہہکرفبیوخردہرضورںیہ۔ویکہکنوہاچس‬ ‫رہتشوجوبعدتیاوراول تیےکدرایمنےہسجےکیقیقحویپدنےساکیونراور‬ ‫روینشیتلکنےہاورایسیذلتدیپاوہیتےہہکدورسیذلتا اکاقمہلب ںیہ‬ ‫رکیتکس۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪331‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 23‬ونجری ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪93‬‬

‫(طسق ‪)1‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشدات تاتب اٹبہل‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭ابمہاینپامجتعوکاورامتمےننسواولںوکڑبیافصیئاورواضتحےسانسےتںیہہکتنطلسارگنزییرامرینسحمےہ۔‬ ‫ا ےنمہرڑبےڑبےااسحنےیکںیہ۔سجیکرمع‪32‬ای‪72‬رب یکوہیگوہوخباجاتنوہاگہکمہروھکسںاکاکیزامہن‬ ‫زگراےہ۔ا و تاملسمونںرسجدقرٓاںیتفںیھتوہوپدىشہ ںیہںیہ۔انوکایدرکےکدبنررلزہڑپاتےہاوردلاکک ‬ ‫ااتھٹےہ۔ا و تاملسمونںوکابعداتاوررفاضئذمیبہیکاجبٓاوریےسوجانوکاجنےسزعزیرتںیہرواکایگاھت۔تاگنامنز‬ ‫وجامنزاکدقم ہےہا وکآبوازدنلباکپرےنےسرواکایگاھت۔ارگیھبکؤمذنےک ہنےسوہساًاہللاربکآبوازدنلب لکاجاتوتا وک‬ ‫امردایاجاتاھت۔ایسفرحراملسمونںےکالحلورحامےکاعمہلمںیمےباجرصتفایکایگاھت۔اکیاگےئےکدقم ہںیماکی‬ ‫دہعفاپچنزہار قبیاملسمنلتقےئکےئگ۔اٹبہلاکواہعقےہہکاکیدیسوںیہاکرےنہواالتارہےسدروازہرٓاای۔واہںاگویئں‬ ‫اکوجہماھت۔ا ےنولتاریکونکےسذرااٹہایاوراکیاگےئےکڑمچےوکفىفخیسرخاشچنہپیئگ۔وہےباچرہڑکپایلایگ۔اور‬ ‫ا ارمرزوردایایگہکا وکلتقرکدایاجےئ۔ٓارخڑبیافسروشںےک دعا اکاہھتاکاایگ۔رگمابدوھکیہکرہوقموذمبہ‬ ‫وکیسیکٓازادیےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاولہحفص‪232-221‬دجدیاڈینشی(‬

‫٭اکیصخشےنالہکاجیھبہکںیمدنہواتسنےسوکیئومولیاےنپاسھتالںںاگ‪،‬وجٓاپےکاسھتوگتفگرکے‪،‬رگمومولی‬ ‫ولگاقداینٓااندنسپ ںیہرکےت۔ٓاپاٹبہلںیمٓااجںیئ۔رفامای‪:‬‬ ‫’’اقداینےسوہولگایسواہطسرفنترکےتںیہہکںیماقداینںیموہں۔رھپارگںیماٹبہلںیموہاوتاٹبہلانےکےئلرفنت‬ ‫ئ‬ ‫اکاقممنباجےئاگ‪،‬اقداینںیموہرامرےاپ ہنرہھٹںی۔یسکاورےکاپ اہجںاچںیہایقمرکںی۔دورسےدرہیوموجد‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪94‬‬

‫ںیہانےکاپ رہھٹںی۔مہثحبرکان ںیہاچےتہ۔رامرابلطمرصفاھجمسدانیےہ۔ارگاکیدہعفانوکىلستہنوہوے‬ ‫رھپںینسرھپںینس۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجدومہحفص‪287‬دجدیاڈینشی(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭’’اوسف ےہہکولگوجشاوررسرگ یےکاسھترقٓانرشفییکفرفوتہج ںیہرکےتاسیجہکداینداراینپداینداری‬ ‫رایاکیاشرعاےنپااعشرروغررکاتےہ۔واسییھبرقٓانرشفیروغر ںیہایکاجات۔اٹبہلںیماکیاشرعاھت۔ا اکاکی‬ ‫دویانےہ۔ا ےناکیدہعفاکیرصمہعاہک۔‬ ‫؏ابصرشدنمہےمرگددربوےئ لہگنرکدن‬ ‫رگمدورسارصمہعا وکہنٓاایدورسےیکالتشںیمرباربھچےنىہمرسرگدانوریحانرھپاتراہ۔تاآلرخاکیدناکیزبازیک‬ ‫داکنرڑپکےرخدیےنایگ۔زبازےنیئکاھتنڑپکوںےکاکنےلرا وکوکیئدنسپہنٓاای۔ٓارخریغبھچکرخدیےنےک دعبج‬ ‫اھٹڑھکاوہا‪،‬وتزبازانراضوہااوراہکہکمتےنا ےناھتنولھکاےئاورےبافدئہفیلکتدی۔ا را وکدورسارصمہعوسھج‬ ‫ایگ۔اوراانپرعشا فرحےسوپراایک۔‬ ‫؎ابصرشدنمہےمرگددربوےئ لہگنرکدن‬ ‫ہکر تہچنغراوارکددوتناتسنہترکدن‬ ‫سجدقرتنحما ےناکیرصمہعےکےئلااھٹیئ۔اینتتنحمابولگاکیٓاتیرقٓاینےکےنھجمسےکےئل ںیہااھٹےت۔‬ ‫رقٓانوجارہاتیکىلىھتےہاورولگا ےسےبیربںیہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجدومہحفص‪212-218‬دجدیاڈینشی(‬

‫ئ‬ ‫٭ا ےک دعرضحتادق ےنانجبا ّتمالمونینمریضاہللاہنعیکاکیرںایانسیئ‪،‬وجاوہنںےنزگہتشبشدیھکییھت۔‬ ‫اوروہہیےہ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪95‬‬

‫ٓاپےنداھکیہکدورہپےک دعرہظسجو تومعًامےکىاٹبہلےسٓاےتںیہ۔ںیم(رضحتادق )ھچکابابباوردورسدے‬ ‫ئ‬ ‫ےلرکایگوہںاوراماوملنینموکدیںیہہکرمزاالغماقدرٓاےئگںیہاوررتمحاہللیھبےہ۔(رتمحاہللرضحتادق‬ ‫ےکوادلرموحماکاتخمراھت۔اڈیرٹی)ا راماوملنینمےنرضحتےسدرایتفایک۔ا ایخلےسہکاناکرھگوتدورسی‬ ‫فرفےہاورانیکویبییھبوموجدےہ نےسرضحتادق وکوموجدہوصرتںیمتالکلااطقنعےہہکرھپانےک‬ ‫اھکےناکایکااظتنموہاگ۔رضحتادق ےنرفامایہکدرالصوہرمےئگںیہاوروہدوونںرھگوںےکدےنھکیوکٓاےئںیہ۔ام‬ ‫اوملنینمےناہکہکرتمحاہللاخ ٓاپےسےنلموکٓاایےہ۔روظنمریلعاکیڑلاکےہ۔وہاکیوپیلٹڑپکوںیکا دورسے‬ ‫رھگںیمرامرےیہاکمنیکڑىسوىھںںیمےسوہرکا فرفےلایگےہ۔سجوکاوہنںےنوھکالےہ۔وتوہایسہوبیٹاور‬ ‫دىفسزنیمیکاکیٹنىھچیھت۔ا ےک دعاناکاوراباببیھبادرھیہٓاایگےہ۔وتولعمموہاہکوظنمریلعادرھوجوپیلٹ‬ ‫ےلایگاھتوہیھبیطلغےسےلایگےہ۔درالصادرھیہیکیھترھپٓاھکنلھکیئگ۔‬ ‫رضحتادق ےنرفامای‪:‬‬ ‫’’ریمیا رںایےکاسھتوجلکانسیئیھت۔ا ےکضعبازجاءےتلمںیہ۔اوررفامایہکالغماقدرںیموجاقدراکظفلےہا اک‬ ‫قلعتدوونںرھگوںےسےہرگمرتمحاہللصوصخ ایسرھگےسےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلجدومہحفص‪372-378‬دجدیاڈینشی(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭رھپایسفرحڈنھجاھگنسان یاکیزدنىمارےکاسھتدر تاکےنٹاکدقم ہلىصحتںیمدارئاھت۔ےھجمدخااعتٰیلیکفرف‬ ‫ےسولعمموہاہکڈرگیوہاجےئیگ۔بجوکیئد تارہدنوہےئوتولوگںےنوجاٹبہلےسٓاےئاہکہکوہدقم ہاخرجوہایگ‬ ‫ےہاوروخدا ےنیھبٓارکروطررخسمتاہکہکدقم ہاخرجوہایگ۔ےھجما یربےکےننسےساقمغوہاہکیھبکیسکاممتےسیھب‬ ‫ ںیہوہا۔ںیمےناہکہکاهللاعتٰیلےنڈرگییکیربدییھتہیایکےتہکںیہ۔وہااس یےھتاورمہامکلےھتاورامکلیکااجزت‬ ‫ےکریغبوہدر تاکےنٹےکاجمزہنےھتفلتخم مسےکدنپرہایوسہلٓاد یا دقم ہںیمےھت۔ےھجمتہبیہمغوسحم وہا۔‬ ‫اورںیمےسیجوکیئوہبمتوہاجاتےہرساہمىسوہرکدجسہںیمرگڑپا۔اورداعیکبتاکیدنلبٓاوازےساماہموہا’’ڈرگیوہیئ‬ ‫ےہاملسمنےہ۔‘‘ ینعیٓاایتاورمنىنک۔حبصوکبجںیملىصحتںیمایگوتواہںاجرکاکیصخشےسوجاحمکاکرسرہتشداراھت۔‬ ‫ںیمےندرایتفایکہکایکسالںدقم ہاخرجوہایگےہ۔ا ےناہک ںیہا ںیموتڈرگیوہیئگےہ۔رھپںیمےنا ےساہک‬ ‫ہکاوہنںےناگںںںیموہشمرایکےہہکوہدقم ہاخرجوہایگےہہیایکتاتےہ؟ا ےناہکالصتاتہیےہہکا یرب‬ ‫ںیموہیھبےچسںیہ۔بجاحظفیداتییلعاصبحہلصیفےنھکلےگلوتںیمںیہکتارہالچایگاھت‪،‬بجتارہےسٓاایوتاوہنںےن‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪96‬‬

‫رواکبرےھجمدیہکہیدقم ہاخرجرکدایےہ۔رسرہتشداراتہکےہہکبتںیمےنانوکاہکہکمتےنیطلغیکےہ۔ا ےناہک‬ ‫ ںیہںیمےنرنشمکاکہلصیفوجاوہنںےنشیپایکاھتدھکیایلےہ۔ںیمےنانوکاہکہکانف لشرنشمکاکہلصیفیھبوتدانھکىاھت۔رھپ‬ ‫اےسولعمموہاہکوہہلصیفوجا ےنایکاھتوہطلغےہ۔ا ےنرواکبرےلرکاھپڑرککنىھپدیاوردورسیرواکبریھکلسج‬ ‫ںیمڈرگیاکہلصیفدایاورا فرحروگشیپیئوجدخااعتٰیلےنلبقازو تےھجمالتبیئیھتوپریوہیئ۔ا وگشیپیئےکیھب‬ ‫تہبےسولگوگاہںیہاورابکتوموجدںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪853‬دجدیاڈینشی(‬

‫٭اڈیرٹیامکحلوکاخمبطرکےکرفامایہک‪:‬۔‬ ‫ایمںیبن شخاصبحرعفدبعازعلزیاصبحربمنداراٹبہلاکوتہبان ہوجا ےناجیھبےہ۔امکحلںیماھچپدایاجوے۔‬ ‫اوراسھتاانپاکیرںاییھبےسجتاراہٓاپےنرفامایےہانسایہک‪:‬۔‬ ‫ںیمےناکیتارا ےکقلعتمداھکیاھتہکوگایایسرا ہتمہریسوکےلکنںیہوتا ڑبےکدر تےکےچینوجریماں شخک ممیک‬ ‫وحىلىےکاپ ےہ۔یبن شخاسےنمےسٓارکالمےہاورا ےناصم ہحفایکےہ۔ہیرںایاندونںیکےہبجوہاخمتفلےک‬ ‫ااہتشر اوپااترھپاتاھت۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪232‬دجدیاڈینشی(‬

‫٭اذانےسرتشیپیہرضحتادق تاالیئدجسمںیمیرشفیےلٓاےئاورسجاکمنیکرخدیےکقلعتموضحرےنیتشکونح‬ ‫ںیمااہتشردایےہا اکذرکرکےترےہہک‪:‬۔‬ ‫وتعیساکمنیکتہبرضورتےہاہجںکتوہےکسدلجیہلصیفرکاناچےیہ۔‬ ‫رھپاذانوہیئاورامنزادارکےکرضحتادق بسحومعملہشنیشنرولجہارفوزوہےئ۔اکی طاابخراعمےکاکررداز‬ ‫وںیکفرفےسرضحتادق یکدختمںیمٓاایاھتسجاکرامقاکیصخشرتمححیسمان یاٹبہلےساھت۔ا طںیماھکلاھت‬ ‫ہکاقداینںیمتخساطوعنوھپیٹےہدڑھادڑھولگرمرےہںیہ۔رمزااصبحیکامجتعیھبتہباطوعنےسابتہوہیکچ‬ ‫ےہوخدرمزااصبحیھبالتبمےئاطوعنںیہوہریہوہریہ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪97‬‬

‫اابخراعمےنا طوکچجکس ٖہرضحتادق ےکاپ دصتقیےکےئلرواہنرکدایاھت۔ا اکذرکرضحتادق ےنایک۔رامق‬ ‫ طےکقلعتماہکہک‬ ‫ضعبولگرش رہنتفردازیےسااسیرکےتںیہہکاکی طھکلرکدورسےاخمفلاکانما رھکلدایرکےتںیہا ےئلایک‬ ‫ولعممہکسکاکاھکلوہاےہ۔ںیمےناابخراعموکھکلدایےہہکہیتالکلطلغےہرصفدنچاکیاوماتوچڑوھںںیموہیئںیہ‬ ‫وساناکتاثعیھبوکشمکےہ۔ھچکڈرگنرمےےھتوہوچڑوھںےناھکےئرھپ نولوگںےنانوکاھکایویہرمےہی ںیہ‬ ‫اہکاجاتکسہکوہاطوعنےسرمے۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪212-218‬دجدیاڈینشی(‬

‫٭رغمبیکامنزےسدنچٹنمرتشیپامهراضمناکاچدنداھکیایگ۔وضحرہیلعاٰولصلۃواالسلمرغمبیکامنزذگاررکدجسمیک‬ ‫فقسریرشفیےلےئگہکاچدنوکدںیھکیاورداھکیاوررھپدجسمںیمیرشفیالےئ۔رفامایہک‪:‬۔‬ ‫راضمنذگہتشااسیولعمموہاتےہےسیجلکایگاھت۔ شَ​َۡ ُر َر َمضَانَ الَّ ِذ ۡى اُ ۡن ِز َل فِ ْی ِہ ۡالقُ ۡر ٰانُ )ارقبلة‪)813:‬یھباکی‬ ‫رقفہےہسجےسامہراضمنیکر تمولعمموہیتےہ۔وصاىفےناھکلےہہکہیامہونت ربلقےکےئلدمعہہنیہمےہ۔رثکت‬ ‫ےسا ںیماکمافشتوہےتںیہ۔ٰولصةزتہىکسفنرکیتےہاوروصم(روزه)ىلجتبلقرکاتےہ۔زتہىکسفنےسرمادہیےہ‬ ‫سفناامرہیکوہشاتےسدعُباحلصوہاجوےاورىلجتبلقےسہیرمادےہہکفشکاکدروازہا رےلھکہکدخاوکدھکی‬ ‫ویلے۔سپ اُ ۡن ِز َل فِ ْی ِہ ۡالقُ ۡر ٰانُ ںیمیہیااشرہےہا ںیمکشوہبشوکیئ ںیہےہروزہاکارجمیظعےہنکیلارماضاور‬ ‫ا قاضا تمعنےسااسننوکرحمومرےتھکںیہےھجمایدےہہکوجاینےکاایمںیمںیمےناکیدہعفوخابںیمداھکیہکروزہ‬ ‫ل ّضل ْ‬ ‫ت ۔ ی ْی‬ ‫لَس تان ینعی ای ت حت ہکا صخش‬ ‫رانھکتنالہتیبےہ۔ریمےقحںیمربمغیپدخاےنرفامای َۡ ْل َكانُ ِمنَّآ اَ ْھ َل ْالبَ ْی ِ‬ ‫ےکاہھتےسدوحلصوہںیگ۔اکیادنرویندورسیریبویناورہیاانپاکمرقفےسرکےاگہنہکرىشمشےس۔اورںیمرشمب‬ ‫نیسحر ںیہوہںہکسجےنگنجیکہکلبرشمبنسحروہںہکسجےنگنجہنیکںیمےناھجمسہکروزہیکفرفااشرہ‬ ‫ےہانچہچنںیمےنھچامہکتروزےرےھک۔ا اانثںیمںیمےنداھکیہکاونارےکوتسونںےکوتسنٓاامسنراجرےہںیہہی‬ ‫ارمہبتشمےہہکاونارےکوتسنزنیمےسٓاامسنراجےتےھتایریمےبلقےسنکیلہیبسھچکوجاینںیموہاتکساھتاور‬ ‫ارگا و تںیماچاتہوتاچراسلکتروزہرھکاتکساھت۔‬ ‫؎اشن ونوجایناتہبیساسل‬ ‫وچلہچٓادمرفورزیدروتال‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪98‬‬

‫اببجےساچسیلاسلذگرےئگداتھکیوہںہکوہتات ںیہ۔ورہناولںیماٹبہلکتیئکتاردیپلالچاجاتاوردیپلٓااتاور‬ ‫وکیئلسکاورفعضےھجمہنوہاتاورابوتارگاپچنھچلیمیھباجںںوتفیلکتوہیتےہاچسیلاسلےک دعرحارت قزییمک‬ ‫وہینرشوعوہاجیتےہوخنمکدیپاوہاتےہاورااسننےکاوریئکدصامترجنومغےکذگرےتںیہ۔ابیئکدہعفداھکیےہ‬ ‫ہکارگوھبکےکالعجںیمزایدہد روہاجےئوتتعیبطےبرقاروہاجیتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪225-222‬دجدیاڈینشی(‬

‫٭اٹبہلںیماطوعناکذرکنسرکرفامایہک‪:‬۔‬ ‫ہیرسزنیمتہبدنگیےہوخفےہںیہکابتہہنوہاجوے۔اہللاکرمحےہا صخشروجانمیکاحتلںیمایسفرحڈرات‬ ‫ےہسجفرحیسکرتبیصمواردوہیتوہوتوہڈرےوجانمےکو تدخاوک ںیہئالھاتدخااےستبیصمےکو تںیم ںیہ‬ ‫ئالھاتاوروجانمےکزامےنوکشىعںیمرسبرکاتےہ۔اورتبیصمےکو تداعںیئرکےناتگلےہوتا یکداعںیئیھبوبقل‬ ‫ ںیہوہںیت۔بجذعابالہٰیاکزنولوہاتےہوتوتہباکدروازہدنبوہاجاتےہ۔سپایکیہدیعسوہےہوجذعابالہٰیےکزنول‬

‫ےسرتشیپداعںیمرصموفراتہےہدصاقتداتیےہاورارمالہٰییکمىظعتاورقلاهللرتقفشرکاتےہ۔اےنپاراملوکونسار‬ ‫رکاجبالاتےہیہیںیہوجاعسدتےکاشننںیہ۔در تاےنپولھپںےساچہپاناجاتےہایسفرحدیعساورىقشیکخان تیھب‬

‫ٓااسنوہیتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪222-228‬دجدیاڈینشی(‬

‫٭رضحتادق بسحومعملریسےکےئلیرشفیالےئ۔ٓاےتیہاقیضاریمنیسحاصبحدمر رعیبدمرہسمیلعت‬ ‫االالسماقداینےکوادلامدجّٰىمسمالغماشہاصبحاترجایہاںےسالماقتوہیئاوہنںےنرضحتادق ےکدتسابمرک‬ ‫وکوبہسدایاوررذرذگرایئ۔رضحتادق انےکاحالتدرایتفرفامےترےہولعمموہاہکایساسلےسزایدہرمعٓاپیک‬ ‫ےہاوہنںےندروخاتسیکریمےاخہمتتارىخلیکداعرفامیئاجوے۔رضحتادق ےنرفامای‪:‬۔‬ ‫سبیہیڑبیتاتےہہکاخہمتتارىخلوہیسکےنونحےسدرایتفایکاھتہکٓاپوترقبیاکیزہاراسلےکداینںیمرہےک‬ ‫ئ‬ ‫ٓاےئںیہالتبیایکھچکداھکی۔ونحےنوجابدایہکہیاحلولعمموہاےہےسیجاکیدروازہےسٓاےئاوردورسےےسےلچ‬ ‫ےئگوترمعاکایکےہیبملوہیئوتایکیڑوڑیوہیئوتایکاخہمتتارىخلاچےیہ۔رھپاکیڑبےکدر تیکفرفااشرہرکےکرضحت‬ ‫ادق ےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫مہےسوتہیدر تیہااھچےہمہوھچےٹوہےتےھتوتا ےکےلتمہالىھکرکےتےھتہیایسفرحےہاورمہڈبےھوہےئگ‬ ‫ںیہہیاسلہباسللھپیھبداتیےہ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪99‬‬

‫رھپرفامایہکروسںںیمےناناشءاہلل(اکیاہشدتےکواےطس)اٹبہلاجانےہا ںیموکیئتمکحالہٰیوہیگا ےئللکریس‬ ‫وموقفرےہیگ۔دنہمیاگلںںاگ۔رفضىبصنمںیماںاوہایگےہرگمدخایکتمکحیہوہیگوہرجحہنڈاےلاگ۔ومولیدمحم‬ ‫یلعاصبحوکرمہاہےلاجںںاگ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪321‬دجدیاڈینشی(‬

‫٭رضحتادق ےنٓارکرفامایہک‪:‬۔‬ ‫وچہکناکمیکرثکتےہاورو تگنتےہلکااشنءاہللاٹبہلیھباجانےہا ےیلامنزںیمعمجرکیلاجوںی۔‬ ‫رضحتادق بسحومعمل دعاداےئامنزرغمبہشنیشنرولجہرگوہےئرفامایہک‪:‬۔‬ ‫ٓاجںیمےن(اکمںیم)تہبوتہجیک۔رسںیمدرداھترزیشیھبےہاورالگیھباکپوہاےہےسیجیسکےنریچاوہاوہ۔اوررمضى‬ ‫یھبتہبٓاےئارگہچمیکحونرادلنیاصبحوکالعجےکےئلرقمرایکوہارگمضعباےنپااقتعدےکایخلےسھجمےسیہالعج‬ ‫رکاےتںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪353-352‬دجدیاڈینشی(‬

‫٭ دعاداےئامنزرجفرضحتادق ہیلعاٰولصلۃواالسلماٹبہلاجےنےکےئلایتروہےئلکامجتع‪،‬دمرےسےکاطبلملع‬ ‫اہنتیااىتشقاوراالخ ےکاسھتاےنپدیسوومالااممیکروایگنےکرظتنماوررمہاہےنلچےکمکحےکےئلارقىارےھت۔رضحت‬ ‫ادق ےنیہیرفامایہک‪:‬۔‬ ‫وچہکنٓاجیہواسپٓااجانےہا ےئلھچکرضور ںیہہکبسولگاسھتاجوںی۔‬ ‫ٓاپےناکیاوراطبلملعوکوجاپایپدہرمہاہاھترفامایہک‪:‬۔‬ ‫متوکوتوییہنفیلکتوہیئیڑوڑید راشدیرہھٹانوہاگ رفیکوکتفںیممتوخاہوخماہرامرےرشکیوہےئگ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪353‬دجدیاڈینشی(‬

‫٭اٹبہلٓاےناکذترکہوہڑپارفامای‪:‬۔‬ ‫رامرااہیںٓاانوتوکیئاوریہتمکحراتھکےہورہنہیاہشدتایکاوراہشدتیھبالیملعیک۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪100‬‬

‫ا رٓاپےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫دوزبرگاوبااقلمساوراوبدیعسانمےھت۔اافتقےسدوونںاکیہگجاےھٹکوہےئگانےکاکیرمدیےناہکہکریمےدلںیم‬ ‫اکیوسالےہاافتقےسدوونںاکیہگجعمجوہےئگںیہ۔ںیموپانھچاچاتہوہںاوروہوسالہیشیپایکہکٓارضحنتیلصاہلل‬ ‫ہیلعوملسوجدمہنیںیمٓاےئےھتا یکایکوہجیھت؟اوبااقلمسےناہکہکتاتالصںیمہییھتہکٓارضحنتیلصاهللہیلعوملس‬ ‫ےکضعبامکالتیفخمےھتاناکوہظراورربوزواہںٓاےنےسوہا۔‬ ‫اوبدیعسےناہکٓارضحنتیلصاهللہیلعوملسا ےئلٓاےئےھتہکضعبانصقایھبوموجدےھتانیکلىمےکےئلٓاےئ۔‬ ‫وگایدوونںےناےنپاےنپرگنراینپااسکنریاکااہظرایکاوراکیدورسےیکرکتمی۔ا فرحرامرےاہیںٓاےنیک قض‬ ‫وتیہیولعمموہیتےہہکایمںیبن شخےسالماقتوہیئگھچکغیلبتوہاجےئیگتہبولوگںوکافدئہچنہپاجےئاگ۔‬ ‫ادبلرںیمےہہکرامراا ہگجٓاانیھبتمکحالہٰیرىنبمےہورہناہشدتوتاکیااسیاعمہلمےہسجاکوجابرامرےاپ‬ ‫وساےئالیملعےکاورھچک ںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪357-353‬دجدیاڈینشی(‬

‫٭اکیصخشیبن شخانماسب اٹبہلےنٓاپوکاھکلہکںیماسیعویئںےسثحبرکےناگلوہںاورا ےناھکلہکںیمےن‬ ‫ںیہمتاکیراینتالبئدییھتوہجیھبدوںیمےنا وکاھکلےہہک‬ ‫عک‬ ‫س‬ ‫متاسیعویئںےسایکابمہثحرکوےگ؟انیکاسریتاںیتوتمتوخدامےتنوہ۔ ٰ یوکزدنہٓاامسنرےتھجمسوہ۔بىغداناور‬ ‫رُمدوںوکزدنہرکےنواالےتہکوہ۔اوررھپاہمتراہیااقتعدےہہکرصفویہسماطیشنےساپکےہ قضا مسےکبج‬ ‫اہمترےاقعدئںیہوترھپانےسایکثحبرکیناچےتہوہ؟ا ہلسلسےکریغباوروکیئوصرتاسیعویئںےسابمہثحیک ںیہ‬ ‫ریہ۔رامرےاخموفلںےنوتاابقیلڈرگیرکایلوہیئےہاورانےکامتماقعدئتاہلطیکاتدیئیکوہیئےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪257‬دجدیاڈینشی(‬

‫٭اشہدبعازعلزیاصبحےکاشرگدوںںیمےساکیاکذرکوہارفامایہک‪:‬۔‬ ‫وتفیوپاھچوتاوہنںےنوجابدای(احالہکنطلغاھت)ہقحدو مساکےہاکیوہوج‬ ‫اکیدہعفوہاشدیاٹبہلںیمےھتوتاکیےنہقحاک ٰ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪101‬‬

‫ہکوىکتںںیموہاتےہد د دنکتاپین ںیہدبےتلاےسلسغ ںیہدےتیوتوہرحامےہاوردورساسجاکاپیندباتلراتہےہ‬ ‫اوراےسلسغدےتیرےتہںیہوہالحلےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجوسمہحفص‪232‬دجدیاڈینشی(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭وکیئسیتاسلاکرعہصذگراںیمےناکیدہعفوخابداھکیہکاٹبہلےکاکمانتںیماکیوحىلىےہ۔ا ںیماکیایسہ‬ ‫لبمکرںیماھٹیبوہںاورابل یھبلبمکیہیکفرحانہپوہاےہ۔وگایہکداینےساگلوہاوہں۔ا ےنںیماکیےبملدقاکصخش‬ ‫ٓاایاورےھجموپاتھےہہکریمزاالغمادمحالغمرمٰىضتاکاٹیباہکںےہ۔ںیمےناہکںیموہں۔ےنہکاگلہکںیمےنٓاپیکرعتفی‬ ‫ینسےہہکٓاپوکارساردینیاوراقحقئاوراعمرفںیمتہبدلخےہ۔ہیرعتفینسرکےنلمٓاایوہں۔ےھجماید ںیہہکںیم‬ ‫ےنایکوجابدای۔ا را ےنٓاامسنیکفرف ہنایکاورا یکٓاوھکنںےسٓاوسناجریےھت۔اورہہبرکراسخررڑپےت‬ ‫ےھت۔اکیٓاھکناوریھتاوراکیےچیناورا ےک ہنےسرسحترھبےہیاافل لکرےہےھت۔’’چہ دداتسنرشعترا‘‘‬ ‫ا اکبلطمںیمےنہیاھجمسہکہیرمہبتااسننوک ںیہاتلمبجکتہکوہاےنپاوراکیذحباورومتواردہنرکے۔‬ ‫ا اقممررعباصبحےنرضحتاکہیرعشڑپاھ۔سجںیمہیہملککلسنماھتہک‬ ‫’’وخىمایداگنرنمچہ دداتسنرشعترا‘‘‬ ‫رضحتےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫ںیمےنرھپا ہملکوکا رصمہعںیموجڑدایہکایدرےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمہحفص‪31‬دجدیاڈینشی(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭ااسننںیموجوقںیتاورملکےاہللاعتٰیلےنرےھکںیہانںیموہدحےس ںیہڑبھےتکسًالثمٓاھکنا ےندےنھکیےکےیلانبیئےہ‬ ‫اوراکنےننسےکےیل‪،‬زتانوبےنلاورذاہقئےکےیل۔ابہیوکیئ ںیہہہکاتکسہکوہاکونںےساجبےئےننسےکدےنھکیاکاکم‬ ‫وقیےکااعفلاوروخا دحمودںیہرگماہللاعتٰیلےک‬ ‫ےلاورزتانےسوبےنلاورےنھکچیکاجبےئےننساکاکمےل۔اناعضااءاور ٰ‬ ‫َىء ےہ۔ قضہیوتدیحبتیہوپریوہیگبجاهللاعتٰیلوکرہ‬ ‫ْسٖ َک ِك ْثلِ ٖہ ش ْ‬ ‫ااعفلاورافصتدحمود ںیہںیہاوروہ لَی َ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪102‬‬

‫فرحےسوادحالرشکینیقیایکاجوےاورااسنناینپتقیقوکاہہتكلاذلاتاورتالطا تقىقح ھجمےل۔ہکہنںیماورہن‬ ‫ریمیدتاریباوراباببھچکزیچںیہ۔‬ ‫ا ےساکیہبشدیپاوہاتےہہکاشدیمہاامعتسلاباببےسعنمرکےتںیہہیحیحص ںیہےہمہاباببےکاامعتسلےسعنم‬ ‫ ںیہرکےتہکلبراعتیاباببیھبرضوریےہویکہکنااسنینانبو اجبےئوخدا راعتیوکاچیےہنکیلابابباکاامعتسل‬ ‫ا دحکتہنرکےہکانوکدخااکرشکیانبوےہکلبانوکروطراخدمےھجمسےسیجیسکوکاٹبہلاجانوہوتوہہکیای وٹرکاہیرکاتےہ‬ ‫وتالصدصقما اکاٹبہلانچنہپےہہنوہ وٹایہکی۔سپاباببرىلکرھبوہسہنرکےہیےھجمسہکاناباببںیماہللاعتٰیلےنھچک‬ ‫اترىثںیریھکںیہارگاهللاعتٰیلہناچےہوتوہاترىثںیاکىبروہاجںیئاوروکیئعفنہندںی۔ایسےکوماقفےہوجےھجماماہموہا‬ ‫ک۔‬ ‫َى ٍء خَا ِد ُم َ‬ ‫ےہ َربِّ ُکلُّ ش ْ‬ ‫)وفلماظتدلجاہچرمہحفص‪825-822‬دجدیاڈینشی(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 87‬ونربم‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪103‬‬

‫(طسق ‪)82‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب اٹبہل‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫دورساذرہعیانگہےسےنچباکااسح ِ ومتےہ۔ارگااسننومتوکاےنپاسےنمرےھکوتوہاندباکرویںاوروکاتهادنوىشىںےس‬ ‫تازٓااجےئاوردخااعتٰیلراےساکیایناامیناحلصوہاےنپاسہقبانگوہںروتہباوراندموہےناکومہعقےلم۔ااسنناعزجیک‬ ‫یتسہایکےہ؟رصفاکیدمرا راصرےہ۔رھپویکںوہٓارختیکرکف ںیہرکاتاورومتےس ںیہڈراتاوراسفنیناورویحاین‬ ‫ذجتاتاکعىطماورالغموہرکرمعاضعئرکداتیےہ۔ںیمےنداھکیےہہکدنہوںںوکیھبااسح ومتوہاےہ۔اٹبہلںیمنش‬ ‫دنچانماکیڈنھباریرتسایرتہبرب یکرمعاکاھت۔ا و تا ےنرھگتاربسھچکوھچڑدایاوراکىشنںیماجرکرےنہاگلاور‬ ‫واہںیہرمایگ۔ہیرصفا ےیلہکواہںرمےنےسا یکومشکوہیگرگمہیایخلا اکتالطاھت۔نکیلا ےساقوتدیفم‬ ‫ہجیتنمہاکنلےتکسںیہہکا ےنااسح ِ ومتایکاورااسح ِ ومتااسننوکداینیکذلاتںیمتالکلکمہنموہےنےساوردخا‬ ‫ےسدوراجڑپےنےساچب اتیےہ۔ہیتاتہکاکىشنںیمرمانىتکماکتاثعوہاگہیایسولخمقریتساکردہاھتوجا ےکدلرڑپا‬ ‫وہااھترگمےھجموتتخساوسف وہاتےہہکبجںیمداتھکیوہںہکاملسمندنہوںںیکفرحیھبااسح ِ ومت ںیہرکےت۔روسل‬ ‫سکیق‬ ‫ْت ےنیہوبڑاھرکدای۔سکدقرااسح ومتےہ۔‬ ‫اہللیلصاهللہیلعوملسوکدوھکیرصفا اکیمکحےنہک ی اف ْ ِ ْم ی ی ا‬ ‫َکٓاترِم ی‬ ‫ٓاپیکہیاحتلویکںوہیئرصفا ےئلہکاتمہا ےسقبسںیل۔ورہنروسلاہللیلصاہللہیلعوملسیکاپکاوردقم‬ ‫زدنیگیکا ےسڑبھرکاورایکدخ لوہیتکسےہہکاہللاعتٰیلےنٓاپوکاہدیاکلماوررھپایقتمکتےکےیلاورا رلک‬ ‫داینےکےیلرقمررفامای۔رگمٓاپیکزدنیگےکلکوااعقتاکییلمعامیلعتتاکومجمہعےہسجفرحررقٓانرکمیاهللاعتٰیل‬ ‫یکوقیلاتکبےہاوراقونندقرتا یکىلعفاتکبےہایسفرحرروسلاہللیلصاهللہیلعوملسیکزدنیگیھباکیىلعف‬ ‫اتکبےہوجوگایرقٓانرکمییکرشحاورریسفتےہ۔ریمےسیتاسلیکرمعںیمیہدىفستال لکٓاےئےھتاوررمزااصبح‬ ‫رموحمریمےوادلایھبزدنہیہےھت۔دىفستالیھبوگایاکی مساکاشننومتوہاتےہبجڑباھاپٓااتےہسجیکاشنینیہی‬ ‫دىفستالںیہوتااسنن ھجم اتیےہہکرمےنےکدنابرقبیںیہ۔رگماوسف وتہیےہہکا و تیھبااسننوکرکف ںیہ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪104‬‬

‫اتگل۔ومنموتاکیڑچایاوراجونروںےسیھباالخقافہلضھکىساتکسےہویکہکندخاےئاعتٰیلیکىلھکوہیئاتکبا ےکاسےنم‬ ‫وہیتےہ۔داینںیمسجدقرزیچںیاہللاعتٰیلےندیپایکںیہوہااسننےکےیلامسجیناوررواحیندوونں مسیکراوتحںےک‬ ‫اسامنںیہ۔ںیمےنرضحتدینجرۃمحاہللہیلعےکذترکےںیمڑپاھےہہکٓاپرفامایرکےتےھت۔ںیمےنرماہبق ىلےس‬ ‫اھکیسےہ۔ارگااسنناہنتیروغراگنہےسدےھکیوتاےسولعمموہاگہکاجونرےلھکوطرر تتلقرےتھکںیہ۔ریمےذمبہںیم‬ ‫بسرچدنوردناکیقلںیہاورااسننا ےکومجمہعاکانمےہہیسفناجعمےہاورایسےیلاعمرىغصالہکاتےہہکلک‬ ‫ولخمقےکامکلااسننںیماجکییئوطررعمجںیہاورلکااسنونںےکامکالتتئىہبومجمیئرامرےروسلاہللیلصاہللہیلعوملس‬ ‫ق َع ِظی ٍْم )القلم ‪(5:‬‬ ‫ںیمعمجںیہاورایسےیلٓاپلکداینےکےیلوعبمثوہےئاور رۃمحاعللنىمل الہکےئ۔ اِنَّ َ لَ َعلىٰ ُخلُ ٍ‬

‫ںیمیھبایسومجمہعامکالتااسنینیکفرفااشرہےہایسوصرتںیمر تماالخقدمحمییکتبسنوغررکاتکسےہاوریہیوہج‬ ‫یھتہکٓاپروبنتاکہلمےکامکالتمتخوہےئہیاکیملسمتاتےہہکیسکزیچاکاخہمتا یکتلعاغیئےکااتتخمروہات‬ ‫ےہ۔ےسیجاتکبےکبجلکاطمبلایبنوہاجےتںیہوتا اکاخہمتوہاجاتےہایسفرحرراستلاوروبنتیکتلعاغیئ‬ ‫روسلاهللیلصاهللہیلعوملسرمتخوہیئاوریہیمتخوبنتےک معنےںیہ۔ویکہکنہیاکیہلسلسےہوجالچٓاایےہاوراکلمااسنن‬ ‫رٓارکا اکاخہمتوہایگ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪827-825‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ںیمہییھبالتبدانیاچاتہوہںہکااقتستمسجرںیمےنذرکڑىھچااھت۔ویہےہسجوکوصیفولگاینپاحالطحںیمانفےتہک‬ ‫م َراطَ ْال ُك ْستَقِ ْی َم )اافلہحت‪(6:‬ےک معنےیھبانفیہےکرکےتںیہ۔ینعیروحےکوجشاورارادےبس‬ ‫ںیہاور اِ ْھ ِدنَا ال ِّ‬ ‫ےکبساہللاعتٰیلےکےیلیہوہاجںیئاوراےنپذجتاتاوراسفنینوخاںىشہتالکلرماجںیئ۔ضعبااسننوجاہللاعتٰیلیک‬ ‫وخاشہاورارادےوکاےنپارادوںاوروجوشںردقمم ںیہرکےتوہارثکدہعفداینیہےکوجوشںاورارادوںیکاناک ںوں‬ ‫ںیما داینےساھٹاجےتںیہ۔رامرےاھبیئاصبحرموحمرمزاالغماقدروکدقمامتںیمڑبیرصموتیفرییھتاوران‬ ‫ںیموہاہیتکمہنماوروحمرےتہےھتہکٓارخاناناک ںوںےنانیکتحصرارثڈاالاوروہااقتنلرکےئگاوریھبتہبےس‬ ‫ولگدےھکیںیہوجاےنپارادوںوکدخاردقممرکےتںیہ۔ٓارخاکروہاےئسفنںیمیھبوہاکایمب ںیہوہےتاوراجبےئ‬ ‫افدئہےکاصقننمیظعااھٹےتںیہ۔االسمروغررکوےگوتولعمموہاگہکاناک یرصفوھجےٹوہےنیکوہجےسشیپٓایت‬ ‫ےہ۔بجدخاےئاعتٰیلیکفرفےساافتلتمکوہاجیتےہوتاہللاعتٰیلاکرہقانزلوہاتےہوجا وکانرماداوراناکمانبداتیےہ۔‬ ‫وصخًاصانولوگںوکوجرىصبترےتھکںیہبجوہداینےکاقمدصیکفرفاےنپامتموجشاورارادےےکاسھتکھجاجےت‬ ‫ںیہوتاہللاعتٰیلانوکانرمادرکداتیےہ۔نکیلدیعسوںوکوہاپکاوصلشیپرظنراتہےہوجااسح ومتاکاوصلےہ۔وہ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪105‬‬

‫ایخلرکاتےہہکسجفرحامںتاپاکااقتنلوہایگےہایسجفرحراوروکیئزبرگاخدنانوفتوہایگےہایسفرحرھجم‬ ‫وکاکیدنرمانےہاورضعباواقتاینپرمعرایخلرکےکہکڑباھاپٓاایگےہاورومتےکدنرقبیںیہدخاےئاعتٰیلیک‬ ‫فرفروجعرکاتےہ۔ضعباخدناناےسیوہےتںیہہکانںیمرمعںییلعاومعلماکیاخ دقمارکتلثم‪52‬ای‪32‬کت‬ ‫اجیتںیہ۔اٹبہلںیمایمںاصبحاکوجاخدنانےہا یکرمعںییھبیلعاومعلمایسدحکتىتچنہپںیہ۔ا فرحراےنپ‬ ‫اخدنانیکرمعوںاکادنازہاوراحل یھبااسننوکااسح ومتیکفرفےلاجاتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪821-827‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اٹبہلںیماکیاخاسن ہوجرنشمیڈىلیےکاہںالمزماھت۔رضحتاصبحاکاخدماھت۔رنشمیڈىلیےناےسا بصعتےکتا‬ ‫ثعربوخاتسرکدای۔‬ ‫رضحتادق ےنرفامایہک‪-:‬ارگنھکماھکےتداتناجےتںیہوتاجوںی۔‬ ‫رنشمیڈىلیےناےساہکاھتہکمتاینتد ررامرےاپ رےہاورارثہنوہا۔ا ررضحتےنرفامایہکارثوتوہاہکا ےن‬ ‫اقمہلبرکےکدھکیایلہکقحاِدرھےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪231‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫یتفماصبحےناابخروسلرٹلمیںیماطوعناک نومنڑپھرکانسایا نومنوکنسرکرضحتےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫ہیولگاہللاعتٰیلاکظفلرہزگ ہنر ںیہالےتاحالہکنارگاحمکےک ہنےساکیتاتیتلکنےہوتزہاروںٓاد ںوںرا اکارث‬ ‫وہاتےہ۔اٹبہلاکذرکےہہکاکیدہعفاکیارٹسکىااٹنٹسسرنشمکوجہکاکیدیسیٓاد یاھتا ےک ہنےسہیتاتیلکنہکامنز‬ ‫ڑپ ىناچےیہ۔ا رتہبےساملسمونںےنامنزرشوعرکدی۔ایسفرحیھبکوگرٹنمنیکفرفےسہیاتدیکوہہکہی‬ ‫ولگدخایکفرفروجعرکںیوتدےئھکىرھپولوگںیکایکیدبىلىوہیتےہرگما و تارماءولگاےسیقسفووجفرںیمالتبمںیہ‬ ‫ہکوگایہیانےک ہفطاکاکیزجونبایگےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪328‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫وضحرہیلعاٰولصلۃواالسلمامنزادارفامرےہےھتاورٓاپیکتعیبطاناسزیھتہکامنزےکادنرتعیبطںیمہیوخاشہدیپاوہیئہک‬ ‫ارگاوگنرںىلموتوہاھکےئاجوںیرگموچہکنزندکیودوراناکانلماحملاھتا ےیلایکوہاتکساھتہکا اانثںیماکیاصبح‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪106‬‬

‫انجبمیکحدمحمنیسحاصبحاسب گ ب ھھعلضد ىلوجہکرضحتادق ےکخ صلدخامےسںیہاقداینےسواسپوہرک‬ ‫رضحتادق یکدختمںیماحرضوہےئاوراوہنںےناکیوٹرکیاوگنروںاوردورسےرمثاتلثماانروہریہیک‬ ‫رضحتیکدختمںیمشیپیکاورایبنایکہکےھجمملعہناھتہکوضحرتاٹبہلیرشفیالےئںیہ۔ںیماقداینالچایگواہں‬ ‫ولعمموہاوتایسو تںیمواسپوہااورہیلھپوضحرےکےیلںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪252‬۔اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداتتاتب خ لاورداھرویال‬ ‫اڈیرٹیاصبحاابخرامکحلےتھکلںیہ۔بجل ِ ل(دهارویالےکاپ اکیاگںںےہ)اہجںرضحتادق ےنرغبضریپوی‬ ‫دقم ہامضتنرباےئظفحانماجنمبنومولیدمحمنیسحاصبحاٹبولی‪،‬داھرویالیرشفیےلاجےتوہےئایقمرفامایاھت۔‬ ‫(رمبت)ےسرواہنوہرکڈنھکہ(اہجںرضحتادق یرشفیرفامےتےھت۔(رمبت)ٓاےچنہپ۔وترضحتادق ےنرفامایہک‪:‬‬ ‫’’اہللاعتٰیلےکرہاکمںیمتحلصمےہ۔وچہکنانسایگےہہکدمحمنیسحیھبوںیہارتےنواالاھت۔ا ےیلااھچوہاہکمہواہں‬ ‫ ںیہرہھٹے۔اےسیولوگںےسدوریہرانہااھچےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪233-235‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫ دعامنزحبصروایگناکمکحوہا۔بجاکراخہن(داھرویال)ےکرقبیےسزگرےوتا ےکقلعتمذرکںیمرفامای‪:‬۔‬ ‫’’ا وکیسکو تدانھکىاچےیہ۔دیھکیوہیئزیچھچکاکمیہدہ یےہ۔‘‘‬ ‫اکیصخشےناہکہکرضحتںیمےناکیتارداھکی‪،‬وتےھجمدخااعتٰیلیکدقرتربیجعوجشٓاایاوربجکتںیمےناچر‬ ‫رتعکامنزہنڑپھیل ربہنٓاای۔رضحتےنرفامای‪:‬‬ ‫’’الصتاتہیےہہکاسریتاںیتا ےئلںیہہکوہاانپولجہداھکراہےہ۔دوھکیڑیکےکتوکسکدقراطںىتقدںیںیہاور‬ ‫اهللاعتٰیلےکاہھتںیموتاسریاطںىتقاوروقںیتںیہ۔‘‘‬ ‫وضحرےکےئلہمیخوچہکنرہنراگلایایگاھت۔رہنوکدھکیرکاورا ےکاردرگددروتخںےکاظنرہوکدھکیرکرفامایہک’’تہبایھچ‬ ‫ہگجےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪237‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪107‬‬

‫اراشداتتاتب اقداین‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫جھ‬ ‫ابراہاکمنےکقلعتم۔وسایدرےہہکداجلاکرخوجرشمقںیماتبایایگےہ۔سجےسرامراکلمرمادےہانچہچناصبح ح‬ ‫ارکلا ہےناھکلےہہکنتفداجلاکوہظردنہواتسنںیموہراہےہاورہیاظرہےہہکوہظرحیسمایسہگجوہاہجںداجلوہ۔رھپ‬ ‫ا اگںںاکانمدقہعرقاردایےہوجاقدایناکففخمےہ۔ہینکممےہہکنمىےکالعہقںیمیھبا انماکوکیئاگںںوہنکیل‬ ‫ایدرےہہکنمىک مزےسرشمقںیم ںیہہکلبونجبںیمےہ۔ٓارخایساجنپبںیماکیاوراقداینیھبوتدلایھہنےکرقبی‬ ‫ےہ۔‬ ‫ا ےکالعوہوخداضقءودقرےنا اعزجاکانموجروھکاایےہوتوہیھباکیفىطلااشرہا فرفراتھکےہ۔ویکہکنالغمادمح‬ ‫اقدایینےکںوداسحببلمجوپرےریتہوس(‪)8322‬تکلنےںیہ۔ینعیا انماکاامموچدوہںیدصیےکٓااغزروہاگ۔ قض‬ ‫ٓارضحنتیلصاہللہیلعوملساکااشرہایسفرفاھت۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪23‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫رفاضئذمیبہاورابعداتےکاجبالےنںیمتنطلسےنوپریٓازادیدےریھکےہ۔اوریسکےکاملواجنوٓاربوےسوکیئ‬ ‫انقحاکرعتض ںیہ۔ربالخفا رُپنتفو تےکہکرہاکیصخشاسیکیہا اکاسحباپکوہ‪،‬اینپاجنواملررلزاتراتہ‬ ‫اھت۔ابارگوکیئوخداانپنلچرخابرکےلاوراینپےبادنا یاوراراکتبرجامئےسوخدجوتسبجوقعتبرہھٹاجےئوتاور‬ ‫تاتےہایوخدیہوسءااقتعداورک تلیکوہجےسابعدتںیموکاتیہرکےوتدجاارمےہنکیلوگرٹنمنیکفرفےسرہ‬ ‫فرحیکوپریٓازادیےہ۔ا و تسجدقراعدباننباچوہونبوکیئروک ںیہ۔وگرٹنمنوخداعمدبذمیبہیکرحتمرکیتےہ‬ ‫اورانیکرمتموہریہرزہاروںروےپرخچرکدہ یےہ۔وھکسںےکزامہنںیما ےکالخفہیاحلاھتہکدجسموںںیم‬ ‫گنھبىتٹھگیھتاوروھگڑےدنبےتھےھت۔سجاکومنہنوخداہیںاقداینںیموموجدےہاوراجنپبےکڑبے ڑبےرہشوں‬ ‫ںیما ےکومنےنںىلمےگ۔الوہرںیمٓاجکتیئکاکیدجسمںیوھکسںےکہضبقںیمںیہ۔ٓاجا ےکاقملبںیم‬ ‫وگرٹنمناتگلش ہانزبرگاکمونںیکرہ مسیکوابجزعترکیتےہاورذمیبہاکمانتیکرکتمیاےنپرفاضئںیمےس‬ ‫ىتھجمسےہاسیجہکایہندونںوضحروارسئاےئالرڈرکزناصبحاہبدرتااقلہنےندیلہیکاجعمدجسمںیموجاتنہپرکاجےنیک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪108‬‬

‫اخمتفلاےنپیلمعاحتلےساثتبرکدیاوراقلبادتقاءومنہنتاداشاہہناالخقافہلضاکدایاورانیکانرقت روںےسوج‬ ‫واتقًوفًاتقاںوھںےنفلتخموموعقںریکںیہ‪،‬اصفولعمموہایگےہہکوہذمیبہاکمانتیکیسیکزعترکےتںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪238-232‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫وخدرامرےا اگںںںیماہجںرامریدجسمےہ۔اکرداروںیکہگجیھت۔رامرےنپچباکزامہناھت‪،‬نکیلںیمےنربتعمٓاد ںوں‬ ‫ےسانسےہہکبجارگنزییدلخوہایگوتدنچروزکتویہاقوننراہ۔اکیاکردارٓاایوہااھتا ےکاپ اکیاملسمنیہایہ‬ ‫اھت۔وہدجسمںیمٓاایاورؤمذنوکاہکہکتاگندے۔ا ےنویہانگنگرکاذاندی۔یہایہےناہکہکایکمتایسفرحرتاگن‬ ‫دےتیوہ؟ؤمذنےناہکاہں!ایسفرحدےتیںیہ۔یہایہےناہکہک ںیہوکےھٹرڑچھرکاویچنٓاوازےساذاندےاورسج‬ ‫دقرزورےسنکممےہوہدے۔وہڈرا‪ٓ،‬ارخا ےنزورےستاگندی۔امتمدنہواےھٹکوہےئگاورالُمّںوکڑکپایل۔وہےباچرہ‬ ‫تہبڈرااورربھگاایہکاکردارےھجماھپیسندےدےاگ۔یہایہےناہکہکںیمریتےاسھتوہں۔ٓارخدگنسلرھچیامرربنمہ‬ ‫ا وکڑکپرکاکردارےکاپ ےلےئگاوراہکہکاہمراج!ا ےنمہوکرھبٹشرکدای۔اکرداروتاجاتناھتہکتنطلسیدبلیوہیئگ‬ ‫ےہاورابوہاھکساشیہ ںیہریہ‪،‬رگمذرادیبزتانےسوپاھچہکوتےناویچنٓاوازےسویکںتاگندی؟یہایہےنٓاےگڑبھرک‬ ‫اہکہکا ےن ںیہںیمےنتاگندی۔اکردارےناہکہکمکوتخب!ویکںوشرڈاےتلوہ۔الوہرںیموتابےلھکوطرےساگےئذحب‬ ‫وہیتےہ۔متاکیاذانوکروےتوہ۔اجںےکپچوہرکھٹیبروہ۔ارغلضہیوایعقاوریچستاتےہوجرامرےدلےسیتلکنےہ۔‬ ‫ارثلیےساکنالےہ۔ا اکااسحنمہہنامںینہیسکدقرانرکشیاورکمنرحا یےہ۔‬ ‫سجوقمےنمہوکتحت ٰ‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪233-232‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اکیزعمزارسفوجیسکرقتبیراےلگدناقداینیرشفیالےئوترضحتادق اامانمرمزاالغمادمحاصبحرم ساقداین‬ ‫ےنیھبانیکدوعتیکبجہکبسامہمناھکےنےکواےطسعمجوہےئوتدرتسوخانےکاھچبےئاجےنےسس ےلرضحت‬ ‫ادق ےنا امہمنوکاوردورسےاابحبوکاخمبطرکےکرفامای۔‬ ‫بجیھبٓاپا ہگجاقداینںیمیرشفیالوںی‪،‬ےبفلکترامرےرھگںیمیرشفیالایرکںی۔رامرےاہںًاقلطمفلکت‬ ‫ ںیہےہ۔رامرابساکروتاردینیےہ۔اوردایناورا ےکاقلعتتاورافلکتتےستالکلمہدجاںیہ۔وگایمہداینداریےک‬ ‫احل ےسلثمرمدہےکںیہ۔مہضحمدنیےکںیہاوررامرابساکراخہندینیےہ۔اسیجہکاالسمںیمہشیمہزبروگںاوراامومں‬ ‫اکوہاتٓاایےہ۔اوررامراوکیئاینفرقی ںیہہکلبولوگںےکا ااقتعدیفرقیوکوجہکرہفرحےسانےکےئلرطخانکےہ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪109‬‬

‫دوررکاناورانےکدولںےساکنانلرامراالصءاشنءاوروصقمدےہًالثمضعباندانہیدیقعهرےتھکںیہہکہریوقومںےکولوگں‬ ‫یکزیچںیرچاچ اناجزئےہاوراکرفوںاکاملرامرےےئلالحلےہاوررھپاینپاناسفنینوخاںوشںیکاخفرا ےکاطمقب‬ ‫دحںىثىیھبڑھگریھکںیہ۔رھپوہہیدیقعہرےتھکںیہہکرضحتیسیعوجدوتارہداینںیمٓاےنواےلںیہوتاناکاکمالىھٹامراناور‬ ‫وخرنزیایںرکانےہ؛احالہکنربجےسوکیئدنیدنی ںیہوہاتکس۔ قضایس مسےکوخانفکدیقعےاورطلغایخالتان‬ ‫ولوگںےکدولںںیمڑپےوہےئںیہ نوکدوررکےنےکواےطساوررانماقعدئانیکہگجاقمئرکےنےکواےطسرامرا‬ ‫ہلسلسےہ۔اسیجہکہشیمہےسوہاتراہےہہکوحلصمںیکاوراوایلءاہللیکاورکینتاںیتاھکسےنواولںیکداینداراخمتفل‬ ‫رکےتںیہ۔ااسییہرامرےاسھتیھبوہاےہاوراخموفلںےنطلغیربںیضحما رتااوروھج ےکاسھترامرےربالخف‬ ‫وہشمرںیکاہیںکتہکمہوکرضراچنہپےنےکواےطسوگرٹنمنکتطلغروپرںىٹںیکہکہیدسفمٓاد یںیہاوراغبوتےک‬ ‫ارادےرےتھکںیہاوررضوراھتہکہیولگااسیرکےتویکہکنانداونںےناےنپریخوخاوہںینعیاایبنءاورانےکوارک نےک‬ ‫اسھتہشیمہاوررہزامہنںیمااسییہولسکایکےہ‪،‬رگمدخااعتٰیلےنااسننںیماکیز ریکریھکےہاوروگرٹنمنےکاکرب ‬ ‫انولوگںوکوخباجےتنںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪212-213‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ریمی قضا ےسہیےہہکدخااعتٰیلےنانےکدوعوںیکتقیقوھکلدیاورےباجىخىشاکاھبڈناوھپڑرکداھکای۔وج‬ ‫دوعی ںیہرکاناچےیہ۔رامرےوادلاصبحرموحمیھبوہشمربىبط‬ ‫دوعیایکایسدوعےںیمتسپوہےئ۔ولعمموہاہک ٰ‬ ‫ٰ‬ ‫ےھت۔اوراچپ رب اکرجتہباھت۔وہاہکرکےتےھتہک ىمکہخسنوکیئ ںیہ۔تقیقیہیےہ۔رصتفاہللاکاخہناخیلراتہےہ۔‬ ‫دخااعتٰیلیکفرفوتہجرکےنواالاعسدتدنمےہ۔تبیصمںیمىخىشںیمہنٓاوے۔ہریاہللررھبوہسہنرکے۔کیدہعف‬ ‫یہفىفخوعارضدشدیوہےنےتگلںیہ۔یھبکبلقاکالعجرکےترکےتدامغرٓاتفٓااجیتےہیھبکرسدیےکؤولہرالعج‬ ‫رکےترکےترگ یاکزورڑچھاجاتےہ۔وکنا وکےطرکاتکسےہ۔دخاررھبوہسرکاناچےیہ۔انرشحاتاالرضاور‬ ‫اىمستوکوکیئبکنگاتکسےہ۔امیبرویںوکیھب ںیہنگےتکس۔اھکلےہ۔ہکٓاھکنیہیکنیتزہارامیبرایںںیہ۔ضعبایبرایں‬ ‫ایسیوہیتںیہہکوہاےسیوطررہبلغرکیتںیہہکڈارٹکہخسن ںیہھکلاتکچوجامیبراکاخہمتوہاجاتےہ۔سپاہللاعتٰیلیہیکانپہںیم‬ ‫ٓااناچےیہٓاجلکداھکیاجاتےہہکولوگںوکدخاےستخسک تلاوراانغتسےہ۔ربقںیوھکدیاجریہںیہ۔رفےتشہ کتکےک‬ ‫ومادایتررکرےہںیہاورولگاکےٹاجےتںیہ۔ا ریھبانداندایھن ںیہرکےت۔وتااقداینےس‪35‬وک ےکافہلصر‬ ‫ےہ۔وگدشترحارتیکوہجےسمکوہیتاجیتےہرگمایکوکیئہہکاتکسےہہکدشترحارتںیممکوہیئگوتٓادنئہاسلہن‬ ‫ٓاےئیگےھجمدنچرمہبتذبرہیاماہماوررںایےسولعمموہاےہہکوتاءکلمںیمےلىھپیگاورںیما وکرتشیپاشعئرکاکچوہںہک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪110‬‬

‫ایسهرگنےکوپدےاگلےئاجرےہںیہ۔اگلےنواولںےسوپاھچ۔وتاوہنںےناطوعنےکدر تالتبےئ۔ہیڑبیرطخانک‬ ‫تاتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪233-232‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اکیرمہبتیسکدوتسےنرعضیکہکوہاجترتےکےئلاقداینٓااناچاتہےہ۔ا ررضحتحیسموموع ؓدےنرفامای‪:‬‬ ‫ہیتینیہافدسےہ۔ا ےسوتہبرکیناچےیہ۔اہیںوتدنیےکواےطسٓااناچےیہاوراالصحاعتبقےکایخلےساہیںرانہ‬ ‫اچےیہ۔تینوتیہیوہاورارگرھپا ےکاسھتوکیئاجترتوہریہاہیںرےنہیکا قاضوکوپرارکےنےکےئلوہوترحج ںیہ‬ ‫ےہ۔الصدصقمدنیوہہنداین۔اجتروتںےکےئلاوررہشومزوں ںیہ۔اہیںٓاےنیکایلص قضیھبکدنیےکوسااورہن‬ ‫وہ۔رھپوجھچکاحلصوہاجوےوہدخااکلضفوھجمس۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪285‬اڈینشی ‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ قضہیوقحقاابعلدرالیجنیکمیلعتاکارثےہ۔ابںیمہییھباتبدانیاچاتہوہںہکدایدننےنوجودیاکالخہصاندوونں‬ ‫اوصولںےکروےسشیپایکےہوہایکےہ؟قحاہللےکقلعتموتا ےنہیملظایکےہہکامنایلےہہکدخایسکزیچاکیھباخقل‬ ‫ ںیہےہ۔ہکلبہیذراتاورارواحوخدوخبدیہا یکفرحےہ۔وہرصفاتناکوجڑےناجڑےنواالےہ۔سجوکرعیبزتان‬ ‫ںیمؤمفلےتہکںیہ‪،‬ابا ےسڑبھرکقحاهللاکاالتفاورایکوہاگہکا یکاسریافصتیہوکاڑادایاورمیظعااشلن‬ ‫تفصاختىقلاکزورےسااکنرایکایگ۔ہکبجوہوجڑےناجڑےنواالیہےہوترھپ ھجمںیم ںیہٓااتہکارگہیمیلسترکایلاجوےہک‬ ‫وہاکیو ترمیھباجوےاگوتا ےسولخمقراسیکارثڑپاتکسےہ۔ویکہکنبجا ےناےسدیپایہ ںیہایک‪،‬وتوہاےنپووجد‬ ‫ےکاقباورایقمںیماقمئتاذلاتںیہا یکرضورتیہایکےہ؟وجڑےناجڑےنےسا اکوکیئقحاوردقرتاثتب ںیہ‬ ‫وہیت۔ہکبجااسجماوررووحںںیمفلتخموقںیتااصتلاورااصفنلیکیھبوموجدںیہ۔روحںیمڑبیڑبیوقںیتںیہ۔ےسیج‬ ‫فشکیکوقت۔ااسنینروحم یسہیوقتداھکاتکسےہاوریسکاکروح ںیہداھکاتکس۔الثًاگےئایک لاک۔اوراوسف ےہہکٓار‬ ‫ہیانارواحوکیھبا ہاتنیکوقوتںاوروخا ےکدخایکولخمق ںیہاتھجمس۔ابوسالہیوہاتےہہکبجہیاایشءااسجماور‬ ‫ارواحوخدوخبداقمئتاذلاتںیہاورانںیمااصتلاورااصفنلیکوقںیتیھبوموجدںیہوتووجدتاریراتنےکووجدےسایک‬ ‫دخ لیلاجیتکسےہ۔ویکہکنبجںیمہیاتہکوہںہکہیولااکیدقملچاتکسےہ۔دورسےدقمرا ےکہنےنلچیکایکوہج؟‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪111‬‬

‫ووجدتاریردویہ مسےکدال لئوہےتکسںیہ۔اولوتونصمعوکدھکیرکاصعنےکووجدیکفرفمہااقتنلذنہاکرکےتںیہ۔‬ ‫وہوتاہیںوقفمدےہویکہکنا ےنھچکدیپایہ ںیہایک۔ھچکدیپاایکوہوتا ےسووجداخقلردخ لدیپارکںیاورایدورسی‬ ‫وصرتوخارقاورزجعماتیکوہیتےہ۔ا ےسووجدتاریرزربدتسدال لئاقمئوہےتںیہرگما ےکےیلدایدنناور‬ ‫بسٓارویںےنارتعافایکےہہکودیںیمیسکوگشیپیئایاخرقاعدتارماکذرک ںیہاورزجعمہوکیئزیچیہ ںیہےہاباتبں‬ ‫وکیسنوصرتدخایکیتسہردخ لاقمئرکےنیکانےکدیقعہےکروےسریہاوررھپاناکااسیدخاےہہکوکیئاسریرمعینتک‬ ‫یہتنحموتقشمےسا یکابعدترکے‪،‬رگما وکادبیاجنتےلمیگیہ ںیہ۔ہشیمہوجونںےکرکچںیماےسانلچوہاگ‬ ‫یھبکڑیکاوکمڑاوریھبکھچکیھبکھچکاننبوہاگ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪255-252‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 22‬ونربم‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪112‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اسیعیئذمبہےکااصىتسلےکےئلرامرےاپ وتاکیدرایےہاورابو ت‬ ‫ٓاایگےہہکہیمسلطوٹ اجوےاوروہتبوجبیلصاکانبایایگےہرگڑپےاور‬ ‫الصتاتوتہیےہہکاہللاعتٰیلارگےھجموعبمثہنیھبرفاماتبتیھبزامہنےن‬ ‫ئ‬ ‫اےسیاوراباببدیپارکدیےھتہکاسیعتیئاکوپللھکاجات۔ویکہکندخا‬ ‫اعتٰیلیکہریتاور اللےکہیرصحیالخفےہہکاکیوعرتاکہچبدخاانبای‬ ‫اجاتوجااسنینوحاجئاورولازمرشبہیےسھچکیھباانثتسءاےنپادنر ںیہراتھک۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪231‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 21‬دربمس‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪113‬‬

‫(طسق ‪)88‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب اقداین‬ ‫٭اقداینےکدمرہسمیلعتاالالسمےکڑلوکںاکدنیگالبےنلیھکںیمچیماھت۔ضعبزبرگیھبوچبںیکوخیشڑباھےنےکواےطس‬ ‫ڈلیفںیمیرشفیےلےئگ۔رضحتادق ےکاکیاصزبحادہےننپچبیکاسدیگںیمٓاپوکاہکہکاتامتویکںرکٹکر ںیہ‬ ‫ےئگ۔ٓاپا و تریسفتافہحتےکےنھکلںیمرصموفےھت۔‬ ‫رفامای‪:‬‬ ‫’’وہوتلیھکرکواسپٓااجںیئےگ‪،‬رگمںیموہرکٹکلیھکراہوہںوجایقتمکتاقمئرےہاگ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪12‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫یبراھکےہ۔ا مسےکاالقنبداینںیموہےتٓاےئںیہ۔‬ ‫٭ٓاذررضحتاربامیہاکتاپیہاھت۔اهللاعتٰیلےنا اکانما ْ‬ ‫یھبکتاپاصحلوہاتےہاٹیباطحلوہاتےہ۔اوریھبکاٹیباصحلوہاتےہتاپاطحلوہاتےہ۔رامرےڑپدادااصبحڑبےریخم‬ ‫ےھتاورتادخازبرگےھت۔انچہچنولگاہکرکےتےھتہکانوکوگیلاکارث ںیہوہات۔اکیو تںیمانےکدرتسوخانر‬ ‫‪ٓ522‬اد یوہارکےتےھتاورارثکاحظفرقٓاناوراعمانےکاپ رےتہےھت۔اوراقداینےکاردرگداکیلیصفوہیتیھت‬ ‫سجرنیتایاچرڑکھچےرباربرباربالچرکےتےھت۔دخایکدقرتوھکسںیکدعتیاورول وسھک ںیموہبسہلسلساجات‬ ‫راہاوررامرےزبرگاہیںےسےلچےئگ۔رھپبجانموہاوتواسپٓاےئ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪322-328‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪114‬‬

‫٭ىشنمدبعاقحلاصبحوصقریاطبلملعیب۔اےالک الوہرےنوجرعہصنیتاسلےساسیعیئےھتامکحلاوررضحت‬ ‫ادق ہیلعاالسلمیکضعبرحت روںوکڑپھرکرضحتادق یکدختمںیماکیرعہضیاھکلاھتہکوہاالسمیکاقحتیناور‬ ‫دصا توکیلمعرگنںیمدانھکىاچےتہںیہا ررضحتۃفیلخاہللےنانوکھکلاجیھباھتہکوہمکازمکدوےنىہمکتاہیںاقداین‬ ‫ںیمٓارکرںیہانچہچناوہنںےنداراالامناک دصایکاور‪22‬دربمس‪8128‬ءوک دعدورہپاہیںٓاےچنہپ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪238-232‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭ہیاطوعندباکرویںاورقسفووجفراورریمےااکنراورازہتساءاکہجیتنےہاورہی ںیہرکاتکسبجکتولگاےنپارامل‬ ‫َ۔‬ ‫ںیماپکیدبىلىہنرکںیاوربسومتشےسزتانوکہنروںیک۔رھپرفاماتےہ اٰ یویال ْ یق ْ​ْ ی ی ا‬ ‫ا اگںںوکراشییناورااشتنرےسافحتظںیمےلایل۔ایکا اگںںںیمرہ مسےکولگوچڑہے‪،‬امچر‪،‬درہہیاوررشاب‬ ‫ےنىپواےلاورےنچیبواےلاوراور مسےکولگ ںیہرےتہ۔رگمدخاےنریمےووجدےکتاثعاسرےاگںںوکاینپانپہںیم‬ ‫ےلایلاورا ارفارفتیاورومتاالكلبےساےسظوفح راھکوجدورسےرہشوںاوروبصقںںیموہیتےہ۔ قضہیدخا‬ ‫اعتٰیلےکاشننںیہ‪،‬انوکزعتاورربعتیکاگنہےسدوھکیاوراینپاسریوقوتںوکدخااعتٰیلیکرمیضےکےچیناامعتسلرکو۔‬ ‫وتہباوراافغتسررکےتروہاتدخااعتٰیلاانپمترلضفرکے۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪522-528‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫٭ںیہکےس طٓاایہکمہاکیدجسمانباناچےتہںیہاورربتاکًٓاپےسیھبدنچہاچےتہںیہ۔رضحتادق ےنرفامایہک‪:‬‬ ‫’’مہوتدےےتکسںیہاورہیھچکڑبیتات ںیہےہ‪،‬رگمہکبجوخدرامرےاہںڑبےڑبےامہاوررضوریےلسلسرخچےکوموجد‬ ‫ںیہ نےکاقملبںیما مسےکرخوچںںیماشلموہانارسافولعمموہاتےہ۔وتمہسکفرحےساشلموہں۔اہیں‬ ‫وجدجسمدخاانبراہےہاورویہدجسما ٰ‬ ‫قصیےہوہبسےسدقممےہ۔ابولوگںوکاچےیہہکا ےکواےطسروہیپجیھبرکوثاب‬ ‫ںیماشلموہں۔رامرادوتسوہےہوجرامریتاتوکامےنہنوہہکوجاینپتاتوکدقممرےھک۔رضحتاامماوبہفینحؓےکاپ‬ ‫اکیصخشٓاایہکمہاکیدجسمانبےنےگلںیہ۔ٓاپیھبا ںیمھچکدنچہدںی۔اوہنںےنذعرایکہکںیما ںیمھچکدے‬ ‫ ںیہاتکس‪،‬احالہکنوہاچےتہوتتہبھچکدےتی۔ا صخشےناہکہکمہٓاپےستہبھچک ںیہامےتگنرصفربتاکًھچکدے‬ ‫دےئجی۔ٓارخاوہنںےناکیدوینےکرقبیہکسدای۔اشمےکو توہصخشدوینےلرکواسپٓاایاورےنہکاگلہکرضحتہیوت‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪115‬‬

‫وھکیٹیلکنےہ۔وہتہبیہوخشوہےئاوررفامای‪،‬وخبوہا۔درالصریمایج ںیہاچاتہاھتہکںیمھچکدوں۔دجسمںیتہبںیہ‬ ‫اورےھجما ںیمارسافولعمموہاتےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪878-872‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭فلتخمولوگںوکوجرںایوہےئںیہہکاقداینںیماطوعن ںیہوہیگ۔انوخاوبںوکعمجرکےکاشعئرکدانیاچےیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪72‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫٭رضحتادق ا ۃاهللیلعاالرضحیسموموعدہیلعاٰولصلۃواالسلمدخاےکلضفورکمےسہمہبووجہدنترتسںیہ۔اور‬ ‫اطوعنےکقلعتماکیدجدیااہتشرھکلرےہںیہ۔ٓاجالہپدنےہہکرضحتا ۃاہللریسےکےئلتارہیرشفیےلےئگاور‬ ‫اباناشءاہللبسحومعملرہروزاجایرکںیےگ۔ریسےسواسپٓارکخیشدبعارلنٰمحالمزماخناصبحونابدمحمیلعاخن‬ ‫اصبحرم سا مظام ریوکلٹےنوجاینپطلغیمہفاوروکہتادنیشییکوہجےسانیکالمزتمےسیفعتسموہےئےھترتصخ‬ ‫اچیہ۔رضحتا ۃاہللےنانوکاخمبطرکےکرفامای‪:‬۔‬ ‫المزمےکےئلالمزتمےسس ےلایسیہگجدھکیینیلاچےہاہجںٓااقکیناوریقتموہویکہکندنبیگاچیبریگالمزمانحصاکدرہج ںیہاپ‬ ‫اتکسا ےیلاساواقتاےسیولوگںیکالمزتموہیتےہاہجںدنیربتادوہاجاتےہسپوناباصبحیکالمزتموکتہب‬ ‫رتحیجدینیاچےیہوناباصبحڑبےاصحلاورتارموتںیہاوررھپاقداینم یسہگجوکوھچڑان ںیہاچےیہاہیںانمےسےھٹیب‬ ‫وہداینںیماکیٓاگیگلوہیئےہاورایھبولعمم ںیہایکوہاگکلماوملترقبیٓاراہےہنکیلاہیںمتےتنسوہہکدخااانپ‬ ‫لضفرکراہےہبجااسنندینیوفادئوکوھچڑرکدوینیوفادئےکےھچیپاجاتےہوتدوینیوفادئیھباجےترےتہںیہسبربی‬ ‫وسلجمںےسوتہبرکواوراہجںذکتبیوہیتوہواہںےساھٹاجںورہنمتیھبانےکلثمےھجمساجںےگریمیراےئںیمرتہبی‬ ‫یہیےہہکمتاےنپا ارادهررظناثینرکول۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪11-17‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫٭ دعاداےئامنزرغمبوضحرہیلعاٰولصلۃواالسلمبسحومعملا ال رفاموہےئوتاقداینںیموجوچڑوھںںیمدنچٓاد ی‬ ‫رمےئگںیہہباںیوہجہکاناایمںیماوہنںےنیئکہ ککدشہںیسنیھباھکیئںیھتاناکذرکوہےتوہےتٓارخاطوعناکذترکہ‬ ‫وہڑپارفامای‪:‬۔‬ ‫اکیتارےھجمہیاماہموہااھتہکدخااقداینںیمانزلوہاگاےنپوںوہےکوماقفاوررھپہییھباھت۔ ’’اِ ََّل الَّ ِذ ْینَ ٰا َمنُوْ ا‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪116‬‬

‫َو َع ِكلُواال ٰ ّ‬ ‫ت ‘‘رفامای‪:‬۔‬ ‫ملِ ٰح ِ‬ ‫اطوعنےکوخفانکاتنجئہییھبںیہہکٓارخوکلگنجانبدہ یےہ۔‬ ‫ا رمیکحونرادلنیاصبحےناہکہکوضحرںیمےنڑپاھےہہکہیوجیئنٓاتادیتارںیموہیئےہا ںیمراینٓاتادویںےک‬ ‫اشنانتےلمںیہاوراھکلےہہکہیاعطقتٓاتادےھتاوراطوعنےسہ ککوہےئےھت۔‬ ‫رضحتادق ےنرفامای‪:‬۔‬ ‫وخاہومذیعبطولگزہاروںیہرماجوںیہرگمریمایجہیاچاتہےہہکدخااعتٰیلاک اللاظرہوہاورداینوکدخااکہتپےگلاورتوبت‬ ‫ےلمہکوکیئاقدردخایھبےہا و تدرہتیاورااحلدتہبالیھپوہاےہدخااعتٰیلیکفرفےسےبروایہاظرہیکاجیتےہ‬ ‫اور نولوگںےناظبرہدخااعتٰیلاکارقاریھبایکےہاوہنںےنایوترطخانکرشکایکےہےسیجاسیعیئاوردورسےتب‬ ‫رتسرشمکاوررھپوہنجںےناظبرہوتدیحاکارقاریھبایکےہےسیجاملسمناوہنںےنیھبدرالصرشکاایتخررکراھکےہ‬ ‫اورحیسموکدخایکافصتےسق فصرہھٹاراھکےہ۔العوہربںیدخااعتٰیلیکوکحتمےکاشننانےکاراملےساثتب ںیہ‬ ‫وہےت۔اراملںیمىتسساورابىبیکاورد رییاپیئاجیتےہسجےساصفولعمموہاتےہہکدخااکوخفدولںر ںیہراہ۔‬ ‫ا ےئلںیماچاتہوہںہکا ابىبیکےکدوررکےنںیمےبکشزہاروںاظمعبطولگہ ککوہںاتہکوہدورسوںےکےئل‬ ‫ربعتوہاوروہدخااعتٰیلیکدقروتںاوراطوتقںراامینالےنواےلوہں۔داہیتےکولگوتلگنجےکوویشحںیکفرح‬ ‫ںیہرگمرہشوںںیموجمیلعتایک ہںیہانیکاحتلتہبیہانہتفگہبوہریہےہںیمداتھکیوہںہکاملسمونںںیمیھباالعےئۃملک‬ ‫اهللاوراےنپاراملیکاالصحاوریدبىلىاکوجش ںیہےہتاپداداےس ٓی الاِہٰلیا ِ ّی الاّٰللت نسایلایسوکاکیفاھجمساراملیکروا ںیہ۔‬ ‫ہیوجاماہموہاکچےہ اِنَّہ ٰا َوی ْالقَرْ یَۃَ ارگرشتنمرکےناکاقوننوسنمخہنوہاتوتا وہفمموکا اماہمںیمدالخاھجمساج‬ ‫اتکسرگماببجہکبسہگجاقوننوسنمخوہایگےہوتاصفولعمموہاتےہہکاہللاعتٰیلاکءاشنءیہیےہاسیجہکدورسے‬ ‫ک ْال ُكقَا ُم ےساپایاجاتےہ۔ا ںیماکیوشتکیھبےہاورمشچامنیئےہےسیجاکیرجمموکجج‬ ‫اَل ْک َرا ُم لَھَلَ َ‬ ‫اماہم لَوْ َ​َل ْ ِ‬ ‫‪3‬اسلیکزسادےاوراسھتیہہیہہکدےہکالصںیم‪82‬اسلیکدیقیکزساےکالقئاھترگمںواتلرمحرکےک‪3‬اسلیک‬ ‫زسادہ یےہ۔ایسفرحرہیاماہماظرہرکاتےہہکدرالصہیہگجیھبایسییہیھتہکہ ککیکاجیترگمدخااعتٰیلاےنپا‬ ‫ہلسلساکارکاماظرہرکاناچاتہےہہکایسارکامیکوہجےساےسہ کتکےساچبایلاورا فرحرہیاشننرہھٹا۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪217-215‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭رھپذمبہیکدورسیزجوایالصہیےہہکولخمقےکوقحقےسیکاقمئرکاتےہا الصںیمیھبدورسےذمابہاکاقمہلب‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪117‬‬

‫رکےکدوھکیول۔ٓارہیذمبہےنوتااسیملظایکےہہکزجبےبہرییتےکاورولعمم ںیہوہات۔ا ےنوینگیکمیلعتدیےہہک‬ ‫سجصخشےکرھگںیماوالدہنوہوتوہاینپوعرتوکدورسےصخشےسمہرتسبرکاوےاوراوالداحلصرکےل۔ابا ےس‬ ‫ڑبھرکاپزیکیگاورہریتاکوخنایکوہاگہکاکیصخشوکسجیکدبہ یتمےسدواچراسلکتاوالد ںیہوہیئ‪،‬ہہکدایاجےئہک‬ ‫وتاینپویبیوکدورسےٓاد یےساوالدےنیلیکاخفرمہرتسبرکاےلہییسیکرشانمکتاتےہ۔اہیںاقداینںیماکیصخش‬ ‫وموجدےہا ےسبجا وینگیکتاتبوپاھچایگوتا ےنیہیاہکہکایکاضمہقئےہ۔ابوکیئدنملقعا میلعتوکبک‬ ‫وگارارکاتکسےہںیمےنڑپاھاھتہکاکیاگنبیلٓارہیوہایگاکیربومہےنبجا روینگیکتقیقوھکیلوتا ےنترایرھت‬ ‫راکشوکاکٹھپررکامرااوراہکہکہیذمبہوبقلرکےنےکالقئ ںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪321-327‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫٭تعیبںیمنیتونوجاناےسییھباشلمےھتوجہکرصفاکیدنیکرتصخرٓاےئےھترصعےکو تاقداینںیمےچنہپ‬ ‫اوراےلگروزاوہنںےنم پمںیماحرضوہاناھت۔انےکا االخ اورتبحمررفامایہک‪:‬۔‬ ‫تاووجدہکیوفیجونرکںیہرگمدخاےندنییکتبحمڈالدیےہدصقاوراالخ ےلرکٓاےئںیہدخارہاکیوکہیبیص‬ ‫رکے۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪223‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫٭رصعیکامنزےسرتشیپٓاپےنیڑوڑید رم سلرفامیئاوراکیوخابایبنایک۔ےسجدےھکیوہےئرقبیدوےتفہذگرے‬ ‫ےھتوہوخابہیےہہک‪:‬۔‬ ‫اکیاقممرںیمڑھکاوہںوتاکیصخشٓارکلیچیکفرحاٹپھجامررکریمےرسےسوٹ ےلایگرھپدورسیتارہلمحرکےکٓاای‬ ‫ہکریمارام ہےلاجوےرگمںیماےنپدلںیمنئمطموہںہک ںیہےلاجاتکس۔ا ےنںیماکیفیحناولوجدصخشےناےس‬ ‫ڑکپایلرگمریمابلقاہشدتداتیاھتہکہیصخشدلاکاصف ںیہےہ۔ا ےنںیماکیاورصخشٓاایگوجاقدایناکرےنہواالاھت‬ ‫ا ےنیھباےسڑکپایلںیماجاتناھتہکؤمرخاذلرکاکیومنمیقتمےہرھپاےسںواتلںیمےلےئگوتاحمکےناےساجےت‬ ‫یہاچرایھچایونامہیکدیقاکمکحدےدای۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪288‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫امنزےسرتشیپہیرںایانسیئ‪:‬۔‬ ‫٭ںیمیسکاورہگجوہںاوراقداینیکفرفٓااناچاتہوہںاکیدوٓاد یاسھتںیہ۔یسکےناہکرا ہتدنبےہاکیڑبارحبزاخر‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪118‬‬

‫لچراہےہ۔ںیمےنداھکیوتوایعقوکیئدرای ںیہہکلباکیڑبادنمسرےہاوردیچیپہوہوہرکلچراہےہےسیجاسک الچرکات‬ ‫ےہ۔مہواسپےلچٓاےئہکایھبرا ہت ںیہاورہیراہڑباوخانفکےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪232‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭اکیرعہصوہاںیمےنوخابداھکیاھتہکوگایریمانرصوناباکیدویارانبرےہںیہ۔وجلیصفرہشےہ۔ںیمےنا وکوج‬ ‫داھکیوتوخفٓاایویکہکنوہدقٓادمینبوہیئیھت۔وخفہیوہاہکا رٓاد یڑچھاتکسےہ۔رگمبجدورسیفرفداھکیوت‬ ‫ولعمموہاہکاقداینتہباویچنیکیئگےہا ےیلہیدویاردورسیفرفےستہباویچنےہاورہیدویاروگایرہتخییکینبوہیئ‬ ‫ےہ۔رفشیکزنیمیھبہتخپیکیئگےہ۔اوروغرےسوجداھکیوتوہدویاررامرےرھگوںےکاردرگدےہ۔اورارادہےہہک‬ ‫اقداینےکرگدیھبانبیئاجوے۔اشدیاہللرمحرکےکانالبںںںیمفیفخترکدے۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪813‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫٭ٓاجومعمیلومیمسوعارضاخبروہریہےساہیںےکوچڑوھںاوردورسیاوقامںیمدوومںیتوہیئگںیھت۔ا اکذرکٓاای۔‬ ‫رفامای‪:‬۔‬ ‫ایسیومںیترحمہقپتےسیھبوہیتںیہ۔اطوعنےکےلمحیہاگلوہےتںیہ۔وکیئانجزہڑپےنھاورااھٹےنواالیھب ںیہاتلم۔‬ ‫ضعبو تاکیرھگںیمبجہیالبدالخوہیتےہوتا رھگےکرھگوکاصفرکدہ یےہ۔اوروعروتںوچبںکتوکوتوہیتیہ‬ ‫ےہاجونروںوکیھبوہاجیتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪817-813‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ک َولَوْ َکانَ ِم ْن ِع ْن ِد َغی ِْر للاِ لَ َو َج ُدوْ ا فِیْ ِہ ا ْختِ َ​َلفا‬ ‫٭ہیریمااکیرااناماہمےہ۔ اَفَ َ​َل یَتَ َدبَّرُوْ نَ اَ ْم َر َ‬ ‫َکثِیْرا ربانیہےکو تےساباےسدوھکیہکاسیکربارباکیہلسلسالچٓاراہےہںیما ارمراکیدہعفوغررکاتراہ‬ ‫ق اندوونںاماہومںںیمایکانمتبسےہوتولعمموہا‬ ‫ق اور یَاْ تِ ْی َ ِم ْن ُك ِّل فَ ٍّج َع ِك ْی ٍ‬ ‫ہک یَاْتُوْ نَ ِم ْن ُک ِّل فَ ٍّج َع ِك ْی ٍ‬ ‫ق ےسہیایخلدیپاوہاہکبجا دقرولگٓاوںیےگوتانےکاھکےنوہریہاکااظتنمیھب‬ ‫ہک یَاْتُوْ نَ ِم ْن ُک ِّل فَ ٍّج َع ِك ْی ٍ‬ ‫ق ینعیوہاےنپاھکےنداےنیھباےنپرمہاہالوںیےگاقداینےک‬ ‫اچےیہوتٓاےگالتبایایگہکاور یَاْتِ ْی َ ِم ْن ُك ِّل فَ ٍّج َع ِك ْی ٍ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪119‬‬

‫ولگوخبوافقںیہہکا و تایکاحتلیھت۔ایکہیااسنناکاکمےہہکدمتدرازےک دعوجتاتوہےنوایلیھتوہا‬ ‫دقررتشیپالتبیئیئگ۔ایسےئلوجشٓااتےہاوروجہفحتاوررذروہالاتےہرہاکی‪،‬اکیاشننوہاتےہاورارگا فرحےسمہ‬ ‫اسحبرکںیوتاشنانتاچپ الھککتےتچنہپںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪283‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭رھپثیہیکدمںیماکیاوروگشیپیئےہوجا ےسیھببیجعرتاورمیظعااشلنےہہکدخااعتٰیلےنرفامایےہ ثُلَّۃ ِّمنَ‬ ‫ْاَلَ َّولِ ْینَ َو ثُلَّۃ ِّمنَ ْ ٰ‬ ‫اَل ِخ ِر ْینَ ۔ ا ےساکیمیظعااشلنامجتعےکاقمئرکےنیکیربداتیےہ۔سجو تہیوگشیپیئ‬ ‫یکیئگیھتا و تاکیٓاد ییھبمہوک ںیہاجاتناھتاوروکیئاہیںٓااتاجاتہناھت۔ربانیہادمحہیںیمہیاماہمدرجےہنکیل‬ ‫ابدھکیولہکرتسزہارےسزایدہٓاد یا ہلسلسںیمدالخوہےکچںیہاوردندبنرتیقوہریہےہ۔اخ اقداینںیماکی‬ ‫ریثکامجتعوموجدریےہ۔رھپایکہیوکیئوھج تاتےہ۔ہیدخاےکاکمںیہاورولوگںیکرظنوںںیمبیجع۔‬ ‫اوریھبثیکدمںیموگشیپایئںںیہرگمںیما و ترصفلاثلےکوطرراکیدوایبنرکاتوہں۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪852‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اقداینےکاابخروںیکتبسنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫٭ہییھبو ترایکاکمٓاےتںیہ۔اماہامتوہریهٹھجپھچرکانےکذرےعیاشعئوہاجےتںیہورہنارگاتکوبںیکااظتنر‬ ‫یکاجوےوتاکیاکیاتکبوکےتپھچیھبینتکد رگلاجیتےہاورا دقرااشتعیھبہنوہیت۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪ 252‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫٭ا ےک دعرضحتادق ےناانپراانوخابومولیدمحمنیسحاصبحےکقلعتمایبنرفامای۔وجہکاتکبرساج رینےک‬ ‫ٓارخںیمدرجےہاوررفامایہک‪:‬۔‬ ‫ہیتات‪12‬ای‪15‬ءیکےہبجمہےنہیرںایداھکیاھتہکمہےنامجتعرکایئےہاورامنزرصعاکو تےہاورمہےنرقاءت‬ ‫س ےلدنلبٓاوازےسیکےہرھپمہوکایدٓاایاورا ےک دعمہےندمحمنیسحےساہکہکمہدخاےکاسےنماجںیئےگمہاچےتہںیہ‬ ‫رہتاتںیمافصیئوہارگمہےنٓاپےکقلعتمھچکتخساافل ےہکوہںوتٓاپاعمفرکدںی۔ا ےناہکںیماعمفرکات‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪120‬‬

‫وہں۔رھپمہےناہکہکمہیھباعمفرکےتںیہ۔رھپمہےندوعتیکاورا ےنذعرفىفخےکاسھتا دوعتوکوبقل‬ ‫رکایل۔اوراکیصخشاطلسنگیبانموبچرتہررقبیاوملتاھتاورمہےناہکہکااسییہدقمراھتہکا ےکرمےنےکو تہی‬ ‫واہعقوہاورااسییہدقمراھتہکاہبءادلنیےکرمےنےکو تہیتاتوہ۔‬ ‫ا وخابےک دعرفامایہک ‪َ :‬وللاُ اَ ْعلَ ُم بِال َّ‬ ‫ب۔ وخابںیمانیعتتہیصخشرضوری ںیہ۔ررضحتادق ےن‬ ‫م َوا ِ‬ ‫ومولیدمحمنیسحاصبحیکاندونںیکاحتلاکذرکایک۔بجوہتاتتاتںیماخاسکریداھکےتاوردقمدقمراالخ‬ ‫رےتھکےھتاوروجےتااھٹرکاھجڑرکٓاےگرےتھکےھتاورووضرکاےتےھتاورےتہکےھتہکںیمومولتیوک ںیہاچاتہ۔ےھجم‬ ‫ااجزتدووتںیماقداینںیمٓاروہںاوررفامایہک‪:‬۔‬ ‫یسکو تاکاالخ اوردختمااسننےکاکمٓااجاتےہ۔اشدیانووتقںاکالخ یہوہوجتاآلرخومولیدمحمنیسحاصبحوک‬ ‫ا ہلسلسیکفرفروجعرکےنیکوتقیفدےویکہکنوہتہبوھٹرکںیاھکےکچںیہاورٓارخدھکیےکچںیہہکدخاےکاکومں‬ ‫ںیموکیئاحرج ںیہوہاتکس۔‬ ‫رفامای‪:‬ااسییہااہتجدیوطررںیمہضعبولوگںریھبنسحنظےہہکوہیسکو تروجعرکںیےگویکہکناکیدہعفاماہموہا‬ ‫اھتہک‬ ‫’’الوہرںیمرامرےاپکبحمںیہ‪،‬ووسہسڑپایگےہڑپیٹمفیظنےہ‪،‬ووسہس ںیہرےہاگ۔یٹمرےہیگ۔‘‘‬ ‫ا ےک دعدنچفلتخمتاںیتوہرکامنزاشعءادایکیئگ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪823-825‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫٭ٓالکجرامرےرضحتادق ہیلعاٰولصلۃواالسلمیکوتہجاطوعنیکفرفزایدہےہاوروچہکنہیولگاعرفرتوہےتںیہ۔‬ ‫ئ‬ ‫ا ےیلدخااعتٰیلیکانغ ِءذایتےساخئرتیھبوہےتںیہ۔ومعًامریساور دعاشماطوعنرھچکہنھچکرقت روہاجیتےہوه اِنَّ ٓہ‬ ‫ٰا َوى ْالقَرْ یَۃَ اکاماہماکیرعہصےسٓارضحنتوکوہاکچےہ۔ا ےکقلعتمرفامایہک‬ ‫ںیما ےک معنےانیقیًیہیاتھجمسوہںہکوہارفارفتیاورایقتمزىخاظنرہوجاطوعنیکوہجےسدیپاوہراہےہا ےساہلل‬ ‫اعتٰیلاقداینوکرضورظوفح رےھکاگارگہچہیارمنکممیہوہہکوکیئسیکدخاوخنا ہتاہیںوہاجےئ‪،‬رگماَلنَّا ِد ُرک َْال َك ْع ُدوْ ِمےک‬ ‫نمضںیمےہاتمہاهللاعتٰیلےکلضفاوروںوہےکوماقفنیقیےہہکوہںیمہوشتشیاورتخسارطضابےسرضورظوفح‬ ‫رےھکاگ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪37‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪121‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭رقٓانرشفیروغررکےنےسولعمموہاتےہہکاطوعنےسوکیئہگجتایقہنرےہیگ۔ےسیجرفامایےہ اِ ۡن ِّم ۡن قَ ۡریَ ٍۃ‬ ‫اِ ََّل ن َۡحنُ ُمَۡ لِ ُک ۡوہَا قَ ۡب َل یَ ۡو ِم ۡالقِ ٰی َك ِۃ اَ ۡو ُم َع ِّذب ُۡوہَ )ینبارسالیئ‪)51:‬ا ےسالزمٓااتےہہکوکیئرقہیسماطوعن‬ ‫ےستایقہنرےہ۔ا ےیلاقداینیکتبسنہیرفامای اِنَّ ٓہ ٰا َوى ْالقَرْ یَۃَ۔ ینعیا وکااشتنراورارفارفتیےساینپانپہںیم‬ ‫ک ْال ُكقَا ُم۔ ینعی‬ ‫اَل ْک َرا ُم لَھَلَ َ‬ ‫ےلایل۔زساںیئدو مسیکوہیتںیہ۔اکیتالکلک ہاہ ککرکےنوایلسجےکاقمہلبںیمرفامای لَوْ َ​َل ْ ِ‬ ‫ہیاقمماِہ ککےساچبایاجوےاگ۔دورسی مسزسایکروطرذعتبیوہیتےہ۔ قضدخااعتٰیلےناقداینوکہ کتکےس‬ ‫ظوفح راھکےہاوردعتیزساونممع ںیہہکلبرضوریےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪17-13‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭اوررھپایسفرحا دمںیماٰ ٰویاکاشننےہوجدخااعتٰیلےناقداینوکاطوعنیکارفارفتیےسظوفح ریم ےےکقلعتمدای‬ ‫ےہ اِنَّ ٓہ ٰا َوى ْالقَرْ یَۃَ۔ کلمںیماطوعنرثکتےسڑپاوہاےہاوردخااعتٰیلاقداینےکااشتنراورومتاالكلبےس‬ ‫ظوفح رےنہیکاشبرتداتیےہہکا اگںںوکاینپانپہںیمےلایلےہ۔ینعیا اگںںروصختىصےسلضفرےہاگ۔اٰ ٰوی‬ ‫ےکالصٰینعمہیںیہہکاتےسرشتنمہنایکاجےئاورہکبجاعموطرراقونی ًہیارمرواراھکایگےہہکیسکاگںںوکربجاًتارہہناکنال‬ ‫اجوےوتاصفولعمموہاتےہہکا ےسرمادہیےہہکوہارفارفتیاورومتاالكلبوجدورسےرہشوںںیمڑپیےہ‬ ‫ا ےسدخااعتٰیلاقداینوکظوفح رےھکنکیلاہیںاطوعناجرفہنوہیگ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪821‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫٭رھپاسانکناقداینےکہکیٹوگلاےنررفامایہک‪:‬۔‬ ‫ہیرامرےےئلدیفمےہویکہکنافقسافرجولگیھبںیہاوراظرہیاباببںیمےسہکیٹیھبےہ۔بجہیولگاےنپون‬ ‫(ینعیہکیٹ)رنیقیرےتھکںیہوتایکوہجہکمہاےنپنیقیرنیقیہنرںیھک۔بیجعزامہنےہیسکوکیرب ںیہہکٓادنئہایکوہےن‬ ‫واالےہ۔‬ ‫رھپرضحتےنیتفمدمحماصدقاصبحوکاخمبطرکےکرفامایہک‪:‬۔‬ ‫اناسہقبونوتشںںیمہیوتاھکلےہہکحیسموموعدےکزامہنںیماطوعنوہیگرگمہییھباھکلےہہک ںیہہکسجفرحےک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪122‬‬

‫ار‘‘ اوردورسےںیمہوہےئںیہاناکیھبوکیئذرکےہہک ںیہ؟‬ ‫اماہامتےسیج ’’اِنِّ ْٓی اُ َحافِظُ ُک َّل َم ْن فِی ال َّد ِ‬ ‫یتفماصبحےناہکہکوضحردھکیرکرعضرکوںاگ۔‬ ‫رھپرفامایہک‪:‬۔‬ ‫م‬ ‫اِنَّ ٓہ ٰا َوی ْالقَرْ یَۃَ ںیمرقہیاکظفلےہاقدایناکانم ںیہےہاور قَرْ یَۃ‪ ،‬قِیْر ےسالکنےہسجےک عنےعمجوہےناوراےھٹک‬ ‫ھٹیبرکاھکےنےکںیہینعیوہولگوجٓاسپںیموماتلکرےتھکوہںا ںیمدنہواوروچڑےھیھبدالخ ںیہںیہ۔ویکہکنوہوت‬ ‫رامرےاسھتلمرکاھکےتیہ ںیہ۔رقہیےسرمادوہہصحوہاگسجںیمرامرارگوہراتہےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪278‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 28‬دربمس‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪123‬‬

‫(طسق ‪)82‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب اقداین‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫دحثیےسہیاثتبےہہکوہدقشمےکرشمقیکفرفانزلوہاگ۔اقدایندقشمےس نیرشمقںیمےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪1‬ہحفص‪812‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ا اقداینںیماپچنوساحظفرقٓانرشفیےکرےتہےھت۔ا و تا ہگجاکانماالسموپراھت۔اباہیںایکدنہواتسنےک‬ ‫ڑبےڑبےرہشوںںیمیھبا دقردعتادافح یک ںیہلمیتکس۔ا ہگجیکاالس یوشتکوکوھکسںےنرخابرکدایاھت۔‬ ‫اہیںتہبےسھکسرےتہےھت نںیمےسضعبےندیسادمحاصبحےکاسھتیھبڑلاایئںیکںیھترگمرک ہرک ہوہبسرم‬ ‫ےئگاورابدواچرتایقوہںےگ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪82‬ہحفص‪7‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫اراشداتتاتب نمى‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫یلہپاحتلااسننیککینىتخبیکےہہکوادلہیکزعترکے۔اوسیرقینؓےکےئلاساواقتروسلاهللیلصاهللہیلعوملس‬ ‫نمىیکفرفوک ہنرکےکاہکرکےتےھتہکےھجمنمىیکفرفےسدخایکوخوبشٓایتےہ۔ٓاپیھبرفامایرکےتےھتہکوہ‬ ‫اینپوادلہیکرفامربنداریںیمتہبرصموفراتہےہاورایسوہجےسریمےاپ یھب ںیہٓااتکس۔اظبرہہیتاتایسیےہہک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪124‬‬

‫ربمغیپدخایلصاہللہیلعوملسوموجدںیہرگموہانیکزایرت ںیہرکےتکس۔رصفاینپوادلہیکدختمزگاریاوررفامربنداری‬ ‫عل ی تک‬ ‫ںیموپریرصموتیفیکوہجےس۔رگمںیمداتھکیوہںہکروسلاهللیلصاہللہیلعوملسےندویہٓاد ںوںوک ایل ّیس یل تام ی ْ ْم یک‬ ‫وصختىصےسوتىصرفامیئ۔ایاوسیؓوکایحیسموک۔ہیاکیبیجعتاتےہوجدورسےولوگںوکاکیوصختىصےکاسھت‬ ‫ ںیہیلم؛انچہچناھکلےہہکبجرضحترمعریضاهللہنعانےسےنلموکےئگوتاوسیےنرفامایہکوادلہیکدختمںیم‬ ‫رصموفراتہوہںاورریمےاووٹنںوکرفےتشرچاایرکےتںیہ۔اکیوتہیولگںیہوہنجںےنوادلہیکدختمںیما دقر‬ ‫یعسیکاوررھپہیوبقتیلاورزعتاپیئ۔اکیوہںیہوجہسیپہسیپےکےئلدقمامترکےتںیہاوروادلہاکانمایسیربیفرحےتیل‬ ‫ںیہہکرذلیوقںیموچڑہےامچریھبمکےتیلوہںےگ۔رامریمیلعتایکےہ؟رصفاہللاورروسلاهللیلصاہللہیلعوملسیک‬ ‫اپکیداتیاکالتبدانیےہ۔ارگوکیئریمےاسھتقلعتاظرہرکےکا وکامانن ںیہاچاتہوتوہرامریامجتعںیمویکںدالخ‬ ‫وہاتےہ؟اےسیومنونںےسدورسوںوکوھٹرکیتگلےہاوروہارتعاضرکےتںیہہکاےسیولگںیہوجامںتاپکتیکیھب‬ ‫زعت ںیہرکےت۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪272‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫جھ‬ ‫ابراہاکمنےکقلعتم۔وسایدرےہہکداجلاکرخوجرشمقںیماتبایایگےہ۔سجےسرامراکلمرمادےہانچہچناصبح ح‬ ‫ارکلا ہےناھکلےہہکنتفداجلاکوہظردنہواتسنںیموہراہےہاورہیاظرہےہہکوہظرحیسمایسہگجوہاہجںداجلوہ۔رھپ‬ ‫ا اگںںاکانمدقہعرقاردایےہوجاقدایناکففخمےہ۔ہینکممےہہکنمىےکالعہقںیمیھبا انماکوکیئاگںںوہنکیل‬ ‫ایدرےہہکنمىک مزےسرشمقںیم ںیہہکلبونجبںیمےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪23‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداتتاتب ویانن‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اولدوھکیتفصقلاوررورش۔ہیتفصارگہچااسننامگنرکاتکسےہہکامںتاپاوردرگیونسحمںںیمیھباپیئاجیتےہ‪،‬‬ ‫نکیلارگااسننزایدہوغررکےاگوتا وکولعمموہاجوےاگہکامںتاپاوردرگیونسحمںےکا قاضواقمدصوہےتںیہ‪،‬‬ ‫ نیکانبروہااسحنرکےتںیہ۔ا ردخ لہیےہہکًالثمہچبدنترتس‪،‬وخوصبرتوتااندیپاوہوتامںتاپوکوخیشوہیتےہ‬ ‫اورارگڑلاکوہوترھپہیوخیشاوریھبڑبیوہیتےہ۔اشدایےناجبےئاجےتںیہ۔نکیلارگڑلیکوہوتوگایوہرھگاممت ہہاوروہدن‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪125‬‬

‫وسگاکدنوہاجاتےہاوراےنپںیئت ہنداھکےنےکاقلب ںیہےتھجمس۔اساواقتضعباندانفلتخمدتاریبےسڑلویکںوک‬ ‫ہ ککرکدےتیایانیکرورشںیممکاافتلترکےتںیہاورارگہچباجنل‪،‬ادناھ‪،‬ااپجہدیپاوہ‪،‬وتاچےتہںیہہکوہرماجوےاور‬ ‫ارثکدہعفن بج ںیہہکوخدیھبوتالاجن ھجمرکامردںی۔ںیمےنڑپاھےہہکویانینولگایسیوچبںوکدمعاًہ ککرکدےتی‬ ‫ےھت‪،‬ہکلبانےکاہںاشیہاقونناھتہکارگوکیئاناکرہہچبااپجہ‪،‬ادناھوہریہدیپاوہوتا وکوفراًامردایاجوے۔ا ےساصف‬ ‫اپایاجاتےہہکااسنینایخالترورشاوریربریگیےکاسھتذایتاوراسفنینا قاضےسےلموہےئوہےتںیہ‪،‬رگماهللاعتٰیلیک‬ ‫ا دقرولخمقیک(سجےکوصتراورایبنےسومہاورزتاناقرصےہاوروجزنیماورٓاامسنںیمرھبیڑپیےہ)قلاور‬ ‫رورشےسوکیئ قضرہزگ ںیہےہ۔وہوادلنییکفرحدختماوررزق ںیہاچاتہہکلبا ےنولخمقوکضحمروبتیبےک‬ ‫راقےضےسدیپاایکےہ۔رہاکیصخشامنےلاگہکوبااگلانرھپٓاباپیشرکاناورا یکیربریگیرانھکاوررمثداردر ت‬ ‫وہےنکتظوفح رانھکاکیڑباااسحنےہ۔سپااسنناورا یکاحتلاوروغروردا تروغررکووتولعمموہاگہکدخااعتٰیل‬ ‫ےنانتکڑباااسحنایکےہہکا دقراالقنتاتاورےبویسکںےکریغتاتںیما یکدریگتسیرفامیئےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪223-225‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫نیقیاکیایسیےشےہوجااسننوکاکیوقتاوراجشتعاطعرکاتےہ۔نیقیولعمامتےسڑباتھےہاوربجولعمامتوعیس‬ ‫وہںوتنیقییکوقتےساکیامتحتاےنپارسفےکاسےنماےنپدصقموکایبنرکےنےس ںیہڈراتنکیلارگولعمامتمکوہںوت‬ ‫نیقیںیمیھباکی مسیکزمکوریوہیگاوررھپوخاہوہارسفیھبوہوتاےسیھبدانبڑپاتےہ۔‬ ‫ہیحیحصتاتےہہکزدنیگاوراط تبتدیپاوہیتےہبجوپراملعوہ۔ا و تااسنناےنپٓاپوکالکشمتںیمڈااتلوہایھب‬ ‫رواہ ںیہرکات۔ےسیجاحصہبوجنیقیاوررعمتفےکونرےسرھبرکدلںیماکیوقتاوراجشتعرےتھکےھت۔وہتاداشوہں‬ ‫ےکاسےنمسکد رییےساجوبےل۔نیقیایسیزیچےہوجومتوکیھبٓااسنرکداتیےہ۔ایسےیلاہشدتیکومتلہساور‬ ‫ٓااسنےہ۔‬ ‫ارگاکیےکپاملسمنوکلتقیکدیکمھدیاجوےوتوہلتقا وکلہسولعمموہاگ۔نیقیاکیرواحیننکسمےہ۔‬ ‫وطلا ییَموکاطقررھکداتیےہ۔ قضااسننوکنیقیاحلصرکاناچےیہ۔ا ےسس ےلہکوہہفسلف‬ ‫اہشدتیکومتواالدایناور ِ‬ ‫اوراعیبطتںیمرتیقرکے۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪126‬‬

‫اےہکوخادنیتمکحویاناینں‬ ‫تمکحاامیاینںرامہوخباں‬ ‫سجےنتمکحاامین ںیہڑپیھوہرمدہرتسیہراہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪12-13‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداتتاتب امی ہ‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ااہتجدییطلغبسویبنںےسوہارکیتےہاورا ںیمبسرامرےرشکیںیہاورہیرضورےہہکااسیوہاتاتہکرشبدخاہنوہ‬ ‫اجےئ۔دوھکیرضحتعک ٰسیےکقلعتمیھبہیارتعاضڑبےزوروشرےسوہىدےنایکےہہکا ےناہکاھتہکںیمتاداشتہ‬ ‫ےلرکٓاایوہںاوروہتاتطلغیلکن۔نکممےہہکرضحتحیسموکہیایخلٓاایوہہکمہتاداشہنباجںیئےگ؛انچہچنولتارںییھب‬ ‫رخدیریھکوہںیئںیھت‪،‬رگمہیانیکاکیااہتجدییطلغیھت۔ دعا ےکدخاےنعلطمرکدایاوراوہنںےنارقارایکہکریمی‬ ‫تاداشتہرواحینےہ۔اسدیگااسنناکرخفوہاتےہ۔رضحتعک ٰسیےنوجاہکوساسدیگےساہک۔ا ےسانیکتفخاورےب‬ ‫زعیت ںیہوہیت۔ااسییہٓارضحنتیلصاهللہیلعوملسےنس ےلہیاھجمساھتہک ترتامی ہیکفرفوہیگرگم ترتدمہنیہبی‬ ‫ٓاپےنہیاھجمساھتہکاوبلہجےکواےطسںیہ۔ دعںیمولعمموہاہکرکع ہےکواےطس‬ ‫یکفرفوہیئاوراوگنروںےکقلعتم ؐ‬ ‫ںیہ۔اایبنءےکملعںیمیھبدتر داًرتیقوہیتےہ۔ا واےطسرقٓانرشفیںیمٓاایےہ قُلْ رَّبِّ ِز ْدنِ ْی ِع ْلكا ) ٰط ٰہ ‪(185:‬ہی‬ ‫ٓاپاکامکلاوربلقیکاہطرتیھتوجٓاپؐاینپیطلغاکارقاررکےتےھت۔ا ںیماایبنءیکتفخھچک ںیہ۔اکیمیکح‬ ‫ؐ‬ ‫زہاروںامیبروںاکالعجرکاتےہ۔ارگاکیانںیمےسرماجےئوتایکرحجےہ۔ا ےسا یکتمکحںیمھچکداغ ںیہٓا‬ ‫اجاتےہ۔یھبکاحظفرقٓانوکےھچیپےسہمقلدایاجاتےہوتا ےس ںیہاہکاجاتہکابوہاحظف ںیہراہ۔وجتاںیتوتمارتاتاور‬ ‫رثکتےسوہیتںیہانرمکحاگلایاجاتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪825-822‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫عک‬ ‫اہنمجوبنتوکداھکیاجوےوترصحیرظنٓااتےہہکاایبنءےسااہتجدوںںیمایطلغںوہیتںیہےسیج ٰسیہیلعاالسلمےناہکہک‬ ‫متایھب ںیہرموےگہکںیمواسپٓااجںںاگوتہیٓاپاکااہتجداھترگمدخااعتٰیلےکزندکیانےکٓاےنےسہیرمادہنیھت‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪127‬‬

‫ہکلبدورسےاکٓااناھتاورنکممےہہکاایل اکیھبہیایخلوہہکںیمیہواسپٓاںںاگایسفرحربمغیپدخایلصاہللہیلعوملس‬ ‫ٓارضحنتاکااہتجدا فرفدالتلرکاتاھتہکمہحتفرکویلںیےگرگموہ‬ ‫ےندحہیبیاک رفایکوترضحترمعؓوکاالتبٓاایوخد‬ ‫ؐ‬ ‫ااہتجدحیحصہنالکنایسفرحاکیدہعفٓاپےناہکہکںیمےناھجمساھتہک ترتامی ہیکفرفوہیگرگمہیتاتدرتسہنیلکن‬ ‫ویکہکنہیٓاپاکااہتجداھتدخارہیارمالزمہناھتہکرہاکیتارکیارمٓاپوکالتبدویےسپثحبابمہثحںیماولاخمفلےس‬ ‫اہنمجوبنتوکوبقلرکوارکا ےکدطختسرکواےنیلاچںیئہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪331-331‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداتتاتب روملشوتیبادقمل‬ ‫ا ذترکہرہکاسیعویئںاوروہىدویںںیمرھپا ارمیکرحتکیوہریہےہہکارضدقم وکرتوکںےسرخدیرکایلاجوے۔‬ ‫فلتخمتاوتںےکدورانںیمرفامای‪:‬۔‬ ‫ روملشےسرماددرالصداراالامنےہ۔ روملشےکینعمںیہوہالسیتموکداتھکیےہہیتناہللےہہکوہوگشیپویئںںیم‬ ‫الصاافل اامعتسلرکاتےہاورا ےسرمادا اکوہفمماوربلطموہاتےہ۔‬ ‫ایسفرحرتیبادقمل ینعیدجسماٰیصقٓایتےہرامریا دجسماکانمیھباہللاعتٰیلےندجسماٰیصقراھکےہویکہکناٰیصقای‬ ‫می الَّ ِذیْ بَا َر ْکنَا‬ ‫تاابتعردعُبزامہنےکوہاتےہاورایدعُباکمنےکاحل ےس۔اورا اماہمںیم اَ ْل َك ْس ِ​ِ ُد ْاَلَ ْق َ‬ ‫َحوْ لَہ ٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسیکاترىثاتسزامینوکایلےہاورا یکاتدیئ َو ٰاخ َِریْنَ ِم ْنھُ ْم لَ َّكا یَلْ َحقُوْ ابِ ِھ ْم )اۃعمجل ‪(4:‬‬ ‫ےسیھبوہیتےہاوربَا َر ْکنَا حَوْ لَہاکا زامہنیکرباکتےستوبتاتلمےہےسیجرلیاوراہجزوںےکذرہعی رفوںیک‬ ‫ٓااسیناوراتراورڈاکاخہنےکذرہعیہلسلسرلسوراس لئیکوہستلاوررہ مسےکٓاراموٓااسشئ مس مسیکولکںےک‬ ‫ارجاءےسوہےتاجےتںیہاورتنطلسیھباکیانمیکتنطلسےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪382‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ایدروھکاوروھجمسہکٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسےکو تںیمایکوہىدوتراتوکوھچڑےھٹیبےھتاورا راناک‬ ‫رہزگ ںیہوہىدیوتابکتیھبوتراتوکامےتناورا ر‬

‫ہناھت؟‬

‫رکےتںیہ۔انیکرقتااینںاورروسمٓاجیھبایسفرحوہیت‬

‫ںیہےسیجا و ترکےتےھتوہرباربٓاجکتتیبادقمل وکاانپہلبقےتھجمسںیہاورایسیکفرف ہنرکےکامنزڑپےتھںیہ۔‬ ‫انےکڑبےڑبےاعماوراابحریھبا و توموجدےھترھپٓارضحنتیلصاہللہیلعوملساوراتکباہللیکایکرضورتڑپی‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪128‬‬

‫یھت؟دورسیفرفاسیعیئوقمیھتانںیمیھباکیرفہق ٓی الاِہٰلیا ِ ّیلااّٰللت وکاماتناھترھپایکوہجیھتوجٓارضحنتیلصاہللہیلع‬ ‫وملسوکاہللاعتٰیلےنوبعمثرفامایاوراتکباهللوکاجیھب؟ہیاکیوسالےہسجررامرےاخموفلںاورااسیارتعاضرکےن‬ ‫واولںوکوغررکاناچےیہارگہچہیاکیتارکیہلئسمےہنکیلوجولگوغرورکفرکےتںیہانےکےیلتارکی ںیہےہ۔‬ ‫ایدروھکاہللاعتیلٰروحاوررواحتینررظنرکاتےہوہاظرہیاراملررظناوراگنہ ںیہرکاتوہانیکتقیقاورادنرویناحتل‬ ‫وکداتھکیےہہکاناراملیکہہتںیموخد قیضاوراسفنتینےہایاهللاعتٰیلیکیچسااطتعاوراالخ رگمااسننضعبو ت‬ ‫اظرہیاراملوکدھکیرکدوھاکاھکاجاتےہ۔سجےکاہھتںیمحیبستےہایوہدجہتوارشاقڑپاتھےہاظبرہاربارواایخرےکاکمرکات‬ ‫ےہوتا وککین ھجم اتیےہرگمدخااعتٰیلوکوتوپتسدنسپ ںیہ۔‬ ‫ہیوپتساوررشقےہاهللاعتٰیلا وکدنسپ ںیہرکاتاوریھبکرایض ںیہوہاتبجکتوافداریاوردصقہنوہےبوافٓاد ی‬ ‫ےتکیکفرحےہوجرمدارداینررگےوہےئوہےتںیہوہاظبرہکینیھبرظنٓاےتںیہ‪،‬نکیلااعفلذہمیمانںیماپےئاجےت‬ ‫ںیہاوروپدىشهدبت پلک ااںانںیماپیئاجیتںیہوجامنزںیرایاکریےسرھبیوہیئوہںانامنزوںوکمہایکرکںیاورانےسایک‬ ‫افدئہ؟‬ ‫)ء‪2016‬وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪335-332‬اڈینشی(‬

‫اراشداتتاتب رسرگنیریمشک‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ابرسکِبیلصےکاسامنرثکتےسدیپاوہےئگںیہاوراسیعیئذمبہاکتالطوہاناکیدبیہیہلئسموہایگےہ۔سجفرحر‬ ‫وچرڑکپااجاتےہوتاولاولوہوکیئارقار ںیہرکاتاورہتپ ںیہداتیرگمبجوپسیلیکشىتفتاکلموہاجیتےہوترھپاسیھتیھب‬ ‫ لکٓاےتںیہاوروعروتںوچبںیکاہشدتیھباکیفوہاجیتےہ۔ھچکھچکاملیھبربٓادموہاجاتےہ۔وترھپا وکےبایحیئےس‬ ‫ارقاررکانڑپاتےہہکاہںںیمےنوچرییکےہ۔ایسفرحراسیعیئذمبہاکاحلوہاےہ۔بیلصررمانوسیعوکاکذب‬ ‫رہھٹااتےہ۔ ےک دلوکدنگہرکیتاوردخاےسعطققلعترکیتےہ۔اوراانپوقلہکویسنےکزجعمہےکوسااوروکیئزجعمهہندای‬ ‫اجوےاگ۔تایقزجعماتوکردرکاتاوربیلصررمےنےسےنچبوکزجعمہرہھٹااتےہ۔اسیعیئمیلسترکےتںیہہکالیجنںیمھچک‬ ‫ہصحااحلیقیھبےہ۔ہیاسریتاںیتلمالمرکا تاتاکااھچاخہصذریخہںیہوجوسیعیکدخایئیکدویاروکوجرتیرانبیئیئگ‬ ‫یھتتالکلاخکےسالموںیاوررسرگنیںیما یکربقےنبیلصوکتالکلوتڑڈاال۔رممہعک ٰسیا ےکےیلروطراشیدوہیئگ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪129‬‬

‫ قضہیاسریتاںیتبجاکیوخوصبرترتبیتےکاسھتاکیدادنمشنمىلسارطفلتااسننےکاسےنمشیپیکاجوںیوت‬ ‫اےساصفارقاررکانڑپاتےہہکحیسمبیلصر ںیہرما۔ا ےئلافرہوجاسیعتیئاکالصاالوصلےہ‪،‬تالکلتالطےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪525‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ا گنجےسوتپوگنفتیکڑلایئرماد ںیہہکلبہیاسیعتیئاورایہٰلدنییکٓارخیگنجےہ۔اسیعتیئےنزینیمدخاانبایل‬ ‫ےہاورہیویہدخاایایخیلدخاےہےسیجتہبیسوعرںیتاکیویمہلمحراجاکرکہ یتںیہاہیںکتہکٹیپںیمویمہوطرر‬ ‫رحتکولعمموہیتےہاورٹیپڑباتھیھبےہ۔ا فرحررفیضحیسمانبایلایگےہےسجدخااھجمسایگےہ۔ قضےچسحیسمےک‬ ‫اقملبوہڑھکاےہابہیڑلایئاندوونںںیمرشوعےہاوردخاا ںیماانپاتکمچوہااہھتدالھکےئاگ۔‬ ‫اچسیلرکوڑےسیھبزادئااسنناسیعیئوہےکچںیہبجاولیہاولہکولگٓاےئوتومولیانےکولمحںاورارتعاوضںےس‬ ‫ضحمانوافقےھتانوکوپراملعہنانےکارتعاوضںاکاھتاورہنرقٓانرشفیےکاقحقئیہےسٓااگہےھت‪،‬ربالخفا ےک‬ ‫اسیعویئںےکاپ اابقلاوراتفیلولقبےکذرےعیےھت‪،‬ا ےیلانیکرتیقوہیتیئگرگمابانںیماکییھب ںیہوجا‬ ‫ےکزنتلوکدھکیےکساباناکدورمتخوہےنواالےہاوررصتخموطررف یلرفیضدخاوک ھجمںیلےگالصتاتوتہیےہہک‬ ‫اسیعویئںاکاتانتاانٓارہیاورانسنتےسیھبوبدہےہ۔ویکہکناوہنںےناسریاینبدایحتحیسمرریھکوہیئےہا ےکوٹےنٹ‬ ‫ےکاسھتیہاسریرامرترگاجیتےہ۔ہیتاتا زامہنںیمہکوہزدنهٓاامسنرایگےہ‪،‬وکیئامن ںیہاتکسہکبجدال لئقطع ہا‬ ‫ادلالتلےکاسھتاثتبوہایگہکوہرمایگےہاورا ےسیھبڑبھرکہیہکابوتالشےکداھکدےنیکتونتبنبیئگےہ۔‬ ‫ویکہکن(رسرگنی)ریمشکںیما یکربقوااعقتہحیحصیکانبراثتبوہیئگےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪527-523‬اڈینشی ‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ویزٓافسویہےہسجوکوسیعےتہکںیہ۔اورٓافسےکینعمںیہرادنگہامجوتعںوکعمجرکےنواال۔وچہکنحیسمہیلعاالسلماک‬ ‫اکمیھبینبارسالیئیکوھکیئوہیئڑیھبوںوکعمجرکاناھتاورالہریمشکہباافتقالہقیقحتینبارسالیئیہںیہ۔ا ےئلاناک‬ ‫اہیںٓاانرضوریاھت۔ا ےکالعوہوخدویزٓافساکہصقویرپںیموہشمرےہ۔ہکلباہیںکتہکایلٹںیما انمراکیرگاج‬ ‫یھبانبایایگےہاوررہاسلواہںاکیہلیمیھبوہاتےہ۔ابا دقررصفریثکےساکیذمیبہرامرتاکانباناوررھپرہاسل‬ ‫ا راکیہلیمرکانوکیئایسیتات ںیہےہوجرسرسیاگنہےسدیھکیاجےئ۔وہےتہکںیہہکویزٓافسحیسماکوحاریاھت۔مہ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪130‬‬

‫ےتہکںیہہیتاتیچس ںیہےہ۔ویزٓافسوخدیہحیسماھت۔ارگوہوحاریےہوتہیاہمترارفضےہہکمتاثتبرکوہکحیسمےک‬ ‫یسکوحاریاکانمزہشادہیبنوہ۔‬ ‫ہیایسیتاںیتںیہوجبیلصےکواہعقاکاسراردہانےسلھکاجاتےہ۔اہںارگیحیسما تاتےکاق لئہنوہےتوتاہتبلثحب‬ ‫دنبوہاجیتنکیلبجہکاوہنںےنوبقلرکایلےہہکویزٓافساکیصخشوہاےہاورا یکمیلعتالیجنیہیکمیلعتےہاور‬ ‫ا ےنیھباینپاتکباکانما ںیہیہرھکایلےہ۔اورسجفرحرزہشادہیبنحیسماکانمےہا وکیھبزہشادہیبنےتہکںیہ۔‬ ‫ابوغررکےنےکاقلبتاتےہہکارگہیوخدحیسمیہ ںیہوتاوروکنےہ؟‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪832‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اسیعیئذمبہےکااصىتسلےکےئلرامرےاپ وتاکیدرایےہاورابو تٓاایگےہہکہیمسلطوٹ اجوےاوروہتبوج‬ ‫بیلصاکانبایایگےہرگڑپےاورالصتاتوتہیےہہکاہللاعتٰیلارگےھجموعبمثہنیھبرفاماتبتیھبزامہنےناےسیاور‬ ‫ئ‬ ‫اباببدیپارکدیےھتہکاسیعتیئاکوپللھکاجات۔ویکہکندخااعتٰیلیکہریتاور اللےکہیرصحیالخفےہہکاکی‬ ‫وعرتاکہچبدخاانبایاجاتوجااسنینوحاجئاورولازمرشبہیےسھچکیھباانثتسءاےنپادنر ںیہراتھک۔‬ ‫ںیمےناکیاتکبیھکلےہسجںیمںیمےناکلماقیقحتتےکاسھتیہاثتبرکدایےہہکہیتالکلوھج ےہہکحیسم‬ ‫بیلصررمایگ۔الصہیےہہکوہبیلصرےسزدنہااترایلایگاھتاورواہںےسچبرکوہریمشکںیمالچٓاای۔اہجںا ےناکی‬ ‫وسسیبرب یکرمعںیموافتاپیئ۔اورابکتا یکربقاخاینرےکہلحمںیمویزٓافسایزہشادہیبنےکانمےسوہشمرےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪231‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اوررھپحیسمیکالشاکیاےسیٓاد یےکرپسدرکدییئگوجحیسماکاشرگداھتاورالصوتہیےہہکوخدالیپوط اورا یکویبی‬ ‫یھبا یکرمدییھتانچہچنالپوط وکاسیعیئدیہشوںںیماھکلےہاورا یکویبیوکوہیلرقاردایےہاورانبسےسڑبھرک‬ ‫رممہیسیعاکہخسنےہسجوکاملسمن‪،‬وہىدی‪،‬رو یاوراسیعیئاوروجمیسوبیبطںےنتاالافتقاھکلےہہکہیحیسمےکزک ںںےک‬ ‫ےیلایتروہااھتاورا اکانمرممہیسیعاوررممہوحارنیاوررممہرلساوررممہہخیشوہریہیھبراھک۔مکازمکزہاراتکب‬ ‫ںیمہخسنوموجدےہاورہیوکیئاسیعیئاثتب ںیہرکاتکسہکیبیلصزک ںںےکوسااوریھبیھبکوکیئزمخحیسموکےگلےھتاورا‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪131‬‬

‫و توحارییھبوموجدےھت۔اباتبںہکایکہیامتماباببارگاکیاجعمجےیکاجوںی‪،‬وتاصفاہشدت ںیہدےتیہکحیسم‬ ‫بیلصرےسزدنہچبرکارتٓاایاھت۔‬ ‫ا را و تںیمہوکیئیبملثحب ںیہرکینےہوہىدویںےکوجرفےققرفتقوہرکااغفاتسننایریمشکںیمٓاےئگےھتوہان‬ ‫یکالتشںیمادرھےلچٓاےئاوررھپٓارخریمشکیہںیماوہنںےنوافتاپیئ۔اورہیتاتارگنزیوققحمںےنیھبامنیلےہہک‬ ‫ریمشکیدرالصینبارسالیئںیہانچہچنربرئینےناےنپ رفان ہںیمیہیاھکلےہ۔ابہکبجہیاثتبوہاتےہاوروااعقتہحیحص‬ ‫یکانبءراثتبوہاتےہہکوہبیلصر ںیہرمےہکلبزدنہارتٓاےئوترھپافرہاکایکتایقراہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪228-222‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫حیسمیکربقرسیرگناخاینرےکہلحمںیماثتبوہیئگےہاورہیوہتاتےہوجداینوکاکیززلہلںیمڈالدےیگ‪،‬ویکہکنارگحیسم‬ ‫بیلصررمےےھتوتہیربقاہکںےسٓایئگ؟‬

‫وسال‪ٓ:‬اپےنوخدداھکیےہ؟‬

‫وجاب‪:‬ںیموخدواہں ںیہایگنکیلںیمےناانپاکیخ صلہقثرمدیواہںاجیھباھت۔وہواہںاکیرعہصکتراہاورا ےنوپری‬ ‫اقیقحتترکےکاپچنوسربتعمٓاد ںوںےکدطختسرکاےئوہنجںےنا ربقیکدصتقییک۔وہولگا وکزہشادہیبنےتہکںیہ‬ ‫اوریسیعاصبحیکربقےکانمےسیھباکپرےتںیہ۔ٓاجےسایگرہوساسلس ےلاامکلادلنیانماکیاتکبیپھچےہوہٖہنیعب‬ ‫رشبیینعیالیجنراھکےہ۔یہیںیلیثمت‪،‬یہیےصق‪،‬‬ ‫الیجنےہ۔وہاتکبویزٓافسیکفرفوسنمبےہ۔ا ےنا اکانم ٰ‬ ‫یہیاالخیقتاںیتوجالیجنںیمںیہاپیئاجیتںیہاوراساواقتابعروتںیکابعرںیتالیجنےسیتلمںیہابہیاثتبدشہتاتےہ‬ ‫ہکویزٓافسیکربقےہ۔‬

‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪832-838‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 21‬دربمس‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ٓارضحنتےلصاہللہیلعوملساکاپکاوراکلمومنہنرامرےاسےنمےہہکرھگ‬ ‫واولںےنیسیکاخمتفلیکاوررھپایسہکمںیمےسوہولگےلکنوجداینیکاالصح‬ ‫رکےنواےلرہھٹے۔ایکہیچس ںیہےہہکاوبضر ریضاہللہنعا ںیہںیم‬ ‫ےسےھت۔وہاوبضر ؓ نیکتاتبٓارضحنتےلصاہللہیلعوملسےنرفامایہک‬ ‫اوبضر ؓیکدقروزنمتلاہللاعتٰیلےکزندکیا تاتےسےہوجا ےکدل‬ ‫ںیمےہ۔رھپرضحترمعریضاہللہنعا ںیہہکمواولںںیمےسےھت۔رضحت‬ ‫رمعؓڑبےاھبریاخمفلےھت۔اہیتہکاکیرمہبتوشمرہلتقںیمیھب‬ ‫رشکیاورلتقےکےئلرقمروہےئ۔نکیلٓارخدخااعتٰیلےنانوکوہوجش‬ ‫ااہظراالسماکدایہکہریوقںیمیھبانیکرعتفیرکںیتاوراناکانمزعت‬ ‫ےسہ یتںیہ۔‬ ‫(وفلماظت دلج متشہ ہحفص‪ 851‬اڈینشی ‪8112‬ء)‬ ‫(روزان ہ الضفل ٓان النئ دنلن ‪ 83‬اوتکرب ‪)2228‬‬

‫‪132‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪133‬‬

‫(طسق ‪)83‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب رسرگنیریمشک‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫*ویرپاوردورسےوکلمںںیممہاکیااہتشراشعئرکاناچےتہںیہوجتہبیہرصتخماکیوھچےٹےسےحفصاکوہاتہکبس‬ ‫اےسڑپھںیل۔ا اک نومناقیہوہہکحیسمیکربقرسرگنیریمشکںیمےہوجوااعقتہحیحصیکانبراثتبوہیئگےہ۔ا ےک‬ ‫قلعتمزمدیاحالتاورواتیفقارگوکیئولعممرکاناچےہوتمہےسرکےل۔ا مساکااہتشروہوجتہبرثکتےس اوپارک‬ ‫اشعئایکاجوے۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪12‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫*رضحتادق ےنا یھٹچےکذرہعیڈارٹکڈویئوکدوعتیکےہہک‪:‬۔‬ ‫ابہلصیفاکفرقیٓااسنےہ۔ا دقراملسمونںےکہ ککرکےنیکرضورت ںیہویکہکنحیسموموعدسجاکڈارٹکڈویئااظتنر‬ ‫رکاتےہٓاایگےہوہںیموہں۔سپریمےاسھتاقمہلبرکےکہیہلصیفوہاتکسےہہکوکناکذباوررتفمیےہ۔ڈارٹکڈویئ‬ ‫اےنپرمدیوںںیمےساکیزہارٓاد یےکدطختسدےرکاکی مسا فرحاشعئرکدےہکمہدوونںںیمےسوجاکذباور‬ ‫رتفمیےہوہراتستازاوراصدقےسس ےلہ ککوہاجوے۔سپرھپاکذبیکومتوخداکیاشننوہاجوےاگ۔‬ ‫ہیالخہصےہا یھٹچاکسجںیماوریھبتہبےساقحقئںیہ۔رضحتادق ےنہییھبذرکایکےہہکابوہو تٓاایگےہ‬ ‫ہکہشیمہےکےئلاثتبرکدایاجوےہکہیطلغایخلےہہکولتاریھبکذمبہاکہلصیف ںیہرکیتکسینعیہلئسماہجدرروینشڈایل‬ ‫ےہاورا ےکنمضںیمرضحتحیسمیکومتاورٓاپیکربقرثحبیکےہاورانوااعقتیکانبروجالیجنںیمدرجوہےئ‬ ‫ںیہاثتبایکےہہکوہبیلصر ںیہرمے‪،‬ہکلبواہںےسچبرک لکڑھکےوہےئاورریمشکںیمٓارکوفتوہےئ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪888‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪134‬‬

‫*ومولیدمحمیلعاصبحامیاےےناکی طانسایوجہکرٹسٹیسک لمنٹےسٓاایاھتا اکالخہصہیاھتہکریمشکےساکیراان‬ ‫ہی‬ ‫ہفیحصاکیاپدریانبمدفا مسےناحلصایکےہوجہکدوزہاراسلاکےہا ںیمحیسمیکٓادماورا ےکیجنموہےنیک‬ ‫وگشیپیئےہرضحتادق ےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫ضعبو تاپدریولگوسیعیذمبہیکر تمدلنیشنرکاےنےکواےطسایسیونصماعتےساکمےتیلںیہ۔رامرےزندکی‬ ‫ا اکاىعمرہیےہہکارگا ہفیحصںیمتیلثتاکذرکوہوتانھجمساچےیہہکونصمیعےہویکہکنوخدوسیعتییکادتباںیمثیلثتاک‬ ‫دیقعہہناھتہی دعںیمو وہاےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪337-333‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫مک‬ ‫*امنزےسوکیئسیبایسىچپٹنمرتشیپںیمےنوخابداھکیہکوگایاکیزنیمرخدییےہہکاینپامجتعیک کنواہںدنف‬ ‫ایکرکںیوتاہکایگہکا اکانمہربقہیتشہبےہینعیوجا ںیمدنفوہاگوہیتشہبوہاگ۔‬ ‫چج‬ ‫رھپا ےک دعایکداتھکیوہںہکریمشکںیمرسکبیلصےکےئلہیاسامنوہاےہہکھچکراینا لکنواہںےسیلکنںیہںیمےن‬ ‫چج‬ ‫وجتزییکہکھچکٓادیواہںاجوںیوتوہا لکنالوںیوتاکیاتکبانریھکلاجوے۔ہینسرکومولیابمرکیلعاصبحایتر‬ ‫وہےئہکںیماجاتوہں۔رگما ہربقیتشہبںیمریمےےئلہگجریھکاجوےںیمےناہکہکہفیلخونرادلنیوکیھباسھتجیھب‬ ‫دو۔‬ ‫ہیوخابےہوجرضحتےنانسایاوررفامایہک‪:‬۔‬ ‫ا ےسرتشیپںیمےنوجتزییکیھتہکرامریامجتعیکمںےکےئلاکیاگلربقاتسناہیںوہوسدخاےنٓاجا یکاتدیئ‬ ‫رکدیاورالیجنےک معنےاشبرتےکںیہولعمموہاتےہہکدخاےنارادهایکےہہکواہںےسوکیئڑبیاشبرتاظرہرکےاور‬ ‫وجصخشوہاکمرکےکالےئاگوہیعطقیتشہبےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪311‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫*رغمبیکامنزتاامجتعادارکےکرضحتادق بسحومعملدجسمابمرکےکامشلورغمیبوگہشںیمھٹیبےئگرجفیک‬ ‫وخابررضحتادق اورااحصبابکرذرکرکےترےہرفامایہک‪:‬۔‬ ‫ریمشکںیمحیسمیکربقولعمموہےنےستہبرقبییہہلصیفوہاجاتےہاوربسڑگھجےےطوہاجےتںیہارگرفاتسہنیھب‬ ‫وہوتیھبہیتات ھجمںیمٓااجیتےہہکٓااسنتاتوکیسنےہ۔ابٓاامسنراجےنوکوکنےھجمسوجتاںیترقنیایق وہیتںیہ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪135‬‬

‫ویہحیحصیتلکنںیہٓاجکتدخاےکاالعمےسا ےکقلعتمھچکولعممہنوہااھت۔(رگمابوخدیہاہللاعتٰیلےنالتبدای)ابمخ‬ ‫رزییوتوہیئےہادیمےہہکھچکاوراومریھباظرہوہںےگاعدتاہللایسفرحےہہیوخابتالکلاچسےہاورا ےکاسھت‬ ‫یسکفرحیکٓاپ زش ںیہےہ۔ےھجما و توخابںیمولعمموہاتاھتہکوکیئڑبامیظعااشلناکمےہےسیجیسکوکڑلایئراجان‬ ‫وہاتےہا ےسہیتاتوتاثتبوہیئگہکرامریرفاتسےنباط ںیہیک۔ہیهدقهاہللاعتٰیللحرکدےوتدصاہربوسںاکاکم‬ ‫اکیاستعںیموہاجاتےہاوراسیعویئںاورانومولویںےکرھگوںںیماممتڑپاجوے۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪312‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫*رھپےتہکںیہہکدیساناحیسملیکوتنیہرکےتںیہ۔ئالھوسوچوتہکمہارگاےنپربمغیپےسانوھجےٹارتعااضتوجانیمہفاور‬ ‫وکریمشچےسرکےکحیسموکٓاامسنرزدنہاھٹبرکٓارضحنترےئکاجےتںیہانےکدوررکےنےکواےطسحیسمیکالصتقیق‬ ‫اکااہظرہنرکںیوتایکرکںی؟مہارگےتہکںیہہکوہزدنہںیہہکلبرمےئگںیہےسیجدورسےاایبنیھبرمےئگںیہوتانولوگںےک‬ ‫زندکیوتہییھباکی مسیکوتنیہوہیئ۔مہوتدخاےکالبےئوبےتلںیہاوروہےتہکںیہہکرفےتشٓاامسنرےتہکںیہ۔ا رتاءرکان‬ ‫وتںیمہٓاات ںیہاورہنیہا رتاءدخاوکایپراےہ۔ابدخااعتٰیلاجاتنےہہکسجفرحٓارضحنتیکرسکاشناورکتہیکیئگ۔‬ ‫رضورےہہکا اکدبہلےلایلاجوےاورٓارضحنتؐےکونراور اللوکدوتارهازرسوناتزہواشدابرکےکداھکایاجوےاور‬ ‫ہیا حیسمےکتبےکوٹےنٹاورا یکومتےکاثتبوہےنںیمےہ۔سپمہدخاےکءاشنءاورارادےےکاطمقبرکےت‬ ‫ںیہابانیکڑلایئمہےس ںیہہکلبدخاےسےہ۔‬ ‫انولوگںےنوترضحتحیسموکاخہصدخاانبایوہاےہاوررھپالہکےتںیہؤمدح۔اناکااقتعدےہہکوہزدنہےہاقمئےہ ی یلَع‬ ‫ال یّسہیاآء۔ اخقل‪،‬رازق‪،‬بىغدان‪،‬ییحم‪،‬ممنٹےہ۔ئالھاباتبںہکارگہیافصتدخایک ںیہوتسکیکںیہ؟رشبتیوتان‬ ‫افصتیکاحلموہیتکس ںیہ۔دخایئںیمرفقیہایکراہ؟ہیوتاسیعویئںوکدمددےرےہںیہ۔وپرے ںیہمیناسیعیئوت‬ ‫رضور۔ارگمہانےکاقعدئردہییکرتددیہنرکںیوتایکرکںی؟رھپںیمہاماننڑپےاگہک تیع ْتو تذ ِ اتّٰللِ االسم‪ٓ،‬ارضحنت‪،‬دخا‬ ‫اعتٰیلیکفرفےساپکیبناوررقٓانرشفیدخااکالکمربقح ںیہاوررضحتحیسمزدنہ ںیہہکلبرمرکریمشکرسرگنیہلحم‬ ‫اخاینرںیمدموفنںیہ۔یہیاچسدیقعہےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪82-83‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪136‬‬

‫*ضعباسیعیئاابخروںےنحیسمیکربقواہعقریمشکےکقلعتماظرہایکےہہکہیربقحیسمیک ںیہہکلبانےکیسکوحارییکےہ۔‬ ‫ا ذترکہرٓاپےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫ابوتانولوگںےنوخدارقاررکایلےہہکا ربقےکاسھتحیسماکقلعترضورےہوہہیےتہکںیہہکہیانےکیسکوحارییک‬ ‫ےہاورمہےتہکںیہہکحیسمیکےہ۔ابا ربقےکقلعتمہیاتریخیحیحصاہشدتےہہکوہصخشوجا ںیمدموفنےہوہ‬ ‫زہشادہیبناھتاوررقًابیار سوسرب ےسدموفنےہ۔اسیعیئےتہکںیہہکہیصخشحیسماکوحاریاھتابانریہوسالوہاتےہ‬ ‫اوراناکرفضےہہکوہاثتبرکںیہکحیسماکوکیئوحاریزہشادہیبنےکانمےسیھبوہشمراھت۔اوروہایسفرفٓاایاھتاورہی‬ ‫ًانیقیاثتب ںیہوہاتکس۔سپا وصرتںیمزجبا ےکامےننےکہکہیحیسمہیلعاالسلمیکیہربقےہاوروکیئاچرہ ںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪222‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫*ایسفرحروہىدےکڑبےڑبےومولیہیقفاوررفیسیرکےتےھت۔بجرضحتحیسمٓاےئاوہنںےنیھبااکنرایک۔ایدر‬ ‫وھکقحںیماکیوخوبشوہیتےہاوروہوخدوخبدلیھپاجیتےہاوردخاا یکامحتیرکاتےہ۔بجدخااعتٰیلےنےھجمامومرایک‬ ‫اھت۔ا و تںیماالیکاھتاوروکیئےھجماجاتنیھبہناھت‪،‬رگماباچپ زہارےسیھبزایدہااسننا ہلسلسںیماشلمںیہاور‬ ‫دوعیاکوشرچمایگےہ۔دخااعتٰیلارگاسھتہنوہاتاورا یکفرفےسہیہلسلسہنوہاتوتا یکاتدیئ‬ ‫افرافاعمںیما‬ ‫ٰ‬ ‫ویکرکنوہیتکسیھتاورہیہلسلساقمئویکرکنرہاتکساھت؟‬

‫اوررھپہی ںیہہکا فرقیںیمبسوکوخشایکایگاھت؟ ںیہہکلببسےساخمتفلاوربسوکانراضایکایگ۔اسیعیئاگل‬ ‫انراضاوربسےسڑبھرکانراضںیہ‪،‬ہکبجانوکانسایایگہکیبیلصااقتعدوکاپشاپشرکےنٓاایوہںاورانوکدوعتیکیئگہک‬ ‫اہمتراوسیعحیسمسجوکمتےندخاانبایےہاورسجیکیبیلصومتروجاہمترےزندکییتنعلومتےہاہمتریاجنت رصحن‬ ‫ےہوہاکیاعزجااسنناھتاوروہریمشکںیمرماڑپاےہ۔اسیعیئارگانراضےھتوتاوریسکوقمےکاسھتیھبحلصہنریہ۔ٓارویں‬ ‫ےکاسھتاگلاخمتفلہکبجانےکوینگ‪،‬قخساوردورسےدقتعماتیکایسیرتددییکیئگہکسجاکوجابانےسیھبکہنوہ‬ ‫ےکساگ۔اورٓارخدخااعتٰیلےناےنپاکینیباشننےکاسھتانرتجحوپرییک۔اورارگتارہواےلانراضےھتوتاملسمنیہ‬ ‫وخشوہےت‪،‬رگممتدھکیولہکانولوگںیکبجایطلغںاکنیل ںیئانےکہاشخئ‪،‬ریپزادوںومولویںاوردورسےولوگںیک‬ ‫دبوتعںاوررشماکہنروسامتوکاظرہایکایگاورانےکاخہناسزاقعدئوکوھکالایگوتہیبسےسڑبھرکدنمشاثتبوہےئ۔اب‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪137‬‬

‫انبسولوگںیکاخمتفلےکوہےتوہےئا ہلسلساکرتیقرکاناوردندبنڑبانھاتبںدخایکاتدیئےکریغبوہاتکسےہ؟ایک‬ ‫ااسنینوصنموبںےسمیظعااشلنہلسلسلچاتکسےہ؟‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪53‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫*حیسمیکربقوا عریمشکاکذرکاھت۔ا ےکقلعتموکھچکرفامای۔ا اکالخہصہیےہہکتہبےسوشایداوردال لئےسہیارم‬ ‫اثتبوہایگےہہکحیسمہیلعاالسلمیہیکربقےہ۔اوراہیںہنرصفانیکربقیہےہہکلبںیمنیقیراتھکوہںہکانےکضعب‬ ‫دووتسںیکربقںییھبایسہگجںیہ۔اولویفسٓافساکانمیہا ردالتلرکاتےہا ےکالعوہوچہکنوہاےنپونطںیم‬ ‫تایغرہھٹاےئےئگےھت۔ا ےئلا وگرٹنمنےکتحتوکحتمںیمیسکہگجرہہیہنےتکسےھت۔سپاہللاعتےلٰےنانر‬ ‫رمحرکےکدنسپایکہکاشماسیجرسدکلمیہانےکےئلوجتزیایکاہجںوہ ترترکےکٓاےئگ وہىدویںیکد ابتهدشه‬ ‫وقںیم ناکہتپ ںیہاتلماھت۔وہیھبوچہکناہیںیہٓاتادںیھت۔ا ےئلا رفضغیلبتوکادارکےنےکےئلیھباہیںاناکٓاان‬ ‫رضوریاھت۔اوررھپاہیںےکداہیتاوردورسیزیچوںےکانمیھبالبداشمےکضعبداہیتوہریہےسےتلمےتلجںیہ۔‬ ‫)ا ومہعقیتفمدمحماصدقاصبحےنرعضیکوضحراکریشاکظفلوخووموجدےہ۔ہیظفلالصںیماکریشےہ۔موتمہولگ‬ ‫چ‬ ‫المےتیلںیہ۔الصریمشکیاکریشوبےتلںیہاوراکریشالہکےتںیہ۔اورٓاریشربعاینزتانںیمکلماشماکانمےہاورک معنے‬ ‫امدننینعیاشمیکامدنن۔رھپاورتہبےسانمںیہ(‬ ‫رضحتےنرفامایہکوہبسانمعمجرکداتہکاناکوحاہلیسکہگجدایاجوے۔‬ ‫ایسہلسلسالکمںیمرفامایہک‬ ‫اامکلادلنیوجرایناتکبےہا ےساصفولعمموہاتےہہکہیار سوسرب اکاکییبنےہ۔رھپریمشکویںےکرمس‬ ‫ورواجوہریہوہىدویںےسےتلمںیہ۔ربرینرفایسیسنایسحےنیھبانوکینبارسالیئیہاھکلےہ۔ا ےکالعوہیڑواموحاریاک‬ ‫دنہواتسنںیمٓااناثتبےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪1‬ہحفص‪ 22-31‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫*مہبجحیسمیکومتےکےئلٓاتی فَلَ َّكا تَ َوفَّ ۡیتَنِ ۡی )ااملدئہ ‪(118:‬شیپرکےتںیہوتا رارتعضوہاتےہحیسمارگ‬ ‫واہعقبیلصےک دعریمشکےلچٓاےئےھتوترھپانوکاجبےئ فَلَ َّكا تَ َوفَّ ۡیتَنِ ۡی ےکہیانہکاچےیہاھتہکبجوتےنےھجمریمشکاچنہپ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪138‬‬

‫دای۔ا ارتعاضاکوجابہیےہہکارتعاضاکیسفطہےہ۔ہیچسےہہکحیسمہیلعاالسلمبیلصرےسزدنہارتےٓاےئاور‬ ‫ومہعقاپرکوہواہںےسریثکےلچٓاےئ۔نکیلا ٓاتیںیماہللاعتٰیلےناخموفلںاکاحلوتوپاھچ ںیہ۔وہوتانیکاینپاتم‬ ‫اکاحلوپاتھےہ۔اخمفلوتدبوتسراکرفذکابےھت۔‬ ‫دورسےاہیںےسحیسمہیلعاالسلمےناےنپوجابںیمہییھبرفامایےہ َما دُمۡ ُ‬ ‫ت فِ ۡی َِمۡ )ااملدئہ ‪(118:‬ںیمبجکتان‬ ‫ض ِھ ْم۔ َما دُمۡ ُ‬ ‫ںیماھت۔ہی ںیہاہک َما دُمۡ ُ‬ ‫ت فِ ۡی َِمۡ ظفلراقاضرکاتےہہکاہجںےسحیسماجںیئواہںانےک‬ ‫ت فِ ۡ ٓی اَرْ ِ‬ ‫وحارییھباجںیئ۔ہی ںیہوہاتکسہکدخااعتٰیلاکاکیامومرورملساکیتخساحدہثومتےساچبایاجوےاوررھپدہدخااعتٰیل‬ ‫ےکاذنےس ترترکےاورا ےکریپواوروحاریاےستالکلاہنتوھچڑدںیاورا اکاھچیپہنرکںی۔ ںیہہکلبوہیھبان‬ ‫ےکاپ اہیںٓاےئ۔اہںہیوہاتکسےہہکوہاکیدہعفیہاسرےہنٓاےئوہںہکلبقرفتقوطررٓاےئگوہں۔انچہچنیڑواماکوت‬ ‫دنہواتسنںیمٓااناثتبیہےہاوروخداسیعویئںےنامنایلےہ۔ا مسیک ترتےکےئلوخدٓارضحنتےلصاہللہیلعوملس‬ ‫ٓاپےن ترتیک‬ ‫ٓاپےکوافداراوراجںراثردخاموموجدےھت۔نکیلبج ؐ‬ ‫یک ترتیکریظنوموجدےہ۔احالہکنہکمںیم ؐ‬ ‫وترصفرضحتاوبضر ریضاہللہنعوکاسھتےلایل۔رگما ےک دعبجٓاپدمہنیچنہپےئگوتدورسےااحصبیھبےکى دع‬ ‫درگیےوںیہاج ےنچنہ۔اھکلےہہکبجٓاپ ترترکےکےلکناوراغرںیماجرکوپدىشہوہےئوتدنمشیھبالتشرکےتوہےئ‬ ‫واہںاجےچنہپ۔انیکٓاٹہاپرکرضحتاوبضر ؓربھگاےئوتاهللاعتٰیلےنویحیکاورٓارضحنتےلصاہللہیلعوملسےنرفامای َ​َل‬ ‫ت َۡحز َۡن اِ َّن ٰ ّ‬ ‫للاَ َم َعنَا)اںہب ‪(40:‬ےتہکںیہہکوہےچینارترکا وکدےنھکییھبےئگرگمدخااعتےلٰیکدقرتےہہکاغرےک‬ ‫ ہنرڑکمیےناجالنتدایاھت۔اےسدھکیرکاکیےناہکہکہیاجالوت(ٓارضحنتےلصاہللہیلعوملسیک)دیپاشئےسیھبس ےلاک‬ ‫ےہ۔ا ےئلوہواسپےلچٓاےئ۔یہیوہجےہوجارثکااکربوبکنعتےستبحمرکےتٓاےئںیہ۔‬ ‫ قضےسیجٓارضحنتےلصاہللہیلعوملسےنتاووجداکیرگوہریثکےکا و تاوبضر ؓیہوکاسھتچ اندنسپایکایسفرحر‬ ‫رضحتیسیعہیلعاالسلمےنرصفیڑواموکاسھتےلایل۔اورےلچٓاےئ۔سپبجوحاریانےکاسھتےھتوترھپوکیئ‬ ‫ارتعاض ںیہراتہ۔‬ ‫دورساوسالا رہیرکےتںیہہکبجہکوہ‪17‬اسلکتزدنہرےہوتانیکوقمےنرتیقویکںہنیک؟‬ ‫ا اکوجابہیےہہکا اکتوبتدانیرامرےذ ہ ںیہ۔مہےتہکںیہرتیقیکوہیگنکیلوحادثروزاگرےنہ ککرکدایوہ‬ ‫اگ۔ریمشکںیمارثکززلےلاورالیسبٓاےترےتہںیہ۔دمتدرازےک دعوقمڑگبیئگ۔نکیلا ںیموکیئہبش ںیہوہاتکسہکوہ‬ ‫ار َّو َم ِع ۡی ٍن )اوملاونن ‪(51:‬ےکقلعتمضعبےتہکںیہہکوہاشمیہ‬ ‫اکیوقمیھت۔ ٰا َو ۡی ٰنَُ َكا اِ ٰلی َر ۡب َو ٍ​ٍ َذا ِ‬ ‫ت قَ َر ٍ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪139‬‬

‫ںیماھت۔ںیماتہکوہںہیتالکلطلغےہ۔رقٓانرشفیوخدا ےکاخمفلےہا ےئلہک اٰ یوی ظفلوتا ہگجاامعتسلوہات‬ ‫ےہاہجںاکیتبیصمےک دعاجنتےلمانپہدیاجوے۔ہیتاتا رو یتنطلسںیمرہرکا ںیہبکاحلصوہیتکسیھت۔‬ ‫وہوتواہںرہےتکسیہہنےھت۔ا ےئلالز یوطرراوہنںےن ترتیک۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪1‬ہحفص‪22-22‬اڈینشی‪8112‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 85‬دربمس‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪140‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫وچدہےکںودوکڑبیانمتبسےہوچدوھںیدصیاکاچدناکلموہاتےہایسیک‬ ‫ص َر ُك ُم ه ٰ‬ ‫ّللاُ بِبَ ْد ٍر َّو اَ ْنتُ ْم اَ ِذلَّة )ٓال‬ ‫فرفاہللاعتٰیلےن لَقَ ْد نَ َ‬ ‫رمعان ‪(124:‬ںیمااشرہایکےہ۔ینعیاکیدبروتوہاھتبجہکروسلاهللیلص‬ ‫اہللہیلعوملسےناےنپاخموفلںرحتفاپیئا و تیھبٓاپیکامجتعلیلق‬ ‫یھتاوراکیدبرہیےہ۔دبرںیموچدوھںیدصییکفرفااشرہےہا‬ ‫و تیھباالسمیکاحتلاذہلیکوہریہےہوساناسرےوںووںےکوماقف‬ ‫اہللاعتٰیلےنےھجموعبمثایکےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪ 2‬ہحفص‪222‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 22‬امرچ ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪141‬‬

‫(طسق ‪)82‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب اقداین‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ںیمٓاجلکاطوعنےساقداینےکظوفح رےنہےکےیلتہبداعںیئرکاتوہںاورتاووجدا ےکہکاہللاعتٰیلےنڑبے‬ ‫ن یرکاشناورانغءذایتےسوخفہن‬ ‫ڑبےوںوےرفامےئںیہنکیلہیوُس ِءادباوراایبنءےکفرقیےسدورےہہکدخایک ی ال ت ْ د‬ ‫ایکاجوے۔ٓاجس ےلو تیہہیاماہموہا۔‬ ‫دم یرلبزدوچایدٓاورم‬ ‫انماجتوشردیهادنررحم‬ ‫وشردیہ ےسرمادداعرکےنواالےہاوررحمےسرمادسجردخاےنابتیہوکرحامرکدایوہاوردمےمرلبزددخایکفرفےہ‬ ‫ینعیہیداعںیئوقیارثںیہںیما ںیہدلجیوبقلرکاتوہں۔ہیدخااعتٰیلےکلضفاوررتمحاکاشننےہدمےمرلبزداظبرہ‬ ‫اکیہریلحاساحمورہوہاتکسےہرگمہیایسےکہاشہبےہوجاخبریںیمےہہکومنمیکاجناکنےنلںیمےھجمرتددوہاتےہ۔‬ ‫وترتیںیموجاتھچپانوہریہےکاافل ٓاےئںیہدرالصوہایس مسےکاحمورہںیہوجا ہلسلسیکانوایفقیکوہجےسولوگںےن‬ ‫ ںیہےھجمس۔ا اماہمںیمدخااعتٰیلیکاٰیلعدرہجیکتبحماوررتمحاکااہظرےہاوررحمےکظفلںیموگایافحتظیکفرف‬ ‫ااشرہےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪31-37‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫لک‬ ‫ا ےک دعرضحتادق ےن ھْامےکقلعتمفشکاکذرکایکوجہکرباکتادلاعءےکالٹیئجیپراپھچوہاےہ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬ ‫لک‬ ‫لک‬ ‫ دعازںیرفامایہک‪:‬۔اکیدہعفںیمےنا ھْامےکقلعتمداھکیہکاکیزىنہےہا اکلھپڑبااتکمچےہاور ھْاماکرس‬ ‫لک‬ ‫ڑپاوہاےہاےسا زىنےےسرودایےہاوراہکایگےہہکرھپہیاقداینںیمہنٓاوےاگ(اناایمںیم ھْاماقداینںیماھت‬ ‫‪142‬‬

‫اورا ےکلتقےساکیامہرتشیپاکہیواہعقےہ)رفامایہک‪:‬۔‬ ‫لک‬ ‫ہیاجعابئتںیہمتخوہےنںیم ںیہٓاےت ھْامےکلتقےکو تبجالتیشںیماکک اتدےھکیےئگوتا ںیمتہبےس ط‬ ‫ےلکن نںیماھکلاھتہکوہثیبخامراایگےہااھچوہاہکوگشیپیئوپریوہیئا ںیموجوگشیپیئوپریےکاافل ےھتوہاکحمےسرہ‬ ‫کشاورہبشوکدوررکےتےھت۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪82-1‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رہظےسس ےلولدایھہنےسٓاےئوہےئاابحبےنرشفاینزاحلصایک۔اقیضوخاہجیلعاصبحےنومولیدمحنیسح‬ ‫اصبحیکالماقتاکذرکایکہکںیمےنانوکاہکاھتہکاقداینولچ۔‬ ‫رفامای‪:‬ارگوہاہیںٓااجوےوتا وکالصاحالتولعمموہںاوررامریامجتعیکرتیقاکہتپےگلوہایھبکتنیتوسکتیہ‬ ‫اتہکےہاوراہیںابڈڑیھالھکےسیھبدعتادزایدہڑبھیئگےہ۔ارگہبشوہوتوگرٹنمنےکوضحردروخاتسرکےکرامری‬ ‫امجتعیکاگلرمدمامشریرکاںیل۔ربانیہادمحہیںیموجاھکلاھتہک اِ َذا َجآ َء نَمْ ر ٰ ّ‬ ‫ُللاِ َو ْالفَ ْتحُ۔ َوا ْنتَ ٰھی اَ ْم ُر‬ ‫ْس ٰھ َذا بِ ْال َح ِّ‬ ‫ق۔ ابدںیھکیہکوہو تٓاایےہای ںیہ۔وگرٹنمناجنپبیکدختمںیموج‬ ‫ال َّز َما ِن اِلَ ْینَا۔ اَلَی َ‬ ‫رومیرلیربمتس‪8111‬ءںیماجیھبایگاھت۔ا ںیماصفا ارمیکوگشیپیئےہہکہیامجتعنیتاسلںیماکیالھکوہاجےئیگ‬ ‫اوروہوپریوہیئگ۔تہبےسولگاےسیافعضءو قتاءںیمےسںیہوجا ہلسلسںیمدالخوہےکچںیہرگمٓا ںیہےتکس۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪22‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رعباصبحےنادرھادرھہریٓاتادیوکدھکیرکرعضیکہکہیرصفوضحریہاکدمےہہکسجیکاخفرا دقراوبنہےہ‬ ‫ورہنا ہریٓاتادہگجںیموکناوربکٓااتےہ۔‬ ‫رفامایہک‪:‬۔ا یکلاثلہکمیکےہہکواہںیھبرعبولگدوردرازوہگجںےساجرکاملوہریهالےتںیہاورواہںھٹیبرک‬ ‫ش۔ ٖا ٰلفِ ِھ ْم۔‬ ‫اھکےتںیہ۔ایسیکفرفااشرہےہا وسرۃںیم ِ َِلی ْٰل ِ‬ ‫ف ق ُ َر ْی ٍ‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪53‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪143‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫وہدےتھکیہکا دقررصنںیتاوراتدیئںیوجاہللاعتٰیلرکراہےہایکہییسکرتفمیاورذکابوکیھبلمیتکسںیہ؟رہزگ ںیہ۔‬ ‫وکیئصخش ِ ل‬ ‫دوعیبکرکاتکسےہ۔ایکوہاتکھت ںیہ؟اوررھپاہللاعتٰیلرتفمیےکےیلا دقر‬ ‫رصنتا ہٰیےکریغبا دقر ٰ‬ ‫ہریت ںیہداھکاتہکاےسہ ککرکے؟ہکلبا وکتلہمداتیاجاتےہاورہنرصفتلہمہکلبا یکوگشیپویئںوکیھباچس‬ ‫رکداتیےہاوردورسےولوگںےکاقمےلبںیموجا یکاخمتفلرکےتںیہایسیکاتدیئرکاتےہاورایسوکحتفداتیےہ۔ااسنین‬ ‫وکحتمےکاقمہلبںیمارگوکیئصخشا رتاءرکاتےہاوروھجیٹاحتلانبرکےہکہکںیمدہعہداروہںوتوہڑکپااجاتےہاورا‬ ‫وکتخسزسادیاجیتےہنکیلایکہین بجیکتات ںیہہکاکیرتفمیاهللاعتٰیلرا رتاءرکاتاجوےاوررھپاشننیھبداھکات‬ ‫اجوےاوراےسوکیئہنڑکپے۔ربانیہادمحہییکااشتعوکیبرب ےکرقبیوہےئ۔ہیوہزامہناھتہکبجاگںںںیمیھبمہ‬ ‫وکوکیئخان ت ںیہرکاتاھت۔اگںںواےلوموجدںیہ۔وخدومولیدمحمنیسحسجےنا اتکبررویویاھکلےہزدنہوموجد‬ ‫ےہا ےسوپوھچہکا و تایکاحلاھت۔اےسیو تدخااعتٰیلےنرفامایہکوفجدروفجولگریتےاپ ٓاںیئےگ۔ یَاْ‬ ‫ق دوردرازےسریتےاپ ولگٓاںیئےگاوراحتفئٓاںیئےگ۔اوررھپہییھباہکہکولوگں‬ ‫تُوْ نَ ِم ْن ُك ِّل فَ ٍّج َع ِك ْی ٍ‬ ‫ےسانکھتتم۔ابوکیئوسےچاوردےھکیہکدخااعتٰیلےکہیوںوےسکفرحروپرےوہےئںیہ۔انرہفوتسںوک‬ ‫وگرٹنمنےکاپ دھکیےلوجٓاےنواےلامہمونںیکرمبتوہرکہتفہواراجیتںیہاورڈاکاخہناوررلیےکررٹسجوںیک‬ ‫ڑپاتلرکےسجےسہتپےگلاگاہکںاہکںاحتفئاورروہیپٓاراہےہاوراقداینںیمھٹیبرکدںیھکیہکسکدقروجہماوراوبنہ‬ ‫ولخمقاکوہاتےہ۔ارگاہللاعتٰیلاکلضفاورا یکفرفےساشبرتاوروقتہنےلموتااسننکھتاجوےاورالماقوتںےس‬ ‫ربھگااتےھٹ۔رگمےسیجا ےنہیاماہمایکہکربھگاانہنوےسییہوقتیھباطعیکہکربھگاٹہوہیتیہ ںیہاورااسییہارگنزیی‪،‬‬ ‫اردو‪،‬رعیب‪،‬ربعاینںیمتہبےساماہامتوہےئوجا و تےسےپھچوہےئوموجدںیہاوروپرےوہرےہںیہ۔ابدخارت‬ ‫دلےلرکریمےاعمہلمروغررکےتوتاکیونرانیکرربہیرکاتاوردخایکروحانرتنیکساوراانىمطنیکراںیہوھکل‬ ‫دہ ی۔وہدےتھکیےکایکہیااسنیناط تےکادنرےہوجا مسیکوگشیپیئرکے؟ااسننوکاینپزدنیگےکاکیدماکرھبوہس‬ ‫ ںیہوہاتکسوتہیسکفرحہہکاتکسےہہکریتےاپ دوردرازےسولخمقٓاےئیگاوراےسیزامےنںیمیربداتیےہہکبجوہ‬ ‫وجحمبےہاورا وکوکیئاےنپاگںںںیمیھبخان ت ںیہرکات۔رھپوہوگشیپیئوپریوہیتےہا یکاخمتفلںیمانونخںکت‬ ‫زوراگلایاجاتےہاورا ےکابتہرکےناوردعمومرکےنںیموکیئرسکتایق ںیہریھکاجیترگماہللاعتٰیلا وکربودنمرکاتاور‬ ‫رہیئناخمتفلرا وکمیظعااشلنرتیقاتشخبےہ۔ایکہیدخاےکاکمںیہایااسنینوصنموبںےکےجیتن؟الصیہیےہہکہیدخا‬ ‫اعتٰیلےکاکمںیہاورولوگںیکرظنوںںیمبیجع۔ومولویںےناخمتفلےکےیلالہجءوکڑھباکایاوروعاموکوجشدالای‪،‬لتق‬ ‫ئ‬ ‫ےکوتفےدی‪،‬رفکےکوتفےاشعئےئکاوررہفرحےساعمولوگںوکاخمتفلےکےئلٓاامدہایکرگمایکوہا؟اہللاعتیلٰیک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪144‬‬

‫رصنںیتاوراتدیئںیاوریھبزورےکاسھتوہںیئ۔ایسےکوماقفوجا ےناہکاھتہک’’داینںیماکیرذ رٓاایرداینےنا وک‬ ‫وبقلہنایکرگمدخااعتٰیلاےسوبقلرکےاگاورڑبےزورٓاورولمحںےسا یکاچسیئاظرہرکےاگ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪881-887‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ل‬ ‫ک‬ ‫رھپٓارویںےکاقملبںیماکیاشننےھجمدایایگوج ھْامےکقلعتماھتوہاالسماکدنمشاھتاوردنگیاگایلںدایرکاتاورربمغیپ‬ ‫دخایلصاهللہیلعوملسیکوتنیہرکاتاھت۔اہیںاقداینٓاایاورا ےنھجمےساشنناماگنںیمےنداعیکوتاهللاعتٰیلےنےھجمیرب‬ ‫دی۔انچہچنںیمےنا وکاشعئرکدایاورہیوکیئیفخمتات ںیہلکدنہواتسنا وکاجاتنےہہکسجفرحلبقازو تا یک‬ ‫ومتاکہشقنچنیھکرکداھکایایگاھتایسفرحوہوپراوہایگ۔ا ےکالعوہاورتہبےساشنانتںیہوجمہےناینپاتکوبںںیمدرج‬ ‫ےیکںیہاورا ریھبمہاامینرےتھکںیہہکرامرادخاےنکھتواالدخا ںیہوہذکتبیرکےنواولںےکےیلرہو تایطرےہںیم‬ ‫ےناجنپبےکومولویںاوراپدرویںوکایسیدوعتیکےہہکوہریمےاقملبںیمٓارکاناشنانتوکوجمہشیپرکےتںیہ‬ ‫ہلصیفرکںیل۔ارگانوکہنامںینوتداعرکاتکسوہںاوراےنپدخارنیقیراتھکوہںہکاوراشنناظرہرکدےاگنکیلںیمداتھکی‬ ‫لک‬ ‫وہںہکوہدصقتینےسا فرف ںیہٓاےتہکلب ھْا یےلمحرکےتںیہرگمدخااعتٰیلیسکیکوکحتمےکےچین ںیہےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪221‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫االتخفذمابہاکوجدخااعتٰیلےناینپتمکحیلمعےسراھکےہہییھباکیدمعہزیچےہ۔ا ےسااسنونںیکلقعڑبیتھےہ‬ ‫داینںیمارگیسکاعمہلمںیماافتقیھبرکےتںیہوتا یکتارکیدرتارکیزجویئںکتانچنہپاحملوہاجاتےہاورزجیئدرزجیئ‬ ‫یتلکنیلچٓایتےہ۔ابتدہلایخالتےکےیلوعمجمںںیمرقت رںیرکینیھبایھچزیچںیہنکیلایھبکترامرےکلمںیماےسی‬ ‫ذبولگتہبیہمکںیہہکلب ںیہںیہوجٓاراماورانمےکاسھتاینپاخمفلراےئاظرہرکںیکس۔‬ ‫ںیمےنوخدہیاچاہاھتاورریماارادہےہہکاقداینںیماکیہگجایسیانبوںیاہجںفلتخمولگذمابہےکعمجوہرکاےنپاےنپ‬ ‫ذمبہیکدصا تاوروخویبںوکٓازادیےسایبنرکںیکس۔ںیمداتھکیوہںہکارگااہظرقحےکےیلابمےثحاوررقت رںی‬ ‫وہںوتتہبایھچتاتےہرگمرجتہبےساثتبوہایگےہہکانںیمہنتفواسفداکہنظموہاتےہا ےیلںیمےنانابمک ںںوک‬ ‫وھچڑدایےہنکممدواچرٓاد یاےسییھبوہںوج رباوررن یےکاسھتاےنپاخمفلیکتاتنسںیلنکیلرثکتاےسیولوگںیک‬ ‫وہیگوجوعاماانل ںیمےسوہےتںیہاوروہاےنپاخمفلےک ہنےساکیظفلیھباےنپذمبہےکالخف ںیہنسےتکسوخاہ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪145‬‬

‫وہانتکیہرنمویکںہنوہ۔وچہکنبجاخمفلایبنرکےاگوتوکیئہنوکیئظفلا ےک ہنےسااسی لکاتکسوجا ےکرفقی‬ ‫اخمفلیکیطلغےکااہظرںیموہاگاورا ےسوعامںیموجشلیھپاجاتےہایسیہگجوتبتانمرہاتکسےہبجاھجمسےنواال‬ ‫اورےنھجمسواالا فرحںیھٹیبہکےسیجتاپےٹیبںیموکیئربایئداتھکیےہاورا وکاھجمساتےہوتوہرن یاور ربےسا وکنس‬ ‫ اتیےہایسیتبحمیکششکےساہتبلافدئہوہاتےہظیغوبضغیکاحتلںیمہیادیمرانھکہکوکیئافدئہوہاخمایخلےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪255-252‬اڈینشی ‪2283‬ء(‬

‫لقنرہعقاجنمبن‬ ‫رضحتحیسموموعدہیلعاولصلۃواالسلم‬ ‫انبمایمں لدمحماصبحاسیعیئ‬ ‫رشب ریخواعتیفاورہنشیپٓاےنیسکوبجمریےکریمیفرفےسہیوںوہےہہکارگ‪22‬اوتکرب‪8123‬ءےک دعایمں لدمحم‬ ‫اصبحا تاتیکےھجماالطعدںیہکوہاقداینںیمٓاےنےکےیلایطرںیہوتںیمانوکالبولںاگاتوجوسالرکانوہوہرکںی۔‬ ‫وسالرصفاکیوہاگاوررفنیقیےکےیلوجاباوروجاباوجلابدےنیےکےیلاچردنیکتلہموہیگاورایہناچردونں‬ ‫ےکادنرریمایھبقحوہاگہکوسیعحیسماورا یکدخایئیکتبسنایالیجناوروتراتےکقصقیکتبسنوجاسیعویئںےک‬ ‫وموجدہدیقعہےسدیپاوہاتےہ‪،‬وکیئوسالرکوں۔ااسییہاناکقحوہاگہکوہوجابدںی۔رھپریماقحوہاگےکوجاب‬ ‫اوجلابدوں۔اورہیارمرضوریوہاگہکایمں لدمحماصبحاقداینےساجےنےسس ےلےھجماالطعدںیہکوہاالسمایرقٓان‬ ‫رشفیرایکارتعاضرکاناچےتہںیہاتمہیھبدںیھکیہکدایعقوهارتعاضااسیےہہکوسیعحیسمیکالیجنایا ےکاچلنلچای‬ ‫ا ےکاشنونںروارد ںیہوہات۔وگےھجمتہباوسف ےہہکاےسیولوگںوکاخمبطرکوںہکابیھباورا زامہنںیما‬ ‫صخشوکسجےکااسنینفعضا یکالصتقیقوکاظرہرکرےہںیہدخارکےکامےتنںیہرگمرامرارفضےہہکذخ لےس‬ ‫ذخ لذمبہواولںوکیھبانےکجنلیچےکو تردہنرکںیا ےیلمہرد ںیہرکےت۔تاآلرخہیرضوریےہہکوہاانپحیحصاور‬ ‫وپراہتپھکلرکےھجمدںیاتریمےوجابےک ےنچنہںیموکیئد تشیپہنٓاوےینعیالوہرںیماہکںاورسکہلحمںیمرےتہںیہ‬ ‫اوروپراہتپایکےہرکمرہیہکٓاپےکاانىمطنےکےیلاسیجہکراتوکٓاپےنراقاضایکاھتںیمہییھبوںوہرکاتوہںہکارگ‬ ‫ٓاپریمےےنھکلراقداینںیمٓاوںیاورریمییسکوبجمریےسریغبابمہثحےکواسپاجوںیوتںیمدوفرہفٓاپوکالوہراک‬ ‫ئ‬ ‫رکاہیدوںاگاوروجراتوکٓاپوکا غلنیتروےپدیےئگںیہ۔ا ںیمٓاپرہزگہیایخلہنرکںیہکیکرحہجیکروحےس‬ ‫ٓاپاکہیقحاھتویکہکنسجاحتلںیممہےناینپرگہےسرخچااھٹرکٓاپوکروےنکےکےیلالوہرںیماترجیھبدایاھتاورنیت‬ ‫ طیھبےجیھبرھپا وصرتںیمٓاپاکہیاصقننٓاپےکذ ہاھترگمںیمےنضحمذمیبہرموتےکوطررٓاپوکنیتروےپ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬ ‫ئ‬ ‫دیورہنھچکٓاپاکقحہناھت۔ااسییہا و تکتہکٓاپیکتینںیموکیئرصحیبصعتہاشیدہہنرکوںااسییہرہاکی‬

‫‪146‬‬

‫دہعفریغبٓاپےکیسکقحےکرکاہیدےاتکسوہںضحماکیاندارایخلرکےکہنیسکاوروہجےس۔‬ ‫ارلامقاخاسکرریمزاالغمادمح‬ ‫‪6‬اوتکرب‪8123‬ء‬ ‫ہیرہعقےلرکرھپیھبایمں لدمحموکرقارہنٓاایاورہکبجرہظےکو ترضحتادق یرشفیالےئوتےنہکےگلوجاافل ںیم‬ ‫ازیادرکااناچاتہوہںوہرکدورگدخاےکحیسمےناےسانمبسہناجاناورٓارخایمں لدمحماصبحرتصخوہےئ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪212-211‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اَل ْك َرا ُم لَھَلَ َ ْال َكقَا ُم ایک‬ ‫بجاطوعنیکٓاگڑھبکریہےہوتابوکیئوسےچہکاکیرتفمیہہکاتکسےہہک لَوْ َ​َل ْ ِ‬ ‫نکممہناھتہکوہوخدیہرماجوےاوراطوعناکاکشروہا و تاقداینلثمہکمےہہکا ےکاردرگدولگہ ککوہرےہ‬ ‫ںیہاوراہیںدخاےکلضفےستالکلانمےہہکمیکتبسنیھبےہ یُتَ َخطَّفُ النَّاسُ ِم ْن َحوْ لِ ِھ ْم )اوبكنعلت ‪(68:‬ہک‬ ‫اَل ْك َرا ُم ےسولعمموہاتےہہکدخااعتٰیلا رسزنیمےسرایض‬ ‫ولگا ےکرگدووناحےساکچےیلاجوںیےگ لَوْ َ​َل ْ ِ‬ ‫ ںیہےہاورےھجمہییھباماہموہاےہ َما َکانَ للاُ لِیُ َع ِّذبَ​َُمۡ َواَ ۡنتَ فِ ۡی َِمۡ ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪71‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ا اقمموکدخااعتٰیلےنانمواالانبایےہاوروتمارتوشکفواماہامتےساظرہوہاےہہکوجا ےکادنردالخوہاتےہوہا‬ ‫نموہاتےہ۔وتاباناایمںیمہکبجرہفرفہ کتکیکوہالچریہےہاوروگہکاطوعناکزورابمکےہرگمایسوکل ایھب‬ ‫کتقلطما ےساخیل ںیہےہ۔ا ےیلا ہگجوکوھچڑرکواہںاجانالخفتحلصمےہ۔‬ ‫ٓارخاکروجتزیہیرقاراپیئہکاجناصبحیکاشدیےہوہاورڑلیکیکفرفےسا اکویلاکیصخشو لیوہرکاہیںاقداین‬ ‫ںیمٓااجوںیاوراہیںاکنحوہ۔رضحتاصبحیکداعیھبوہیئگاوروخدومولیدبعارکلمیاصبحایکہکلبرضحتادق یھب‬ ‫ا رقتبیاکنحںیماشلموہاجوںیےگ۔ایکااھچوہلکادمحیاابحبا وجتزیردلمعرٓادمرکںیاوربجیھبکیسکاکاکنح‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪147‬‬

‫وہانوہاوردخااعتٰیلےنانوکااطتستعدیوہہک رفرخچربداتشرکےکاہیںچنہپںیکسوتوہاکنحاہیںاقداینیہںیموہا‬ ‫رکے۔‬ ‫سجڑلےکےکرہتشیکہیرقتبییھتا اکرہتشاولاکیایسیہگجوہاوہااھتوجہکرضحتیکتعیبںیم ںیہےھتاوربج‬ ‫ہیرہتشاقمئوہااھتوتا و تڑلاکیھباشلمتعیبہناھتبجڑلےکےنتعیبیکوتڑلیکواولںےنا ےیلڑلیکدےنیےس‬ ‫ااکنررکدایڑلاکرمزایئےہ۔‬ ‫ا ذرکررضحتادق ےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫اولاولہیولگاکیدورسےوکاکرفےتہکےھتینسواہویبںیکاورواہیبینسیکریفکترکاتاھترگمابا و تبسےن‬ ‫وماتقفرکیلےہاوراسرارفکااھٹکرکےکوگایمہرڈالدایےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪871-877‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اکیویرنیپاصبحرمہایہایمںرعماجادلنیرمعومیکحونردمحماصبحادمحی…‪ .‬رصعےکو تاقداینچنہپےئگاہجں‬ ‫اقدایینادمحیاابحبےنڑبےاپتکےساناکاابقتسلایک۔امنزرغمبںیموہامجتعےکاسھتاشلموہےئ…‪ ..‬دعادایگیئ‬ ‫امنزایمںرعماجادلنیاصبحرمعےنانوکرضحتادق ےسارٹنوڈوی ایکاورانےکزمدیاحالتےسویںاالطعدی‬ ‫ہک‬ ‫ہیاکیاصبحںیہوجہکٓارٹسایلیےسٓاےئںیہ‪7‬اسلےسرشمفتاالسمںیہاابخراتںیمیھبٓاپاکرچاچراہےہٓارٹسایلی‬ ‫ےسڈنلنےئگاورواہںریفسرومےساوہنںےنارادہاظرہایکہکاالس یولعمےسواتیفقاحلصرکاناچاتہوہں۔ریفسروم‬ ‫ےنانوکاہکہکمتاقرہہ(داراتنطلسل)رصمںیماجںرگماتمہوشمرہےکوطررالرڈےلنیٹسےنانوکوشمرہدایہکاہمتراہیداع‬ ‫یئبمبںیماحلصوہاگ۔ہیواہںرھپےتوہےئہتکلکٓاےئ۔را ہتںیماکیرںایدیھکیاورا ہگجےسالوہرٓاےئ۔اہجںہک‬ ‫اوہنںےنوضحراکذترکہانساورابزایرتےکےیلاہیںاحرضوہےئ۔ابمہذلیںیموہوگتفگدرجرکےتںیہوجہک‬ ‫ونملسماصبحاوررضحتادق حیسموموعدہیلعاولصلۃواالسلمےکدرایمنوہیئ۔رشمفتاالسموہرکاناکانمدبعاقحراھک‬ ‫ایگاھت۔‬ ‫ذلییکوگتفگوجہکدمحمدبعاقحاوررضحتادق ےکامنیبوہیئ۔ا ےکرتامجنوخاہجامکلادلنیاصبحڈیلپریب۔اے‬ ‫ےھت۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪148‬‬

‫دمحمدبعاقحلاصبح‪:‬ںیماہجںںیہکرھپاتراہوہںریماواہطساےسیاملسمونںےسراہےہوجہکایوتوخدارگنزییاجےتنےھتاور‬ ‫تااشملہفھجمےسوگتفگرکےتےھتاورایذبرہعیرتامجنےکمہاےنپاطمبلاکااہظررکےتےھتںیمےناکیدحکتولوگںےک‬ ‫ایخالتےسافدئہااھٹایاورریبوینداینںیموجالہاالسمںیہانےکایکاحالتاورایخالتںیہ۔ا ےکاعترفیکٓارزوریہ۔‬ ‫رواحینوطرےسوجلیموجلاکیوکدورسےےسوہاتکسےہا ےکےیلزتانداینیکرضورت ںیہےہاورا رواحین‬ ‫قلعتےسااسنناکیدورسےےسدلجدیفتسموہاتکسےہ۔‬ ‫رضحتحیسموموعد‪:‬رامرےذمبہاالسمےکفرقیےکوماقفرواحینفرقیرصفداعاوروتہجےہنکیلا ےسافدئہ‬ ‫ااھٹےنےکےیلو تاچےیہویکہکنبجکتاکیدورسےےکاقلعتتاگڑےھہنوہںاوردیلتبحماکرہتشاقمئہنوہاجےئ‬ ‫بتکتا اکارثوسحم ںیہوہات۔یداتیاکفرقییہیداعاوروتہجےہ۔اظرہیلیقواقلاورںوظفںےسھچکاحلص ںیہ‬ ‫وہات۔‬ ‫دمحمدبعاقحلاصبح‪:‬۔ریمیرطفتا مسیکوا عوہیئےہہکرواحینااحتدوکدنسپرکیتےہںیمایساکایپاسوہںاوراچاتہ‬ ‫وہںہکا ےسرھباجںں۔سجو تےسںیماقداینںیمدالخوہاوہں۔ںیمداتھکیوہںہکریمادلىلستاپایگےہاور‬ ‫ابکتسجسجےسریمیالماقتوہیئےہےھجمااسیولعمموہاتےہہکا ےسریماد رہنیاعترفےہ۔‬ ‫رضحتادق حیسموموعدہیلعاالسلم‪:‬۔دخااکاقونندقرتےہہکرہاکیروحاکیاقبلوکاچیےہبجوہاقبلایطر‬ ‫نف‬ ‫وہاتےہوتا میں حروحوخدوخبدوہاجاتےہ۔ٓاپےکےیلہیرضوریارمےہہکوجتقیقدخااعتٰیلےنےھجمروھکیلےہ‬ ‫ا ےسٓاہتسہٓاہتسہٓااگیہاپویلںی۔اعمالہاالسمںیمسجدقراقعدئااشتعاپےئوہےئںیہانںیمتہبیسایطلغںںیہ‬ ‫اورہیایطلغںانںیماسیعویئںےکلیموجلےسٓایئںیہنکیلابدخااچاتہےہہکاالسماکاپکاوراونررہچہداینوک‬ ‫دالھکوے۔رواحینرتیقےکےیلدیقعہیکافصیئرضوریےہ۔سجدقردیقعہاصفوہاگایسدقررتیقوہیگ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪213-212‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫دنچااحصباینپجوتسراتےکالعجےکےئلالوہریرشفیےلےئگوہےئےھتاورااجنماکرولعمموہاہکسِمڈارٹکوںےک‬ ‫العجےسوکیئرفقرمضولعمم ںیہوہات۔ا ےئلوضحرہیلعال ّسلامےنرفامایہک‪:‬‬ ‫وچہکنہیولگدتمنیرظن ںیہٓاےت۔ا ےئلرطخہےہہکوکیئاورفیلکتہنڑبھاجوے۔انوکدہکوہکےلچٓاوںی۔اشیف‬ ‫اہللاعتےلٰیہےہ۔داویئںاکدوتسروہاتےہہکضحمروہیپوٹبرےنیکاخفروہرمضڑباھیتاجیتںیہ۔اقداینیکٓابووہا‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪149‬‬

‫الوہریکتبسنتہبدمعہےہ۔ا ےسانوکافدئہوہاگ۔مہہیا ےئلےتہکںیہہکوجتاتدلںیمٓاوےاتےسیفخمراھک‬ ‫اجوےوتہیاکی مسیکایختنےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪7‬ہحفص‪283-282‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫اکیرمہبتیسکےناہکہکںیماجترتےکےئلاہیںٓااناچاتہوہں۔رفامای‪:‬‬ ‫ہیتینیہافدسےہ۔ا ےسوتہبرکیناچک ےئ۔اہیںوتدنیےکواےطسٓااناچک ےئ۔اوراالصحاعتبقےکایخلےساہیںرانہ‬ ‫اچک ےئ۔تینوتیہیوہ۔اورارگرھپا ےکاسھتوکیئاجترتوہریہاہیںرےنہےکا قاضوکوپرارکےنےکےئلوہوترحج‬ ‫ ںیہےہ۔الصدصقمدنیوہہنداین۔ایکاجتروتںےکےئلرہشومزوں ںیہ؟اہیںٓاےنیکالص قضیھبکدنیےکوسااور‬ ‫ٰ‬ ‫دخااعتٰلاکلضفوھجمس۔‬ ‫ہنوہ۔رھپوجھچکاحلصوہاجوےوہ‬ ‫)وفلماظتدلج‪7‬ہحفص‪825‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫اقداینےکامہمناخہن‬ ‫ےکقلعتمرضوریون‬ ‫امہمنیکوتا ےکقلعتمٓاپےنرفامایہک‪:‬‬ ‫رگنلاخہنےکممتہموکاتدیکرکدیاجوےہکوہرہاکیصخشیکاایتحجوکدمرظنرےھکرگموچہکنوہاالیکٓاد یےہاوراکمیک‬ ‫رثکتےہنکممےہہکاتےسایخلہنراتہوہا ےئلوکیئدورساصخشایددالدایرکے۔یسکےکےلیمڑپکےوہریہدھکیرکا‬ ‫س‬ ‫یکوتا ےسد کسہنوہاناچےئہ۔ویکہکنامہمنوتبساسکیںیہوہےتںیہ۔اوروجےئنانوافقٓاد یںیہوتہیرامراقحےہ‬ ‫ہکانیکرہاکیرضورتوکدمرظنرںیھک۔ضعبو تیسکوکتیباالخلاکیہہتپ ںیہوہاتوتاےستخسفیلکتوہیتےہ۔ا‬ ‫ےئل رضوریےہہکامہمونںیکرضورایتاکڑباایخلراھکاجوے۔ںیموتارثکامیبرراتہوہںا ےئلذعموروہںرگم ن‬ ‫ولوگںوکاےسیاکومںےکےئلاقاقمئمایکےہہیاناکرفضےہہکیسک مسیکاکشتیہنوہےندںی۔ویکہکنولگدصاہاور‬ ‫زہاراہوک اک رفےطرکےکدصقاوراالخ ےکاسھتقیقحتقحےکواےطسٓاےتںیہ۔رھپارگانوکاہیںفیلکتوہوتنکمم‬ ‫ےہہکرجنےچنہپ۔اوررجن ےنچنہےسارتعاضیھبدیپاوہےتںیہ۔ا فرحےساالتباکومبجوہاتےہ۔اوررھپانگہپ زتان‬ ‫ےکذ ہوہاتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪7‬ہحفص‪222-281‬اڈینشی‪8112‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 21‬دربمس‪)2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪150‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ٓاپےن ترتیکوترصفرضحتاوبضر ریضاہللہنعوکاسھتےلایل۔‬ ‫بج ؐ‬ ‫رگما ےک دعبجٓاپدمہنیچنہپےئگوتدورسےااحصبیھبےکى دع‬ ‫درگیےوںیہاج ےنچنہ۔اھکلےہہکبجٓاپ ترترکےکےلکناوراغرںیماج‬ ‫رکوپدىشہوہےئوتدنمشیھبالتشرکےتوہےئواہںاجےچنہپ۔انیکٓاٹہ‬ ‫اپرکرضحتاوبضر ؓربھگاےئوتاهللاعتٰیلےنویحیکاورٓارضحنتےلصاہللہیلع‬ ‫وملسےنرفامای َ​َل ت َۡحزَ ۡن اِنَّ ه ٰ‬ ‫ّللاَ َم َعنَا)اںہب‪(22:‬ےتہکںیہہکوہےچینارت‬ ‫رکا وکدےنھکییھبےئگرگمدخااعتےلٰیکدقرتےہہکاغرےک ہنرڑکمی‬ ‫ےناجالنتدایاھت۔اےسدھکیرکاکیےناہکہکہیاجالوت(ٓارضحنتےلصاہلل‬ ‫ہیلعوملسیک)دیپاشئےسیھبس ےلاکےہ۔ا ےئلوہواسپےلچٓاےئ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪1‬ہحفص‪28‬اڈینشی‪8112‬ء(‬ ‫)روزان ہالضفلٓانالنئدنلن‪85‬دربمس‪(2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪151‬‬

‫(طسق ‪)85‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشدتاتب رسرگنیریمشک‬ ‫رایتسومجںےکاکیزعمزدنہوااکلہراسب اقداینرضحتادق یکدختمںیماحرضےھت۔اانثےئوگتفگںیم اوہنںےن‬ ‫ریمشکیکٓابووہایکرعتفیرکےتوہےئرعضایکہکانجبیھبیھبکریمشکیکریسےکواےطسیرشفیالوںی۔‬ ‫رفامای‪:‬۔رامراہیذمبہ ںیہہکرصفرفتحیےکواےطسایریسوامتاشےکواےطسوکیئ رفرکںی۔اہںسجدینیاکروتارںیممہ‬ ‫رصموفںیہارگا یکرضوروتںںیممہوکوکیئ رفشیپٓااجوے۔اوردختمدنیےکواےطسریمشکاجانیھبرضوریڑپ‬ ‫اجوےوترھپمہایترںیہہکا کلموکاجوںی۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪1‬ہحفص‪221‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫اراشداتتاتب اجنپب‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ااسنناکامکلہیےہہکا ںیمیقیقحرعمتفاوریچسرفاتسوجاامیینرفاتسالہکیتےہ(سجےکاسھتاہللاکاکیونروہات‬ ‫ےہوجا یکرہراهںیمراامنہیئرکاتےہ)دیپاوہ۔دبوںا ےکااسنندوھےکےس ںیہچباتکساوررمسواعدتےکوطرر‬ ‫یھبکیھبک ںیہہکلباساواقتمساقلتریھبوخشوہاجاتےہ۔اجنپبودنہواتسنےکاجسدهنیشناوردگویںےکریپزادے‬ ‫اوره ی ّ‬ ‫حےکرعنےامرےناوراےٹلدیسےھےنکٹلیہںیماینپرعمتفاورامکلاکااہتناجےتنںیہاوران‬ ‫وقاولںےکاگےنےس ت ی‬ ‫وافقریپرتسانتاوتںوکدھکیرکاینپروحیکىلستاوراانىمطنانولوگںےکاپ التشرکےتںیہ۔رگموغرےسدوھکیہک‬ ‫ہیولگارگرفبی ںیہدےتیوتا ںیمکش ںیہےہہکرفبیوخردہرضورںیہ۔ویکہکنوہاچسرہتشوجوبعدتیاوراول تی‬ ‫ےکدرایمنےہسجےکیقیقحویپدنےساکیونراورروینشیتلکنےہاورایسیذلتدیپاوہیتےہہکدورسیذلتا اک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪152‬‬

‫اقمہلب ںیہرکیتکس۔ا وکانالقتازویںےسھچکیھبقلعت ںیہ۔مہاہنتیکینیتینےکاسھتاوراهللاعتٰیلوخباجاتنےہہک‬ ‫رامریتینیسیکےہ۔وپےتھںیہہکارگا مسےکےلغشمابعدتالہٰیاوررعمتفایہٰلاکومبجوہےتکسںیہاورااسنینروحےک‬ ‫امکلاکتاثعنبےتکسںیہ‪،‬وترھپتازرگیوںوکرعمتفیکرعماجراچنہپوہاانھجمساچےیہ۔اورارگنزیوںےنوتانولیھکںاور‬ ‫رکوبتںںیماوریھبریحتازیگنرتایقںیکںیہاورتاووجدانرتویقںےکانیکرعمتفدخایکتبسنایوتہیےہہکوہرسے‬ ‫ےسیہرکنماوردرہہیںیہاورارگارقاریھبایکےہوتہیہکاکیانوتاںسکیبااسننہکوجاکیوعرترممیےکٹیپےسدیپا‬ ‫وہا‪،‬دخاانبایل۔اوراکیدخاوکوھچڑرکنیتدخاںںےکاق لئوہےئ۔ نںیمےساکیوکوعلمناوراہوہیںیمنیتدنرےنہ‬ ‫واالوجتزیایک۔اباےدادنمشنو!وسوچاوراےمىلسارطفلتواول!وغررکوہکارگیہیااٹلدیساھانکٹلاور ہلباوراسریگنیہےک‬ ‫ذرہعیدخایکرعمتفاورااسنینامکلاحلصوہاتکساھتوترھپایکوہجےہہکا نفںیمامرہاورومدجارگنزیوںوکوج مس مسےک‬ ‫تاےجاوراگےنےکاسامناکنےتلںیہ‪،‬ایسیوھٹرکیتگلہکوہدخاےکتالکلرکنمایثیلثتےکاق لئوہےئگ۔تاووجدہکیدوینی‬ ‫اومرںیما داداتوارتخااعتںیمانیکںیلقعرتیقذپ ریھجمساجیتںیہ۔رھپا راوریھبوغررکواوروسوچہکارگیہی‬ ‫رعمتفاکذرہعیاھتوتڑیھتوںںیمانےنچواےلاورامتمانےنچاگےنواےلرھپاٰیلعدرہجےکاصبحدلاوراصبحامکلامےنن‬ ‫ڑپںیےگ!اوسف انولوگںوکیربیہ ںیہہکدخایکرعمتفوہیتایکےہ؟اورااسنینامکلانمسکاکےہ؟وہاطیشینہصحیک‬ ‫خان ت ںیہرکےکس۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪372-331‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ قضہیرحبرامرااکمےہسجیکٓاجرضورتےہ۔ا ےسولعمےکدروازےیھبےتلھکںیہاوراخمفلیھبتجحاورہنیب‬ ‫ےسہ ککوہاجےتںیہ۔اورہیدخااکلضفےہہکاجنپبےکولگ ناعمرفاوراقحقئےسٓااگہوہےتاجےتںیہالبداشم‬ ‫اوردرگیاممکلاالسہیمںیماناکانمواشننکت ںیہےہ۔ا ےئلمہروتہیتبیصمٓایکچےہ۔رہفرفےسہلمحرہلمح‬ ‫وہراہےہ۔ا ےئلمہوکوقترکفتمہےساکمچ انڑپاتےہاورداعںںےکذرہعیدخااعتٰیلےکوضحرانالکشمتوکشیپرکانڑپات‬ ‫ےہ‪،‬سجاکہجیتنہیوہاتےہہکدخااعتٰیلضحماےنپلضفورکمےسرامریدریگتسیرفاماتےہاوراینپاتکبےکاقحقئاور‬ ‫اعمرفےساالطعداتیےہ۔امکحءےتہکںیہہکسجوقتوکاچسیلدناامعتسلہنایکاجےئوہےباکروہاجیتےہ۔رامرےاکی‬ ‫امومںاصبحےھتوہاپ لوہےئگ۔انیکدصفیلیئگاورانوکاتدیکیکیئگہکاہھتہنہ کںیئ۔اوہنںےندنچےنىہمکتاہھتہن‬ ‫ہ کای۔ہجیتنہیوہاہکاہھتڑکلییکفرحوہایگ۔ قضہیےہہکسجوضعےساکمہنایلاجےئوہےباکروہاجاتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪283-282‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ںیمںیہمتہیاھجمساناچاتہوہںہکوجولگلبقاززنولالبداعرکےتںیہاوراافغتسررکےتاوردصاقتدےتیںیہ۔اہللاعتٰیل‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪153‬‬

‫انررمحرکاتےہاورذعابالہٰیےسانوکاچب اتیےہ۔ریمیانتاوتںوکہصقےکوطررہنونس۔ںیمتصجااًہللاتہکوہںاےنپ‬ ‫احالتروغررکو۔اورٓاپیھباوراےنپدووتسںوکیھبداعںیمگلاجےنےکےئلوہک۔اافغتسر‪،‬ذعابالہٰیاوراصمبئدش‬ ‫دیہےکےئلرپساکاکمداتیےہ۔رقٓانرشفیںیماہللاعتٰیلرفاماتےہ‪َ :‬ما َکانَ ٰ ّللاُ ُم َع ِّذبَ​َُمۡ َوہُمۡ یَ ۡست َۡغفِر ُۡونَ (االافنل‪)32 :‬‬ ‫ا ےئلارگمتاچےتہوہہکا ذعابالہٰیےسظوفح روہ‪،‬وتاافغتسررثکتےسڑپوھ۔‬ ‫وگرٹنمنوکاایتخروہاگہکالتبمااخش وکدحیلعہراھکاجےئ۔وگایوہولگوجدحیلعہےئکاجوںیےگربقوںںیمیہوہںےگ۔اریم‬ ‫و قبی‪،‬رمدووعرت‪،‬وبڑےھ‪،‬وجاناکوکیئاحل ہنایکاجوےاگ۔ا ےیلدخاوخنا ہتارگیسکایسیہگجاطوعنےلىھپاہجںمت‬ ‫ںیمےسوکیئوہوتںیمںیہمتیداتیرکاتوہںہکوگرٹنمنےکوقانىنیکبسےسس ےلااطتعرکےنواےلمتوہ۔‬ ‫ارثکاقمامتںیمانسایگےہہکوپسیلواولںےساقمہلبوہا۔ریمےزندکیوگرٹنمنےکوقانىنےکالخفرکاناغبوتےہ‪،‬‬ ‫وجرطخانکرجمےہ۔اہںوگرٹنمناککشیبہیرفضےہہکوہاےسیارسفرقمررکےوجوخشاالخق‪،‬دتمنیاورکلمےک‬ ‫رمسورواجاورذمیبہاپدنبویںےسٓااگہوہں۔ قضمتوخدانوقانىنر‬

‫رکواوراےنپدووتسںاوراسمہویںوکان‬

‫وقانىنےکوفادئےسٓااگہرکو۔ںیمتارتاراتہکوہںہکداعںںاکو تیہیےہولعمموہاتےہا وتاےناجنپباکرخرکایل‬ ‫ےہ‪،‬ا ےیلرضوریےہہکرہاکیہبنتماورادیاروہرکداعرکےاوروتہبرکے۔رقٓانرشفیاکءاشنہیےہہکبجذعاب‬ ‫رسرٓاڑپےرھپوتہبذعابےس ںیہڑھچایتکس۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪812-818‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ایسفرحروعروتںاوروچبںےکاسھتاقلعتتاوراعمرشتںیمولوگںےنایطلغںاھکیئںیہاوراجدهمیقتسمےسئےئگ‬ ‫ف (ااسنلء‪)22 :‬رگمابا ےکالخف وہراہےہ۔‬ ‫ںیہرقٓانرشفیںیماھکلےہہک عَا ِشرُوْ ھ َُّن بِ ْال َك ْعرُوْ ِ‬ ‫دو مسےکولگا ےکقلعتمیھباپےئاجےتںیہاکیرگوہوتااسیےہہکاوہنںےنوعروتںوکتالکل عیلارلنسرکدایےہ‬ ‫ہکدنیاکوکیئارثیہانر ںیہوہاتاوروہےلھکوطرراالسمےکالخفرکیتںیہاوروکیئانےس ںیہوپاتھ۔اورضعباےسی‬ ‫ںیہہکاوہنںےن عیلارلنسوت ںیہایکرگما ےکتااقمللبایسییتخساوراپدنبییکےہہکانںیماورویحاونںںیموکیئرفق‬ ‫ ںیہایکاجاتکساورزینکوکںاوراہبمئےسیھبدبرتانےسولسکوہاتےہ۔امرےتںیہوتاےسیےبدردوہرکہکھچکہتپیہ ںیہ‬ ‫ہکٓاےگوکیئاجدناریتسہےہای ںیہ۔ قضتہبیہربیفرحولسکرکےتںیہاہیںکتہکاجنپبںیملثموہشمرےہہک‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪154‬‬

‫وعرتوکاپںںیکوجیتےکاسھتہىبشتدےتیںیہہکاکیااتردیدورسینہپیل۔ہیڑبیرطخانکتاتےہاوراالسمےک‬ ‫اعشرئےکالخفےہ۔روسلاہللیلصاهللہیلعوملساسریتاوتںےکاکلمومنہنںیہٓاپیکزدنیگںیمدوھکیہکٓاپوعروتں‬ ‫ےکاسھتیسیکاعمرشترکےتےھتریمےزندکیوہصخشزبدلاورانرمدےہوجوعرتےکاقمےلبںیمڑھکاوہاتےہ۔‬ ‫ٓاپاےسیقیلخےھت۔تاووجدہکیٓاپڑبے‬ ‫ٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسیکاپکزدنیگوکاطمہعلرکواتںیہمتولعمموہہک ؐ‬ ‫تاربعےھتنکیلارگوکیئہفیعضوعرتیھبٓاپوکڑھکارکیتوتٓاپا و تکتڑھکےرےتہبجکتہکوہااجزتہن‬ ‫ٓاپےنھچکرخدیاناھتاکیاحصیبےنرعضیکہکوضحرےھجمدےدںی‬ ‫دے۔اےنپوسدےوخدرخدیالایرکےتےھتاکیتار ؐ‬ ‫ٓاپےنرفامایہکسجیکزیچوہا وکیہااھٹیناچےیہا ےسہی ںیہاکنانلاچےیہہکٓاپڑکلویںاکاھٹگیھبااھٹرکالایرکےت‬ ‫ٓاپاپایپدہیھبالچرکےتےھتا‬ ‫ےھت قضانوااعقتےسہیےہہکٓاپیکاسدیگاوراٰیلعدرہجیکےبیفلکتاکہتپاتگلےہ ؐ‬ ‫و تہیوکیئزیمتہنوہیتیھتہکوکیئٓاےگےہایےھچیپ۔اسیجہکٓاجلکودعضارولوگںںیماپایاجاتےہہکوکیئٓاےگہنوہےن‬ ‫اپوےاہیںکتاسدیگیھتہکضعباواقتولگزیمت ںیہرکےتکسےھتہکانںیمربمغیپیلصاہللہیلعوملسوکنںیہ۔بج‬ ‫ٓارضحنتیلصاهللہیلعوملسدمہنییرشفیالےئوترضحتاوبضر ریضاہللہنعیکداڑیھدىفسیھتولوگںےنیہیاھجمسہک‬ ‫ٓاپیہربمغیپدخایلصاہللہیلعوملسںیہنکیلبجرضحتاوبضر ےناھٹرکوکیئاخدامہناکمایکاورا فرحراھجمسدایہکٓاپ‬ ‫ربمغیپؐںیہبتولعمموہا۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪272-231‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫ضعبارگنزیاکحمیکدقرخانیسررفامایہک‪:‬۔‬ ‫ابزامہندبلایگےہاوراجنپویبںےکاسھتارگنزیوںیکاسریوقماکنسحنظےہاورضعباےسیارگنزیوہےتںیہہکاناک‬ ‫ارادہوہاتےہہکامتحتوکافدئہاچنہپوںیاتہکوہانوکایدرےھک۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪213-212‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫ دعامنزرغمبومولیدمحمیلعاصبحایسوکلیٹےناکیاجنپیبمظنانسےنیکدروخاتسیکسجںیماوہنںےناافل تعیباور‬ ‫رشاطئتعیبوکوظنممایکوہااھتبجوہانسےکچوترضحتادق ےنرفامایہک‪:‬۔ارگانامتم()ںومں)اکاکیومجمہعایتررکےک‬ ‫اھچاپاجوےاورہیاگںںہباگںںولوگںوکانسےترھپںیاتہکقلدخاوکیداتیوہوتہیتہبدیفموہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪358‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪155‬‬

‫ا ےک دعارمرستیاصبحےناینپاجنپیبمظنانسیئ۔سجںیماوہنںےناےنپاکیوخاباکذرکاوررضحتادق یک‬ ‫زایرتاکوشقاورتعیبیکتیفیکاوررضحتےکوىفضورباکتاکذرکدرددلاوردشکلریپاہیںیمایکوہااھت۔رضحتوخد‬ ‫تارتارزتانابمرکےسرفامےتےھتہک‬ ‫’’درداورر تےساھکلوہاےہ‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪331‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اشعءےسلبقدقرےم سلیکاوراابخراتارگنزییےتنسرےہ۔اکیاقممررفامایہک‪:‬۔دخااعتٰیلوجاشنندالھکاتےہ‬ ‫ااہتشریدالھکاتےہ۔وسکفووسخفیھبااہتشریاھتاوروہٓاامسیناھت۔ابہیاطوعنیھبااہتشریےہاورزینیمےہ۔ارگٓاج‬ ‫ےساکیزہاررب رتشیپکتیکوتارخیاجنپبیکدےتھکیاجںوتم یساطوعنابےہا یکریظنہنےلمیگ۔ایھبوتا ےکاپںں‬ ‫ےمجںیہ۔ارگہیرسرسیوہیتوتا اکدورہمتخوہاجات۔ومتاوروخفیھبدخاےکربعاکاظنرہےہاوراالصحاکو تےہ‬ ‫رہاکی مسیکحیبقرمسوخدوخبددوروہاجےئیگ۔ایھبوتاکرروایئرشوعےہیسکاکوقلےہ‬ ‫ادتباےئقشعےہرواتےہایک‬ ‫ٓاےگٓاےگدےیھکیوہاتےہایک‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪233‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫زامہنیکرمسےکوماقفابولگاطوعنوکےتہکںیہہکہیومعمیلتاتےہ۔ہیاکی مساکاعماردتادےہوجلیھپراہےہ۔وج‬ ‫ولگڈارٹکوہےتںیہوہمیندرہہیوہےتںیہ۔وہاےنپالعجاوراباببرا دقروتلکاورہیکتےیکوہےئوہےتںیہہکدخا‬ ‫ےسانوکوکیئقلعت ںیہراتہ۔‬ ‫اجنپبںیماطوعناکہلمحتہبڑبھرکےہ۔یئبمبرکایچاکوکیئاوطسا ےکاسھتاقمہلب ںیہاھکات۔اورہیتہبڑبیھوہیئ‬ ‫دعتادومتیکےہ۔‬ ‫اجنپب ر اطوعن اک ہلمح ویکں وہ راہ ےہ؟ رامرے زندکی ا یک ہی وہج ےہ ہک دخا ےن اہیں اکی ہلسلس اقمئ ایک ےہ وت اول‬ ‫ئ‬ ‫الہکددنیبیہیولگوہےئںیہاوراوہنںےنیہرفکےکوتفےدیںیہ۔ضعبٓاد ںوںےناہکہکہیاطوعنوگایرامریاشتم‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪156‬‬

‫ۡی)االرعاف ‪(132:‬‬ ‫اراملاکہجیتنےہ۔ہیٓاوازوکیئیئنٓاواز ںیہ۔رضحتومٰىسہیلعاالسلموکیھباہکایگاھت یَطَّیَّرُوْ ابِ ُكوْ ٰ‬

‫رگم ےھجم ہی ن بج ےہ ہک ہی ولگ اطوعن وک رامری اشتم ارامل اک ہجیتن اتبےت ںیہ۔ نکیل التبم وخد وہےت ںیہ احالہکن ارگ رامری‬ ‫اشتماراملیھتوتاچےیہاھتہکاطوعنیکیربمتوکدیاجیت۔رگمہیایکوہاہکیربیھبمہوکدییئگاورومںیت متںیموہیتںیہ۔‬ ‫ربالخفا ےکرامریافحتظاکوںوہایکاجاتاوراےساکیاشننرہھٹاایاجاتےہ۔ھچکوتدخاےسڈرو۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪282-283‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 25‬ونجری ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪157‬‬

‫(طسق ‪)83‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشدات تاتب اجنپب‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ض ےکدو معنےںیہ۔اکیوتوہاملعء نوکٓاامسنےسہصح ںیہالم۔وہزنیمےکڑیکےںیہ۔دورسے یدٓا ّیپ تة‬ ‫َد ٓابَّةُ ْاَلَرْ ِ‬ ‫ض تَاْ ُک ُل ِم ْن َسا َ تَہ )باب ‪(15:‬رقٓانرشفیےسہییھباثتبےہہکبج‬ ‫یْ ا‬ ‫ال ْر ِ‬ ‫ض ےسرماداطوعنےہ۔ َد ٓابَّةُ ْاَلَرْ ِ‬ ‫کتااسننںیمرواحتیندیپاہنوہہیزنیماکڑیکاےہاوراطوعنیکتبسنیھببسویبنںےنوگشیپیئیکیھتحیسمےکو تےلىھپ‬ ‫یگ۔ تُ َکلِّ ُكھُ ْم‪ ،‬میلکتاکےنٹوکیھبےتہکںیہ۔اوروخدرقٓانرشفیےنیہہلصیفرکدایےہ۔ا ےسٓاےگھکلدایےہہکوہا‬ ‫ےیلولوگںوکاھکےئیگہکرامرےامومرراامین ںیہالےئ۔‬ ‫ہیوغررکےنےکاقممںیہ۔ابزامہنرقبیٓاایگےہاورولگ ھجمںیلےگ۔اطوعنڑبااھبریبتکدقمہساورااحدثیںیم‬ ‫حیسموموعداکاشننےہ۔اوررضحتیسیعہیلعاالسلمےکو تںیمیھبوہیئیھت۔دخااعتٰیلےنےھجموجھچکاطوعنیکتبسن‬ ‫رفامایےہ۔اےسںیمےنلصفمھکلدایےہ۔ہیریمااشننےہ۔سجدقرا اکقلعتاجنپبےسےہدورسےہصحکلمےس‬ ‫ ںیہےہ۔ہیا ےیلہکالصڑجا یکاجنپبںیمیفخمےہ۔اہسروپنروہریہںیموجولگا ہلسلسوکربیرظنےسدےتھکی‬ ‫اکوتفیایتروہاےہاوراجنپبواولںےنشیپدیتسیکےہاورںیتمہ‬ ‫ںیہ۔ا یکڑبیوہجیہیےہہکاجنپبیکفرفےسریفکت ٰ‬ ‫اگلرکدبانمایکےہ۔رگمابوجہیالبٓایئےہ۔وسچرکدوھکیوتدنمشایسفرقیےسامےناگ۔روسلاهللیلصاہللہیلعوملسیک‬ ‫تبسنوتہیایخلرکےتوہہکوہزنیمںیمدنفوہےئاوررضحتیسیعیکتبسنہیدیقعہہکوہزدنہٓاامسنرےھٹیبںیہاوررھپہی‬ ‫ہکحیسمرمدےزدنہرکےتےھتاوروہاخقلےھتاوہنںےنردنےانبےئاہیںکتہکالوھکںرکوڑوںردنےابیھب‬ ‫وموجدںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪221‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪158‬‬

‫اکیاصبحےنارتعاضایکہکضعبولگےتہکںیہہکبجہکیٹیھبالعج ںیہاوراہللاعتٰیلاکوںوہافحتظےہوترھپرممہ‬ ‫یسیعاوردجواراکاامعتسلویکںالتبایےہ۔‬ ‫رضحتاصبحےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫وجالعجاہللاعتٰیلالتبوےوہوتایسافحتظںیمدالخےہہکا ےنوخداکیفرقیافحتظیھباسھتالتبدایاورارشناحدصر‬ ‫ےسمہاےساامعتسلرکےتکسںیہ۔نکیلارگہکیٹںیمریخوہیتوتمہوکا اکمکحایکاجاتاوررھپدےتھکیہکبسےساولمہیہ‬ ‫رکواےتارگدخااعتٰیلٓاجیہالتبدویےہکسالںالعجےہایسالںدوادیفمےہوتایکمہاےساامعتسلہنرکںیےگ؟وہوتاشننوہ‬ ‫اگ۔ربمغیپدخایلصاہللہیلعوملسوخدسکدقروتملکےھترگمہشیمہولوگںوکدواںیئالتبےتےھتارگمہوعاماانل یکفرحہکیٹ‬ ‫رکاوںیوتدخاراامینہنوہا۔س ےلہیوتہلصیفایکاجوےہکٓاایمہےن‪22‬رب س ےلاطوعنیکاالطعدیہکسجو تاطوعناک‬ ‫انمواشننہناھتاوررھپرہ‪5‬رب ےک دعا ےکقلعتمرضوروکیئہنوکیئیربدیاجیتریہےہرھپاجنپبےکقلعتمیربدی‬ ‫احالہکنا و توکیئاقمما ںیمالتبمہناھت۔رھپاکیدماجنپبےک‪23‬وعلضںںیملیھپیئگ۔وہامتماتکںیب نںیمہیایبن‬ ‫ںیہوخدوگرٹنمنےکاپ وموجدںیہ۔ارگہکیٹںیموکیئریخوہیتوتدخاوخدںیمہالتباتاورمہا و تبسےسس ےلہکیٹ‬ ‫وگلاےنںیماولوہےترگمبجہکوگرٹنمنےناایتخردایےہوتہیاایتخروگایدخایہےنںیمہدایےہہکربجاوھٹادای۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪232‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رھپرضحتادق ےنونابدمحمیلعاخناصبحےساطوعناکاحلام ریوکلٹیکفرفدرایتفرفامای۔وناباصبحےن‬ ‫وجابدایہکھچکرشوعےہرگممک۔ابےکدہعفروپر ےسولعمموہاےہہکذگہتشہتفہیکتبسنےسا ہتفہلک‬ ‫دنہواتسنںیموتمکےہرگماخ اجنپبںیمتہبرتیقرےہرضحتادق ےنرفامایہک‬ ‫’’اجنپبیہڑگباوہاےہوکیئا اکرسوتدرایتفرکے۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪251‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رہظےسس ےلولدایھہنےسٓاےئوہےئاابحبےنرشفاینزاحلصایک۔اقیضوخاہجیلعاصبحےنومولیدمحمنیسح‬ ‫اصبحیکالماقتاکذرکایکہکںیمےنانوکاہکاھتہکاقداینولچ۔‬ ‫رفامای‪:‬۔ارگوہاہیںٓااجوےوتا وکالصاحالتولعمموہںاوررامریامجتعیکرتیقاکہتپےگلوہایھبکتنیتوسکتیہ‬ ‫اتہکےہاوراہیںابڈڑیھالھکےسیھبدعتادزایدہڑبھیئگےہ۔ارگہبشوہوتوگرٹنمنےکوضحردروخاتسرکےکرامری‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪159‬‬

‫امجتعیکاگلرمدمامشریرکاںیل۔ربانیہادمحہیںیموجاھکلاھتہک اِ َذا َجآ َء نَمْ ر ٰ ّ‬ ‫ُللاِ َو ْالفَ ْتحُ۔ َوا ْنتَ ٰھى اَ ْم ُر‬ ‫ْس ٰھ َذا بِ ْال ِح ِّ‬ ‫ق۔ ابدںیھکیہکوہو تٓاایےہای ںیہ۔وگرٹنمناجنپبیکدختمںیموجرومیرلی‬ ‫ال َّز َما ِن اِلَ ْینَا۔ اَلَی َ‬ ‫ربمتس‪8111‬ءںیماجیھبایگاھت۔ا ںیماصفا ارمیکوگشیپیئےہہکہیامجتعنیتاسلںیماکیالھکوہاجےئیگاوروہ‬ ‫وپریوہیئگ۔تہبےسولگاےسیافعضءو قتاءںیمےسںیہوجا ہلسلسںیمدالخوہےکچںیہرگمٓا ںیہےتکس۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪22‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫تمایخلرکوہکرامراکلمایرہشایاگںںایھبکتظوفح ےہ۔ہیلکداینےکےئلامومروہرکٓایئےہاوراےنپاےنپو تررہ‬ ‫ہگجرھپےیگ۔ا ےکدورےڑبےےبملوہےتںیہ۔ضعبو تولگانووجاہتوک ںیہ ھجمےتکس۔نکیلایدروھکہکوج‬ ‫ھچکوہراہےہاہللاعتٰیلےکملعاوراامیءےسوہراہےہ۔ابا ےکووجہومےٹںیہ۔تام سرب س ےلدخاےنربانیہںیمےھجم‬ ‫ا یکیربدیاوررھپوتمارتوًاتقوفًاتقوہاالطعداتیراہ۔اہیںکتہکبجایھباجنپبےکدووعلضںںیمیھتوتا ےنےھجماتبای‬ ‫ہکلکاجنپبا ےکارثےساتمرثوہاجےئاگ۔ا و تولوگںےنا ریسنہیک۔رگماباتبںیئہکانیکیسنہاکایکوجاب‬ ‫وہا؟ایبنجولگارگہنامںینوتہنىہسرگمرامریامجتعوجدنراتاشنانتوکدیتھکیےہاےساچےیہہکاینپیدبىلىرکے۔وج‬ ‫صخشانمےکزامہنںیمدخاےسڈراتےہوہاچبایاجاتےہ۔ڈرےنواےلزامہنںیموترہاکیڈراتےہبجوساٹنااھٹایاجوےوت‬ ‫ا ےسڑیھب‪،‬ضر ی‪،‬اتک‪ ،‬ىلبسڈرےتںیہ۔ااسننیکا ںیموکیسنوخیبےہ۔ہیوتا احتلںیمانےساجالم۔ورہنا یک‬ ‫دادنمشنیاوردورینیباکہیراقاضوہاناچےیہاھتہکس ےلیہےسڈرات۔ضعباگںںںیمتخسابتیہوہیکچےہاہیںکتہکرھگوں‬ ‫ےکرھگلفقموہےئگ۔بجزورےسڑپیتےہوترھپاھکاجےنوایلٓاگیکفرحوہیتےہ۔اکیتارالبداشمںیمڑپییھتوت‬ ‫اجونروںکتیکافصیئا ےنرکدییھت۔ہیڑبیرطخانکالبےہ۔ا ےسےبوخفوہانانداینےہ۔یقیقحاامیناکیومت‬ ‫ےہ۔بجکتااسننا ومتوکاایتخرہنرکے۔دورسیزدنیگلم ںیہیتکس۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪25-22‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ل‬ ‫ک‬ ‫رھپٓارویںےکاقملبںیماکیاشننےھجمدایایگوج ھْامےکقلعتماھتوہاالسماکدنمشاھتاوردنگیاگایلںدایرکاتاورربمغیپ‬ ‫دخایلصاہللہیلعوملسیکوتنیہرکاتاھت۔اہیںاقداینٓاایاورا ےنھجمےساشنناماگنںیمےنداعیکوتاہللاعتٰیلےنےھجمیرب‬ ‫دی۔انچہچنںیمےنا وکاشعئرکدایاورہیوکیئیفخمتات ںیہلکدنہواتسنا وکاجاتنےہہکسجفرحلبقازو تا یک‬ ‫ومتاکہشقنچنیھکرکداھکایایگاھتایسفرحوہوپراوہایگ۔ا ےکالعوہاورتہبےساشنانتںیہوجمہےناینپاتکوبںںیمدرج‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪160‬‬

‫ےیکںیہاورا ریھبمہاامینرےتھکںیہہکرامرادخاےنکھتواالدخا ںیہوہذکتبیرکےنواولںےکےیلرہو تایطرےہںیم‬ ‫ےناجنپبےکومولویںاوراپدرویںوکایسیدوعتیکےہہکوہریمےاقملبںیمٓارکاناشنانتوکوجمہشیپرکےتںیہ‬ ‫ہلصیفرکںیل۔ارگانوکہنامںینوتداعرکاتکسوہںاوراےنپدخارنیقیراتھکوہںہکاوراشنناظرہرکدےاگنکیلںیمداتھکی‬ ‫لک‬ ‫وہںہکوہدصقتینےسا فرف ںیہٓاےتہکلب ھْا یےلمحرکےتںیہرگمدخااعتٰیلیسکیکوکحتمےکےچین ںیہےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪221‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اکیوسالررفامایہک‪:‬۔‬ ‫دخاےکاپکالکمرقٓانوکاناپکتاوتںےسالمرکڑپانھےبادیبےہوہوترصفروویٹںیک قضےسالمںولگڑپےتھںیہ‬ ‫یْ‬ ‫ٰی‬ ‫ت ْوا ِتا ٰ ِ ْ‬ ‫ا کلمےکولگمتخوہریہدےتیںیہوتالمںولگیبملیبملوسرںیتڑپےتھںیہہکوشرتااوررویٹزایدہےلم۔ یو ی ال ی ت‬ ‫ثقیل ِ ْ ًلا (ارقبلة )‪: 42‬ہیرفکےہ۔وجفرقیٓاجلکاجنپبںیمامنزاکےہریمےزندکیہشیمہےسا ریھبارتعاضےہ۔‬ ‫ی یً ا‬ ‫المںولگرصفرقمرہٓاد ںوںررظنرکےکامجتعرکاےتںیہااسیااممرشاعًاناجزئےہ۔احصہبؓںیمںیہکریظن ںیہےہہک‬ ‫ا فرحارجتراامتمرکایئوہ۔رھپارگیسکوکدجسمےساکنالاجوےوتفیچوکر کتدقم ہاتلچےہ۔اہیتہکاکی‬ ‫دہعفاکیالمںےنامنزانجزہیک‪3‬ای‪7‬ریبکتںیںیہک۔ولوگںےنوپاھچوتوجابدایہکہیاکمروزرمہےکاحمورہےسایدراتہےہ‬ ‫یھبکاسلںیماکیٓاد یرماتےہوتےسیکایدرےہبجےھجمہیتاتوھبلاجیتےہہکوکیئرمایھبرکاتےہوتا و توکیئ‬ ‫تیموہیتےہ۔‬ ‫ئ‬ ‫ایسفرحاکیالماہیںٓارکراہ۔رامرےریمزااصبحےناےسےلحممیسقترکدیاکیدنوہرواتوہآاایہکےھجموجہلحمدای‬ ‫ےہ۔ا ےکٓاد ںوںےکدقوھچےٹںیہا ےیلانےکرمےنروجڑپکاےلماگا ےساچدریھبہنےنبیگ۔‬ ‫ا و تانولوگںیکاحتلتہبردیےہوصیفےتھکلںیہہکرمدہاکاملاھکےنےسدلتخسوہاجاتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪322‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اِ ۡن ِّم ۡن قَ ۡریَ ٍۃ اِ ََّل ن َۡحنُ ُمَۡ لِ ُک ۡوہَا قَ ۡب َل یَ ۡو ِم ۡالقِ ٰی َك ِۃ اَ ۡو ُم َع ِّذب ُۡوہَا َع َذابا َش ِد ۡیدا)ینبارسٓاءلی ‪(59:‬وکیئااسی‬ ‫اگںں ںیہرگمروزایقتمےسس ےلس ےلمہا وکہ ککرکےکرںیہےگایا وکتخسذعابدویںیےگرقٓانںیمہیاکی‬ ‫وگشیپیئےہ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪161‬‬

‫رفامایہک‪:‬۔ہیاباجنپبرتالکلاصدقٓاریہےہضعباگںںوتا ےستالکلابتہوہےئگںیہاورضعبہگج روطرذعابےک‬ ‫اطوعناجرکرھپانوکوھچڑدہ یےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪822‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫وخفالہٰیاوروقتیڑبیربتکوایلےشےہااسننںیمارگلقعہنوہرگمہیتاںیتوہںوتدخااےساےنپاپ ےسربتکداتی‬ ‫ےہاورلقعیھبدےداتیےہاسیجہکرفاماتےہ یَِْ َعلْ لَّہ َم ْخ َرجا )االطلق‪(3:‬ا ےکیہی معنےںیہہکسجےشیک‬ ‫رضورتاےسوہیگا ےکےیلوہوخدراهدیپارکدےاگرشبہکیطااسننیقتموہنکیلارگوقتیٰہنوہاگوتوخاهسال رفیہوہوہ‬ ‫وقتیہنراہ۔دمحم‬ ‫ٓارخاکرابتہوہاگ۔دوھکیہکایسدنہواتسناجنپبںیمسکدقراعمےھترگمانےکدولںںیماورزتاونںںیم ٰ‬ ‫وقتیوہیتوتوہبکایسیتاںیتھکل‬ ‫نیسحیکاحتلدوھکیہکیسیکدنگیاورشحفتاںیتاےنپراسہلااشع ہاہنسلںیماتھکلراہ۔ارگ ٰ‬ ‫اتکساھت۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪323‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اجنپبیکرسزنیمرنمےہ۔انولوگںںیموہوشراوررشارت ںیہےہ۔وجدنہواتسوینںںیمےہ۔دنہواتسوینںےندغررکدای‬ ‫ئ‬ ‫اھترگماجنپیبوگرٹنمنےکاسھتےھت۔رامرےرمزااصبحےنیھباچپ وھگڑےا و تدمدےکےئلوگرٹنمنوکدی‬ ‫ےھت۔‬ ‫اجنپویبںےنسجدقرےھجموبقلایکےہ۔دنہواتسنوکایھبا ےسھچکتبسنیہ ںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪1‬ہحفص‪852‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ا ےکتااقمللباجنپبںیمڑبیاعسدتےہ۔زہاراہولگہلسلسہقحںیماشلموہےتےلچاجےتںیہ۔اجنپبیکزنیمتہب‬ ‫رنمےہاورا ںیمدخاریتسےہ۔نعطوعینشتوکربداتشرکےتںیہرگمہیولگتہبتخسںیہسجےسادنہشیاےسیذعاب‬ ‫الہٰیاکےہوجس ےلوہاتراہےہویکہکنبجوکیئامومرنماہللاورویلاہللٓااتےہاورولگا ےکدرےئپاذیااوروتنیہوہےتںیہ‬ ‫وتاعدتاہللایسفرحوا عےہہک دعا ےکاےسیرہشاورکلمروجرسشکاورےبادبوہاتےہرضورابتیہٓایتےہ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪162‬‬

‫اجنپبںیماہللاعتٰیلاکڑبالضفےہ۔وہولگدخااعتٰیلاکوخفرےتھکںیہاوردخااعتےلٰیکفرفوتہجرکےتںیہاورا‬ ‫رثکتےساجنپویبںاکرامریفرفروجعوہراہےہہکضعباواقتانوکرامریاجمسلںیمڑھکاوہےنیکہگج ںیہیتلم۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪1‬ہحفص‪831-831‬اڈینشی‪8112‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 82‬ونجری ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪163‬‬

‫(طسق ‪)87‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشد تاتب اجنپب‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ںیماینپامجتعوکتحیصنرکاتوہںہکوہاناندان‪،‬گنتایخلاورہلفسزماجالمںںےسرفنتاوررزىہرکںیوجاغبوت‬ ‫دنسپںیہاورانقحوخنرکےکاغزیےتنبںیہ۔ریمیامجتعےکرہرفدوکالزمےہہکوہوگرٹنمنیکدقررکںیاوروپری‬ ‫ااطتعاوروافداریےکاسھتا ےکااسحانتےکرکشزگاروہںاورًانیقی ھجمںیلہکوجصخشولخمقاکرکش ںیہرکاتوہاہلل‬ ‫اعتےلٰاکرکشذگاریھب ںیہوہاتکس۔‬ ‫ قضاہللاعتٰیلےکااسحانتںیمےساکیہیڑباااسحنےہہکا ےنانوکوگرٹنمناتگلش ہیکوکحتمںیماقمئایکوج‬ ‫ٓازادیدنسپاورانمدوتسوگرٹنمنےہ۔اوراہللاعتٰیلےکااسحانتںیمےسہیدورساااسحنےہہکا ےنا ہلسلسوک‬ ‫اجنپبںیماقمئرکاندنسپرفامایاورا رسزنیموکا ےکےئلبختنمایک۔دنہواتسنیھبوتاھترھپایکوہجےہاورا ںیم‬ ‫ایکتمکحےہہکاجنپبوکرتحیجدی؟ا ںیموجتمکحےہوہرجتہبےسولعمموہیتےہاوروہہیےہہکاجنپبیکزنیمرنمےہ‬ ‫اورا ںیموبقلقحاکامدہدنہواتسنےکاقمہلبںیمتہبزایدہےہ۔ےھجمیئکےنىہمکتدیّلاوردورسیہگجرےنہاکاافتقوہاےہ‬ ‫رگماوہنںےنوبقل ںیہایکاورربالخفا ےکاجنپبںیمولوگںےنےھجما و توبقلایکبجدورسوںےن ںیہایک۔‬ ‫دوعیےکدال لئانسےئ۔رقٓاناوردحثیوکانےکاسےنمشیپایک۔اشنانتشیپےئک۔رگم‬ ‫احالہکنںیمےنانوکاےنپ ٰ‬ ‫اوہنںےن ںیہامان (ا ِ ّی ال ی ام یش یاءاّٰللت)۔ سپہیدخااعتٰیلاکلضفےہہکا کلمںیما ےنا ہلسلسوکاقمئایک۔العهربںیہی‬ ‫کلمقحراتھکاھتہکہیہلسلساقمئوہ۔ویکہکناچسیلاچپ رب کتوھکسںاکداکھاھکاکچاھت۔وچبںوکوتاندوھکںاورںوفیلکں‬ ‫یکیرب ںیہاورںیمیھبا و تہچباھت۔ا ےئلوپراملعوت ںیہرگمسجدقرملعےھجمےہوہااسییہےہاسیجرںتیاکملعوہات‬ ‫ےہ۔ا و تارگتاگندیاجیتوتا یکزسازجبا ےکاورھچک ںیہوہیتیھتہکتاگندےنیوااللتقایکاجوے۔احالہکنہی‬ ‫ولگاجےتنںیہاوردےتھکیںیہہکبجوہھکنسوہریہاجبےتںیہوتمہیھبکانےکزمامح ںیہوہےتاورہنا ںیہفیلکتدےتی‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪164‬‬

‫ںیہرگمتاگنےسا ںیہایسیدضیھتہکوجیہنیسکےندیوہلتقایکایگ۔سجہگجںیما و تڑھکاوہں۔ہیاکرداروںیک‬ ‫ہگجیھتاورداراوکحلتم ںیہہکلبداراملظلاھت۔بجارگنزییںواتلاکرشوعرشوعںیمدلخوہا۔ا و تاہیںاکی‬ ‫اکردارراتہاھت۔ا اکاکییہایہدجسمںیمامنزڑپےنھےکےئلایگ۔ا ےنالمںوکاہکہکتاگندے۔رگمالمںےنتہبیہ‬ ‫ٓاہتسہٓاہتسہاہگنىہک۔یہایہےناہکہکاویچنٓاوازےستاگنویکں ںیہداتیوجدورسوںکتیھبچنہپاجےئ۔المںےناہکںیم‬ ‫اویچنٓاوازےستاگنویکرکندوںایکںیماھپیسنڑچوھںا ریہایہےناہکہک ںیہوتوکےھٹرڑچھرکتہباویچنٓاوازےس‬ ‫تاگندےویکہکنوهاجاتناھتہکتنطلسیکیدبىلىوہیکچےہ۔ٓارخبجالمںےنیہایہےکےنہکےسدنلبٓاوازےساذاندیوت‬ ‫اکیوشرچمایگاوراکردارےکاپ اجرکاکشتییکہکرامرےٓاےٹرھبٹشوہےئگاورمہاوررامرےےچبوھبےکرےہ۔مہ‬ ‫رملظوہا۔ا راکردارےناہکہکااھچڑکپالں۔المںوکڑکپرکےلےئگ۔وہکینتخبیہایہیھبالمںےکےھچیپےھچیپایگ۔بج‬ ‫المںاکردارےکاسےنمایگوتاکردارےنا ےسوپاھچہکوتےنتاگندیےہ؟یہایہےنٓاےگڑبھرکاہکہکا ےن ںیہدی‬ ‫تاگنوتںیمےندیےہ۔بجاکردارےنہیانسوتا ےناکشتیرکےنواولںوکاہکہکادنراجرکوھٹیب۔الوہرںیموتاگےئذحب‬ ‫وہیتےہ۔‬ ‫اذانیھباکیاالس یدوعتےہاورا احتلںیماالسمیکاامجیلدوعتےہ یحیلعاٰولصلۃ اور یحیلعاالفلح اکایکبطم‬ ‫ےہ؟یہیہکاملسمنوہاجں۔رگمہیولگاالسمےکدنمشےھت۔ا ےئلتاگنےکدنمشےھت۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪1‬ہحفص‪831-833‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫اراشداتتاتب نیبیصن‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ہلمجنمانےکاکییہیہلئسمےہوجحیسمےکٓاامسنراجےنےکقلعتمےہاورسجںیمدبہ یتمےسضعباملسمنیھبانےک‬ ‫رشکیوہےئگںیہ۔ایساکیےلئسمراسیعتیئاکدارودمارےہویکہکناسیعتیئیکاجنتاکدمارایسبیلص رےہ۔اناکدیقعہ‬ ‫ےہہکحیسمرامرےےئلولصمبوہااوررھپوہزدنہوہرکٓاامسنرالچایگ‪،‬وجوگایا یکدخایئیکدخ لےہ۔‬ ‫ ناملسمونںےناینپیطلغےسانولوگںاکاسھتدایےہوہہیوت ںیہامےتنہکحیسمبیلصررمایگرگموہاقرضورامےتنںیہ‬ ‫ہکوہٓاامسنرااھٹایایگےہ۔نکیلوجتقیقاہللاعتٰیلےنھجمروھکیلےہوہہیےہہکحیسمانبرممیاےنپ رصعموہىدویںےک‬ ‫اہیڑوںتخساتسایایگ۔سجفرحرراسازاےنپزامہنںیمانداناخموفلںےکاہیڑوںاتسےئاجےتںیہاورٓارخانوہىدویںےن‬ ‫اینپوصنمہبتازیاوررشاروتںےسہیوکششیکہکیسکفرحراناکاخہمترکدںیاورانوکولصمبرکادںی۔اظبرہوہاینپ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪165‬‬

‫اناجتوزیںیماکایمبوہےئگ‪،‬ویکہکنرضحتحیسمانبرممیوکبیلصرڑچاھےئاجےناکمکحدایایگ‪،‬نکیلاہللاعتٰیلےنوج‬ ‫اےنپراسازوںاورامومروںوکیھبکاضعئ ںیہرکات۔انوکا ےک ےسوجبیلصیکومتےکاسھتوا ہتسیھتاچبایلاور‬ ‫ئ‬ ‫اےسیاباببدیپارکدیہکوہا بیلصرےسزدنہارتٓاےئ۔ا ارمےکتوبتےکےئلتہبےسدال لئںیہوجاخ‬ ‫الیجنیہےسےتلمںیہ‪،‬نکیلا و تا اکایبنرکانریمی قض ںیہ‪،‬انوااعقتوکوجبیلصےکوااعقتںیہالیجنںیم‬ ‫ڑپےنھےساصفولعمموہاجاتےہہکرضحتحیسمانبرممیبیلصرےسزدنهارتٓاےئاوررھپہیایخلرکےکہکا کلم‬ ‫ںیمانےکتہبےسدنمشںیہاوردنمشیھبدنمشِاجناوراسیجہکوہس ےلہہکےکچےھتہکیبنےبزعت ںیہوہاترگماےنپ‬ ‫ونطںیم۔سجےسانیک ترتاکہتپاتلماھتہکاںوھںےنارادہرکایلہکا کلموکوھچڑدںیاوراےنپرفضراستلوکوپرا‬ ‫رکےنےکےیلوہینبارسالیئیکدشمگہڑیھبوںیکالتشںیمےلکناورنیبیصنیکفرفےسوہےتوہےئااغفاتسننےکرا ہت‬ ‫ریمشکںیمٓارکینبارسالیئوکوجریمشکںیموموجدےھت‪،‬غیلبترکےترےہاورانیکاالصحیکاورٓارخانںیمیہوافتاپیئ۔ہی‬ ‫ارمےہوجھجمروھکالایگےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪322-323‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ارگہچںیمنیقیراتھکوہںہکہی رفوجوجتزیایکایگےہ۔ارگہنیھبایکاجات‪،‬وتیھبدخااعتٰیلےنضحماےنپلضفورکمےسا‬ ‫ئ‬ ‫دقروشایداوردال لئمہوکا ارمےکےیلددییںیہ‪ ،‬نوکاخمفلاکملقاورزتانوتڑ ںیہیتکس‪،‬نکیلومنمہشیمہرتایقت‬ ‫یکوخاشہرکاتےہاوروہزایدہےسزایدہاقحقئاوراعمرفاکوھباکایپاسوہاتےہ۔یھبکانےسریس ںیہوہات۔ا ےیلرامری‬ ‫یھبیہیوخاشہےہہکسجدقرتوبتاوردال لئاورلمںیکسوہااھچےہ۔ا دصقمےکےیلہیرقتبیشیپٓایئےہہکمہ‬ ‫اےنپدووتسںوکنیبیصنیکفرفےتجىھبںیہ۔سجےکقلعتمںیمہہتپالمےہہکواہںےکاحمکےنرضحتحیسموک(ہکبجوہاینپ‬ ‫انرکشزگاروقمےکاہھتےسںیفیلکتااھٹرےہںیہ)اھکلاھتہکٓاپریمےاپ ےلچٓاںیئاورواہعقبیلصےسچباجےنےک دع‬ ‫ا اقممرچنہپرکاوہنںےندبتمسقوقمےکاہھتےساجنتاپیئ۔واہںےکاحمکےنہییھباھکلاھتہکٓاپریمےاپ‬ ‫ٓااجںیئےگوتٓاپیکدختمیکاعسدتاحلصرکوںاگاورںیمامیبروہںریمےےیلداعیھبرکںیارگہچہیاکیارگنزیی‬ ‫اتکبےسںیمہولعمموہاےہ‪،‬نکیلںیمداتھکیوہںہکروۃضاافصلوجاکیاالس یاترخیےہ۔ا مساکوہفمما ےسیھب‬ ‫اپایاجاتےہ۔ا ےیلہینیقیوہاتےہہکحیسمہیلعاالسلمنیبیصنںیمرضورٓاےئاورایسرا ہتےسوہدنہواتسنوکےلچٓاےئ‬ ‫ںیہ۔اسراملعوتاهللاعتٰیلوکےہ‪،‬نکیلرامرادلوگایہداتیےہہکا رفںیماناشءاهللّٰتقیقلھکاجےئیگاورالصاعمہلم‬ ‫اصفوہاجےئاگ۔نکممےہہکا رفںیمایسیرحت رںیشیپوہاجوںیایاےسیےبتک لکٓاوںی‪،‬وجحیسمہیلعاالسلمےکا رف‬ ‫ےکقلعتمضعباومررروینشڈاےنلواےلوہںایوحارویںںیمےسیسکیکربقاکوکیئہتپلچاجوےایاورا مسےکضعب‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪166‬‬

‫اومر لکٓاوںی‪،‬وجرامرےدصقمںیمؤمدیاثتبوہںیکس‪،‬ا ےئلںیمےناینپامجتعںیمےسنیتٓاد ںوںوکا رفےک‬ ‫ےئلایترایکےہ۔انےکےئلاکیرعیبفینصتیھبںیمرکیناچاتہوہں‪،‬وجروطرغیلبتےکوہاوراہجںاہجںوہاجوںیا وک‬ ‫میسقترکےترںیہ۔ا فرحرا رفےسہییھبافدئہوہاگہکرامرےہلسلسیکااشتعیھبوہیتاجوےیگ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪323-325‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداتتاتب دنہواتسن‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫انچہچنا زامہنںیمدھکیولہکانتکڑبادلجوہراہےہ۔رہفرفےساالسمر ہتک پچ ک ااںاورارتعاضےیکاجےتںیہ۔اور‬ ‫اسیعویئںےنوتدحرکدیےہ۔ںیمےنانارتعاوضںوکعمجایکےہ‪،‬وجاسیعویئںےنروسلاہللیلصاہللہیلعوملسرےئکںیہ۔‬ ‫انیکدعتادنیتزہارکتیچنہپےہاورسجدقراتکںیباورراسےلاورااہتشرٓاےئدنانولوگںیکفرفےسروسلاہلل‬ ‫یلصاہللہیلعوملسرارتعاوضںیکلکشںیماشعئوہےتںیہانیکدعتادھچرکوڑکتچنہپیکچےہ۔وگایدنہواتسنےک‬ ‫اصنریاکہنتفےہ‬ ‫املسمونںںیمےسرہاکیٓاد یےکاہھتںیمہیولگاتکبدےےتکسںیہ۔ پسیبسےسڑباہنتفیہی‬ ‫ٰ‬ ‫اور ایدلّی ّیجال اکربوزےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪222‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫روسلاہللیلصاہللہیلعوملسےکزامہنتثعبیکاترخیڑپوھوتولعمموہاجوےاگہکداینیکایکاحتلیھت۔دخااعتٰیلیکرشتس‬ ‫داینےساھٹیئگیھتاوروتدیحاکشقناپٹماکچاھت۔تالطریتساوروبعمدانتاہلطیکرشتسےناہلللجاشہنیکہگجےلریھک‬ ‫یھت۔داینراہجتلاورتملظاکاکیوخانفکردہاھچایوہااھت۔داینےکہتختروکیئکلم‪،‬وکیئہعطق‪،‬وکیئرسزنیمایسیہنرہیئگ‬ ‫یھتاہجںدخاےئوادح‪،‬اہںیحوویقمدخایکرشتسوہیتوہ۔اسیعویئںیکرمدہرتسوقمثیلثتےکرکچںیمیسنھپوہیئ‬ ‫دوعیرکےنواےلدنہواتسنےکرےنہواےل‪33‬رکوڑدویاتںںےکاجپریےھت۔ قضوخد‬ ‫یھتاورودیوںںیموتدیحاکاجیب ٰ‬ ‫فی ْالبَ ِّر َو ْالبَحْ ِر )ارلوم ‪(42:‬ہی‬ ‫دخااعتٰیلےنوجہشقنا و تےکاحتلاکاناافل ںیماچنیھکےہہک ظَھَ َر ْالفَ َسا ُد ِ‬ ‫تالکلاچسےہاورا ےسرتہبااسنینزتاناورملقا احتلوکایبن ںیہرکیتکس۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪221‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪167‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ا زامہنںیمدخاےنڑبالضفایکاوراےنپدنیاوریبنیلصاهللہیلعوملسیکاتدیئںیمہریتاھکرکاکیااسننوکوجمتںیموبل‬ ‫راہےہاجیھباتہکوہا روینشیکفرفانوکالبےئ۔ارگزامہنںیمااسیاسفداورہنتفہنوہاتاوردنیےکوحمرکےنےکواےطس‬ ‫سج مسیکوکںیششوہریہںیہہنوہںیتوتدنچاںرحجہناھترگمابمتدےتھکیوہہکرہفرفنیمیواسیراالسمیہوکدعموم‬ ‫رکےنیکرکفںیموقںیمیگلوہیئںیہ۔ےھجمایدےہاورربانیہادمحہیںیمیھبںیمےنذرکایکےہہکاالسمےکالخفھچرکوڑ‬ ‫اتکںیبفینصتاوراتفیلوہرکاشعئیکیئگںیہ۔بیجعتاتےہہکدنہواتسنےکاملسمونںیکدعتادیھبھچرکوڑاوراالسم‬ ‫ےکالخفاتکوبںاکامشریھبایسدقر۔ارگا زایدہدعتادوکوجابکتانافىنصتتںیموہیئےہوھچڑیھبدایاجےئوتیھب‬ ‫رامرےاخمفلاکیاکیاتکبرہاکیاملسمنےکاہھتںیمدےےکچںیہ۔ارگاہللاعتٰیلاکوجشہریتہنوہاتاور اِنَّا لَه‬ ‫لَ ٰحفِظُوْ نَ ۔)ارجحل ‪(10:‬ا اکوںوهاصدقہنوہاتوتانیقیً ھجمولہکاالسمٓاجداینےساھٹاجاتاورا اکانمواشننکتٹم‬ ‫اجات۔رگم ںیہااسی ںیہوہاتکس۔دخااکوپدىشہاہھتا یکافحتظرکراہےہ۔ےھجماوسف اوررجنا ارماکوہاتےہہکولگ‬ ‫املسمنالہکرکانےطایبہےکرباربیھبوتاالسمیکرکف ںیہرکےتاورےھجمارثکتارڑپےنھاکاافتقوہاےہہکاسیعیئوعروتںکت‬ ‫رمےتو توھکلھکاہروہیپاسیعیئدنییکرتوجىاورااشتعےکےئلوتىصرکرمیتںیہاوراناکاینپزدنویگںوکاسیعتیئیک‬ ‫ااشتعںیمرصفرکانوتمہروزدےتھکیںیہ۔زہاراہڈىلیرنشمزیرھگوںاوروکوچںںیمرھپیتاورسجفرحنبڑپےدقن‬ ‫اامینیتنیھچرھپیتںیہ۔املسمونںںیمےسیسکاکیوک ںیہداھکیہکوہاچپ زہارروہیپیھبااشتعاالسمےکےئلوتىص‬ ‫رکرماوہ۔اہںاشدویںاورداینویروسمروتےبدحارسافوہےتںیہاوررقضےلرکیھبدلوھکلےکوضفلرخایچںیک‬ ‫اجیتںیہ۔رگمرخچرکےنےکےئلںیہوتاالسمےکےئل ںیہ۔اوسف !اوسف !!ا ےسڑبھرکاوراملسمونںیکاحتلاقلب‬ ‫رمحایکوہیگ؟‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪33-32‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 81‬ونجری ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪168‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫’’متدخاےکونب۔اہللاعتٰیلےکاسھتسجاکاعمہلماصفوہاجےئاہللاعتٰیلٓاپ‬ ‫ا اکوتمیلاورلفکتموہاجاتےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪218-212‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 23‬رفوری ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪169‬‬

‫(طسق ‪)81‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب دنہواتسن‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ااسنناکامکلہیےہہکا ںیمیقیقحرعمتفاوریچسرفاتسوجاامیینرفاتسالہکیتےہ(سجےکاسھتاهللاکاکیونروہات‬ ‫ےہوجا یکرہراهںیمراامنہیئرکاتےہ)دیپاوہ۔دبوںا ےکااسنندوھےکےس ںیہچباتکساوررمسواعدتےکوطرر‬ ‫یھبکیھبک ںیہہکلباساواقتمساقلتریھبوخشوہاجاتےہ۔اجنپبودنہواتسنےکاجسدہنیشناوردگویںےکریپزادے‬ ‫هیّ‬ ‫ح ےکرعنےامرےناوراےٹلدیسےھےنکٹلیہںیماینپرعمتفاورامکلاکااہتناجےتنںیہاوران‬ ‫وقاولںےکاگےنےساور ت ی‬ ‫وافقریپرتسانتاوتںوکدھکیرکاینپروحیکىلستاوراانىمطنانولوگںےکاپ التشرکےتںیہ۔رگموغرےسدوھکیہک‬ ‫ہیولگارگرفبی ںیہدےتیوتا ںیمکش ںیہےہہکرفبیوخردہرضورںیہ۔ویکہکنوہاچسرہتشوجوبعدتیاوراول تی‬ ‫ےکدرایمنےہسجےکیقیقحویپدنےساکیونراورروینشیتلکنےہاورایسیذلتدیپاوہیتےہہکدورسیذلتا اک‬ ‫اقمہلب ںیہرکیتکس۔ا وکانالقتازویںےسھچکیھبقلعت ںیہ۔مہاہنتیکینیتینےکاسھتاوراهللاعتٰیلوخباجاتنےہہک‬ ‫رامریتینیسیکےہ۔وپےتھںیہہکارگا مسےکےلغشمابعدتالہٰیاوررعمتفایہٰلاکومبجوہےتکسںیہاورااسنینروحےک‬ ‫امکلاکتاثعنبےتکسںیہ‪،‬وترھپتازرگیوںوکرعمتفیکرعماجراچنہپوہاانھجمساچےیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪331‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫جھ‬ ‫ابراہاکمنےکقلعتم۔وسایدرےہہکداجلاکرخوجرشمقںیماتبایایگےہ۔سجےسرامراکلمرمادےہانچہچناصبح ح‬ ‫ارکلا ہےناھکلےہہکنتفداجلاکوہظردنہواتسنںیموہراہےہاورہیاظرہےہہکوہظرحیسمایسہگجوہاہجںداجلوہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪23‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪170‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫مہا ارتعاضاکواحضوجابدےنیےسرتشیپاکیرضوریارماورایبنرکاناچےتہںیہ۔رہاکیاملسمنوکایدرےہہکمہاحلب‬ ‫وگرٹنمنےکدنہواتسنوکدارارحلب ںیہےتہکاوریہیرامراذمبہےہ؛ارگہچا ہلئسمںیماملعءاخمنیفلےنمہےستخس‬ ‫االتخفایکےہاوراینپفرفےسوکیئدہقىقمہوکفیلکتدیہاکاںوھںےنتایق ںیہراھکرگممہاناعریضاکتفیلاورٓاین‬ ‫رضرراسوینںےکوخفےسقحوکویکرکنوھچڑےتکسںیہ۔مہا تاتراامینرےتھکںیہہکوکحتمےکاحل ےسدنہواتسن‬ ‫رہزگرہزگدارارحلب ںیہےہ۔رامرادقم ہیہدھکیول۔ارگیہیدقم ہوھکسںےکدہعوکحتمںیموہاتاوردورسیفرف‬ ‫اناکوکیئرگوایربنمہوہاتوتدبوںیسک مسیکقیقحتوشىتفتےکمہوکاھپیسندےدانیوکیئڑبیتاتہنیھترگمارگنزیوںیک‬ ‫تنطلساوردہعوکحتمیہیکہیوخیبےہہکاقملبںیماکیڈارٹکاوررھپوہشمراپدریےہنکیلاقیقحتتاورںواتلیک‬ ‫اکرروایئںیموکیئیتخساکرباتں ںیہایکاجات۔نٹپىکڈسلگےنا تاتیکذرایھبروا ںیہیکہکاپدریاصبحیکذایتواجتہ‬ ‫ایانےکاےنپدہعہاوردرہجاکاحل ایکاجوے؛انچہچناوہنںےنامىلرڈنچاصبحےسوجوپسیلوگرداوپسرےکاٰیلعارسفںیہ‪،‬‬ ‫یہیاہکہکرامرادلىلست ںیہڑکپات۔رھپدبعادىمحلےسدرایتفایکاجوے۔ٓارخاکرااصنفیکروےسمہوکا ےنربی‬ ‫رہھٹاای۔رھپہیولگمہوکاراکنذمبہیکاجبٓاوریےس ںیہروےتک‪،‬ہکلبتہبےسرباکتاےنپاسھتےلرکٓاےئ‪،‬سجیک‬ ‫وہجےسمہوکاےنپذمبہیکااشتعاکاخفروخاہوم عالماورا مساکانماورٓارامبیصوہاہکیلہپوکحوتمںںیمانیک‬ ‫ریظن ںیہیتلم۔رھپرصحیملظاوراالس یمیلعتاوراالخقےسدىعبےہہکمہانےکرکشزگا رہنوہں۔ایدروھک!ااسننوجاےنپ‬ ‫ےسیجااسننیکویکینںاکرکشزگار ںیہوہات‪،‬وہدخااعتٰیلاکیھبرکشزگار ںیہوہاتکس؛احالہکنوہاےسداتھکیےہ۔وتبىغابىغل‬ ‫یتسہےکاماعامتاکرکشزگارویکرکنوہاگ‪،‬سجوکوہداتھکییھب ںیہ‪،‬ا ےیلضحموکحتمےکاحل ےسمہا وکدارارحلب‬ ‫ ںیہےتہک۔‬ ‫اہں!رامرےزندکیدنہواتسنداررحلبےہاحلب ملقےک۔اپدریولوگںےناالسمےکالخفاکیرطخانکگنجرشوعیک‬ ‫وہیئےہ۔ا دیمانگنجںیموہزىنہاہےئملقےلرکےلکنںیہہنانسنوگنفتےلرک۔ا ےیلا دیمانںیممہوکوج‬ ‫ایھتہرےلرکہاچ ااچےیہوہملقاوررصفملقےہ۔رامرےزندکیرہاکیاملسمناکرفضےہہکوہا گنجںیمرشکیوہ‬ ‫اجوے۔اہللاورا ےکربزگدیہروسلیلصاہللہیلعوملسروہدلٓازارےلمحےئکاجےتںیہہکرامراوترگجٹھپاجاتاوردل‬ ‫اکک ااتھٹےہ۔ایکاتاہمتاوملنینمایدرتارمصطئاایئےکارسارم یسدنگیاتکبدھکیرکمہٓارامرکےتکسںیہ‪،‬سجاکانمیہا‬ ‫فرزرراھکایگےہ۔ےسیجاناپکانوولںےکانموہےتںیہ۔ن بجیکتاتےہہکدرتارڈنلنےکارسارم یساتکںیبوت‬ ‫وگرٹنمنےکاےنپملعںیمیھبا اقلبوہںہکا یکااشتعدنبیکاجےئرگمٓاھٹرکوڑاملسمونںیکدالٓزاریرکےنوایل‬ ‫اتکبوکہنرواکاجےئ۔مہوخدوگرٹنمنےسا مسیکدروخاتسرکانرہزگرہزگ ںیہاچےتہہکلبا وکتہبیہانانمبس‬ ‫ایخلرکےتںیہ۔اسیجہکمہےناےنپرومیرلیےکذرہعیےسواحضرکدای‪،‬نکیلہیتاتمہےنضحما انبرىہکےہہکاجبےئ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪171‬‬

‫وخدوگرٹنمناکاانپرفضےہہکوہایسیرحت روںاکایخلرےھک۔رہباحلوگرٹنمنےناعمٓازادیدےریھکےہہک‬ ‫ارگاسیعیئاکیاتکباالسمرارتعاضرکےنیک قضےسےتھکلںیہوتاملسمونںوکٓازادیےکاسھتا اکوجابےنھکلاور‬ ‫اسیعیئذمبہیکرتددیںیماتکںیبےنھکلاکاایتخرےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪228-222‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬

‫ْ‬ ‫اْلب رقار ںیہدےتیہکلبا انماوررباکتیک‬ ‫رامریامجتعایدرےھکہکمہدنہواتسنوکاحلب وکحتمرہزگرہزگ ید تار ی ْ‬ ‫وہجےسوجا وکحتمںیممہوکیلمںیہاورا ٓازادیوکوجاےنپذمبہےکاراکنیکاجبٓاوریاورا یکااشتعےکےیل‬ ‫وگرٹنمنےنمہوکدےریھکےہ۔رامرادلرطعےکہشیشیکفرحوافداریاوررکشزگاریےکوجشےسرھباوہاےہ‪،‬نکیل‬ ‫اپدرویںیکوہجےسمہا وکدارارحلبرقاردےتیںیہ۔اپدرویںےنھچرکوڑےکرقبیاتکںیباالسمےکالخفاشعئیک‬ ‫ںیہ۔ریمےزندکیوہولگ ںیہںیہوجانولمحںوکدںیھکیاورںینساوراےنپیہمہومغںیمالتبمرںیہ۔ا و توجھچک‬ ‫یسکےسنکمموہوہاالسمیکاتدیئےکےیلرکےاورا یملقگنجںیماینپوافداریداھکےئ‪،‬ہکبجوخداعدلوگرٹنمنےن‬

‫مہوکعنم ںیہایکےہہکمہاےنپذمبہیکاتدیئاورہریوقومںےکارتعاوضںیکرتددیںیماتکںیباشعئرکںی‪،‬ہکلبرسی‪،‬‬ ‫ڈاکاخےناورااشتعےکدورسےذروعیںےسدمددیےہ‪،‬وتاےسیو تںیماخومشرانہتخسانگہےہ۔اہںرضورت‬ ‫ےہا ارمیکہکوجتاتشیپیکاجوے‪،‬وہوقعملوہ۔ا یک قضدلٓازاریہنوہ۔وجاالسمےکےیلہنىسربایںاورمشچ‬ ‫رگایں ںیہراتھکوہایدرےھکہکدخااعتٰیلاےسیااسنناکذ ہدار ںیہوہات۔ا وکوسانچاچےیہہکسجدقرایخالتاینپاکایمیب‬ ‫ےکٓاےتںیہاورینتجدتاریباینپدوینیا قاضےکےیلرکاتےہ۔ایسوسزشاورنلجاوردرددلےکاسھتیھبکہیایخلیھب‬ ‫ٓاایےہہکروسلاهللیلصہیلعوملسیکاپکذاترےلمحوہرےہںیہ‪،‬ںیمانےکدافعیکیھبیعسرکوں؟اورارگھچکاور‬ ‫ ںیہوہاتکسوتمکازمکروسزدلےکاسھتدخااعتٰیلےکوضحرداعرکوں؟ارگا مسیکنلجاوردرددلںیموہوتنکمم ںیہ‬ ‫ہکیچستبحمےکٓااثراظرہہنوہں۔ارگوٹیٹاہڈنییھبرخدییاجےئوتا ریھبرجنوہاتےہاہیںکتہکاکیوسیئےکمگ‬ ‫وہاجےنریھباوسف وہاتےہ۔رھپہیاسیکاامیناوراالسمےہہکا وخانفکزامہنںیمہکاالسمرولمحںیکوباھچڑوہریہ‬ ‫ےہ۔انماورٓارامےکاسھتوخابراتحںیموسرےہںیہ۔ایکمت ںیہدےتھکیہکہتفہواراوراموہاریاابخروںاورراسولں‬ ‫ےکالعوہرہروزوہسکدقردوورہقااہتشراوروھچےٹوھچےٹراسےلمیسقترکےتںیہ نیکدعتاداچپ اچپ زہاراور‬ ‫ضعبو تالوھکںکتوہیتےہ؟اوریئکیئکرمہبتانوکاشعئرکےنںیمرکوڑاہروہیپاپینیکفرحاہبدایاجاتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪223-222‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪172‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫نسحمےکااسحانتیکرکشزگاریےکاوصلےسانوافقاجلہرامرےا مسےکایبانتاوررحت روںوکوخاشدمےتہکںیہرگم‬ ‫رامرادخارتہباجاتنےہہکمہداینںیمیسکااسننیکوخاشدمرکےتکسیہ ںیہ۔ہیوقتیہمہںیم ںیہےہ۔اہںااسحنیکدقررکان‬ ‫رامریرستشںیمےہاورنسحمیشکاوردغاریاکاناپکامدہا ےناےنپلضفےسمہںیم ںیہراھک۔مہوگرٹنمناتگلش ہ‬ ‫ےکااسحانتیکدقررکےتںیہاورا وکدخااکلضفےتھجمسںیہہکا ےناکیاعدلوگرٹنمنوکوھکسںےکرافجزامہنےس‬ ‫اجنتدالےنےکےئلمہروکحتمرکےنوکیئکزہاروک ےسجیھبدای۔ارگا تنطلساکووجدہنوہاتوتںیمچساتہکوہںہک‬ ‫مہا مسےکارتعاوضںیکتاتبذرایھبوسچہنےتکس‪،‬ہچاجہکیئمہاناکوجابدےےتکس۔‬ ‫ابمہانارتعاوضںاکوجابڑبیٓازادیےسدےےتکسںیہ۔رھپارگمتاہللاعتٰیلےکا لضفیکدقرہنرکںیوتًانیقیوھجمس‬ ‫ہکڑبےاندقرخان اورانرکشزگاروہںےگ۔مہوکوغرورکفاکوم عالم‪،‬داعںںاکوم عالماورا فرحردخااعتٰیلےناےنپ‬ ‫لضفےکاوبابمہروھکےل؛ارگہچدبمءضىفویہےہنکیلااسنناےنپںیماکیےشاقلبانباتےہ۔ا راحلب ا یک‬ ‫ادعتساداوررظفےکضىفاتلمےہ۔ہیوخیشیکتاتےہہکا رقتبییکوہجےسدنہواتسناوراجنپبےکرےنہواےلوج‬ ‫رہاقلبنبرےہںیہاورانیکیملعاطںىتقیھبرتیقرکریہںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪282-283‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رھپڈارٹکرتمحیلعاصبحھچکاےنپاقم یاحالتانسےترےہ۔اوروگرٹنمناتگلش ہیکوکحتمیکرباکتاکذرکرکےترےہ‬ ‫ہکا ےنوفوجںںیمامنزاوراےنپذمبہیکاپدنبویںےکےئلوپراو تاوررفتصدےریھکےہ۔رشبہکیطوکیئرکےنواال‬ ‫وہ۔رہذمبہےکولوگںےکےئلاکیاکیذمیبہوشیپارقمررکراھکےہاورامنزےکاواقتںیموکیئاکم ںیہراھک۔اہں ہعم‬ ‫یکفیلکتےہ۔رضحتادق ےنرفامایہک‪:‬‬ ‫’’ہیفیلکتیھباجیتری۔ارگبساملسمنلمرکدروخاتسرکےترگمانمکوتخبںےنوتدنہواتسنوکدارارحلبرقاردے‬ ‫رک ہعمیکرفتیضوکیہاڑااناچاہےہ۔اوسف ‘‘!‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪222‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ضعبولگاےسیدےھکیاجےتںیہوجےتہکںیہہکافحتظیکوکیئرضورت ںیہےہوہتخسیطلغرکےتںیہدوھکیوجصخشتاغ‬ ‫اگلاتےہایرامرتانباتےہوتایکا اکرفض ںیہوہاتایوہ ںیہاچاتہہکا یکافحتظاوردونمشںیکدتسربدےساچبےنےک‬ ‫ےیلرہفرحوکششرکے؟انباغتےکرگدےسیکےسیکااحےطافحتظےکےیلانبےئاجےتںیہاوراکمانتوکٓادزشدویگں‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪173‬‬

‫ےساچبےنےکےیلےئنےئناصمحلایطروہےتںیہ۔اور یلجےساچبےنےکےیلاترںیاگلیئاجیتںیہ۔ہیاومرا رطفتوک‬ ‫اظرہرکےتںیہوجتاعبطلافحتظےکےیلااسنونںںیمےہرھپایکاهللاعتٰیلےکےیلہیاجزئ ںیہےہہکوہاےنپدنییکافحتظ‬ ‫رکے؟ےبکشافحتظرکاتےہاورا ےنرہالبےکو تاےنپدنیوکاچبایےہ۔ابیھببجہکرضورتڑپیا ےن‬ ‫ےھجما ےیلاجیھبےہ۔اہںہیارمافحتظاکوکشمکوہاتکسایا اکااکنروہاتکساھت۔ارگاحالتاوررضورںیتا یکؤمدیہن‬ ‫وہںیت۔رگمیئکرکوڑاتکںیباالسمےکردںیماشعئوہیکچںیہاورانااہتشروںاوردوورہقراسولںاکوتامشریہ ںیہوجرہروز‬ ‫اورہتفہواراوراموہاراپدرویںیکفرفےساشعئوہےتںیہ۔اناگویلںوکارگعمجایکاجوےوجرامرےکلمےکرمدت‬ ‫ل‬ ‫اسیعویئںےندیسا معصونیمیلصاہللہیلعوملساورٓاپیکاپکازواجیکتبسناشعئیکںیہوتیئکوکےھٹاناتکوبںےکرھب‬ ‫ےتکسںیہاورارگانوکاکیدورسےےکاسھتالمرکراھکاجوےوتوہیئکلیمکتچنہپاجںیئ۔رامدادلنی‪،‬دفصریلعاوراشقئ‬ ‫وہریہےنم یسرحت رںیاشعئیکںیہوہیسکروپدىشه ںیہ۔رامدادلنییکرحت روںےکرطخانکوہےناکضعبااصنفدنسپ‬ ‫اسیعویئںوکیھبارتعافےہانچنؤنھکلےسوجاکیاابخرسمشاالابخرالکنرکاتاھتا ںیما یکضعباتکوبںرہیراےئیھکل‬ ‫یئگیھتہکارگدنہواتسنںیمرھپیھبکدغروہاگوتایسیرحت روںےسوہاگایسیاحںںںیمیھبےتہکںیہہکاالسماکایکڑگباےہ‬ ‫ا مسیکتاںیتوہولگرکےتکسںیہ نوکایوتاالسمےسوکیئقلعتاوردرد ںیہاورایوہولگوہنجںےنورجوںیکاتریک‬ ‫ںیمرورشاپیئےہاورانوکتارہیکداینیکھچکیرب ںیہےہ پسیاےسیولگارگںیہوتانیکھچکروا ںیہاہںوہولگوج‬ ‫ونربلقرےتھکںیہ نوکاالسمےکاسھتتبحماورقلعتےہاورزامہنےکاحالتےسٓاخانںیہانوکمیلسترکانڑپاتےہہکہی‬ ‫و تیکمیظعااشلنحلصماکو تےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪237-233‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 23‬ونجری ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪174‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ابراہاکمنےکقلعتم۔وسایدرےہہکداجلاکرخوجرشمقںیماتبایایگ‬ ‫جھ‬ ‫ےہ۔سجےسرامراکلمرمادےہانچہچناصبح حارکلا ہےناھکلےہہک‬ ‫نتفداجلاکوہظردنہواتسنںیموہراہےہاورہیاظرہےہہکوہظرحیسمایس‬ ‫ہگجوہاہجںداجلوہ۔رھپا اگںںاکانمدقہعرقاردایےہوجاقدایناک‬ ‫ففخمےہ۔ہینکممےہہکنمىےکالعہقںیمیھبا انماکوکیئاگںںوہ‬ ‫نکیلایدرےہہکنمىک مزےسرشمقںیم ںیہہکلبونجبںیمےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪23‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫)روزان ہ الضفل ٓان النئ دنلن ‪ 21‬دربمس ‪(2228‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪175‬‬

‫(طسق ‪)81‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب دنہواتسن‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ومولیاجندمحماصبحدمر ڈہکسےنوسالایکہکوضحرٓاپیکتعیبرکےنےک دعیلہپتعیبارگیسکےسیکوہوہاقمئ‬ ‫ریےہای ںیہ؟‬ ‫تنع‬ ‫رضحتا ۃاہللےنرفامای‪’’:‬بجااسننریمےاہھترتعیبوتہبرکاتےہوتیلہپاسری کنوٹ اجیتںیہ۔ااسنندوویتشکں‬ ‫ںیمیھبکاپںں ںیہرھکاتکس۔ارگیسکاکرمدشابزدنہیھبوہبتیھبوہاقحقئاوراعمرفاظرہہنرکےاگوجدخااعتٰیل‬ ‫اہیںاظرہرکراہےہ۔ا و تاہللاعتٰیلےناسریوتعیبںوکوتڑڈاالےہ‪،‬رصفحیسموموعدیہیکتعیبوکاقمئراھکےہوج‬ ‫اخمتاافلخلءوہرکٓاایےہ۔‬ ‫دنہواتسنںیمسجدقردگایںاورہاشخئاوررمدشںیہبسےسرامرااالتخفےہ۔تعیبدینیولسلسںںیموہیتےہوج‬ ‫دخااعتٰیلاقمئرکاتےہ۔انولوگںاکرامرےاسم لئںیماالتخفےہارگانںیمےسیسکوککشوہہکوہقحرںیہوترامرے‬ ‫اسھتہلصیفرکںیل۔رقٓانرشفیوکمکحرہھٹاںیئ۔الصہیےہہکا و تبسدگایںاکیرمدہیکتیثیحریتھکںیہاور‬ ‫زدنیگرصفایسہلسلسںیمےہوجدخاےنریمےاہھتراقمئایکےہ۔اباسیکاندانوہاگوہصخشوجزدنوںوکوھچڑرک‬ ‫رمدوںںیمزدنیگبلطرکاتےہ۔‬ ‫اهللاعتٰیلےنااسییہاچاہاھتہکاکیزامہنفاوعجاکوہاورا ےک دعیداتیاکتہبڑبازامہنٓاوے۔انچہچنیداتیےکدویہ‬ ‫ڑبےزامےنںیہوجدرالصاکییہںیہرگمانےکدرایمناکیوہفقےہا ےیلدوےھجمساجےتںیہ۔اکیوہزامہنوجربمغیپ‬ ‫دخایلصاہللہیلعوملساکزامہناھتاوردورساحیسموموعداکزامہناورحیسموموعدےکزامہنوکروسلاہللیلصاہللہیلعوملسیہاکزامہن‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪176‬‬

‫رقاردایایگےہ۔ابروسلاهللیلصاهللہیلعوملسےکزامہنںیمیسکدورسےیکتعیببکاجزئوہیتکساوراقمئرہیتکسےہہی‬ ‫تنع‬ ‫ا صخشاکزامہنےہسجوکروسلاہللیلصاہللہیلعوملسےنالسماہکابا یکتعیبےکوسابس کنوٹ ںیئ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪215-212‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ارگہچرامرےزندکی اِ َّن اَ ۡک َر َم ُکمۡ ِع ۡن َد للاِ اَ ۡت ٰق ُکمۡ ؕ (ارجحلات‪)82 :‬یہےہاورںیمہوخاہوخماہرضوری ںیہہک‬ ‫رتوکںیکرعتفیرکںیاییسکاوریک‪،‬رگمیچساوریقیقحتاتےکااہظرےسمہرک ںیہےتکس۔رتوکںےکذرہعیےساالسموک‬ ‫تہبڑبیوقتاحلصوہیئےہ۔ہیانہکہکوہس ےلاکرفےھتہینعطدرتس ںیہ۔وکیئدووسرب س ےلاکرفوہا‪،‬وکیئاچروس‬ ‫رب س ےلہیایکےہ؟ٓارخوجٓاجدیسالہکےتںیہایکانےکٓاتاںادجادروکیئو ترفکیکاحتلاک ںیہزگرا؟رھپاےسیارتعاض‬ ‫رکاندادنمشنی ںیہےہ۔‬ ‫لی ِد ْی ِن ُملُوْ ِک ِھ ْم ےکارثےس‬ ‫دنہواتسنںیمبجہیلغمٓاےئوتاوہنںےندجسمںیانبںیئاوراانپایقمایک۔ اَلنَّاسُ َع ٰ‬ ‫االسمانلیھپرشوعوہا۔اورابکتیھبرحنیمرشنیفیرتوکںیہیکافحتظےکےچیندخاےنریھکوہیئںیہ۔وغررکےنےس‬ ‫ولعمموہاتےہہکداینںیمدخااعتٰیلےندویہرگوهرےھکوہےئںیہ۔اکیرتکدورسےاسدات۔رتکاظرہیوکحتماور‬ ‫رایتسےکدقحاروہےئاوراسداتوکرقفاکدبمءرقاردایایگ؛انچہچنوصوىفںےنرقفاوررواحینوىفضاکدبمءاسداتیہوک‬ ‫رہھٹاایےہاورںیمےنیھباےنپوشکفںیمااسییہاپایےہ۔دایناکرعوجرتوکںوکالمےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪322‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ابا میلعتراگنہرکوہکہنہیوترتییکفرحضحمااقتنمریہزوردہ یےہاورہنالیجنیکفرحاےسیوفعروجاساواقت‬ ‫رطخانکاتنجئاکومبجوہاتکسےہہکلبرقٓانرشفییکمیلعتامیکحہناظنماےنپادنرریتھکےہالثًاکیدخراگترےہوجڑبا‬ ‫رشفیاورکیننلچےہیھبکا ےنایختن ںیہیکاوروکیئاصقنن ںیہایکارگاافتًاقوہاچءالپےنےکےئلٓاےئاورا ےک‬ ‫اہھتےسایپایلںرگرکوٹ اجوںیوتا و تاضتقمےئو تایکوہاگایکہیہکا وکزسادںیایاعمفرکدںیایسیاحتلںیم‬ ‫اےسیرشفیدختماگروکاعمفرکدانییہا ےکواےطساکیفزساوہیگ۔نکیلارگاکیرش ردخراگتروجرہروزوکیئہنوکیئ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪177‬‬

‫اصقننرکاتےہا وکاعمفرکدانیاوریھبد ریرکدانیےہا ےئلا وکزسادینیرضوریوہیگرگمالیجنہی ںیہاتبیتالیجن‬ ‫ر‬

‫رکےکوتوگرٹنمنوکاچےیہہکارگوکیئدنہواتسنامےگنوتوہااتسلگننیھبا ےکوحاےلرکے۔ایکیلمعوطررالیجن‬

‫امیناجیتےہ؟رہزگ ںیہوگرٹنمنےکایستسدمنےکاوصولںرفلتخمومکحمںاکاقمئرکاناورںواںںاکوھکانلدنمشےس‬ ‫افحتظےکےئلوفوجںاکرانھکوہریہوہریہسجدقراومرںیہالیجنیکمیلعتےکوماقف ںیہںیہا ےئلہکالیجنیکمیلعت‬ ‫ےکوماقفوکیئااظتنموہاتکسیہ ںیہےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪371-371‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬

‫حیسمےکزجعماتوجصصقےکرگنںیمںیہانےسوکیئوفقااعلدتاتدیئالہٰیاکہتپ ںیہاتگل۔ہکبجٓاجا ےسیھبڑبھ‬

‫رکیبطرکےمشاوراجعابئتدےھکیاجےتںیہ۔وصخًاصایسیاحتلںیمہکوخدالیجنںیمیہاھکلےہہکاکیاتالباھتسجںیم‬ ‫اکیو تلسغرکےنواےلافشاپےتیلےھت۔اورابکتویرپےکضعبوکلمںںیماےسیےمشچاپےئاجےتںیہ۔اوررامرے‬ ‫دنہواتسنںیمیھبضعبومشچںایونکںںےکاپینںیمایسیاترىثوہیتےہ۔یڑوڑےدنوہےئاابخراتںیماشعئوہااھتہک‬ ‫اکیونکںیےکاپینےسذجا یاےھچوہےنےگل۔اباسیعیئذمبہےکب اتدیئیاشنونںوکمہدںیھکی۔ولھچپںاکہیاحل‬ ‫ےہاورابوکیئداھک ںیہاتکس۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪252‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اطوعننیت مسیکےہاکیفىفخسجںیمرصفیٹلگیتلکنےہاورپت ںیہوہات۔دورسیا ےسزیتہکسجںیمیٹلگےک‬ ‫اسھتپتیھبوہاتےہرسیتیبسےسزیتا ںیمپتہنیٹلگٓاد یوسایاوررمایگ۔دنہواتسنےکضعبداہیتںیمااسییہ‬ ‫وہاےہہکد ٓاد یراتوکوسےئوتحبصوکرمےوہےئاپےئ۔ا اکالصتاثعنعطےہہیولگہھٹھٹرکےتںیہرگمانوک‬ ‫رقنعبیہتپگلاجےئاگوجاخمفلوکبا ایکرکےتںیہانرکیتخلرھتپ ںیہڑپارکےت۔اولانوکدورےسٓاگدالھکیئ‬ ‫اجیتےہاتہکوہوتہبرکںی۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪282‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اکیاقممررضحتادق ےنرفامایہکدنہںیمدووا عوہےئںیہاکیدیسادمحاصبحاک‪،‬دورسارامرا۔اناکاکمڑلایئرکان‬ ‫اھت۔رگماوہنںےنرشوعرکدیاورا اکاامتمرامرےاہیڑوںدقمراھتوجہکابا زامہنںیمذبرہعیملقوہراہےہایسفرح‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪178‬‬

‫ٓارضحنتےکاہیڑوںےسرح وہیئ۔دخایھبرفاماتےہہکوہاکایمیباب‬ ‫یسیعےکو توجانرمادییھتوہھچوسرب دع‬ ‫ؐ‬ ‫وہیئ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪331‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫ریسںیمفلتخمذترکوںےک دعرصیقدنہیکاتوپجیشاکذرکٓاای۔رفامایہک‪:‬۔‬ ‫رتیعیکڑبیوخشہ یتمےہہکاشہاڈیورڈمتفہدنہواتسنےکرسرتسوہےئ۔ریمیراےئوتہیےہہکونوجانتاداشہیک‬ ‫تبسن وبڑاھتاداشہراعایےکےئلتہبیہدیفموہاتےہ۔ویکہکنونوجاناےنپذجتاتاوروجشےکےچینیھبکیھبکراعایےک‬ ‫وقحقاوردہگناتشےکفروقیںںیمرفوذگاتشرکاتھٹیبےہرگمرمعردیسہتاداشہاینپرمعےکفلتخموصحںںیمزگراجےن‬ ‫ےکتاثعرجتہباکروہاتےہ۔ا ےکذجتاتدےبوہےئوہےتںیہ۔دخااکوخفا ےکدلںیمدیپاوہاجاتےہ۔ا ےئل‬ ‫وہراعایےکےئلتہبیہدیفماورریخوخاہوہاتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪882‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫•ومولیدیسومحمداشہاصبحےنوجاہسروپنرےسیرشفیالےئوہےئںیہ۔رضحتادق ااممہیلعاٰولصلۃواالسلمےک‬ ‫وضحربجٓاپامنزرغمبےسافرغوہرکہشنیشنرا ال رفاموہےئ۔ہیرعضایکہکںیمےنٓاجہفحتوگڑلوہیاوریتشک‬ ‫ونحےکضعباقمامتڑپےھںیہ۔ںیماکیارمانجبےسدرایتفرکاناچاتہوہں۔ارگہچوہرفویعےہنکیلوپانھچاچاتہوہں‬ ‫اوروہہیےہہکمہولگومعًام دعامنزداعامےتگنںیہ‪،‬نکیلاہیںونالفوتریخداع دعامنز ںیہامےتگن۔ا ررضحتادق ےن‬ ‫رفامای‪:‬۔‬ ‫الصہیےہہکمہداعامےنگنےسوتعنم ںیہرکےتاورمہوخدیھبداعامےتگنںیہ۔اورٰولصةاجبےئوخدداعیہےہ۔تاتہیےہ‬ ‫ہکںیمےناینپامجتعوکتحیصنیکےہہکدنہواتسنںیمہیاعمدبتعیلیھپوہیئےہہکدعتلیاراکنوپرےوطرروح‬ ‫ ںیہرےتھکاوروھٹےگندارامنزڑپےتھںیہ۔وگایوہامنزاکیسکیٹےہسجاکادارکاناکیوبھجےہ۔ا ےیلا فرقیےسادا‬ ‫ایکاجاتےہسجںیمرکاتہاپیئاجیتےہاحالہکنامنزایسیےشےہہکسجےساکیذوقاسناوررسورڑباتھےہ۔رگمسج‬ ‫فرزرامنزادایکاجیتےہا ےسوضحربلق ںیہوہاتاورےبذویقاورےبیفطلدیپاوہیتےہ۔ںیمےناینپامجتعوکیہی‬ ‫تحیصنیکےہہکوہےبذویقاورےبوضحریدیپارکےنوایلامنزہنڑپںىھ‪،‬ہکلبوضحربلقیکوکششرکںیسجےسانوک‬ ‫رسوراورذوقاحلصوہ۔اعموطررہیاحتلوہریہےہہکامنزوکاےسیوطرےسڑپےتھںیہہکسجںیموضحربلقیک‬ ‫وکشش ںیہیکاجیتہکلبدلجیدلجیا وکمتخایکاجاتےہاوراخرجامنزںیمتہبھچکداعےکےیلرکےتںیہاورد رکتداع‬ ‫الدہیعاِ ۡہ ِدنَا‬ ‫امےتگنرےتہںیہاحالہکنامنزاک(وجومنمیکرعماجےہ)وصقمدیہیےہہکا ںیمداعیکاجوےاورایسےیل ا ّتتم ْ ا‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪179‬‬

‫م َراطَ ۡال ُك ۡستَقِ ۡی َم ۙ﴿‪ ﴾۶‬داعامیگناجیتےہ۔ااسننیھبکدخااعتٰیلاکرقباحلص ںیہرکاتبجکتہک ا ییف تاما‬ ‫ال ِّ‬ ‫ِی‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ال یّضلٰو یۃ ہنرکے۔ ای ْمتواا یّضلٰو یۃ ا ےیلرفامایہکامنزرگیڑپیتےہرگموجصخش ا ِ یف تاما یّضلٰوة رکےتںیہوتوہا یکرواحین‬ ‫وصرتےسافدئہااھٹےتںیہوترھپوہداعیکوحمتیںیموہاجےتںیہ۔امنزاکیااسیرشتبےہہکوجاکیتاراےس ےلاےس‬ ‫رفتصیہ ںیہوہیتاوروہافرغیہ ںیہوہاتکس۔ہشیمہا ےسرساشراورتسمراتہےہ۔ا ےسایسیوحمتیوہیتےہہک‬ ‫ارگاسریرمعںیماکیتاریھباےساتھکچےہوترھپا اکارث ںیہاجات۔‬ ‫ومنموکےبکشاےتھٹےتھٹیبرہو تداعںیئرکیناچںیئہ۔رگمامنزےک دعوجداعںںاکفرقیا کلمںیماجریےہوہبیجع‬ ‫ےہ۔ضعباسمدجںیماینتیبملداعںیئیکاجیتںیہہکٓادهلیماک رفاکیٓادیرکاتکسےہ۔ںیمےناینپامجتعوکتہب‬ ‫تحیصنیکےہہکاینپامنزوکونساروہییھبداعےہ۔‬ ‫ایکوہجےہہکضعبولگسیتسیترب کترباربامنزڑپےتھںیہ۔رھپوکرےےکوکرےیہرےتہںیہ۔وکیئارثرواحتین‬ ‫اوروشخعووضخعاکانںیمدیپا ںیہوہات۔ا اکیہیببسےہہکوہوہامنزڑپےتھںیہسجردخااعتٰیل ےک اتجیھبےہایسی‬ ‫امنزوںےکےیلولیٓاایےہ۔دوھکیسجےکاپ اٰیلعدرہجاکوجرہوہوتایکوکڑویںاوروسیپںےکےیلاےسا وککنىھپدانی‬ ‫اچےیہ؟رہزگ ںیہ۔اولا وجرہیکافحتظاکاامتہمرکےاوررھپوسیپںوکیھباھبنسےل۔ا ےیلامنزوکونسارونساررک‬ ‫اور ھجم ھجمرکڑپےھ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪222-231‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫لک‬ ‫رھپٓارویںےکاقملبںیماکیاشننےھجمدایایگوج ھْامےکقلعتماھتوہاالسماکدنمشاھتاوردنگیاگایلںدایرکاتاورربمغیپ‬ ‫دخایلصاهللہیلعوملسیکوتنیہرکاتاھت۔اہیںاقداینٓاایاورا ےنھجمےساشنناماگنںیمےنداعیکوتاہللاعتٰیلےنےھجمیرب‬ ‫دی۔انچہچنںیمےنا وکاشعئرکدایاورہیوکیئیفخمتات ںیہلکدنہواتسنا وکاجاتنےہہکسجفرحلبقازو تا یک‬ ‫ومتاکہشقنچنیھکرکداھکایایگاھتایسفرحوہوپراوہایگ۔ا ےکالعوہاورتہبےساشنانتںیہوجمہےناینپاتکوبںںیمدرج‬ ‫ےیکںیہاورا ریھبمہاامینرےتھکںیہہکرامرادخاےنکھتواالدخا ںیہوہذکتبیرکےنواولںےکےیلرہو تایطرےہںیم‬ ‫ےناجنپبےکومولویںاوراپدرویںوکایسیدوعتیکےہہکوہریمےاقملبںیمٓارکاناشنانتوکوجمہشیپرکےتںیہ‬ ‫ہلصیفرکںیل۔ارگانوکہنامںینوتداعرکاتکسوہںاوراےنپدخارنیقیراتھکوہںہکاوراشنناظرہرکدےاگنکیلںیمداتھکی‬ ‫لک‬ ‫وہںہکوہدصقتینےسا فرف ںیہٓاےتہکلب ھْا یےلمحرکےتںیہرگمدخااعتٰیلیسکیکوکحتمےکےچین ںیہےہ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪180‬‬

‫(ادبلرےس)’’ہیولگوجا فرحےکوسالرکےتںیہہکزنیموکاتٹلرکداھکدو۔ڑکٹےڑکٹےرکدو۔ا فرحےک‬ ‫وساالتوتافرٓارضحنتؐرایکرکےتےھت۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪221‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 22‬رفوری ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪181‬‬

‫(طسق ‪)22‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب دنہواتسن‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ا ےسرتشیپیھبںیمےناھکلےہہکمہۃلیلادقلرےکدوونںونعمںوکامےتنںیہاکیوہوجرعفاعمںیمےہہکضعبراںیت‬ ‫ایسیوہیتںیہہکدخااعتٰیلانںیمداعںیئوبقلرکاتےہاوراکیا ےسرماداتریکےکزامہنیکےہسجںیماعمتملظ‬ ‫لیھپاجیتےہیقیقحدنیاکانمواشنن ںیہراتہےہا ںیموجصخشدخاےکےچسالتمیشوہےتںیہاورا یکااطتعرکےت‬ ‫ںیہوہڑبےاقلبدقروہےتںیہانیکلاثلایسیےہہکےسیجاکیتاداشہوہاورا اکاکیڑبارکشلوہ۔دنمشےکاقمےلبےک‬ ‫و تبسرکشلاھبگاجوےاوررصفاکیایدوٓاد یوافدارا ےکاسھترہاجوںیاورا ںیہےکذرہعیےساےسحتفاحلص‬ ‫وہوتابدھکیولہکاناکیایدویکتاداشہیکرظنںیمایکدقروہیگ۔سپا و تہکبجرہفرفدرہتییلیھپوہیئےہوکیئوت‬ ‫وقلےساوروکیئ‬

‫ےسدخااکااکنررکراہےہ۔اےسیو تںیموجدخااکیقیقحراتسروہاگوہڑبااقلبدقروہاگ۔‬

‫ٓارضحنت یلصاہللہیلعوملساکزامہنیھبۃلیلادقلراک زامہن اھتا و تیک اتریکاورتملظیک یھبوکیئ ااہتن ہنیھت اکیفرف‬ ‫وہىد رمگاہ۔اکیفرفاسیعیئ رمگاہ۔ادرھ دنہواتسنںیمدویاتر یتس۔ٓاشتریتس وہریہ۔ وگایبسداینںیم اگبڑ الیھپوہااھت‬ ‫ا و ت یھب ہکبج تملظ ااہتن کت چنہپ یئگ یھت وت ا ےن راقاض ایک اھت ہک اکی ونر ٓاامسن ےس انزل وہ۔ وس وہ ونر وج انزل وہا‬ ‫ٓارضحنت یلص اہلل ہیلع وملس یک ذات تارباکت یھت۔ اقںوہ یک تات ےہ ہک بج تملظ اےنپ امکل وک ىتچنہپ ےہ وت وہ ونر وک اینپ‬ ‫فرفیتچنیھکےہ۔ےسیجہکبجاچدنیک ‪/21‬اترخیوہاجیتےہاورراتتالکلادنرىھیوہیتےہوتےئناچدنےکےنلکناکو ت‬ ‫وہات ےہ وت ا زامہن وک یھب دخاےن ۃلیل ادقلر ےک انم ےس وموسم ایک ےہ ےسیج ہک رفامات ےہ اِنَّآ اَ ْنز َْل ٰنهُ فِ ْی لَ ْیلَ ِة‬ ‫ْالقَ ْد ِر)ادقلر‪(2:‬ایسفرح بج ونر اےنپ امکلوک اتچنہپ ےہ وت رھپ وہ انٹھ رشوعوہات ےہےسیج ہک اچدن وکدےتھکیوہ اور ایسفرح‬ ‫ےسہیایقتمکترےہاگہکاکیو تونراکہبلغوہاگاوراکیو تتملظاک۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪355‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪182‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫دخااعتٰیلیکہیاعدترہزگ ںیہےہہکوجا ےکوضحراعزجیےسرگڑپے۔وہاےساخبئواخرسرکےاورذتلیکومت‬ ‫دویےوجا یکفرفٓااتےہوہیھبکاضعئ ںیہوہات۔بجےسدایندیپاوہیئےہایسیریظناکییھبہنےلمیگہکسالںصخش‬ ‫اکدخاےساچسقلعتاھتاوررھپوہانرمادراہ۔دخااعتٰیلدنبےےسہیاچاتہےہہکوہاینپاسفنینوخاںىشہا ےکوضحرشیپہن‬ ‫رکےاوراخصلوہرکا یکفرفکھجاجوےوجا فرحاتکھجےہاےسوکیئفیلکت ںیہوہیتاوررہاکیلکشمےسوخد‬ ‫ق ّٰ‬ ‫للاَ یَ ِۡ َع ۡل لَّہ َم ۡخ َرجا۔ َّو یَ ۡر ُز ۡقہُ ِم ۡن‬ ‫وخبدا ےکواےطسراہ لکٓایتےہےسیجہکوہوخدوںوہرفاماتےہ َم ۡن یَّتَّ ِ‬ ‫َح ۡی ُ‬ ‫ث َ​َل یَ ۡحتَ ِسُۡ )االطلق ‪(3-4:‬ا ہگجرزقےسرمادرویٹوہریہ ںیہہکلبزعت‪،‬ملعوہریہبستاںیت نیک‬ ‫ااسننوکرضورتےہا ںیمدالخںیہ۔دخااعتٰیلےسوجذرهرھبیھبقلعتراتھکےہوہیھبکاضعئ ںیہوہات۔ َم ۡن ی َّۡع َك ۡل‬ ‫ِم ۡثقَا َل َذ َّر ٍ​ٍ خ َۡیرا یَّ َرہ )ازلزلال ‪(8:‬رامرےکلمدنہواتسنںیماظنمادلنیاصبحاوربطقادلنیاصبحاوایلءاہلل‬ ‫یکوجزعتیکاجیتےہوہایسےیلےہہکدخاےساناکاچسقلعتاھتاورارگہیہنوہاتوتامتمااسنونںیکفرحوہیھبزونیمں‬ ‫ںیملہالچےت۔ومعمیلاکمرکےت۔رگمدخااعتٰیلےکےچسقلعتیکوہجےسولگانیکیٹمیکیھبزعترکےتںیہ۔‬ ‫دخااعتٰیلاےنپدنبوںاکاح یوہاجاتےہ۔دنمشاچےتہںیہہکانوکتسینوانوبدرکںیرگموہروزربوزرتیقاپےتںیہاوراےنپ‬ ‫َۡ ٰ ّ‬ ‫للاُ َ​َلَ ْغلِبَ َّن اَنَا َو ُر ُۡلِ ْى )ااجملدۃل‪(22:‬ینعیدخااعتٰیل‬ ‫دونمشںراغبلٓاےتاجےتںیہاسیجہکا اکوںوہےہ َكت َ‬ ‫ےنھکلدایےہہکںیماورریمےروسلرضوراغبلرںیہےگاولاولبجااسنندخااعتٰیلےسقلعترشوعرکاتےہوتوہ‬ ‫بسیکرظنوںںیمرىقحاورذخ لوہاتےہرگموجںوجںوہاقلعتتالہٰیںیمرتیقرکاتےہوتںوتںا یکرہشتزایدہوہیت‬ ‫ےہیتحہکوہاکیڑبازبرگنباجاتےہےسیجدخااعتٰیلڑباےہایسفرحوجوکیئا یکفرفزایدہدقمڑباھاتےہوہیھبڑبا‬ ‫وہاجاتےہیتحہکٓارخاکردخااکہفیلخنباجاتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪25-22‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫وقتیڑبیربتکوایلےشےہااسننںیمارگلقعہنوہرگمہیتاںیتوہںوتدخااےساےنپاپ ےسربتکداتی‬ ‫وخفالہٰیاور ٰ‬ ‫ےہاورلقعیھبدےداتیےہاسیجہکرفاماتےہ یَ ِۡ َع ۡل لَّہ َم ۡخ َرجا )االطلق‪(3:‬ا ےکیہی معنےںیہہکسجےشیک‬ ‫وقتیہنوہاگوتوخاہسال رفیہوہوہ‬ ‫رضورتاےسوہیگا ےکےیلوہوخدراہدیپارکدےاگرشبہکیطااسننیقتموہ‪،‬نکیلارگ ٰ‬ ‫ٓارخاکرابتہوہاگ۔دوھکیہکایسدنہواتسناجنپبںیمسکدقراعمےھترگمانےکدولںںیماورزتاونںںیموقت ٰیہنراہ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪183‬‬

‫وقتیوہیتوتوہبکایسیتاںیت‬ ‫دمحمنیسحیکاحتلدوھکیہکیسیکدنگیاورشحفتاںیتاےنپراسہلااشۃعاہنسلںیماتھکلراہ۔ارگ ٰ‬ ‫ھکلاتکساھت۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪323‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫بجااسننبصعتاورافاقسہنزدنیگےسادناھوہاجاتےہوتاےسقحاورتالطںیمرفقرظن ںیہٓاات۔رہاکیالحلوکرحام‬ ‫اوررہاکیرحاموکالحلاتھجمسےہاوریکینےکرتکرکےنںیمذرادرغی ںیہرکات۔رشابوجاماابخلثئےہ۔اسیعویئںںیم‬ ‫ل ّی‬ ‫ْ ِ‬ ‫الحلیھجمساجیتےہ۔رگمرامریرشتعیںیما وکًاعطقعنمایکایگےہاورا وک ر س‬ ‫َِِّا س ْک ٰط ِن (ااملدئہ )‪: 91‬اہک‬ ‫ِج ّ ْ‬ ‫ایگےہ۔ایکوکیئاپدریےہوجہیداھکدےہکالیجنںیمرحتمرشابیکیھکلےہہکلبرشابایسیربکایخلیکیئگےہہک‬ ‫الہپزجعمهحیسماکرشاباکیہاھتوترھپد رییویکںہنوہ۔وجڑبارزىہاگرانںیموہاگوہمکازمکاکیوبلترباڈنییکرضور‬ ‫اامعتسلرکاتوہاگ۔انچہچنرثکترشابےنوالتیںیمٓاےئدنےئنےئنرجامئوکا دادرکدایےہاوراپدریےکا وقلر‬ ‫ہکالہاالسمانگہںیمڈوےبوہےئںیہ۔تخسن بجٓااتےہہکسکوحہلصاورد رییےسہیتاتہہکدی۔ئالھارگزامہندراز‬ ‫یکتاتوہیتوتنکمماھتہکانےکاےسیاتہبنےساسیعویئںیککینینلچاکًاتبسنامگنوہات۔رگمبجہیدوونںوقںیمرامرے‬ ‫اسےنماےنپاراملےکد رتوھکےلیھٹیبںیہوترھپیسکیکىخىشاوریّلعتےسایکافدئہ؟رونشریمضخ کلوخدروزرونشںیمدھکی‬ ‫یتکسےہ۔والتیےکلیجاخونںںیمدنہواتسنےکلیجاخونںیکتبسنرجامئہشىپولوگںیکسکیدصییےسزایدیتےہ؟‬ ‫ ناوصولںوکاسیعیئوقمامیتنےہوہاوصلوخدرجامئلثمزان‪،‬امقرتازیےکرحمکںیہ۔انیکاحالطحےسوتابانگہانگہہن‬ ‫رےنہاچںیئہ۔وگایانگہےسوہاےسییہےبرواہوہےئگےسیجاشتکتمواےل۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪858‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫دنہواتسناورویرپیکدرہتیںیمرفقےہ۔ویرپےکدرہہیا دخاےکرکنمںیہوجونصمیعےہاوراسیعیئولگواہںا‬ ‫وکدرہہیےتہکںیہوجہکحیسموکدخاہنامےناورابقسفووجفرےنیھبارثڈاالےہ۔ولوگںےن ھجمایلےہہکہیبسارثافرہ‬ ‫ریتساکےہ۔وتابوہےسیکامںین۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪73‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪184‬‬

‫ذرکٓاایہکاکیارگنزییاابخرںیم نومنالکنےہہکاالسمدنہںیم ںیہالیھپویکہکندنہووخدذبےھتاوریسکذبوقم‬ ‫ںیماالسملیھپ ںیہاتکس۔رفامای‪:‬۔‬ ‫ہیوھج ےہدنہواتسنںیموساےئدنچاکیوقومںےکوجتارہےسٓایئںیہ(رقشی‪،‬لغم‪،‬ناٹھن)تایقبسدنہےکتاودنے‬ ‫ںیہوہنجںےناالسموبقلایکًالثمخیش‪،‬وخااگجن‪،‬زدنىماروںیکبساوقاموہریہ۔ہیبسس ےلدنہوےھت۔‬ ‫رفامای۔اسیعویئںاکبیجعفرہقیےہ۔ارگرثکتداھکیئاجوےوتےتہکںیہربجاًاملسمنوہےئاورارگرثکتہنداھکیئاجوےوت‬ ‫ےتہکںیہاالسماکھچکارثہنوہا۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪7‬ہحفص‪227‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اےنپوتدرانکرںیموتہیاتہکوہںہکہریوںاوردنہوںںےکاسھتیھباےسیاالخقاکومنہنداھکںاورانےسہدردیرکو۔الاتایل‬ ‫زماجرہزگ ںیہوہاناچک ےئ۔‬ ‫اکیرمہبتںیمتارہریسوکاجراہاھت۔اکیوٹپاریدبعارکلمیریمےاسھتاھت۔وہذرآاےگاھتاورںیمےھچیپ۔را ہتںیماکی‬ ‫ڑبایھوکیئ‪72‬ای‪75‬رب یکہفیعضیلم۔ا ےناکی طاےسڑپےنھوکاہکرگما ےناےسڑھجایکںدےرکاٹہدای۔ریمےدل‬ ‫روچ یسیگل۔ا ےنوہ طےھجمدای۔ںیماےسےلرکرہھٹایگاورا وکڑپھرکایھچفرحاھجمسدایا راےستخس‬ ‫رشدنمہوہانڑپا۔ویکہکنرہھٹانوتڑپااوروثابےسیھبرحمومراہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪7‬ہحفص‪823‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫جرچ‬ ‫ہیتالکلطلغےہہکدنہںیماالسمولتارےکذرہعیےسالیھپ۔رہزگ ںیہ۔دنہںیماالسمتاداشوہںےن ںیہالیھپایہکلبان‬ ‫وکوتدنییکفرتتہبیہمکوتہجیھت۔االسمدنہںیمانہاشخئاورزبراگندنییکوتہج‪،‬داعاوررصتافتاکہجیتنےہوجا‬ ‫کلمںیمذگرےےھت۔تاداشوہںوکہیوتقیفاہکںوہیتےہہکدولںںیماالسمیکتبحمڈالدںی۔بجکتوکیئٓاد یاالسم‬ ‫اکومنہنوخداےنپووجدےساظرہہنرکےبتکتدورسےرا اکوکیئارث ںیہوہاتکس۔ہیزبرگاہللاعتٰیلےکوضحرںیمانف‬ ‫وہرکوخدمسجمرقٓاناورمسجماالسماوررہظمروسلرکمیےلصاہللہیلعوملسنباجےتںیہ۔بتاہللاعتےلٰیکفرفےسانوک‬ ‫اکیذجباطعایکاجاتےہاوردیعسرطفوتںںیماناکارثوہاتالچاجاتےہونّےرکوڑاملسمناےسیولوگںیکوتہجاورذجب‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪185‬‬

‫دوقتی‬ ‫ےسنبایگ۔یڑوڑےےسرعہصںیموکیئدنیا رثکتےکاسھتیھبک ںیہالیھپ۔یہیولگےھتوہنجںےنالصح‬ ‫ٰ‬ ‫اکومنہندالھکایاورانیکرباہنوق یےنوجشامرااورولوگںوکاچنیھک۔رگمہیزبرگیھبوعامیکنعطوعینشتےساخیلہنےھت۔‬ ‫وگمہزایدہرتانولوگںےکٓاےگاگویلںےکےئلہتختقشموہرےہںیہاتمہانبسےندھکااھٹای۔ہیرامرےاملعءہشیمہھچک‬ ‫ہنھچکرکےتیہرےہںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪1‬ہحفص‪227‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫االسمےک معنےوتہیےھتہکااسنندخااعتٰیلیکتبحماورااطتعںیمانفوہاجوےاورسجفرحاکیضر ییکرگدناصقب‬ ‫ےکٓاےگوہیتےہایسفرحراملسمنیکرگدندخااعتےلٰیکااطتعےکےئلرھکدیاجوےاورا اکدصقمہیاھتہک‬ ‫دخااعتےلٰیہوکودحهٗالرشکیےھجمس۔بجٓارضحنتےلصاہللہیلعوملسوعبمثوہےئا و تہیوتدیحمگوہیئگیھتاورہی‬ ‫دشیٓارہیورتیھبوتبںےسرھباوہااھتاسیجہکڈنپتدایدنترسوسیتےنیھبا وکمیلستایکےہ۔ایسیاحتلاوراےسیو ت‬ ‫ںیمرضوراھتہکٓاپوعبمثوہےتا اکرمہہیگنزامہنیھبےہسجںیمتبریتسےکاستااسننریتساوردرہتییھب‬ ‫لیھپیئگےہاوراالسماکالصدصقماورروحتایق ںیہریہ۔ا اکزغموتہیاھتہکدخایہیکتبحمںیمانفوہاجاناورا ےکوسا‬ ‫یسکوکوبعمدہنانھجمساودصقمہیےہہکااسننرووہااوہاجوےاوردباینہنرےہاورا دصقمےکےئلاالسمےناینپمیلعتےک‬ ‫دوےصحےئکںیہ۔اولوقحقاہلل‪،‬دوموقحقاابعلد۔وقحقاہللہیےہہکا وکوابجاالاطتعےھجمساوروقحقاابعلدہیےہہک‬ ‫دخااعتےلٰیکولخمقےسہدردیرکںی۔ہیفرقیااھچ ںیہہکرصفاخمتفلذمبہیکوہجےسیسکوکدھکدںی۔ہدردی‬ ‫اورولسکاگلزیچےہاوراخمتفلذمبہدورسیےئش۔املسمونںاکوہرگوهوجاہجدیکیطلغاورطلغیمہفںیمالتبمںیہاوہنں‬ ‫وتفیدایہکاناکامل‬ ‫ےنہییھباجزئراھکےہہکافراکاملاناجزئوطررچ انیھبدرتسےہوخدریمیتبسنیھبانولوگںےن ٰ‬ ‫تعلی‬ ‫ول ولہکلباہیتیھبہکانیکویبایںاکنلول۔احالہکناالسمںیما مسیکاناپک ہکنہنںیھت۔وہوتاکیاصفاور‬ ‫یفصمٰذمبہاھت۔االسمیکلاثلمہویںدےےتکسںیہہکےسیجتاپاےنپوقحقاوبتوکاچاتہےہایسفرحوہاچاتہےہہکاوالد‬ ‫ںیماکیدورسےےکاسھتہدردیوہ۔وہ ںیہاچاتہہکاکیدورسےوکامرے۔االسمیھباہجںہیاچاتہےہہکدخااعتےلٰ‬ ‫اکوکیئرشکیہنوہواہںا اکہییھبءاشنےہہکونعااسننںیموم ّوتاورودحتوہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪1‬ہحفص‪227-223‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪186‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اوایلءاہللںیماکیاصبحفشکاکیدہعفاوجدایھںیمےچنہپ۔واہںچنہپرکدجسمںیمٹیلےئگ۔دےتھکیایکںیہہکرکنشیج‬ ‫ٓاےئاوراستروےپانیکرذرےئکہکرامریفرفےسروطردوعتوبقلایکاجوے۔وہویلاہللاصبحوچہکناملسمنےھت‬ ‫اوہنںےناہکہکمتولگاکرفوہمہاہمتراامل ںیہاھکےتوتا ررکنشیجےنرعضایکہکایکٓاپوموجدہدنہوںںےس‬ ‫رامریاحتلاوراامیناکادنازہاگلےتںیہ؟مہانںیمےسرہزگرہزگ ںیہںیہہکلبرامراذمبہوتدیحےہاورمہٓاپولوگں‬ ‫ےکتالکلرقبیںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪82‬ہحفص‪823‬ڈینشی‪8112‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 21‬رفوری ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪187‬‬

‫(طسق ‪)28‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشدتاتب دنہواتسن‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫العوہازںیانبرعیباینپاتکبںیمےتھکلںیہہکاکیدحثیںیمٓاایےہہک کان فی الھند نبی اۡود اللون اۡكہ‬ ‫کاھن ینعیدنہواتسنںیماکییبنذگراےہسجاکرگناکالاھتاورانما اکاکنہاھت۔‬ ‫دجمدافلاثینرسدنہیاصبحرفامےتںیہہکدنہواتسنںیمضعبربقںیایسیںیہ نوکںیماچہپاتنوہںہکویبنںیکربقںی‬ ‫ںیہ۔‬ ‫ قضانبسوااعقتاوراہشدوتںےساورزىنرقٓانرشفیےساصفوطرےساثتبےہہکدنہواتسنںیمیھبیبن‬ ‫ذگرےںیہ۔انچہچنرقٓانرشفیںیمٓاایےہہک َواِ ۡن ِّم ۡن اُ َّم ٍۃ اِ ََّل خ َ​َ​َل فِ ۡیَ​َا نَ ِذ ۡیر )اففر‪(25:‬۔اوررضحترکنش‬ ‫یھبا ںیہاایبنءںیمےساکیےھتوجدخااعتےلٰیکفرفےسامومروہرکقلاہللیکیداتیاوروتدیحاقمئرکےنوکاہللاعتےلٰ‬ ‫یکفرفےسٓاےئ۔ا ےساصفولعمموہاتےہہکرہاکیوقمںیمیبنٓاےئںیہ۔ہیتاتاگلےہہکانےکانمںیمہ‬ ‫ولعممہنوہں۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪82‬ہحفص‪823‬ڈینشی‪8112‬ء(‬

‫اراشداتتاتب رعب‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫متخوبنتوکویں ھجمےتکسںیہہکاہجںردال لئاوررعمتفیعبطوطررمتخوہاجےتںیہوہویہدحےہسجوکمتخوبنتےک‬ ‫انمےسوموسمایکایگےہ۔ا ےک دعدحلموںیکفرح ہتکینیرکانےباامیونںاکاکمےہ۔رہتاتںیمانیبتوہےتںیہاور‬ ‫اناکانھجمسرعمتفاکہلماورونررصبروموقفےہ۔روسلاهللیلصاہللہیلعوملسیکیرشفیٓاوریےساامیناوررعافنیک‬ ‫لىموہیئ‪،‬دورسیوقومںوکروینشیچنہپ۔یسکاوروقموکنیباوررونشرشتعی ںیہیلم۔ارگیتلموتایکوہرعبراانپھچکیھب‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪188‬‬

‫ارثہنڈالیتکس۔رعبےسوہٓااتفباکہکا ےنرہوقموکرونشایکاوررہیتسبراانپونرڈاال۔ہیرقٓانرکمییہوکرخفاحلص‬ ‫ےہہکوہوتدیحاوروبنتےکہلئسمںیملکداینےکذمابہرایحتفبوہاتکسےہ۔ہیرخفاکاقممےہہکایسیاتکباملسمونں‬ ‫وکیلمےہ۔وجولگہلمحرکےتںیہاورمیلعتویداتیاالسمررتعمضوہےتںیہوہتالکلوکرتاینطاورےباامیینےسوبےتل‬ ‫ںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪251‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ےھجمریحتوہیتےہہکرھپاالسمےسویکںراخشریھکاجیتےہ۔االسماکدخاوکیئونصمیئدخا ںیہ‪،‬ہکلبویہاقدردخاےہ‬ ‫وجہشیمہےسالچٓاایےہاوررھپراستلیکفرفدوھکیہکالص قضراستلیکایکوہیتےہ؟‬ ‫اولہیہکروسلرضورتےکو ترٓاےئاوررھپا رضورتوکوبہجانسحوپرارکے۔وسہیرخفیھبرامرےیبنرکمییلص‬ ‫اہللہیلعوملسیہوکاحلصےہ۔رعباورداینیکاحتلبجروسلارکمیلصاهللہیلعوملسٓاےئیسکےسوپدىشہ ںیہ۔تالکل‬ ‫ویشحولگےھت۔اھکےنےنىپےکوساھچکہناجےتنےھت۔ہنوقحقاابعلدےسٓاخان‪،‬ہنوقحقاہللےسٓااگہ۔انچہچندخااعتٰیلےن‬ ‫اکیفرفاناکہشقنچنیھکرکالتبایہک یَاْ ُکلُوْ نَ َك َكا تَاْ ُک ُل ْاَلَ ْن َعا ُم)دمحم ‪(13:‬رھپروسلاپکیکمیلعتےنااسیارث‬ ‫ایک یَبِ ْیتُوْ نَ لِ َربِّ ِھ ْم َُِّۡدا َّوقِیَاما )ارفلاقن ‪(65:‬یکاحتلوہیئگ۔ینعیاےنپربیکایدںیمراںیتدجسےاورایقمںیم‬ ‫زگاردےتیےھت۔اہلل!اهلل!!سکدقرتلیضفےہ۔روسلارکمیلصاہللہیلعوملسےکببسےساکیریظنیباالقنباورمیظع‬ ‫ااشلنیدبىلىوا عوہیئگ۔وقحقاابعلداوروقتاہللدوونںوکپ زانادتعالراقمئرکدایاوررمداروخاراوررمدہوقموکاکی‬ ‫اٰیلعدرہجیکزدنہاوراپزیکہوقمانبدای۔دویہوخایبںوہیتںیہیملعاییلمع۔یلمعاحتلاکوتہیاحلےہہک یَبِ ْیتُوْ نَ لِ َربِّ ِھ ْم‬ ‫َُِّۡدا َّوقِیَاما )ارفلاقن‪(65:‬اوریملعاکہیاحلےہہکا دقررثکتےسافىنصتتاکہلسلساوروتعیسزتانیکدختماک‬ ‫ہلسلساجریےہہکا یکریظن ںیہیتلم۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪252-221‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫دوھکی!سجسجدقرااسننیدبىلىرکاتاجاتےہ‪،‬ایسدقروہادبالےکزرمهںیمدالخوہاتاجاتےہ۔اقحقئرقٓاین ںیہےتلھک‬ ‫بجکتادبالےکزرمهںیمدالخہنوہ۔ولوگںےنادبالےکینعمےنھجمسںیمیطلغاھکیئےہاوراےنپوطررھچکاکھچک ھجم‬ ‫ایلےہ۔الصہیےہہکادبالوہولگوہےتںیہوجاےنپادنراپکیدبىلىرکےتںیہاورا یدبىلىیکوہجےسانےکبلق‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪189‬‬

‫انگہیکاتریکاورزگنےساصفوہاجےتںیہ۔اطیشنیکوکحتماکااصىتسلوہرکاہللاعتٰیلاکرعشانےکدلروہاتےہ۔‬ ‫رھپوہروحادقل ےسوقتاپےتاوردخااعتٰیلےسضىفاپےتںیہ۔متولوگںوکںیماشبرتداتیوہںہکمتںیمےسوجاےنپ‬ ‫ادنریدبىلىرکےاگوہادبالےہ۔ااسننارگدخایکفرفدقمااھٹےئوتاہللاعتٰیلاکلضفدوڑرکا یکدریگتسیرکاتےہ۔ہی‬ ‫یچستاتےہاورںیمںیہمتاتباتوہںہکاچالیکےسولعمارقلٓان ںیہٓاےت۔دامیغوقتاورذینہرتیقرقٓاینولعموکذجب‬ ‫وقتییہےہ۔یقتماکملعمدخاوہاتےہ۔یہیوہجےہہکویبنںراتیماغبل‬ ‫رکےناکاالیکتاثع ںیہوہاتکس۔الصذرہعی ٰ‬ ‫وہیتےہ۔رامرےیبنیلصاہللہیلعوملسوکایسےئلا یاجیھبہکتاووجدہکیٓاپےنہنیسکبتکمںیممیلعتاپیئاورہنیسکوکااتسد‬ ‫انبای۔رھپٓاپےنوہاعمرفاوراقحقئایبنےئکوجدوینیولعمےکامرہوںوکدگناورریحانرکدای۔رقٓانرشفیم یس‬ ‫اپک‪،‬اکلماتکبٓاپےکوبلںراجریوہیئ۔سجیکاصفتحوالبتغےناسرےرعبوکاخومشرکادای۔وہایکتاتیھت‬ ‫وقتییہاھت۔روسلاهللیلصاہللہیلعوملسیک‬ ‫سجےکببسےسٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسولعمںیمبسےسڑبھےئگ۔وہ ٰ‬ ‫رہطمزدنیگاکا ےسڑبھرکاورایکتوبتوہاتکسےہہکرقٓانرشفیم یساتکبوہالےئسجےکولعمےنداینوکریحانرک‬ ‫دایےہ۔‬ ‫ٓاپاکا یوہاناکیومنہناوردخ لےہا ارمیکہکرقٓاینولعمایٓاامسینولعمےکےئلوقت ٰیبولطبےہہندوینیاچالایکں۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪317-313‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫رفامای‪:‬اجلہولوگںوکتاتتاتںیموھٹرکیتگلےہ۔انوکاھجمساناچےئہہکربمغیپدخایلصاہللہیلعوملسےکدویہانمےھت۔بج‬ ‫حیسمےنوگشیپیئیکوتادمحیلصاہللہیلعوملسےکانمےسیکویکہکنوہوخدامجیلاشنرےتھکےھتہیویہانمےہسجاکرتہمجافرقلن‬ ‫ےہ۔‬ ‫الہجءےکدامغںیملقع ںیہوہیتا ےئلانوکومیٹومیٹریظنوںےکاسھتبجکتہناھجمسایاجےئوہ ںیہےتھجمسںیہ۔‬ ‫انوکوتوچبںیکفرحقبسدانیاچےئہ۔وعرںیتاورےچبیھبوتفرحفرحیکریظنوںےکاسھتڑپھےتکسںیہ۔‬ ‫رقٓانرشفیا و تمگدشہےہ۔وہنجںےنا تمعنوکاپایلےہاناکرفضےہہکوہولوگںوکاھجمسںیئ۔ نےکاپ‬ ‫قحےہوہویکںاکایمبہنوہ۔قحواالارگدورسوںوکوجا ےسےبیربںیہاھجمسات ںیہےہوتوہزبدیلاورانگہرکاتےہ۔ا‬ ‫ےکاھجمسےنےسارگاور ںیہوتوہ ہنیہدنبرکےلاگ۔انولوگںیکوتہیاحتلےہہکارگربمغیپدخایلصاہللہیلعوملساکوکیئ‬ ‫اورانمرقٓانرشفیںیموہاتاورا وکابشیپایکاجاتوتیھبارتعاضرکےت۔وکنیستاتےہسجوکمہےناینپفرف‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪190‬‬

‫ےسشیپایک؟ہشیمہانےکاسےنمرقٓانرشفییہشیپایکےہاوراوہنںےنارتعاضیہایکےہ۔ا ںیہہیتاتہکہملک ٓی الاِہٰلی‬ ‫حُم ّیروُس تْلاّٰللِ ںیمدمحمیلصاہللہیلعوملساکانمراھکےہا ںیمرسہیےہہکتالطوبعمدوںیکىفناوروتدیحالہٰیاکااہظر‬ ‫ا ِ یّ الاّٰللت ت ی یّ س د‬ ‫ الیلوطرراظرہوہےنواالاھت۔رعبوتتازٓاےنواےلہنےھتا ےئلدمحمی اللاظرہوہا۔ادمحیرگنںیموہامےننواےل‬ ‫ہنےھتا امجیلرگنںیماکیالھکوچسیبزہارربمغیپٓاےئوہاکایمیبہنوہیئوجدمحمروسلاہللیلصاہللہیلعوملسوکوہیئ۔ا‬ ‫ںیمااشرہاھتہک اللےسااشتعوہیگ۔اہللےکاسھتدمحمیہوہاناچےئہاھتویکہکناہللامسا مظےہاور الیلانمےہ۔ا‬ ‫ےکرامرےاپ دال لئںیہ۔اسرےرقٓانرشفیںیماہللیہوکوموصفریھٹاایایگےہ۔ لَهُ ْاَلَ ْۡ َكآ ُء ْال ُح ْس ٰنی ا‬ ‫ںیموہانمبسدالخںیہوجرقٓانرشفیںیمذرکےئکےئگانبسےسوموصفاہللیہےہوجامسا مظےہسپامسا مظ‬ ‫اکوہظردمحمیلصاهللہیلعوملسیہےکذرہعیوہاناچےئہاھتوجصخشابیھبدضرکےوہاامینےساخرجوہاجاتےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪12-11‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫بساصبحا تاتوکنسںیلہکوچہکنرامریہیبساکرروایئدخایہےکےیلےہ۔وہا ک تلےکزامہنںیماینپتجح‬ ‫وپریرکیناچاتہےہےسیجہشیمہاایبنءمہیلعاالسلمےکزامہنںیموہاتراہےہہکبجوہداتھکیےہہکزنیمراتریکلیھپیئگےہوت‬ ‫وہراقاضرکاتےہہکولوگںوکاھجمسوےاوراقوننےکوماقف توپریرکے۔ا ےیلزامہنںیمبجاحالتدبلاجےت‬ ‫ںیہاوردخاےسقلعت ںیہراتہ۔ ھجممکوہاجیتےہ۔ا و تدخااعتٰیلاےنپیسکدنبہوکامومررکداتیےہاتہکک تلںیم‬ ‫ڑپےوہےئولوگںوکاھجمسےئاوریہیڑبااشننا ےکامومروہےنروہاتےہہکوہوغلوطرر ںیہٓااتےہہکلبامتمرضور‬ ‫ںیتا ےکووجدراہشدتدہ یںیہ۔ےسیجرامرےربمغیپدخایلصاہللہیلعوملسےکزامہنںیموہا۔ااقتعدیاوریلمعاحتل‬ ‫تالکلرخابوہیئگیھتاورہنرصفرعبیکہکلبلکداینیکاحتلڑگبیکچیھت۔اسیجہکاهللاعتٰیلےنرفامایےہ ظَھَ َر‬ ‫حْر)ارلوم‪(42:‬۔ا اسفدمیظعےکو تدخااعتٰیلےناےنپاکلماوراپکدنبہوکامومررکےکاجیھب‬ ‫ْالفَ َسا ُد فِی ْالبَ ِّر َو ْالبَ ِ‬ ‫سجےکببسےسیڑوڑییہدمتںیماکیبیجعیدبىلىوا عوہیئگ۔ولخمقریتسیکاجبےئدخااعتٰیلوپاجایگ۔دبارامویلںیک‬ ‫اجبےئاراملاصہحلرظنٓاےنےگل۔ااسییہا زامہنںیمیھبداینیکااقتعدیاوریلمعاحتلڑگبیئگےہاورادنرویناورریبوین‬ ‫احتلااہتنکترطخانکوہیئگےہ۔ادنرویناحتلایسیرخابوہیئگےہہکرقٓانوتڑپےتھںیہ‪،‬رگمہیولعمم ںیہہکایک‬ ‫ڑپےتھںیہااقتعدیھباتکباہللےکربالخفوہےئگںیہاوراراملیھب۔ومولییھبرقٓانوکڑپےتھںیہاوروعامیھب‪،‬رگمدترب‬ ‫ہنرکےنںیمدوونںرباربںیہ۔ارگوغررکےتوتتاتیسیکاصفیھت۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪827‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪191‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ا و ترامرےدوڑبےرضوریاکمںیہ۔اکیہیہکرعبںیمااشتعوہ‪،‬دورسےویرپراامتمتجحرکںی۔رعبر‬ ‫ا ےئلہکادنروینوطرروہقحرےتھکںیہ۔اکیتہبڑباہصحااسیوہاگہکانوکولعممیھبہنوہاگہکدخاےنوکیئہلسلساقمئ‬ ‫ایکےہاورہیرامرارفضےہہکانوکاچنہپںیئاورارگہناچنہپںیئوتتیصعموہیگ۔ااسییہویرپواےلقحرےتھکںیہہکانیک‬ ‫ایطلغںاظرہیکاجوںیہکوہاکیدنبہوکدخاانبرکدخاےسدوراجڑپےتںیہ۔ویرپاکوتہیاحلوہایگےہہکوایعق اَ ْخلَ َد اِلَی‬ ‫ضاکدصماقوہایگےہ۔فرحفرحیکا دادںیںیتعنصوہیتریںیہ۔ا ےسن بجتمرکوہکویرپاریضولعم‬ ‫ْاَلَرْ ِ‬ ‫وونفنںیمرتیقرکراہےہ۔ہیاقںوہیکتاتےہہکبجٓاامسینولعمےکدروازےدنبوہاجےتںیہوترھپزنیمیہیکتاںیت‬ ‫وساھجرکیتںیہ۔ہییھبکاثتب ںیہوہاہکیبنیھبںیلکانبایرکےتےھتایانیکاسریوکںیششاورںیتمہاریضا داداتیک‬ ‫ااہتنوہیتںیھت۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪838-832‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫دیسدبعاہللاصبحرعبےنوسالایکہکںیماےنپکلمرعبںیماجاتوہںواہںکنانولوگںےکےھچیپامنزڑپوھںایہن‬ ‫ڑپوھں؟‬ ‫رفامای‪’’:‬دصمنىقےکوسایسکےکےھچیپامنزہنڑپوھ۔‘‘‬ ‫رعباصبحےنرعضایکوہولگوضحرےکاحالتےسوافق ںیہںیہاورانوکغیلبت ںیہوہیئ۔‬ ‫رفامای‪’’:‬انوکس ےلغیلبترکدانیرھپایوہدصمقوہاجںیئےگایذکمب۔‘‘‬ ‫رعباصبحےنرعضایکہکرامرےکلمےکولگتہبتخسںیہاوررامریوقمہعیشےہ۔‬ ‫رفامای‪’’:‬متدخاےکونب۔اہللاعتٰیلےکاسھتسجاکاعمہلماصفوہاجےئاہللاعتٰیلٓاپا اکوتمیلاورلفکتموہاجاتےہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪218-212‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪192‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫رھپاکیاورؤولہاصفتحالبتغاکےہرقٓانرشفییکاصفتحالبتغایسیاٰیلعدرہجیکاورملسمےہہکااصنفدنسپ‬ ‫دونمشںوکیھباےساماننڑپاےہرقٓانرشفیےن فَاْتُوْ ا بِسُوْ َر ٍ​ٍ ِّم ْن ِّم ْثلِ ٖہ )ارقبلہ ‪(24:‬اکدوعیایک۔نکیلٓاجکتیسک‬ ‫ےسنکمم ںیہوہاہکا یکلثمالےکس۔رعبوجڑبےحیصفوغیلبوبےنلواےلےھتاوراخ وموعقںرڑبےڑبےعمجم‬ ‫رکےتاورانںیماےنپاصقدئانسےتےھتوہیھبا ےکاقمےلبںیماعزجوہےئگ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪312‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 23‬رفوری ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪193‬‬

‫(طسق ‪)22‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب رعب‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ا عمجمںیمتہبےسولگاےسیںیہ نوکوخبیبملعےہہکٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسیکتثعبےکو ترعباکایکاحل‬ ‫اھت۔وکیئدبیایسیہنیھتوجانںیمہناپیئاجیتوہ۔ےسیجوکیئرہہغىصاورااحتمنوکاپ رکےکاکلمااتسدرہنفاکوہاجاتےہ۔‬ ‫ایسفرحروہدبویںاوردباکرویںںیمامرہاوروپرےےھت۔رشایب‪،‬زاین‪،‬ومیتیںاکاملاھکےنواےل‪،‬امقرتاز۔ قضرہربایئ‬ ‫ںیمبسےسڑبےھوہےئےھت‪،‬ہکلباینپدباکرویںررخفرکےنواےلےھت۔اناکوقلاھت۔ اِ ْن ِھ َی اِ ََّل َحیَاتُنَا ال ُّد ْنیَا‬ ‫ئ‬ ‫نَ ُكوْ ُ‬ ‫ت َونَحْ یَا )المواونن‪(36:‬رامریزدنیگایسدقرےہہکاہیںیہرمےتںیہاورزدنہوہےتںیہ۔رشحرشنوکیئزیچںیہ۔‬ ‫ایقتمھچک ںیہ۔تنجایکاورمنہجایک؟رقٓانرشفیےکااکحم ندبویںاوررباویئںےسروےتکںیہوہبسومجمیعوطرر‬ ‫انںیموموجدںیھت۔انیکاحتلاکہیہشقنےہ۔سجروغررکےنےساصفولعمموہاتکسےہہکوہایکےھت؟اکیوم عر‬ ‫رفاماتےہ یَتَ َكتَّعُوْ نَ َویَاْ ُکلُوْ نَ )دمحم‪(13:‬اھکےتںیہاورعتمتااھٹےتںیہینعیاےنپٹیپیکاوردورسیوہشاتںیمالتبماور‬ ‫اریسںیہ۔ایدرانھکاچےیہہکبجااسننذجتاتسفناوردرگیوہشاتںیماریساورالتبموہاجاتےہوتوچہکنوہیعبطراقوضںوک‬ ‫االخیقاحتلںیم ںیہالاتا ےیلانوہشاتیکالغ یاوررگاتفرییہا ےکےیلمنہجوہاجیتےہاورانرضوروتںےک‬ ‫وصحلںیمالکشمتاکشیپٓاانا راکیرطخانکذعابیکوصرتوہاجیتےہ۔ا ےیلاہللاعتٰیلےنرفامایےہہکوہسج‬ ‫احلںیمںیہوگایمنہجںیمالتبمںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪212-213‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫رعبیکاجتریتاایشءاکذترکہوہاتراہ۔اوراطفئےکذرکررفامایہک‪:‬۔وہوگایا راتسگینںیمتشہباکومنہنےہ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪194‬‬

‫ایسذرکںیمہییھباہکایگہکرعبںیمتازاروںںیمرہاکیزیچیھبکمتخ ںیہوہیت۔رہو تسجدقراچوہرسیمٓایتکسےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪811‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫الہرعبںیموچہکناکیزہارےسٓاےگامشر ںیہےہرضحتادق ےنا ررفامایہک‪:‬۔‬ ‫ا ےسولعمموہاتےہہکاناکالیمنداینیکفرفہناھتورہندورسیداینداروقومںیکفرحالوھکںرکوڑوںکتىتنگوہ‬ ‫یھبرےتھک۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪321‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫رھپا ارمرذترکہوہاتراہہکدقمیاورالصظفلیسیعےہ ایوسیع–رضحتادق ےنرفامایہک‪:‬۔‬ ‫راانانمیسیعیہ ےہامتمرعبںیمیسیعےہوسیعاکذرکراےنااعشررعبںیمیھب ںیہاپایاجاتوچہکنیسیعیبنےھتا ےئل‬ ‫ًاتحلصماوہنںےنیسکوم عریسیعوکدبلرکوسیعانبایلوہہییھبن بجےہیسکاوریبناکانمٓاجکت ںیہااٹلرصفا ںیہاکااٹل‬ ‫اورذمبہیھبا ںیہاکااٹلااسییہیسکاکرعشےہ۔‬ ‫ہنوہویکرکنرامرااکمااٹل‬ ‫مہاےٹل‪،‬تاتاىٹل‪،‬ایرااٹل‬ ‫میکحونرادلنیاصبحےنرفامایہکاسریاولیجنںںیمںیہکیسیعاکانم ںیہٓاایوسیعاکٓاایےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪337‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداتتاتب دبر‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫اهللاکوخفایسںیمےہہکااسنندےھکیہکا اکوقلولعفاہکںکتاکیدورسےےساطمتقبراتھکےہ۔رھپبجدےھکیہک‬ ‫ا اکوقلولعفربارب ںیہوت ھجمےلہکوہومردبضغالہٰیوہاگ۔وجدلاناپکےہوخاہوقلانتکیہاپکوہ۔وہدلدخایک‬ ‫اگنہںیمتمیق ںیہاپاتہکلبدخااکبضغ لعتشوہاگ۔سپریمیامجتع ھجمےلہکوہریمےاپ ٓاےئںیہایسےئلہکمخ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪195‬‬

‫رزیییکاجوےسجےسوہدلھپاردر توہاجوے۔ پسیرہاکیاےنپادنروغررکےہکا اکادنروہناسیکےہاورا یک‬ ‫تاینطاحتلیسیکےہ؟ارگرامریامجتعیھبدخاوخنا ہتایسیےہہکا یکزتانرھچکےہاوردلںیمھچکےہوترھپاخہمت‬ ‫تارىخلہنوہاگ۔اهللاعتٰیلبجداتھکیےہہکاکیامجتعوجدلےساخیلےہ۔ضحمزتایندوعےرکیتےہ۔وہینغےہ۔وہروا‬ ‫ ںیہرکات۔دبریکحتفیکوگشیپیئوہیکچیھت‪،‬رہفرححتفیکادیمیھتنکیلرھپیھبٓارضحنتیلصاهللہیلعوملسرورورکداع‬ ‫امےتگنےھت۔رضحتاوبضر دصقیؓےنرعضایکہکبجرہفرححتفاکوںوہےہوترھپرضورتااحلحایکےہ؟ٓارضحنتیلص‬ ‫اهللہیلعوملسےنرفامایہکوہذاتینغےہ‪،‬ینعینکممےہہکوںوہالہٰیںیموکیئیفخمرشاطئوہں۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪ 8‬ہحفص‪82‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫ادمحگیبوایلوگشیپیئرارتعاضےکقلعتمرفامای‪:‬‬ ‫’’ارگوکیئصخشدخااعتٰیلےکوخفےسوغررکےہکاچروصخشںیکومتیکتبسنرامریشیپوگیئیھت۔ نںیمےسنیت‬ ‫ہ ککوہےکچںیہاوراکی(داامد)تایقےہوتا یکروحاکک اجےئیگہکسکد رییےساورویکںوہارتعاضرکاتکسےہ۔‬ ‫اےس ھجمچ اناچےیہہکدخااعتٰیلےکاصمحلا ںیمںیہ۔دخااعتٰیلیکاعدتےہہکراسازوںےکاخموفلںیکرمعںییھبان‬ ‫ےکاکراخہنیکروقنےکےئلیبملرکداتیےہ۔دخااعتٰیلاقدراھتہکاوبلہجاورا ےکالاثلرہکممعمہہںیماجکیاوراناہگں یلج‬ ‫ڑپاجیتاورتہبڑبیاذیااچنہپےنےسلبقاناکااصىتسلوہاجاترگماناکاترووپددرمہربمہہنوہابجکتدبراکویمہنٓاای۔‬ ‫ارگایسیایسیاکررواایئںدلجدلجوپریوہاجںیئوتیبنتہبدلجاہھتراہھترھکرکھٹیباجےئاوروہرگ ی ِءاگنہ ہویکرکنرگن‬ ‫ٓاراےئرہچہیتسہوہ‪،‬سجےکایقمےکریغبفرحفرحےکولعموںىتمکحربوےئاکر ںیہٓاںیتکس۔دخااعتٰیلاصدقوک ںیہ‬ ‫ااھٹات‪،‬بجکتا اکاصدقوہانٓااکشرہنرکدےاورانازلاومںےسا یکریہطتہنرکدےوجاناعتبقادنشیا راگلےت‬ ‫ںیہ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪7‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ابدوھکیہکاحصہبوکدبرںیمرصنتدییئگاوررفامایایگہکہیرصنتاےسیو تںیمدییئگہکبجمتیڑوڑےےھت۔ا دبرںیم‬ ‫رفکاکاخہمتوہایگ۔‬ ‫دبررایسیمیظعااشلناشننےکااہظرںیمٓادنئہیکیھباکییربریھکیئگیھتاوروہہیہکدبروچدوھںیےکاچدنوکیھبےتہک‬ ‫ںیہ۔ا ےسوچدوھںیدصیںیماهللاعتٰیلیکرصنتےکااہظریکفرفیھباامیءےہ۔اورہیوچدوھںیدصیویہدصی‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪196‬‬

‫ےہسجےکےئلوعرںیتکتیتہکںیھتہکوچدوھںیدصیریخوربتکیکٓاےئیگ۔دخایکتاںیتوپریوہںیئاوروچدوھںی‬ ‫دصیںیماہللاعتٰیلےکءاشنءےکوماقفامسادمحاکربوزوہااوروہںیموہں۔سجیکفرفا واہعقدبرںیموگنشیپیئیھت۔‬ ‫سجےکےئلروسلاہللیلصاہللہیلعوملسےنالسماہک۔رگماوسفںہکبجوہدنٓاایاوروچدوھںیاکاچدنالکنوتداکدنار‪،‬‬ ‫وخد قضاہکایگ۔اوسف انروہنجںےنداھکیاورہنداھکی۔و تاپایاورہناچہپان۔وہرمےئگوجںوربوںرڑچھڑچھرکروای‬ ‫رکےتےھتہکوچدوھںیدصیںیمہیوہاگاوروہرہےئگوجہکابںوربوںرڑچھڑپھرکےتہکںیہہکوجٓاایےہوہاکذبےہ!!!‬ ‫انوکایکوہایگ۔ہیویکں ںیہدےتھکیاورویکں ںیہوس ےت۔ات و تیھباہللاعتٰیلےندبریہںیمدمدیکیھت۔اوروہ‬ ‫ل یکدمدیھت۔سجو تنیتوسریتہٓاد یرصفدیمانںیمٓاےئےھت۔اورلکدونیتڑکلییکولتارںیںیھت۔اور‬ ‫دمد ای ِذ ّی س ا‬ ‫اننیتوسریتہںیمزایدہرتوھچےٹےچبےھت۔ا ےسزایدہزمکورییکاحتلایکوہیگاوردورسیفرفاکیڑبیاھبری‬ ‫تیعمجیھتاوروہبسےکبسدیچہدیچہگنجٓازومدہاورڑبےڑبےوجانےھت۔ٓارضحنتیکفرفاظرہیاسامنھچکہن‬ ‫ما بَۃَ لَ ْن تُ ْعبَ َد فِی‬ ‫اھت۔ا و تروسلاہللیلصاهللہیلعوملسےناینپہگجرداعیک اَل ٰلّھُ َّم اِ ْن اَ ْھلَ ْکتَ ٰھ ِذ ِہ ا ْل ِع َ‬ ‫ض اَبَدا ینعیاےاہلل!ارگٓاجوتےنا امجتعوکہ ککرکدایوترھپوکیئریتیابعدترکےنواالہنرےہاگ۔‬ ‫ْاَلَرْ ِ‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪73-72‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ونس!ںیمیھبًانیقیایسفرحاتہکوہںہکٓاجویہدبراکاعمہلمےہ۔اہللاعتٰیلایسفرحاکیامجتعایطررکراہےہ۔ویہدبر‬ ‫اور اَ ِذلَّۃ اکظفلوموجدےہ۔ایکہیوھج ےہہکاالسمرذتل ںیہٓایئ؟ہنتنطلساظرہیںیموشتکےہ۔اکیویرپیک‬ ‫تنطلس ہنداھکیتےہوتاھبگاجےتںیہاورایکاجملےہوجرسااھٹںیئ۔ا کلماکاحلایکےہ؟ایک اَ ِذلَّۃ ںیہںیہ۔دنہویھب‬ ‫اینپاط تںیماملسمونںےسڑبےھوہےئںیہ۔وکیئاکیذتلےہسجںیماناکربمنڑباھوہاےہ؟سجدقرذخ لےس‬ ‫ذخ لےشیپںیہ‪،‬وہانںیماپںےگ۔ڑکٹدگااملسمونںیہںىلمےگ۔لیجاخونںںیماجںوترجامئہشىپرگاتفراملسمنیہاپںےگ۔‬ ‫رشاباخونںںیماجں‪،‬رثکتےساملسمن۔ابیھبےتہکںیہذتل ںیہوہیئ؟رکوڑاہاناپکاوردنگیاتکںیباالسمےکرد‬ ‫ںیماتفیلیک ںیئ۔رامریوقمںیملغم‪،‬دیسالہکےنواےلاوررشفیالہکےنواےلاسیعیئوہرکایسزتانےسدیس‬ ‫ل‬ ‫ا معصونیماخمتانییبنلیلصاهللہیلعوملسوکوکےنسےگل۔دفصریلعاوررامدادلنیوہریہوکنےھت؟ااہمتاوملنینماکفنصم‬ ‫وکنےہ؟سجرا دقرواوالیاوروشراچمایایگاورٓارخھچکیھبہنرکےکس۔ا ریھبےتہکںیہہکذتل ںیہوہیئ۔ایکمتبت‬ ‫وخشوہےتہکاالسماکاقراہاہسانمیھبتایقہنراتہ‪،‬بتوسحم رکےتہکاہںابذتلوہیئےہ!!!‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪197‬‬

‫ٓاہ!ںیممتوکویکںرکداھکںںوجاالسمیکاحتلوہریہےہ۔دوھکی!ںیمرھپوھکلرکاتہکوہںہکیہیدبراکزامہنےہ۔االسمر‬ ‫ذتلاکو تٓااکچےہ‪،‬رگمابدخاےناچاہےہہکا یکرصنترکے‪،‬انچہچنا ےنےھجماجیھبےہہکںیماالسموکربانیہاور‬ ‫جھ‬ ‫حےکاسھتامتموتلمںاورذموبہںراغبلرکےکداھکدوں۔اہللاعتٰیلےنا ابمرکزامہنںیماچاہےہہکا اک اللاظرہ‬ ‫وہ۔ابوکیئ ںیہوجا وکروکےکس۔سجفرحس ےلاحصہبؓےکزامہنںیماچروںافصتیکاکیاخ ىلجتاظرہوہیئیھت۔‬ ‫ابرھپویہزامہنےہاورروبتیباکو تٓاایےہ۔انداناخمفلاچےتہںیہہکےچبوکاگلرکدںی‪،‬رگمدخایکروبتیب ںیہ‬ ‫اچی۔تارشیکفرحا یکرتمحرب ریہےہ۔ہیومولیاح یدنیالہکےنواےلاخمتفلرکےکاچےتہںیہہکاهللاعتٰیل‬ ‫ےکونروکاھجبدںی۔رگمہیونروپراوہرکرےہاگ۔ایسفرحرسجفرحاهللاعتٰیلےناچاہےہ۔ہیوخشوہےتںیہاورمیلسترک‬ ‫ےتیلںیہبجاپدریاھٹاھٹرکےتہکںیہہکاہمترایبنرمایگاورزدنہیبنحیسمیہےہاورسماطیشنےسحیسمیہاچبوہاےہ۔اور‬ ‫حیسمےنرمدوںوکزدنہایک۔ہییھباتدیئرکےکہہکدےتیںیہہکاہںڑچایںانبایرکےتےھت۔اکیصخشومدحریمےاپ‬ ‫ٓاای۔ںیمےنا ےسوپاھچکحیسموجڑچایںانبایرکےتےھت۔ابوتوہتہبوہیئگوہںیگ۔ایکرفقرکےتکسوہ؟ا ےناہک‬ ‫اہںلملجیئگںیہ۔ا فرحرانولوگںےنحیسموکفصندخایئاکدوعدیارانبایلےہ۔ااسییہاوہنںےنداجلیکتبسنامن‬ ‫هللّٰ یکولتارےسامتمان‬ ‫راھکےہہکوہرمدوںوکزدنہرکےاگ۔اورہیرکےاگاوروہرکےاگ۔اوسف رقٓانوت ٓی الاِلٰ یةا ِ ّی الا ت‬ ‫تالطوبعمدوںوکلتقرکاتےہ‪ ،‬نںیمدخایئافصتامیناجںیئ۔رھپہیداجلاہکںےس لکٓاایےہ۔وسرةافہحتںیموہىدی‬ ‫اوراسیعیئےننبےسےنچبیکداعوتالھکسیئ‪،‬ایکداجلاکذرکدخاوکایدہنراہوجاقڑباہنتفاھت؟الصہیےہہکانولوگںیکلقع‬ ‫امرییئگاورہیا ےکدصماقںیہ۔ےکىربرساشخونبےسربدی۔‬ ‫ہیولگبجہکا فرحےساالسموکذخ لرکےنرٓاامدہوہےئںیہ۔وتاہللاعتٰیلےناےنپوںوہےکوماقفہک اِنَّا نَحْ نُ‬ ‫نَ َّز ْلنَا ال ِّذ ْک َر َو اِنَّا لَہ لَ ٰحفِظُوْ نَ )ارجحل‪(10:‬رقٓانرشفییکر تموکاقمئرکےنےکےئلوچدوھںیدصیےکرسر‬ ‫ےھجماجیھبےہ۔‬ ‫ایک ںیہدےتھکیہکسکفرحرا ےکاشنانتاظرہوہرےہںیہ۔وسخفووسکفراضمنںیموہایگ۔ایکوہاتکسےہہکدہمی‬ ‫وموجدہنوہاورہیدہمیاکاشننوپراوہاجوے۔ایکدخاوکدوھہکاگلےہ؟رھپاوٹناکىبروہےنریھبحیسمہنٓاای۔ٓاامسناور‬ ‫زنیمےکاشننوپرےوہےئگ۔زامہنیکاحتلوخدراقاضرکیتےہہکٓاےنواالٓاوے‪،‬رگمہیذکتبییہرکےتںیہ۔ٓاےنواال‬ ‫ٓاایگ۔انیکذکتبیاوروشرواکبےسھچکہنڑگبےاگ۔انولوگںیکہشیمہےسایسفرحاعدتریہےہ۔دخایکتاںیتیچسںیہ‬ ‫اوروہوپریوہرکریںیہ۔‬ ‫سپمتانیکدبوتبحصںےسےتچبروہاورداعںںںیمےگلروہاوراالسمیکتقیقاےنپادنردیپارکو۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪75-73‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪198‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ٰ‬ ‫م َر ُك ُم ّ‬ ‫للاُ بِبَ ْد ٍر‬ ‫وچدہےکںودوکڑبیانمتبسےہوچدوھںیدصیاکاچدناکلموہاتےہایسیکفرفاہللاعتٰیلےن لَقَ ْد نَ َ‬ ‫َّو اَ ْنتُ ْم اَ ِذلَّة )ٓالرمعان‪(124:‬ںیمااشرہایکےہ۔ینعیاکیدبروتوہاھتبجہکروسلاهللیلصاہللہیلعوملسےناےنپ‬ ‫اخموفلںرحتفاپیئا و تیھبٓاپیکامجتعلیلقیھتاوراکیدبرہیےہ۔دبرںیموچدوھںیدصییکفرفااشرہےہ‬ ‫ا و تیھباالسمیکاحتلاذہلیکوہریہےہوساناسرےوںووںےکوماقفاہللاعتٰیلےنےھجموعبمثایکےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪222‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 22‬امرچ ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪199‬‬

‫(طسق ‪)23‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشداتتاتب دبر‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫•اھکلےہہکدبریکڑلایئںیماکیصخشاملسمونںیکفرفےسالکنوجاڑکاڑکرکاتلچاھتاوراصفاظرہےہہکا ےساهلل‬ ‫اعتٰیلےنعنمایکےہ۔ٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسےنبجداھکیوترفامایہکہیو دخاودناعتٰیلیکاگنہںیمبویعبےہرگم‬ ‫ا و توبحمبےہویکہکنا و تاالسمیکاشناوروشتکاکااہظراوررفقیاخمفلراکیربعدیپاوہسپایسیتہبیس‬ ‫ت تالکلحیحصےہ۔‬ ‫لاثںیلاورریظنںیںىلمیگ نےسٓارخاکراجرکہیاثتبوہاتےہہک اِنَّ َكا ْاَلَ ْع َكا ُل بِالنِّیَّا ِ‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪272-278‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫ئ‬ ‫•اایبنءمہیلعاالسلمےکہلسلسںیمیہیراہےہہکوہوگشیپویئںےکدیاجےنریھباوراہللاعتٰیلےکوںووںراچساامینرھک‬ ‫رکیھبداعںںےکہلسلسوکرہزگہنوھچڑےتےھت۔ا ےیلہکوہدخااعتٰیلےکانغ ِءذایتریھباامینالےتںیہاورامےتنںیہ‬ ‫ن یرکےہاورہیوس ِءادبےہہکداعہنیکاجوے۔اھکلےہہکدبریکڑلایئںیمبجٓارضحنتیلصاہللہیلع‬ ‫ہکدخایکاشن ی ال ت ْ د‬ ‫وملسڑبےارطضابےسداعرکرےہےھتوترضحتاوبضر دصقیریضاہللہنعےنرعضیکہکوضحر!ابداعہنرکںیدخا‬ ‫اعتٰیلےنٓاپوکحتفاکوںوہدایےہ‪،‬رگمروسلاہللیلصاہللہیلعوملسداعںیمرصموفرےہ۔‬ ‫ضعبےنا ررحت رایکےہہکرضحتاوبضر ریضاہللہنعاکاامینٓارضحنتیلصاهللہیلعوملسےسزایدہہناھتہکلب‬ ‫ٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسیکرعمتفتہبڑبیھوہیئیھتاوررہہکاعرفرتتادشاخفئرتتادش۔وہرعمتفٓاپوکاہلل‬ ‫اعتٰیلےکانغءِذایتےسڈرایتیھت۔ پسیداعاکہلسلسرہزگوھچڑان ںیہاچےیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪37‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪200‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫م‬ ‫•دخااکلضفےہایسفرحےکااہتشراتوج جلانیفیکفرفےساشعئوہےتںیہہیدخایکاکرروایئںیمرضمولعمم ںیہ‬ ‫وہےتویکہکنبجکتشپتہنوہتارش ںیہوہیت۔مہبسردبینظ ںیہرکےتا ںیہںیمےسولگےنلکنرشوعوہاجےتںیہ‬ ‫یئک طا فرحےکٓاےتںیہہکمہاولاخمفلےھتاگایلںدےتیےھترگماباکیراہےتلچےساکیااہتشردھکیرکتعیب‬ ‫رکےتںیہا ےسرتشیپیھبہیاکررواایئںپچاچپ ںیہوہںیئ۔ہکمںیمایکوہاتراہدخااعتٰیلامتاشداتھکیےہایکافرانمےس‬ ‫رےتہےھتوہیھبہشیمہرہو تڑلاویئںاوراسفدوںںیمرےتہےھتاوبلہجیہوکدوھکیہکدبریکگنجںیمابم ہلہیھبرک‬ ‫ٰ‬ ‫ض فَا َ ِح ْنهُ ْالیَوْ َم ینعیمہدوونںںیمےسوجزایدعطقرمح‬ ‫ایل اَللّھُ َّم َم ْن َكانَ ِمنَّآ اَ ْقطَ َع لِلرَّحْ ِم َواَفْ َس َد فِی ْاَلَرْ ِ‬ ‫رکاتےہاورزنیمںیماسفدڈااتلےہا وکٓاجیہہ ککرکرھپایسدنوہلتقوہایگا وکوتیہیایخلوہاگہکا (دمحمیلصاہلل‬ ‫ہیلعوملس)ےناسفدرباپرکدایےہاھبیئاھبیئےسدجارکدایےہاوررہروزاکہنتفرباپےہولگٓارامںیماینپزدنیگرسبرکرےہ‬ ‫ےھتانقحانوکڑىھچدایےہاناکایسانبرہیایخلاھتہکہیرضوردسفمےہ۔‬ ‫اکیہنتف ےک وہاتےہاوراکیہنتفرتمحوہاتےہوکیئیبن ںیہٓاایسجےنہنتف ںیہڈاالہشیمہونتبدجایئاوراسفدیکىتچنہپ‬ ‫ریہ۔رھپٓارخایہنںیمےسوجکینےھتاہللاعتٰیلانوکےلٓااتراہ۔داینںیمرامرےایسہلسلسےکقلعتمرھگرھگوشرےہضعب‬ ‫ٓادیراویضفںےسڑبھےئگںیہ ےک یکحیبستراتدنریھپےتںیہاورایہناخموفلںںیمےسضعباےسیےلکنںیہہکاجن‬ ‫رقتانرکےنوکایترںیہمہوتاهللاعتٰیلےسرشدنمهںیہرامریفرفےسوکششیہایکوہیئےہٓاامسنراکیوجشےہویہ‬ ‫اشکںاشکںولوگںوکالراہےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪372-378‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫•ہیوجارتعاضایکاجاتےہہکضعباخمفلاالسمیھبیبملرمعاحلصرکےتںیہا یکایکوہجےہ؟ریمےزندکیا اکببس‬ ‫ہیےہہکاناکووجدیھبضعبرگنںیمدیفمیہوہاتےہ۔دوھکیاوبلہجدبریکگنجکتزدنہراہ۔الصتاتہیےہہکارگ‬ ‫اخمفلارتعاضہنرکےتوترقٓانرشفیےکسیتیہارےاہکںےسٓاےت۔سجےکووجدوکاہللاعتٰیلدیفماتھجمسےہاےس‬ ‫تلہمداتیےہ۔رامرےاخمفلیھبوجزدنہںیہاوراخمتفلرکےتںیہانےکووجدےسیھبہیافدئہاتچنہپےہہکدخااعتٰیل‬ ‫رقٓانرشفیےکاقحقئواعمرفاطعرکاتےہ۔ابارگرہمیلعاشہاقوشرہناچماتوتزنولحیسمےسیکاھکلاجات۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪201‬‬

‫ا فرحروجدورسےذمابہتایقںیہانےکاقبءاکیھبیہیتاثعےہاتہکاالسمےکاوصولںیکوخیباورنسحاظرہوہ۔‬ ‫ابدھکیولہکوینگاورافرہےکااقتعدواےلذمبہارگوموجدہنوہےتوتاالسمیکوخویبںاکاایتمزےسیکوہات۔ قضاخمفلاک‬ ‫ووجدارگدیفموہوتاہللاعتٰیلاےستلہمداتیےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪827‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداتتاتب ادح‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫•رکع ہاکاحلمتےنانسوہاگ۔ادحیکتبیصماکتاینابمینیہیاھتاورا اکتاپاوبلہجاھتنکیلٓارخاےساحصہبرکامؓےک‬ ‫ومنونںےنرشدنمهرکدای۔ریماذمبہہیےہہکوخارقےنااسیارث ںیہایکاسیجہکاحصہبرکامؓےکاپکومنونںاوریدبویلیں‬ ‫ےنولوگںوکریحانایک۔ولگریحانوہےئگہکرامرااچچزاداہکںےساہکںاچنہپ۔ٓارخاوہنںےناےنپٓاپوکدوھہکوخردہ‬ ‫اھجمس۔رکع ہےناکیو تذاتٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسرہلمحایکاوردورسےو ترکشلافروکدرمہربمہایک۔ قض‬ ‫ٓارضحنتیلصاهللہیلعوملسےکزامہنںیماحصہبؓےنوجاپکومنےنداھکےئںیہمہٓاجرخفےکاسھتانوکدال لئاورٓاایت‬ ‫ےکرگنںیمایبنرکےتکسںیہ۔انچہچنرکع ہیہاکومنہندوھکیہکرفکےکدونںںیمرفک۔عتجٹوہریہاصخ لئدباےنپادنرراتھک‬ ‫اھت اوراچاتہاھتہکسبےلچوتاالسموکداینےسانوبدرکدےرگمبجدخاےئاعتٰیلےکلضفےنا یکدریگتسییکاوروہرشمف‬ ‫تااالسموہاوتاےسیاالخقدیپاوہےئہکوہ بجاوردنپارانمکتوکتایقہنراہاوررفوینتاورااسکنردیپاوہاہکوہااسکنرججة‬ ‫االالسموہایگاوردصا تاالسمےکےئلاکیدخ لرہھٹا۔اکیوم عرافرےساقمہلبوہا۔رکع ہرکشلاالسماکس ہاسالر‬ ‫اھت۔افرےنتہبتخساقمہلبایک۔اہیںکتہکرکشلاالسمیکاحتلرقبیتسکشاھکےنےکوہیئگ۔رکع ہےنبجداھکیوت‬ ‫وھگڑےےسارتا۔ولوگںےناہکہکٓاپویکںارتےتںیہ۔اشدیادرھادرھوہےناکو توہوتوھگڑادمددے۔وتا ےناہک۔‬ ‫ا و تےھجموہزامہنایدٓاایگےہبجںیمربمغیپدخایلصاہللہیلعوملساکاقمہلبرکاتاھت۔ںیماچاتہوہںہکاجندےرک‬ ‫انگوہںاکافرہرکوں۔ابدےیھکیہکاہکںےساہکںکتاحتلیچنہپہکتارتاراحمدمےسایدایکایگ۔ہیایدروھکہکدخااعتٰیلیک‬ ‫راضانولوگںےکاشلماحلوہیتےہوجا یکراضاےنپادنرعمجرکےتیلںیہ۔اهللاعتٰیلےناجاجبانولوگںوکریضاہللمہنع‬ ‫اہکےہ۔ریمیتحیصنہیےہہکرہصخشاناالخقیکاپدنبیرکے۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪821-821‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪202‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫•دخااعتےلٰاقدرےہہکسجےئشںیماچےہاط ترھبدویے۔سپاےنپددیاروایلاط تا ےناینپاتفگرںیمرھبدی‬ ‫ےہ۔اایبنءےنایساتفگرریہوتاینپاجںیندےدیںیہ۔ایکوکیئاجمزیاعقشا فرحرکاتکسےہ؟ا اتفگریکوہجےسوکیئ‬ ‫یبنا دیمانںیمدقمرھکرکرھپےھچیپ ںیہاٹہاورہنوکیئیبنیھبکےبوافوہاےہ۔گنجاتدحےکواہعقیکتبسنولوگںےن‬ ‫اتوںیلییکںیہرگمالصتاتہیےہہکدخایکا و ت الیلىلجتیھتاوروساےئٓارضحنتےلصاہللہیلعوملسےکاوریسکوک‬ ‫ربداتشیکاط تہنیھت۔ا ےئلٓاپواہںیہڑھکےرےہاورتایقااحصباکدقماتڑھکایگ۔ٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسیک‬ ‫زدنیگںیمےسیجا دصقوافصیکریظن ںیہیتلموجٓاپوکدخاےساھتااسییہانالہٰیاتدیئاتیکریظنیھبںیہک ںیہیتلموج‬ ‫ٓاپےکاشلماحلںیہ۔ًالثمٓاپیکتثعباوررتصخاکو تیہدھکیول۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪838-832‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫اراشداتتاتب ارارا‬ ‫•رضحتونحیکیتشکاکذرکاھت۔رفامای‪:‬‬ ‫’’تالبئاوراسسنئیکٓاسپںیمایسیںواوتےہم یسہکدووسںینکوہیتںیہ۔تالبئںیماھکلےہہکوہوطافناسریداینںیم‬ ‫ٓاایاوریتشکنیتوساہھتیبملاوراچپ اہھتوچڑییھت۔اورا ںیمرضحتونحےنرہ مسےکاپکاجونروںںیمےساست‬ ‫وجڑےاوراناپکںیمےسدووجڑےرہ مسےکیتشکںیمڑچاھےئاحالہکنہیدوونںتاںیتطلغںیہ۔اولوتاہللاعتٰیلےنیسک‬ ‫وقمرذعابانزل ںیہایکبجکتس ےلروسلےکذرہعیےسا وکغیلبتہنیکوہاوررضحتونحیکغیلبتاسریداینیکوقومں‬ ‫راہکںیچنہپیھتوجبس ققوہاجےت۔دوماینتوھچیٹیسیتشکںیموجرصف‪322‬اہھتیبملاور‪52‬اہھتوچڑیوہ۔اسریداین‬ ‫ےکاجونراہبمئ‪،‬رچدن‪،‬ردناستاستوجڑےایدودووجڑےویکرکنامسےتکسںیہ۔ا ےساثتبوہاتےہہکا اتکبںیم‬ ‫رحتفیےہاورا ںیمتہبیسایطلغںدالخوہیئگںیہ۔ن بجےہہکضعباسدہولحاملعءاالسمےنیھبانتاوتںوکاینپ‬ ‫اتکوبںںیمدرجرکایلےہرگمرقٓانرشفییہانےبینعمتاوتںےساپکےہ۔ا راےسیارتعاضوارد ںیہ وہےتکس۔ا‬ ‫ںیمہنوتیتشکیک ابمیئوچڑایئاکذرکےہاورہناسریداینروطافنٓاےناکذرکےہہکلبرصفاالرضنکیلوہزنیمسجںیمونح‬ ‫ےنغیلبتیکرصفا اکذرکےہ۔ظفلارارا سجرونحیکیتشکرہھٹیالص ا ٰیری ِر ْن ےہ۔سجےک معنےںیہ۔ںیماہپڑ‬ ‫یکوچیٹوکداتھکیوہں۔رتیاہپڑیکوچیٹوکےتہکںیہ۔رقٓانرشفیںیماهللاعتٰیلےنظفل وُجْ ِدی راھکےہ۔سجےک معنےںیہ‬ ‫ریماوجدورکمینعیوہیتشکریمےوجدورکمررہھٹی۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪287-283‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪203‬‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫•ایسفرحونحہیلعاالسلمےکزامہنںیمیھبااسییہوہا۔بجونحغیلبترکےترکےتکھتےئگاورٓارخاوہنںےنداعیک‬ ‫وتہجیتنہیوہاہکاکیوطافنٓاایسجےنرش روںوکہ ککرکدایاورا فرحرہلصیفوہایگ۔ٓارخانیکیتشکاکیاہپڑر‬ ‫اجرہھٹیسجوکابارارا ےتہکںیہ۔ارارا یکالصہیےہ۔ا ییراراتینعیںیماہپڑیکوچیٹوکداتھکیوہںاوہنںےناکی‬ ‫اہپڑاکرسادھکیرکاہکاھتاورابایسانمےسہیوہشمروہایگاورڑگبرکارارا نبایگ۔ہیزامہنیھبونحہیلعاالسلمےکزامہنےس‬ ‫ہاشہبےہدخااعتٰیلےنریمانمیھبونحراھکےہاورویہاماہموجیتشکاکونحوکوہااھتاہیںیھبوہاےہ۔ایسفرحرابدخا‬ ‫اعتٰیلےنہلصیفرکاناچاہےہاورتقیقںیمارگااسیہنوہاتوتاسریدایندرہہیوہاجیتاابقلاوررثکتےنداینوکادناھرکدایےہ۔‬ ‫ادبلرںیمےہ‪:‬۔’’را ربعاینزتانںیماہپڑیکوچیٹوکےتہکںیہاورا ٰیریینعمبںیمےندھکیایل۔ونحہیلعاالسلمےنبج‬ ‫اچوروںفرفرظنامریاوراپینیہاپینرظنٓاایوتوچہکناپینارتالچاھتا ےئلوجدیاہپڑیکوچیٹانوکرظنٓایئ۔اورایسوہج‬ ‫ےسا اکانمارارتڑپایگ۔‘‘‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪322‬اڈینشی‪8112‬ء(‬

‫اراشدتاتب افران‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫•اہللاعتٰیلےکا وںوہواہقثیکروےسہک اِنَّا لَه لَ ٰحفِظُوْ نَ )ارجحل ‪(10:‬ا زامہنںیمیھبٓاامسنےساکیملعمٓاای‬ ‫َر ْینَ ِم ْنھُ ْم لَ َّكا یَ ْل َحقُوْ ا بِ ِھ ْم)اہعمجل‪(4:‬اکدصماقاوروموعدےہ۔وہویہےہوجاہمترےدرایمنوبلراہےہ۔‬ ‫وج ٰاخ ِ‬ ‫ںیمرھپروسلرکمییلصاہللہیلعوملسیکنیشیپوگیئیکفرفوعدرکےکاتہکوہںہکٓاپےنا زامہنیہیکتاتبیربدییھت‬ ‫ہکولگرقٓانوکڑپںىھےگنکیلوہانےکقلحےساینارتےاگ۔ابرامرےاخمفل‪ ،‬ںیہ ںیہاہللاعتٰیلےکوںووںیک‬ ‫دقرہنرکےنواےلاورروسلاہللیلصاہللہیلعوملسیکتاوتںردایھنہندےنیواےلوخبےلگرموڑرموڑرک ٰی ِعی ٰ ْٓسی اِنِّ ْی‬ ‫ی)ٓالرمعان ‪(56:‬اور فَلَ َّكا تَ َوفَّ ْیتَنِ ْی)ااملدئہ ‪(118:‬رقٓانںیمبیجعہجہلےسڑپےتھںیہ۔‬ ‫ُمتَ َوفِّ ْی َ َو َرافِ ُع َ اِلَ َّ‬ ‫نکیلےتھجمس ںیہاوراوسف وتہیےہہکارگوکیئانحصقفشمنبرکاھجمساناچےہوتےنھجمسیکوکششیھب ںیہرکےت۔ہنرکںی۔‬ ‫اقوترکںیہکا یکتاتیہذرانسںیلرگمویکںںینس؟وہوگشونشایھبرںیھک۔ رباورنسحنظےسیھباکمںیل۔ارگ‬ ‫دخاےئاعتٰیللضفےکاسھتزنیمیکفرفوتہجہنرکاتوتاالسمیھبا زامہنںیملثمدورسےذموبہںےکرمدہاوراکی‬ ‫ہصقاہکیناھجمساجات۔وکیئرمدہذمبہیسکدورسےوکزدنیگ ںیہدےاتکسنکیلاالسما و تزدنیگدےنیوکایترےہنکیل‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪204‬‬

‫وچہکنہیتناہللےہہکوکیئاکمدخااعتٰیلریغباباببےک ںیہرکات۔اہںہیارمدجاےہہکوہاباببمہوکداھکیئدںیایہن‬ ‫نکیلا ںیموکیئالکم ںیہہکاباببرضوروہےتںیہ۔ایسفرحٓاامسنےساونارارتےتںیہوجزنیمرچنہپرکاباببیک‬ ‫وصرتاایتخررکےتیلںیہ۔بجاہللاعتٰیلےنٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسےکزامہنوکاتریکاوررمگایہںیمالتبماپایاوررہ‬ ‫فرفےسالضتلاورتملظیکوھگنھگراٹھگداینراھچیئگ۔ا و تا اتریکوکدوررکےناورالضتلوکیداتیاور‬ ‫اعسدتےسیدبلیرکےنےکےئلاکیرساج رینافرانیکوچویٹںراکمچینعیٓارضحنتیلصاهللہیلعوملسوعبمثوہےئ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪13-12‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 21‬امرچ ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪205‬‬

‫(طسق ‪)22‬‬ ‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش‬ ‫)دیسرامرادمح(‬

‫اراشدتاتب وثر‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭ایسفرحرٓارضحنتیلصاهللہیلعوملساکااختنباھت۔ا و تٓاپےکاپ رتسایساحصہبوموجدےھت‪،‬رضحتیلع‬ ‫ریضاہللہنعیھبٓاپےکاپ یہےھت‪،‬رگمٓاپےنانبسںیمےسرضحتاوبضر ؓیہوکبختنمایک۔ا ںیمرسایکےہ؟تات‬ ‫ہیےہہکیبندخااعتٰیلیکٓاھکنےسداتھکیےہا اکمہفدخااعتٰیلیکفرفےسٓااتےہ‪،‬ا ےئلاہللاعتٰیلےنٓارضحنتیلص‬ ‫اہللہیلعوملسوکاےنپفشکاوراماہمےساتبدایاھتہکا اکمےکےئلبسےسرتہباورومزوںرضحتاوبضر دصقیؓیہںیہ۔‬ ‫رضحتاوبضر ریضاهللہنعا استعرسعںیمٓاپےکاسھتوہےئ۔ہیو ترطخانکٓازامشئاکاھت۔رضحتحیسمربج‬ ‫ا مساکو تٓاای‪،‬وتانےکاشرگدانوکوھچڑرکاھبگےئگاوراکیےناسےنمیہ ےک یھبیکرگماحصہبرکامؓںیمےسرہ‬ ‫اکیےنوپریوافداریاکومنہنداھکای۔ قضرضحتاوبضر دصقیؓےنٓاپاکوپرااسھتدایاوراکیاغرںیمسجوکاغروثر‬ ‫ےتہکںیہ۔ٓاپاجےپھچ۔رش رافروجٓاپیکاذیاراسینےکےئلوصنمےبرکےکچےھت‪،‬التشرکےتوہےئا اغرکتچنہپ‬ ‫ےئگ۔رضحتاوبضر دصقیؓےنرعضیکہکابوتہیتالکلرسریہٓاےچنہپںیہاورارگیسکےنذرایھبےچیناگنہیکوتوہدھکیےل‬ ‫اگاورمہڑکپےاجوںیےگ۔ا و تٓاپےنرفامای۔ َ​َل تَحْ ز َْن اِ َّن للاَ َم َعنَا )التوبة ‪(40:‬ھچکمغہناھکں۔اہللاعتٰیل‬ ‫رامرےاسھتےہ۔ا ظفلروغررکوہکٓارضحنتیلصاهللہیلعوملسرضحتاوبضر دصقیؓوکاےنپاسھتالمےتںیہہیرفام‬ ‫ای اِ َّن ٰ ّ‬ ‫للاَ َم َعنَا – َم َعناَ ںیمٓاپدوونںرشکی۔ینعیریتےاورریمےاسھتےہ۔اہللاعتٰیلےناکیہلپرٓارضحنت‬ ‫یلصاہللہیلعوملسوکراھکاوردورسےررضحتدصقیؓوکا و تدوونںاالتبءںیمںیہ۔ویکہکنیہیوہاقممےہاہجںےسای‬ ‫وتاالسمیکاینبدڑپےنوایلےہایاخہمتوہاجےنواالےہ۔دنمشاغرروموجدںیہاورفلتخم مسیکراےئزاینںوہریہںیہ۔‬ ‫ضعبےتہکںیہہکا اغریکالتیشرکو۔ویکہکناشنناپاہیںکتیہٓارکمتخوہاجاتےہ۔نکیلانںیمےسضعبےتہکںیہہک‬ ‫اہیںااسنناکزگراوردلخےسیکوہاگ۔ڑکمیےناجالقوہاےہ‪،‬وبکرتےناڈنےدےئوہےئںیہ۔ا مسیکتاوتںیکٓاواز‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪206‬‬

‫ںیادنرچنہپریہںیہاورٓاپڑبیافصیئےسانوکنسرےہںیہ۔ایسیاحتلںیمدنمشٓاےئںیہہکوہاخہمترکاناچےتہںیہ۔‬ ‫اوردویاےنیکفرحڑبےھٓاےئںیہ‪،‬نکیلٓاپیکامکلاجشتعوکدوھکیہکدنمشرسرےہاورٓاپاےنپرقیفاصدقدصقی‬ ‫وکرفامےتںیہ َ​َلتَحْ ز َْن اِ َّن ٰ ّ‬ ‫للاَ َم َعنَا۔ہیاافل ڑبیافصیئےکاسھتاظرہرکےتںیہٓاپےنزتانیہےسرفامای۔ویکہکنہی‬ ‫ٓاوازوکاچےتہںیہ۔ااشرہےساکم ںیہاتلچ۔تارہدنمشوشمرہرکرےہںیہاورادنراغرںیماخدمودخمومیھبتاوتںںیمےگل‬ ‫وہےئںیہ۔ا ارمیکرواہ ںیہیکیئگہکدنمشٓاوازنسںیلےگ۔ہیاهللاعتٰیلرامکلاامیناوررعمتفاکتوبتےہ۔دخا‬ ‫اعتٰیلےکوںووںروپرارھبوہسےہ۔ٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسیکاجشتعےکےئلوتہیومنہناکیفےہ۔اوبضر دصقییک‬ ‫اجشتعےکےئلاکیدورساوگاہا واہعقےکوسااوریھبےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪8‬ہحفص‪322-328‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداتتاتب دحہیبی‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭احصہبؓاکذمبہہیاھتہکوہٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسیکوگشیپویئںےکوپراوہےنراینپرعمتفاوراامینںیمرتیقدےتھکی‬ ‫ٓارضحنت رفوکاجےتاوروگشیپیئےکوطررہہکدےتیہکسالںزنملرامنزعمجرکںی‬ ‫ےھتاوروہا دقراعقشےھتہکارگ‬ ‫ؐ‬ ‫ٓارضحنتیہیکفرفدوھکیہکٓاپوگشیپویئں‬ ‫ےگاورانوکوم علماجاتوتوہوخاہھچکیھبوہاترضورعمجرکےتیل۔اوروخد‬ ‫ؐ‬ ‫ےکوپراوہےنےکسکدقراتشمقےھت۔مہوکوکیئاتبےئہکٓاپدحہیبییکفرفویکںےئگایکوکیئو تانوکاتبایایگاھتاور‬ ‫ٓاپاچےتہےھتہکوہدخااعتٰیلیکوگشیپیئوپریوہاجےئہی‬ ‫یسکاعیمدےساالطعدییئگیھترھپایکتاتیھت؟یہیوہجیھتہک ؐ‬ ‫اکیتارکیرساوردقیقرعمتفاک ہتکےہسجوکرہاکیصخش ںیہ ھجماتکسہکاایبنءاورالہاہللویکںوگشیپویئںےکوپرا‬ ‫رکےناوروہےنیکاکیہریومعمیلرتبغاوررحتکیاےنپدولںںیمرےتھکںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪223-222‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭اہنمجوبنتوکداھکیاجوےوترصحیرظنٓااتےہہکاایبنںوںےسااہتجدوںںیمایطلغںوہیتںیہےسیجیسیعہیلعاالسلم‬ ‫ےناہکہکمتایھب ںیہرموےگہکںیمواسپٓااجںںاگوتہیٓاپاکااہتجداھترگمدخااعتٰیلےکزندکیانےکٓاےنےسہیرماد‬ ‫ہنیھتہکلبدورسےاکٓااناھتاورنکممےہہکاایل اکیھبہیایخلوہہکںیمیہواسپٓاںںاگایسفرحربمغیپدخایلصاہللہیلع‬ ‫تاکااہتجدا فرفدالتلرکاتاھتہکمہحتفرکویلںیےگرگموہ‬ ‫وملسےندحہیبیاک رفایکوترضحترمعؓوکاالتبٓاایوخدٓارضحن ؐ‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪207‬‬

‫ااہتجدحیحصہنالکنایسفرحاکیدہعفٓاپےناہکہکںیمےناھجمساھتہک ترتامی ہیکفرفوہیگرگمہیتاتدرتسہنیلکن‬ ‫ویکہکنہیٓاپاکااہتجداھتدخارہیارمالزمہناھتہکرہاکیتارکیارمٓاپوکاتبدویےسپثحبابمہثحںیماولاخمفلےس‬ ‫اہنمجوبنتوکوبقلرکوارکا ےکدطختسرکواےنیلاچںیئہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪331-331‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭وگشیپویئںےکہشیمہدوےصحوہارکےتںیہاورٓادمےسا و تکتیہیمیسقتیلچٓاریہےہہکاکیہصحباشتاہبتاکوہا‬ ‫رکاتےہاوراکیہصحانیبتاک۔ابدحہیبیےکوااعقتوکداھکیاجوے۔ٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسیکاشنوتبسےس‬ ‫ڑبھرکےہرگمملعےکاحل ےسںیماتہکوہںہکٓاپاک رفرکاندالتلرکاتاھتہکٓاپیکراےئایسفرفیھتہکحتفوہیگ۔یبن‬ ‫یکااہتجدییطلغاعر ںیہوہارکیت۔الصوصرتوجاعمہلمیکوہیتےہوہوپریوہرکریےہاورااسنناوردخاںیمیہیوت‬ ‫رفقےہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪825‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭اھکلےہہکٓارضحنتیلصاهللہیلعوملسےنبجحلصدحہیبییکےہوتدحہیبیےکابمرکرمثاتںیمےساکیہییھبےہ‬ ‫ہکولوگںوکٓاپےکاپ ٓاےناکومہعقالم۔اوراوہنںےنٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسیکتاںیتںینسوتانںیمدصاہاملسمن‬ ‫وہےئگبجکتاوہنںےنٓاپیلصاہللہیلعوملسیکتاںیتہنینسںیھتانںیماورٓارضحنتیلصاهللہیلعوملسےکدرایمن‬ ‫اکیدویاراح لئیھتوجٓاپےکنسحوامجلرانوکاالطعہناپےندہ ییھتاوراسیجدورسےولگذکابےتہکےھت(اعمذ‬ ‫اہلل)وہیھبہہکدےتیےھتاورانوىفضورباکتےسےببیصےھتوجٓاپےلرکٓاےئےھتا ےیلہکدورےھتنکیلبج‬ ‫وہک مباھٹایگاوراپ ٓارکداھکیاورانسوتوہرحمو یہنریہاوردیعسوںےکرگوہںیمدالخوہےئگ۔ایسفرحرںوتہںیک‬ ‫دوعیاوردال لئوکاہکںکتاھجمسےہوتزجبدنچ‬ ‫دبیبیصناکابیھبیہیتاثعےہ۔بجانےسوپاھچاجوےہکمتےنانےک ٰ‬ ‫اتہبونںاورا رتاںںےکھچک ںیہےتہکوجضعبرتفمیانسدےتیںیہاوروہانوکچسامنےتیلںیہاوروخدوکشش ںیہرکےتہک‬ ‫اہیںٓارکوخدقیقحترکںیاوررامریتبحصںیمرہرکدںیھکی۔ا ےسانےکدلایسہوہاجےتںیہاوروہقحوک ںیہاپےتکس‬ ‫وقتیےساکمےتیلوتوکیئانگہہناھتہکوہٓارکمہےسےتلمےتلجرےتہاوررامریتاںیتےتنسرےتہاحالہکناسیعویئںاور‬ ‫نکیلارگوہ ٰ‬ ‫دنہوںںےسیھبوتےتلمںیہاورانیکتاںیتےتنسںیہانیکوسلجمںںیماجےتںیہرھپوکاسنارمامعناھتوجرامرےاپ ٓاےنےس‬ ‫اوہنںےنرزىہایک۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪208‬‬

‫ قضہیڑبییہدبیبیصنےہاورااسننا ےکببسرحموموہاجاتےہایسواےطساہللاعتٰیلےنہیمکحدایاھت ُکوْ نُوْ ا َم َع‬ ‫ال ٰ ّ‬ ‫م ِدقِ ْینَ )التوبة ‪(119:‬ا ںیمڑبا ہتکرعمتفیہیےہہکوچہکنتبحصاکارثرضوروہاتےہا ےیلاکیراسازیک‬ ‫تبحصںیمرہرکااسننراسازیاتھکیسےہاورا ےکاپ اافن اکادنریہادنرارثوہےناتگلےہوجا وکدخااعتٰیلراکی‬ ‫اچسنیقیاوررىصبتاطعرکاتےہا تبحصںیمدصقدلےسرہرکوہدخااعتٰیلیکٓاایتاوراشنانتوکداتھکیےہوجاامینےک‬ ‫ڑباھےنےکزرےعیںیہ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪5‬ہحفص‪372-378‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫اراشداتتاتب ا ران‪،‬افر اورروم‬ ‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭ قضرقٓانرشفیتمکحےہاور لقتسرشتعیےہاوراسریومیلعتںاکزخمنےہاورا فرحررقٓانرشفیاک‬ ‫الہپزجعمهاٰیلعدرہجیکمیلعتےہاوررھپدورسازجعمهرقٓانرشفیاکا یکمیظعااشلنوگشیپایئںںیہانچہچنوسرفافہحتاوروسرہ‬ ‫رحتمیاوروسرهونرںیمینتکڑبیمیظعااشلنوگشیپایئںںیہروسلاهللیلصاہللہیلعوملسیکیزدنیگاسریوگشیپویئںےس‬ ‫رھبیوہیئےہانرارگاکیدادنمشنٓاد یدخاےسوخفاھکرکوغررکےوتاےسولعمموہاگہکسکدقربىغیکیربںی‬ ‫ٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسوکیلمںیہایکا و تہکبجاسریوقمٓاپیکاخمفلیھتاوروکیئہدرداوررقیفہناھتہیانہکہک‬ ‫ااسیوتفیدایاجاتاھتہکاناک‬ ‫َۡیُ ْھ َز ُم ْال َِ ْك ُع َویُ َولُّوْ نَ ال ُّد بُ َر)ارمقل‪(46:‬وھچیٹتاتوہیتکسیھت۔اباببےکاحل ےسوت‬ ‫ٰ‬ ‫اخہمتوہاجوےاگرگمٓاپایسیاحتلںیماینپاکایمیباوردونمشںیکذتلاورانرمادییکوگشیپایئںرکرےہ(ںیہ)اورٓارخ‬ ‫ایسفرحووقعںیمٓااتےہرھپریتہوساسلےک دعاقمئوہےنواےلہلسلسیکاورا و تےکٓااثروالعامتیکوگشیپایئں‬ ‫یسیکمیظعااشلناورالریظنںیہداینیکیسکاتکبیکوگشیپویئںوکشیپرکوایکحیسمیکوگشیپایئںاناکاقمہلبرکیتکسںیہاہجں‬ ‫رصفاقیہےہہکززلےلٓاںیئےگطحقڑپںیےگٓادنایھںٓاںیئیگرمغتاگندےاگوہریہوہریہ۔‬ ‫ا مسیکومعمیلتاںیتوترہاکیصخشہہکاتکسےہاورہیوحاداثتہشیمہیہوہےترےتہںیہرھپ ا ںیمبىغوگیئیکوقت‬ ‫ۡ‬ ‫ض َوھُمۡ‬ ‫اہکںےساثتبوہ۔ا ےکاقمہلبںیمرقٓانرشفییکوگشیپیئدوھکی ا ٓل ّمٓ۔ ُغلِبَ ِ‬ ‫ت ال ُّر ۡو ُم۔ فِ ۡ ٓى اَ ۡدنَى اَلَ ۡر ِ‬ ‫ۢۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ِّم ۡۢۡن بَ ۡع ِد َغلَبِ ِھمۡ َۡیَ ۡغلِب ُۡونَ ۔ فِ ۡى بِ ۡ‬ ‫ض ِع ِۡنِ ۡینَ ؕ ِ ٰ ِّلِ ۡاَلَمۡ ُر ِم ۡن قَ ۡب ُل َو ِم ۡن بَ ۡع ُد ؕ َویَ ۡو َم ِى ٍذ یَّف َر ُح‬ ‫ۡال ُك ۡؤ ِمنُ ۡونَ )ارلوم‪2:‬ات‪)5‬ںیماہللتہباجےنواالوہں۔رو یاینپرسدحںیمالہافر ےسولغمبوہےئگںیہاورتہبیہ‬ ‫دلجدنچاسلںیمتقک ااًاغبلوہےن واےل ںیہس ےل اور ٓادنئہٓاےن واےل وااعقت اکملع اور انےک ابابب اہللیہےک اہھتںیہ‬ ‫سجدنرو یاغبلوہںےگویہدنوہاگبجومنمیھبوخیشرکںیےگ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪209‬‬

‫ابوغررکےکدوھکیہکایسیریحتازیگناورلیلجادقلروگشیپیئےہاےسیو تںیمہیوگشیپیئیکیئگبجاملسمونںیکزمکور‬ ‫اورفیعضاحتلوخدرطخہںیمیھتہنوکیئاسامناھتہناط تیھتایسیاحتلںیماخمفلےتہکےھتہکہیرگوہتہبدلجتسینو‬ ‫انوبدوہاجےئاگدمتیکدیقیھبا ںیماگلدیاوررھپ یَ ۡو َم ِى ٍذ ی َّۡف َر ُح ۡال ُك ۡؤ ِمنُ ۡونَ ہہکرکدورہیوگشیپیئانبدیینعیسج‬ ‫روزرو یافرویسںراغبلٓاںیئےگایسدناملسمنیھبتارمادوہرکوخشوہںےگ؛انچہچنسجفرحہیشیپوگیئیکیھت‬ ‫ایسفرحدبرےکروزہیوپریوہیئگادرھرو یاغبلوہےئاورادرھاملسمونںوکحتفوہیئ۔ایسفرحوسر ٔہوفسںیم ٰا ٰیت‬ ‫لِّ َّسآئِلِ ْینَ ہہکرکا اسرےہصقوکٓارضحنتیلصاهللہیلعوملسےکےئلروطروگشیپیئایبنرفامایےہ۔‬ ‫ قضاہجںکتداھکیاجوےرقٓانرشفییکوگشیپایئںڑبےاٰیلعدرہجروا عوہیئںیہاوروکیئاتکبا رگنںیمان‬ ‫وگشیپویئںاکاقمہلب ںیہرکیتکسویکہکنہیوگشیپایئںیہی ںیہہکٓارضحنتیلصاہللہیلعوملسیکزدنیگیہںیموپریوہیئگںیھت‬ ‫ہکلباناکہلسلسربارباجریےہ‪،‬انچہچنتہبیسوگشیپایئںںیھتوجابوپریوہریہںیہاورتہبایھبتایقںیہوجٓادنئہوپری‬ ‫وہںیگ۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪2‬ہحفص‪313-318‬اڈینشی‪2283‬ء(‬

‫رضحتحیسموموعدرفامےتںیہ‪:‬‬ ‫٭ٓارضحنتےکزامہنںیما راینولگرشمکےھتاوررصیقروموجہکاسیعیئاھتدرالصومٔدحاھتاورحیسموکانباہلل ںیہاماتن‬ ‫اھت۔اوربجا ےکاسےنمحیسماکوہذرکوجرقٓانںیمدرجےہشیپایکایگوتا ےناہکہکریمےزندکیحیسماکدرہجا‬ ‫ےسذرہیھبزایدہ ںیہوجرقٓانےنالتبایےہ۔دحثیںیمیھبا یکوگایہاخبریںیموموجدےہہکںیموگایہداتیوہںہک‬ ‫ہیویہاکمےہوجہکوترتیںیمےہاورا یکتیثیحوبنتےسڑبھرک ںیہےہ۔ایسرہیٓاتیانزلوہیئہک ٓ ّٓ‬ ‫ال۔عتل ِ ین ِٹ‬ ‫ۡ‬ ‫ض َوھُمۡ ِّم ۡۢۡن بَ ۡع ِد َغلَبِ ِھمۡ َۡیَ ۡغلِب ُۡونَ ۔ فِ ۡى بِ ۡ‬ ‫ض ِع ِۡنِ ۡینَ ؕ ِ ٰ ِّلِ ۡاَلَمۡ ُر ِم ۡن قَ ۡب ُل َو ِم ۡۢۡن‬ ‫الرُّ ۡو ُم۔ فِ ۡ ٓى اَ ۡدنَى اَلَ ۡر ِ‬ ‫بَ ۡع ُد ؕ َویَ ۡو َمىِ ٍذ ی َّۡف َر ُح ۡال ُك ۡؤ ِمنُ ۡونَ )ارلوم‪2:‬ات‪ )5‬ینعیرومابولغمبوہایگےہرگمیڑوڑےرعہصںیم(‪1‬اسلںیم)‬ ‫رھپاغبلوہاگ۔اسیعیئولگاہنتیرشارتےسےتہکںیہہکٓارضحنتؐےندوونںاطوتقںاکادنازہرکایلاھتاوررھپرفاتس‬ ‫ےسہیوگشیپیئرکدییھت۔‬ ‫مہےتہکںیہہکایسفرححیسمیھبامیبروںوکدھکیرکادنازہرکایلرکاتاھتوجاےھچوہےنےکاقلبرظنٓاےتےھتاناکبلس‬ ‫ارماضرکداتی۔ا فرحوتاسرےزجعماتانےکاہھتےساجےتںیہ۔‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪210‬‬

‫یَ ۡو َم ِى ٍذ ی َّۡف َر ُح ۡال ُك ۡؤ ِمنُ ۡونَ ۔ا دنوماونںوکدووخایشںوہںیگاکیوتگنجدبریکحتفدورسےروموایلوگشیپیئےکوپرا‬ ‫وہےنیک۔‬ ‫)وفلماظتدلج‪3‬ہحفص‪211-211‬اڈینشی‪2283‬ء(‬ ‫(روزان ہالضفلٓانالنئدنلن ‪ 83‬امرچ ‪)2222‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪211‬‬

‫ـااشرہیـ‬ ‫اقمامت‬ ‫اممکل‬ ‫اجاپن‬

‫‪8،3،3،7،88‬‬

‫وکرای‬

‫‪7‬‬

‫رو‬

‫‪7‬‬ ‫‪15,25,36,37,38,40,41‬‬

‫ویرپ‬

‫‪42,129,133,177,183‬‬ ‫‪191,196‬‬

‫ارمہکی‬

‫‪15,25,41,42‬‬

‫رصم‬

‫‪17‬‬

‫ٓارٹسایلی‬

‫‪20, 25‬‬

‫ارفہقی‬

‫‪19‬‬

‫ایلٹ‬

‫‪23, 129‬‬

‫اہڈنیل‬

‫‪23‬‬

‫رجینم‬

‫‪22‬‬

‫رفاسن‬

‫‪33،28،33‬‬

‫ااغفاتسنن‬

‫‪25،838،835‬‬

‫نمى‬

‫‪823‬‬

‫ویانن‬

‫‪822‬‬

‫ریمشک‬ ‫دنہواتسن‬

‫‪83،23،821،833‬‬ ‫‪858،835‬‬ ‫‪83,84,93,107,123,124‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪212‬‬

‫‪137,138,144,151,159‬‬ ‫‪161,163,166,165,169‬‬

‫دنہواتسن‬

‫‪175,181,187‬‬ ‫‪18,56,82,142‬‬

‫رعب‬

‫‪187,193‬‬

‫ا ران‬

‫‪221‬‬

‫افر‬

‫‪221‬‬

‫روم‬

‫‪221‬‬

‫ـااشرہیـ‬ ‫اقمامت‬ ‫رہش‬ ‫اخبرا‬

‫‪81‬‬

‫رمسدنق‬

‫‪81‬‬

‫ہکم‬

‫‪81 ,55,74,87,137,142,‬‬ ‫‪146,195,200‬‬

‫اتلمن‬

‫‪22‬‬

‫اپکنٹپ‬

‫‪22‬‬

‫اریمج‬

‫‪22‬‬

‫ارمرست‬

‫‪21,34,88‬‬ ‫‪21,32,60,66,107,108‬‬

‫الوہر‬

‫‪114,120,145,147,148‬‬ ‫‪164‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪213‬‬

‫ہتکلک‬

‫‪28‬‬

‫یئبمب‬

‫‪21,54,155‬‬

‫رکایچ‬

‫‪22,155‬‬

‫ایسوکل‬

‫‪38,146‬‬

‫دنلن‬

‫‪33،28‬‬

‫ریپ‬

‫‪33،28‬‬

‫اکلب‬

‫‪25‬‬

‫اشپور‬

‫‪57‬‬

‫وکاہ‬

‫‪57‬‬

‫رسدح‬

‫‪46,57‬‬

‫وہایشروپر‬

‫‪33‬‬

‫اجدنلرھ‬

‫‪33‬‬

‫ڈہل‬

‫‪72‬‬

‫ریبوت‬

‫‪78‬‬

‫وبرٹ‬

‫‪73‬‬

‫ہىنطنطسق‬

‫‪72‬‬

‫وگڑلہ‬

‫‪72‬‬

‫ربىلى‬

‫‪75‬‬

‫وھباپل‬

‫‪75‬‬

‫انوپگر‬

‫‪77‬‬

‫رمدان‬

‫‪71‬‬

‫ولہبل وپر‬

‫‪71‬‬

‫اقیض وک‬

‫‪71‬‬

‫وک وپکرہ‬

‫‪71‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪214‬‬

‫درھم وک‬

‫‪12‬‬

‫اڈنہ‬

‫‪12‬‬

‫یلع ڑگہ‬

‫‪18‬‬

‫وگرداوپسر‬

‫‪83,170‬‬

‫اٹبہل‬

‫‪70,13،823‬‬

‫خ ل‬

‫‪823‬‬

‫داھرویال‬

‫‪823‬‬

‫اقداین‬

‫‪827،883،823،828‬‬

‫امی ہ‬

‫‪823, 207‬‬

‫ روملش‬

‫‪827‬‬

‫تیب ادقمل‬

‫‪827‬‬

‫رسرگنی ریمشک‬

‫‪16,821،833،858‬‬ ‫‪47,48,55,90,107,142‬‬ ‫‪144,151,157,163,172‬‬

‫اجنپب‬

‫‪179,182‬‬ ‫نیبیصن‬

‫‪832‬‬

‫دبر‬

‫‪194,199,209,210‬‬

‫ادح‬

‫‪228‬‬

‫ارارا‬

‫‪222‬‬

‫افران‬

‫‪223‬‬

‫وثر‬

‫‪225‬‬

‫دحہیبی‬

‫‪127,223‬‬

‫‪‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪215‬‬

‫اضمنیمےکسکنل‬ ‫‪‬‬

‫اجاپوینں یک االسم یک فرف رتبغ رضحت حیسم وموعد ےک اراشدات یک روینش ںیم‬ ‫(ار س رم س۔ا غل اجرارج اجاپن)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/29/06/2021/38950/‬‬ ‫‪‬‬

‫اکی رشمیق اط ت اور وکرای یک انزک احتل‬ ‫(ار س رم س۔ا غل اجرارج اجاپن)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/06/07/2021/39372/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و وہشر (طسق ‪)8‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/11/09/2021/43674/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و وہشر (طسق ‪)2‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/15/09/2021/44101/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلووہشر(طسق‪)3‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/22/09/2021/44568/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل اور وہشر (طسق‪)2‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/29/09/2021/45048/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل ووہشر (طسق ‪)5‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/13/10/2021/46042/‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬ ‫‪‬‬

‫‪216‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد فلتخم اممکل و وہشر (طسق ‪)3‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/27/10/2021/46998/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل ووہشر (طسق ‪)7‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/03/11/2021/47347/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل ووہشر (طسق ‪)1‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/10/11/2021/47745/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل ووہشر (طسق ‪)1‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/17/11/2021/48125/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)82‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/24/11/2021/48560/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)88‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/01/12/2021/48990/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)82‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/08/12/2021/49304/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)83‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/15/12/2021/49860/‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬ ‫‪‬‬

‫‪217‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)82‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/29/12/2021/50761/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)85‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/05/01/2022/51226/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)83‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/12/01/2022/52108/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)87‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/19/01/2022/52462/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)81‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/26/01/2022/52929/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)81‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/02/02/2022/53475/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)22‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/09/02/2022/53970/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)28‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/23/02/2022/54787/‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬ ‫‪‬‬

‫‪218‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)22‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/02/03/2022/55343/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)23‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/09/03/2022/55896/‬‬ ‫‪‬‬

‫اراشدات رضحت حیسم وموعد تاتب فلتخم اممکل و رہش (طسق ‪)22‬‬ ‫(دیسرامرادمح)‬

‫‪https://www.alfazlonline.org/16/03/2022/56392/‬‬

‫‪‬‬

‫اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬

‫‪219‬‬

‫ادارہالضفلٓانالنئیکدرگیبتک‬

‫‪ .8‬االس یاحالطاحتاکربلحاامعتسل‬ ‫‪ .2‬اراشداترضحتحیسموموعدتاتبفلتخماممکلورہش‬ ‫‪ .3‬اراشداتونر (ز رلىم)‬ ‫‪ .2‬امجتعادمحہیےکذرہعیاالسمیکاشنۃ اثہینںیمالختفاخہسماکمیظعااشلنرکداراورتىعمایہٰل (ز رلىم)‬ ‫‪ .5‬اتکبمیلعتیکایتری (ز رلىم)‬

‫‪‬‬