Басшы Əзірханов
Пір Ата Заманымыздың заңғар жазушысы, кемеңгер Əбіш ағам Кекілбейұлы: «Қиянатқа жол бермес – əділеттің, күпірлікке жол бермес – адалдықтың, қараулыққа жол бермес – шапағаттылықтың, қатыгездікке жол бермес – мейірімділіктің, арсыздыққа жол бермес – парасаттылықтың аскан үлгісін танытқан, елінің жел жақтағы панасы, ық жақтағы саясы бола білген азамат, жаудан елін арашалаған батыр, дауда əділетті арашалаған қазы, озбырлықтан обал мен сауапты арашалаған пірəдар, əлсізге медет, күштіге айбар, зарыққанға жебеу, тарыққанға демеу, асқанға тосқан, сасқанға сая, ұрпаққа ұстаз, ұлысқа ұран, ел иесі, жер киесі», — деп қадір тұтқан Бекет Ата Мырзагұлұлы шежірешілердің айтуына қарағанда 1750 жылкы жылы Жем бойындағы Ақмешітте орта шаруаның отбасында өмірге келіпті. Əкесі аруакты Адай Атаның алтыншы ұрпағы саналатын Мырзағұл енбекқорлығымен елінің сыйына бөленген, ал анасы Жəния шешеміз ақылдылығымен ауыл-аймағының арасында қадірі асқан жандар екен. Атасы Жаналы да əділдігімен аты шыққан, тек адайға ғана емес, қоныстас Кіші жүз руларына танымал, беделді ақсақал болған көрінеді. Бекет Ата – Мырзағүл ақсақалдың төрт ұлының кенжесі. Онын шығу тегі былайша айтылады: Адай – Келімберді – Мұңал – Жаулы – Қосқұлақ – Жаналы – Мырзағұл – Бекет. Жаналы атамыз да, Мырзағүл ата да əулие кісілер болған, жалпы Қосқұлақ əулеті зайырлы тұкым деп есептеледі. Онын үстіне, көнекөз Бекет Атаның батырлығы кəрі нағашысы тама Есет батырдан көріпкелдігі мен əулиелігі өз нағашысы Назарқожадан дарыған екен дейді. Белгілі коғам кайраткері Сейілбек Шаухаманов ағамыз Бекет Атаның нағашысы Назарқожаның ислам əлеміне танымал əулие Шаа Бүзіріктің ұрпағы екенін айтады. Шаа Бүзірік — пайғамбарымыздың немере інісі Əли мен қызы Фатимадан тарайтын жиырма үшінші ұрпағы. Ол 1470 жылы Сыр бойындағы көне Өзгент қаласында (қазіргі Қызылорда облысынын Жаңақорған ауданы) өмірге келіп, 1520 жылы дүниеден өткен соң көне Өзгент қамалының шығыс жақ іргесіне жерленген. Бұлттарды бір жерден екінші жерге əкеліп, керек кезінде жаңбыр жауғыза алатын ерекше қасиеті мен айрықша əулиелігіне қарап халық оны «Сабұлт — бұлттар падишасы» деп атаған. XVII ғасырдың аяқ жағында ислам дінін ұстанатын көшпелі қазақтарды діни сауаттандыру мақсатында келген Назарқожа Адай Атаның бесінші ұрпағы, белгілі би Жайықұлы Əлменбеттің Ікəй атты жалғыз қызына үйленіп, одан — Қожакілен, Мұрын деген екі ұл мен Жəния есімді бір қыз сүйеді. Осы Жəния шешемізден Бекет Ата туған дейді шежірешілер. Яғни, Бекет Ата — Мұхаммед пайғамбардын немере інісі Əли мен кызы Фатимадан тарайтын ұрпағынын жиені. Əбіш аға Кекілбайұлының айтуына қарағанда, ол кезде адайлар Маңғыстаудың ойына құлап кете қоймай, Сыр мен Жайық арасындағы кеңістікте малының жайымен көшіп-қонып жүріпті. Назарқожаның зиратының Үстірт пен Маңғыстау өңірінде болмауы, ал оған қызын берген Əлменбет атаның Сыр бойына жерленуі сондыктан көрінеді. КСРО Ғылым академиясының 1926 жылғы Маңғыстау экспедициясының материалдарында да адайлардың Есек Есенғұлұлының бастауымен 1751 жылы Сам, Ойыл, Темір жерлерін қалмақтардан азат етіп, Жайық бойындағы Кіші жүз қазақтарына қосылғаны айтылады. Бір қызығы, Əлменбет атамыз ахиреттік сапарға өзінің Табынай, Зорбай, Баубек, Шоңай атты төртұлының үйінен емес, Назарқожаның шанырағынан аттаныпты. Ұлан ауруымен науқастанатын Ікəй шешемізді киік сүтімен емдеп, ел арасында «Киік сауған қожа» атанған 1
Назарқожаны жалғыз Əлменбет емес, қыр қазағы түгел сыйлапты, əулиелігіне бас иіпті, айтқанына сеніп, дегеніне көніпті. Əлменбет Атаның қасиетті киіз үйін иеленген оны қадірлі кісінің есімін атамайтын ежелгі қазақ дəстүрімен «Қоңыр үйлі қожа» деп те құрметтепті. Бекет Атаның кəрі нағашысы бүкіл саналы ғұмырын елінің егемендігі мен халқының тəуелсіздігі үшін сарп еткен тама Есет батыр Көкұлы шамамен 1667—1766 жылдар аралығында өмір сүрген, қалмақтарға қарсы азаттық күрес басшыларының бірі. Оның түп атасы — XI-XII ғасырда өмір сүріп, Созақта жерленген, Қожа Ахмет Ясауидің қадірменді замандасы, исі түркі жұрты түгел құрмет тұтатын белгілі əулие Қарабура. Ал өз əкесі Кəкі батыр бірнеше мəрте қажылыкка барған, соңғы сапарында сол жақта дүние салып, топырақ араб жерінен бұйырған ғұлама кісі көрінеді. Бұл жайлы Халел Досмұхамедұлының жазбаларында жақсы айтылған. Кіші жүз ханы Əбілқайырмен жастайынан бірге өсіп, қимас дос болған Есет батырды өз заманында Тəуке хан жеті руға рубасы етіп сайлаған. Орыс патшайымы Анна Иоановнадан аты-жөні жазылған естелік қанжар мен хан тарапынан «тархан» деген құрметті атақ алған Есет батырдың ауылы 1742 жылдары Сам құмын жайлаған. Тоқсаннан асқан шағында Есет батыр он екі жасар жиені Бекет Атаға: Үстіңнен дүбір кетпесін, Құлағыңнан сыбыр кетпесін. Ақ пен қараны айырар, Жауды кері қайырар, Атың да айтып тұрғандай, дүр баларсың. Елге шуақ шашып нұр боларсың, Үш жүзге танымал Пір баларсың, — деп бата берген екен делінеді. Бала кезінен-ақ зеректігімен көзге түсіп, алдымен атасы Жаңалыдан, сосын, ауыл молдасынан сауатын ашқан Бекет Ата 14 жасында Хиуадағы Шерғазы хан медресесіне оқуға барады. Онын түсіне еніп, ұстаз – пір тауып сопылық жолын ұстануға сілтеме жасаған Маңғыстаудың Қараойындағы белгілі əулие Шопан Ата екен делінеді. Ал Атаның бойындағы Алла сыйлаған ерекше қасиет пен айрықша қабілетті алғаш байкап, оған діни білім алуға кеңес берген ағасы Меңдіқұл батыр көрінеді. Меңдіқұл Мырзағұлұлы – елінің егемендігі мен халқының тəуелсіздігі жолында қалмақтарға күресте қол бастаған батыр, көріпкел əулиелігімен жұртына танымал болған белгілі дін ғұламасы. Бейнеудегі Ата мешітінің үстіне жерленген. Құлпытаста «Меңдіқұл батыр – хафиз» деген де жазу бар. Дінімізде Құранды жатқа білетін жəне оның мағынасын толық түсінетін адамды хафиз дейді. Арабтың «хафиз» сөзі бір нəрсені «сақтайтын», яғни Алла белгілеген шектеулер мен міндеттерді қатаң ұстанатын, өзіне Алла сеніп бергеннің бəрін сақтайтын жəне тиым салынғанның бəрінен өзін қашық ұстайтын, өз уақыты мен күшін теріс пайдаланбай, не босқа шашпай есептеп отыратын, қисық істері үшін шын жүректен өкінетін, нағыз берілгендік танытатын жəне өзінің құдайға кандай да бір жолмен болса да бағынбаушылық танытпауын əрқашан қадағалап отыратын адам деген мағынаны білдіреді. Шындығында да Меңдіқұл Ата – жастайынан нағашысы Назарқожаның тəрбиесінде болып, діни сауатын ашқан, өмір бойы осы жолды ұстанып өткен адам. Бірақ ел арасында оның ерекше ерлік істері мен батырлығы басымырақ баяндалып, əулиелігі туралы көп айтыла бермейді. Бекет Ата оқыған Хиуадағы Шерғазы хан медресесі 1726 жылы салынған. Жалпы ауданы 50 х 43 метр, ауласы 29 х 26,5 метр, 55 бөлек бөлме (келий-худжр) бар. Белгілі өзбек ақыны Пахлаван Равнак, түрікпен поэзиясының классигі Махтумкули Фарағи, атақты қарақалпақ шайыры Əжнияз Қосыбайұлы осында білім алып, тəрбиеленген. Негізінен бұл медреседе сол дəуірдегі өте талантты, белгілі адамдар оқыған. Сондықтан медресе халық арасында «Маскани фозилон», яғни «Білімдарлар ордасы» аталған. Бекет Атаның медреседе дəріс берген ұстазы, қазақтар Бақыржан қожа деп аса қадір тұтатын Мухаммад Бақиржан Əзиз — пайғамбарымыздың немере інісі Əли мен кызы Фатимадан туған Хусейннен тарайтын сейид ұрпағы. Бұл ұрпақтан Хорезмнің ойына алғаш келген сейид Рахман Берди Азиз бабамыз екен. Ол – Хиуадан 90 шакырым жердегі Хорезмнің қақпасы аталатын Хазарасп елді мекеніне жерленген, жұртшылыққа танымал əулие. Оның немересі, Бақиржан қожаның əкесі сейид Шафоат Əзиз – сол дəуірдегі ұлы ғұламалардың бірі, белгілі əулие, Арабиядан шыққан 2
жергілікті шейхтардың басшысы болған адам. Хиуаға жақын маңдағы Шейх Мешхед қыстағына жерленген, басына 1795 жылы əсем мавзолей тұрғызылған. Оның əкесі Мир Мухаммад Əзиз де осы қауымға қойылған. Бұл əулиелер туралы өзбек ақыны Мухаммед Шарифтің XIX ғасырдын басында жазған төмендегідей жыр жолдары да бар: Жан қиналып, жарық дүние болса тар, Əулиелер қорымына іздеп бар. Олар жатқан жерлер Шейх Мешхедий, Барсаң онда кешіресің басқа күй. Жолың болмай жүрсең егер қиналып, Əулиелер желеп-жебер жиналып. Біріншісі, Шейх Рахман болды аты, Екіншісі, Мир Мұхаммад пəк заты. Одан кейін Шапағат əзиз ишан, Баласы оның Шейх Бақиржан ишан. Жəне бірін айтар болсаң Аллаяр Əзиз, Ол жерлерде əулие көп нұрлы жүз... Аллаяр Əзиз 1747 жылдар шамасында туған, Бақиржан қожаның екі ұлының бірі. Бақиржан қожа шамамен 1720 жылы əкесі Шафоат Əзиздің қасиетті мешіті бар Қара Қапыда дүниеге келіп, 1789 жылдар шамасында өмірден өткен, Хиуа маңындағы Газауат ауылына жерленген. Оған да əсем мавзолей салынып, өте жақсы күтімге алынған, басында шын ниетіңмен түбіне үңілгенде бұл фаниде кездесетін ғажайып құбылыс көрінетін қасиетті құдығы бар. Бақиржан қожаның ұстазы – өз дəуірінің кеменгер шейхы болған, керемет əулие Сұлтан Қожа. «Рисолайи хилфати суфихо» кітабында Шейх Сұлтан қожа «білім мен тазалықта теңі жоқ, кішіпейіл, тарихатта жоғарғы дəрежеге жеткен, заманының ұлы адамдарының бірі» – еді делінген. Сол кітапта бұл ғұламалар ұстанған сопылық жолдың силсиласы да жазылған. Мухаммад Бақиржан – ұлы сейидтердің бірі атанған, адам таңданарлық кереметтер керсете алатын өте қасиетті əулие болған, сопылық жолын берік ұстанып Пір дəрежесіне жеткен, заманында Хиуа ханы төбесіне көтеріп қадір тұтқан, ислам əлеміне танымал дін ғүламасы. 1740 жылы Хиуаны жаулап алған Иран билеушісі Нəдір шах 1747 жылы қайтыс болғаннан кейін Хиуа хандығы тəуелсіздік алып, ұзаққа созылған өзара айтыс-тартыстан соң өзбектің қоңырат тайпасынан шыққан Инак Мухаммед Амин хан болады. «Оның билік құрған кезеңі Хорезм өңірінің есіп-өрлеп, дəуірлеген тұсы еді», – дейді тарихшылар. Тіпті 1768 жылғы обадан халқы түгелге жуық қырылып, өзбек ақыны Шермухаммед Мунистің сөзімен айтқанда «Хиуада қырық үй қалған» қиындықтан соң да елді бытыратып алмай аман алып шыққан осы Мұхаммед Амин хан көрінеді. Ол 32 жасында Əмір атағын алған, елді 29 жыл билеп, 61 жасында өмірден өткен, 1785 жылы Хиуадағы Жұма мешітінің қарсы алдынан Мұхаммед Амин хан медресесін салдырған, өте салауатты, дінге деген жақсы көзқарасымен ерекшеленген жан еді, – дейді замандастары. «Рисолайи хилфати суфихо» кітабының 5 - бетінде «Амир Инак Мухаммед Амин хан билік құрған 1760—1791 жылдарда Хиуада онын замандастары, белгілі ғұламалар Исмоил ишан, Аймұхаммад ишан, Қожа Тайып ишан, Имаммудин кожа ишан, Мустафақұл ишан, Абдуллохқожа ишан, Бақиржан ишан, Идаятулла ишан өмір сүрді... заманының кемеңгер көсемі, ұлы сейиді атанған Мухаммад Бақиржан мемлекет ісіне араласпайтын, Алланың колдауына ие болған, Алла тану ғылымын толық меңгерген, рухани кемелденген жəне көңілі қашан да Аллаға жакын болған...» — деп, ал «Фирдаусул икбол» кітабының 128-бетінде «Өз ісінің нағыз жетілген білгірлері Мир Аваз қазы, Қожа Назар қазы, Мухаммад Захир ахун, машайықтардың қадірлісі сайид Мухаммад Пана қожа, Сұлтан қожа, Захир ишан, Ийд Мухамад ишан. Құл Мухаммад қожа жəне Алланың бірлігіне сенетіндердің жетекшісі, Аллатану ғылымындағы сəуле шашқан мағрифат Бақиржан əзиздер Мұхаммед Амин ханның қадірменді
3
замандастары еді. Ол заманда жасы үлкендерді, яғни қырық жастан асқандарды ұстаз етіп тағайындаған», — деп жазылған. Ұлы ұстаз Бақиржан қожа өзінің сүйікті шəкірті болған біздің Пір Атамызды ізгіліктілігі мен бірсөзділігі үшін Ахмад (мақтаулы) деп те атаған. «Рисолайи хилфати суфихо» кітабының 11бетінде Бекет хазіреттің қонысы Маңғышлақта екені айтылады. Осы кітапта Хорезм өңірінде өмір сүрген, өз тұстастарынан ерекшеленіп, айырықша атақ алған төрт ғұламаның есімі аталады. Олар: Мұхаммад Бақиржан хазірет – «заманының ұлы сейиді» атанған, Мухаммад Сұлтан хазірет – «əз дəуірінін ұлы шейхы» атағын алған, Молда Мухаммад Пана – «өз дəуірінің ұлы ахуны» аталған. Бекет хазірет — «заманының ұлы сопысы» атағына ие болған. Сондай-ақ, бұл еңбекте Бекет Ата – «пайғамбарымыздың сүннетін көзінің қарашығындай сақтаушы жəне оны таратушы, мұсылман қауымының ішіндегі ең ұлысы, əзизі əрі қадірлісі, Алла тағалаға ең жақын жəне Алла тағаланың алдында ең кұрметті, өз дəуірінің ұлы сопысы атанған адам», – деп жазылған. Ал «Тазкираи Мухаммед Бахир» қолжазбасының 168-бетінде Бекет Ата «өмірінде киындыктарды көп көрген, адам таңғаларлық кереметтер істей алатын үлкен қасиет иесі, сопылықтағы ең жоғарғы мəртебе «машайық» дəрежесіне жеткен, түріктер мен өзбектер арасында атағы кең жайылған белгілі адам еді. Ел оны Ахмад (мақтаулы) деп дəріптейтін. Кеңілінде бір Алланы ұстап, құлшылығын өз уақытында орындап отыру тек жасы ұлғайған адамдарға ғана тəн əдет болса, ол жас кезінде де Аллаға сол үлкендерше құлшылық ететін еді», – делінген. Машайық—арабша «машйаха» - абыз, терең білімді, өте ақылды адам, періштелер аян беретін сопы, Пірлерде болуға тиісті негізгі касиет, Пір болу үшін сопыларға қойылатын ең басты талап, машайық дəрежесіне жеткен сопы ғана Пір бола алады, Пірдін басты міндеті де осы. Қазақша айтқанда «абыз» болу. Бекет Ата Шерғазы хан медресесін тамамдаған соң туған жеріне оралып, 21 жасында Ақмешітте мешіт тұрғызып, бала оқытады. Жерлес жазушымыз Əбілкайыр Спанұлы Жем бойындағы бас жағын күмбездеп шикі кірпіштен қалаған бұл мешіттің суретінің А.Алексеев еңбектерінде бар екенін айтады. Ал 24 жасында Бейнеуде жерасты мешітін салады. Біз ауызекі тілде жерасты мешіті дей береміз. Шындығында ол – Қазақстанның басқа аймақтарында көп кездесе бермейтін, негізінен Аллаға сыйынуға ең қолайлы делінетін жерлерде салынатын, өте қасиетті, береке бастауы саналатын, дінімізде завийа деп аталатын сопылардың бас қосып, ілім алатын орны. Бекет Атаның біз білетін төрт мешіті бар. Бірі — өзі жаткан Оғыландыда, екіншісі — Ақмешітте; онда атасы Жаналы, əкесі Мырзағұл мен анасы Жəния, баласы Тоғай жерленген; үшіншісі — Бейнеуде, бұл жерден топырақ ағасы Меңдіқұл мен шөбересі, түбекке танымал əулие Самалыққа бұйырыпты; төртіншісі — Маңғыстаудың ойындағы Тобықтыда. Сондай-ақ, Қабиболла Сыдиықұлы Үстірт үстінде, Аралға жакын мандағы Байшағыр деген жерде (кейбір деректерде Баялы деп жазылып жүр), ал ақын ағамыз Əбу Сəрсенбаев Мүғаджар тауында Ата мешіттерінің бар екенін айтады. Дін зерттеуші ғалымдар сопылық жолдың пірлерінің өз қоныстарын жыл ішінде əлденеше дүркін өзгертіп отыратынын айтады. Тіпті қайсы біреулері бір орында 40 күннен артық отырмаған. Дінтанушы ғалымдар бұл қоныс аударулар Аллаға сыйынуға қолайлы орындардың жыл ішіндегі ауысып отыруына байланысты дейді. Ал сопылардың өздері «Иленген терінің тазарып, жұмсарып, əрленетіні сияқты, адам да қоныс аударып, қиындық көріп, туа біткен нашар қылықтары мен дөрекілігінен арылып, жан дүниесі тазарып, мейірбандык пайда болып, дінге деген бірбеткейлігінен құтылады» – деп есептейді. Атамыздын Оғыландыда негізгі мешіті болуы, бірнеше жерден жер асты мешіттерін салуы сондыктан. Себебі Пірлердін негізгі қонысында завийа болса, қосалқы қоныстарында оның кішілеу түрі – даира салынады. Ал Бекет Ата 40 жасында ұстазы Мұхаммад Бақиржаннан бата алып, сопылык жолдың Пірі болған. Сопылар салты бойынша Пір көзі тірісінде шəкірттерінің арасындағы аса дарындысына батасын беріп, өз орнынан Пір болуға немесе өз алдына жаңадан жол құрып, соған Пір болуға рұхсат етеді. Ұлы ұстаз Бақиржан қожаның таңдауы біздің атамызға түсіпті, сүйікті шəкіртіне батасын беріп, өзі сол жылы мəңгілік сапарға аттаныпты. Бүл 1789-90 жылдар шамасы болса керек. Төрткүл дүние таныған сопылық жолдың үлкен бір тармағының жиырма үш жыл рухани басшысы –Пірі болған Бекет Ата 1813 жылы 63 жасында өмірден өтіп, Оғыландыдағы өзі қаздырған мешітінің ішіне жерленеді. Кейінгі ел-жұртына: «Аруағым риза болсын десеңдер, құтханаларыма жау тұяғын жолатпаңдар», - деп өсиет айтыпты. «Шаршасаң – көлік, шөлдесең 4
– сусын, қорықсаң – қару, тоңсаң – пана болады», деп ұлы ұстазы Бақиржан қожа сыйлаған көк асасын өз бауырынан өрбіген ұрпағына мұраға қалдырыпты. Ал көшкен кезде он бір нарға жүк болатын кітаптар мен қолжазбалары біраз жылға дейін мешіттерде сақталыпты. Ұлан даламыздың ұлы перзенті Бекет Ата Мырзағұлұлы - ислам əлеміне танымал тарихи тұлға. Ол Қабиболла Сыдиықұлы ағамыз айтқандай «бір ғана Қосқұлақтың, не бір ғана Адайдың Бекеті емес, Бекет — қалың қазақтікі, бүкіл адамзат баласынікі». Оның өмірі мен қадір-қасиеті, ұстаған сопылық жолы жайлы ағылшын, араб, парсы, түрік дін зерттеушілерінің жазбаларында да құнды деректер бар. Хиуада өмір сүрген ғұламалар тарихын зерттеп жүрген дін танушы, Бақиржан қожа ұрпағы Назарбай Реджепұлы Ташкент каласындағы Алишер Навои атындағы кітапханада сақталған тарихи құндылығымен өте ерекшеленетін, XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың бірінші жартысында Хорезм өңірінде өмір сүрген дін басылары, əулиелер, тарихат өкілдері жайлы жазылған «Рисолайи хилфати суфихо» (Уз ФАШИ инв. №7610), «Фирдаусул икбол» (Уз ФАШИ инв.№5364), «Тазкираи Мухаммад Бахир» (Уз ФАШИ инв. №1846) қолжазбаларында Бекет Ата жайлы тың мəліметтер бар екенін айтады. XIX ғасырда Маңғыстау мен Үстіртті зерттеген орыс саяхатшы-ғалымдарының еңбектерінде де біраз дерек кездеседі. Мəселен, орыстардың 1820-21 жылдары Бұхараға, 1825-26 жылдары Үстіртке жіберген бірінші экспедиииясының мүшесі есебінде біздің өңірде болып, артына өлкеміздің тарихы мен табиғаты туралы өте кұнды мұра калдырған Э.Эверсманн: – «Үстіртте таудан қашап жасалған мешіттер парсы, араб, татар жазуларымен безендірілген. Мұндай ескерткіш-зиратты Бекет төрт жерден қашаған. Оның бірі – Маңғыстаудан қашық емес, Оғыландыда. Екіншісі – Бейнеуде, үшіншісі – Жем өзені бойында, төртіншісі – Арал теңізі жағасындағы Баялыда. Оның бірінде – қыста, екіншісінде – күзде, үшіншісінде – жазда болады екен», – деп жазады. 1794 жылдың 23 қаңтарында неміс жерінде дүниеге келіп. 1860 жылдың 14 сəуірінде Ресейдің Қазан қаласында өмірден өткен, жиырма жасында философиядан, жиырма екі жасында медицинадан докторлық диссертация қорғап, 1842 жылы Ресей Ғылым академиясының академигі атанған, неміс, ағылшын, француз, орыс тілдерін жетік меңгеріп, татар тілінде таза сөйлей білген Эдуард Александрович Эвирсманнан жеткен Бекет Ата мешіттері жөніндегі осы бір қысқа ғана мағлұмат өлкеміздің өткені жайлы жазылған біраз ғылыми еңбекке негіз болды. 1853 жылы (кейбір деректерде 1833-34 жыл делінеді) ғылыми экспедицияның кұрамында Үстіртте болған Ресей империясы Бас штабының топографы подпорудчик А.Алексеев «Солтүстік Үстірттің Ембіге дейінгі аралығының топографиялык сипаттамасы» деген енбегінде: «Бұдан елу жыл бұрын Жемнің жоғарғы жағындағы Ақмешітті Бекет Ата жаз отыруға жасатқан екен. Осы мешітте... Бекет ұл балаларды оқытып хат танытқан. Өз ағайындары Маңғыстауға көшіп кеткенде ол азын-аулық тағаммен жалғыз қалып қояды екен. Ол диуана сияқтанып, тонғанына, ашыққанына қарамастан сол үңгір мешітте жалғыз қала берген. Жаз шыға туысқандары өлдіге санап, қайта көшіп келсе, ол бұрынғысынан да саусаламат күйде оларды қарсы алады екен. Оны көрген ел «бағушы кұдіретті күші бар» деп сенген, нағыз əулиенің өзі деп түсінген, сондықтан бұл ғажап жанға арналып талай аңыздар, кереметтер тағыла берген. Ол бұдан қырық жыл бұрын... өлген», - деген дерек береді. Ал 1867 жылы Үстіртте болған экспедиция мүшесі А.Дюгамель: «Ақбор төбенің бетіндегі қасқырдың үңгіріндей тесікке бір адам зорға сиып, үш кұлаштай үңгірмен жүргенде ені екі жарым құлаш, биіктігі кісі бойындай дөңгелек киіз үй пішініндегі сағана тамға кіреді. Сыртта құдык бар. Оның он қапталында тағы бір бөлме. Осылардын арасында сырық тұр. Жемдегі Ақмешітті бұдан елу жыл бұрын салған. Бекет өлген соң, Оғыландыға қойылған», — деп жазады. Белгілі қазақ ғалымы, филология ғылымынын кандидаты Қабиболла Сыдиықұлы, «А.Дюгамельдің сипаттап отырғаны Атанын Акмешіттегі мешіті болуы керек», дейді. Кешегі кеңестік кезеңде өмір сүрген белгілі дін ғұламасы шонай Шайхы өз замандастарына қажылыққа барған сапарында араб дін басыларынан Бекет Ата туралы өте құнды дерек естігенін айтады екен. Ал жылойлыкЖолдаскали Сүйесінов Бекет Ата жайлы мəліметтін 1820 жылдары Бөкей Ордасында болған неміс саяхатшысы Шульцтің жазбаларында да бар екенін сөз етеді. Ол сонымен бірге: «Еділ қалмақтарымен болған соғыста Бекет Ата жиырмадағы жігіт болса керек. Қалмақ əскерлеріне қарсы Бекеттің жалғыз өзі ту көтеріп шықканда жау быт-шыт болып, жан-жакқа қашады... Осы жеңісі үшін ханнын əйелі Бопай Бекеттің бетінен сүйеді...», — деп жазады. 5
Біздің ойымызша автор айтып отырған соғыс 1771 жылдың басында Еділ жағалауынан Жоңғарияға қарай үдере көшкен Убаши бастаған 30909 үй қалмақ пен жергілікті қазақтардың арасындағы аты-шулы айқас болса керек. Сол жылы Бекет Ата, шындығында да, 20-21 жас шамасында болған. 1771 жылдың басындағы Айшуақ сұлтанның басшылығымен Сағыз бойындағы, Əбілқайырдың Бопай ханымнан туған ұлы Нұралы ханның бастауымен Ойыл мен Мұғаджар маңындағы қалмақтар мен қазақтар арасындағы қиян-кескі ұрыс жайлы А.Левшин жазбаларында да бар. Ал Əбілқайыр ханның зайыбы, адайдың белді руының бірінен шыққан Бопай ханым – заманында орыс патшайымдары Анна Иоанновна мен Елизавета Петровнаға, Орынбор губернаторы И.Неплюевке қазақ халқының жай-күйін айтып əлденеше дүркін хат жолдап, патша əкімшілігінің жоғарғы шенді басшыларымен ресми келіс сөздер жүргізген, шын мəніндегі ханымдык дəрежеге жетіп, ел баскару ісіне араласқан тарихи тұлға. Ол 1780 жылдын 31 мамырында өмірден өтіп, Батыс Қазақстандағы Елекке құятын Жосалы өзенінің жоғарғы жағындағы қорымға жерленген. Бопай ханымды Əбіш аға Бекет Атанын нағашысы Назарқожаның əйелі Ікəймен бірге туған Табынайдан тарайтын Табылдының қызы деп есептейді. Оны шежіреші қарттар да теріске шығармайды. Бекет Ата исламдағы сопылық жолын үстаған. Сопы (суфи), сопылық (суфизм) сөзін көптеген дін зерттеушілері арабтың суф-жүн, суфи-жүн шекпен киген адам, сафа – тазалық, сафуа – таңдаулы болу деген сөздерінің бірінен шыққан болар десе, Д.Еремеев оны гректің софия – дана, софос – даналык деген сөзінен ауысқан деп есептейді. Мен де осы соңғы пікірге қосыламын. Себебі, суфизм - ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттелмеген, қарапайым адам түсініп болмайтын, ұғынуға өте қиын ілім, «Суфизм – өмірге нəр беруші ілім, оны тек сопылық жолмен ғана тануға болады», – дейді сейид Идрис Шах. Сопылардың көпшілігі – Алла сыйлаған ерекше қасиеттері бар адамдар. «Сұпы» деп айтпай, «сопы» деп жазуым да сондыктан. «Дарвин маймылдан шықты, мен көк бөріден жаралдым», – демей ме Бауыржан Момышұлы. Мен сөз ететін сопылар да жүн шекпен кигендер емес, даналықтың жолын қуғандар. Барлық сопы құмарта оқитын, XIII ғасырда шейх Шахабуддин Сухраварди (1145-1235) жазған «Авариф аль-Маариф», «Тұңғиық білімнің тартуы» кітабын 1891 жылы ағылшын тіліне аударған, Сухраварди сопылық жолынын мүшесі, подполковник Вильберфорс Кларк суфизмнің шығу тарихын былайша баяндайды: Мекке мен Мединадағы дервиштер делінетін бір топ адам 623 жылы бір-бірімен достастык пен берілгендікке анттасып, топ құрып, өздерін сопылар деп атаған, сөйтіп, суфизмнін негізін салған. Алғашкы халифтердін екеуі, Əбу Бəкір мен Əли ерекше дене жаттығуларын жасайтын (зікір салатын) адамдардың ұйымын құрған. Осы бағытты ұстанушы Увайс аль-Карани 651 жылы алғашкы «тарика суфийа» (сулук деп те айтылады, батыс ғалымдары орден дейді, сопылық жол, бауырластық) құрады, ал VIII ғасырда Сирияда осы жолды ұстанушылар үшін əдейі ғимарат ашылады. Осылайша өмірге бүгінде бүкіл əлем танитын жəне таңданатын суфизм келеді. Европадағы алғашкы сопылық жол бұдан мың жыл бұрын арабтар жаулап алған Испанияда құрылған, ал ағылшынның суфизм сөзі 1821 жылы латынның суфизмус сөзінен ауысқан. Оған дейін тасаввуф термині колданылып келген. «Тасаввуф – «сопы болу» деген сөз, мəселен, «танассур» – христиан болу, яғни насрани жолында болу, ал «тафарнус» – француз болу деген мағына береді», – дейді фулбрайт грантын алып, суфизм жайлы еңбек жазған Карл Эрнст. Европадағы суфизм жайлы тұңғыш кітапты неміс теологы (дінтанушы ғалым) Ф.Толук 1821 жылы латынша бастырып шығарған, тасаввуф сөзін ғылыми сөз қорына қосқан да осы профессор, ал сопылық жолдар жайлы тұңғыш зерттеу жұмысын 1884 жылы Л.Рэни жазған. В.Кларк «суфизмнін тұкымы Адам заманында себіліп, Нұх заманында көктеп, Ибрагим заманында гүлдеп, Мұса заманында өсіп, Иса заманында пісіп, Мұхаммед заманында таза шарапка айналды» – деген аллегория бар екендігін айтады. Сопылык əдебиеттерде «жүзім – дін, шарап – діннің мағызы» немесе «жүзім – жарық дүние, шарап – оның мағызы» деген мағына да айтылады, сондай-ақ, «бүкіл діннің мағызы — суфизм» деген сөз де көп кездеседі. Сопылар өздерін алғашкы ұстаздардың үш толқыны жинақтаған берекені (арабша «барака») қабылдаушылармыз жəне олардың рухани ізбасарларымыз деп санайды. Бірінші толкынға жеті ұлы ұстаз жатады, олар: Əбу Бəкір, Омар, Əли, Білəл, Ибн Рийах, Абу Абдоллах, Салман Фарси. 6
Екінші толкындағылар: Увайс аль-Карани, Хиран ибн Хайя, Хасан аль-Барси жəне Төрт Жетекші. Үшінші толкынды он бір пір құрайды. Хабиб Аджами, Малик ибн Динар, имам Абу Ханифа, Дауд Таи, Зу-н-Нун Мисри, Ибрахим бен Адхам, Абу Йазид, Сари ас-Сакти, Абу Хафа, Ма-руф Кархи жəне Джунайд. Сопылықтың сусындар қайнар бұлғағы Ислам шариаты, ол – бүкіл болмыстың неден тұратынын түсіндіріп бере алатын, қандай қоғам болса да оның тұрақтылығын сақтай отырып, сол қоғамға нəрлі рухани қорек ұсынатын, адам жүрегінде ұялаған жарамсыз көріністерден құтылу шараларын үйрететін, жүректегі ізгі сипаттарды сақтаудың əрі көбейтудің жолдарын көрсететін, «кəміл адам» дəрежесіне жету заңдарын түсіндіретін ілім. Ғалымдар сопылык (суфизм) төрт сатыдан тұрады, əр сатыда оннан мақам болады деп есептейді (Мақам — тұрак, аялдайтын мекен дегенді білдіреді, яғни сопылык асулардан өткеннен кейін аялдайтын тұстар. Ал қыпшак даласынан тыскары жердегі сопы ғұламалары 17, тіпті 100 мақам бар деп есептейді, мəселен, Абу Наср ас-Саррадж жеті мақам ғана болатындығын дəлелдеп берген). Бірінші саты – шариат, яғни ислам дінінін шарттарын қатаң сақтау, құран уағыздарын бұлжытпай орындау, екінші – тарихат –адам өзін-өзі ұмытып, құдай жолына түсу, ұстаз — пір тауып сопылық бауырластыққа кіру, үшінші – құдайды ақылмен емес, жүрекпен тану, Аллаға шын ғашык болу, төртінші – хакиқат – алаңсыз дін жолына түсіп, ақырғы мұратқа жету, хақпен дидарласып, өз өмірін осы жолда сарп ету. Қожа Ахмет Ясауи еңбектерінде бұл төрт саты, олардағы қырық мақамның маңызы мен сопылықтағы орнына толық талдау жасалып, шариаттың жабарут əлеміне, тарихаттың малакұт əлеміне, маарифаттың лахут əлеміне, хакиқаттың насут əлеміне катыстылығы сөз болып, адамның бұл мақамдарды түгел игергенде ерекше илахи күш-қуатқа ие болатыны айтылады. «Аталған сатылардан өтіп, мақсатқа жетуге қатысты сөздің бірі – лəмəкан. Ол – жетілудің жоғарғы дəрежесі, яғни Алланың бір белгісі, Аллаға берілетін теңеулердің бірі. Лəмəкан сөзінің мағынасы – «жоқ мекен», яғни материяға, мекен мен кеңістікке тəуелсіз дүние деген Алланың сипаты. Сопылар осы сатылардан өтуге міндетті жандар. Сопылык ілім бойынша адамның құдайға «оралуы», яғни оны тануы ойлау аркылы емес, ақыл-парасаттан тыс сыр ашу жолымен жасалады, ал Ясауи ұстанған сопылық ілімнің мистикалық — пантеистік концепциясы — «құдайға сіңіп, онымен табысу», фана — «жоқ болу», яғни «Аллаға сіңіп жоқ болу». Алланың символдық атауының бірі – һу(а), «ол» дегенді сопылар «жүрегімен айтуға» тиіс болған, сонда ғана олар Алламен сіңісе алады. Алланы «Ол» деп барша ықыласымен айтқан дəруіштің сүйектері от тұтатындай күйіп-жануы керек, сөйтіп, ол Алламен табысуға, оған сіңіп кетуге тиіс», – дейді Ұлттык Ғылым академиясынын академигі Рəбиға Сыздық апайымыз. Сопылардың арасында «шариат – тамыр, тарикат – бұтақ, хакикат – жеміс» деген сөз бар, ал түріктің ұлы акыны, сопы Юнус Емре: «шариғатка жеткен – ұлан, хакикатқа жеткен – ерен», – дейді. Ерен түркі тілінде пір деген мағына беретін көрінеді. «Шариғат базарында сайраңдағам, Мағрипат бақшасында жайраңдағам, Тариқат сарайында тайраңдағам, Хақикат есігін мен аштым, міне», – деген Қожа Ахмет Ясауидің хикметі де бар. Сопылар «Насут пен Малакут арасы шариат, Малакут пен Жабарут арасы тарикат, Жабарут пен Лахут арасы хакикат» дейді. Насут деген көзге көрінетін жəне сезілетін адамзат əлемі, яғни адамнын шариат ережелеріне сай өмір сүретін табиғи күйі. Малакут көзге көрінбейтін, ішкі түйсікпен ғана сезуге болатын періштелік əлем, адамның тазарту арқылы қолы жететін еркіндік дүниесі. Жабарут — кұдірет əлемі, адам құдайы дүниеге еніп, оған кірігіп кету аркылы қол жеткізетін касиетті əлем. Лахут—түйсікпен сезілетін кұбылыстар, уақыт өлшемінен тыс бірлікке сіңісіп кеткендіктен сезінуге жатпайтын құдайы əлем. Хақикатқа жету деген сана-сезім толық тазарып, маарифат арқылы өтіп, «алам аль-гайб» делінетін ең құдіретті тылсым күйге ену. Сырт көзге жұмбақ, өзгеге құпия сопылық жолдың рухани басшысын арабтар шейх (ақсақал), парсылар пир (ақсақал), ал қазақтар пір дейді. Ол өзінің тірісінде орнын басатын болашақ пірді анықтап кетеді. Біздің естуімізше, қазақ жерінде өмір сүрген Қожа Ахмет Ясауи бабамыз да, Бекет Мырзағұлұлы Атамыз да осындай сопылык жолдың пірі болған. Онын екеуі де əулиеліктің ең жоғарғы сатысы «гаус» дəрежесіне жеткен делінеді. Қазакта: «Пірдін соңы – Бекет, ердің соңы – Есет», «Мединада – Мұхаммед, Түркістанда – Қожа Ахмет, Маңғыстауда – Пір Бекет», - деген сөздер бар. 874 жылы өмірден өткен, ислам əлеміне танымал парсы дін ғүламасы Абу Йазид аль-Бистами заманынан бері «Ұстазы жоқтың жетекшісі – шайтан», деген қағиданы берік ұстанатын сопылық жолдағылар пірді аса қадірлейді, өзара: «пірінді 7
құбыла тұт», - деседі, тіпті Қожа Ахмет Ясауидің: «Егер пірсіз құдайға жүз, мың рет басыңды сен исең де, құдай сені сүйіктісі етпейді», – деген өсиеті де бар дейді. Қазақтар ұлыстың діни басшысы болып сайланған əулие адамдарды да пір деп атаған. Мəселен, 1680 жылы Күлтөбедегі жиында Тəуке хан сайланғанда үш жүздің биі аруақ салыстыру арқылы керейт Мүсірəлі Жəдікұлын бүкіл қазақтын пірі етіп сайлап, есіміне «сопы əзиз» деген ат қосады (кие, əруақ туралы ғылым-агиологияда «таңғажайып сайыс» деп аталатын бұл шараға Ұлы жүзден Айхожа, Орта жүзден Шортанбай қожа, Кіші жүзден Мүсірəлі, қарақалпақтан Күнқожа, қырғыздан Бекқожа, өзбектен Абдулла қожа қатынасады). Мүсірəлі 1639 жылы Бұхар хандығының Тамдыбұлақ аймағындағы Керізбұлақ ауылында туған, Үргеніште оқыған, исламға шын берілген өте əулие адам болған. Тақуалығы мен сопылығына байланысты Əжіқожа, ал ұрпақтары Керейт қожа атанып кеткен, 1721 жылы 82 жасында өмірден өтіп, белгілі əулие Баба Түкті Шашты Əзиздің жанына жерленеді. Оның баласы Қасымқожа да пір болған. Ал немересі – Көне Үргеніште оқыған, қажылыққа барған Əбужəлел 1726 жылғы Ордабасындағы Құрылтайда біріккен қазақ қолының пірі, рухани көсемі болып сайланған. Пірдің бəрі де Алла тағалам ерекше қабілет пен қасиет сыйлаған əулие адамдар болған. Əулие – арабша «уали», көпше түрінде «аулийа» Алланың досы, Аллаға жақын тұрушы адам, Алланың қамқорлығындағы адам, Алланың мейірімі түскен адам, Алланың қалаулы адамы деген мағына береді. Сопылар Алланың нұры əуелі əулиелерге түседі, сосын барып адамдарға беріледі дейді. Дінімізде Алла тағала пайғамбарларға, əулиелерге, шиит имамдары мен сопы шейхтеріне (пірлеріне) береке (арабша «барака») мен керемет (арабша «карамат») береді делінеді. Ал шығыстың ұлы ойшылы Əбу Əли ибн Сина Аллаға қалтқысыз қызмет еткен, тақуалық жолына түскен, шын ниетпен өмір сүрген адамдарға да əулиелік қонып, кереметтер көрсету қабілетіне ие бола алады деген пікір айтады. Бірақ əулиелер көрсететін кереметтің (карамат) пайғамбарлар жасайтын ғажайыптан (муджизат) көп айырмашылығы бар. Əулиелер туралы тұңғыш жинақ суфизм жайлы алғашкы жазбалар шыға бастаған X ғасырда жарық көрген. Кейін əулиелердің өмірбаяны (табакат аль-аулийа), ғылымда агиография делінетін олардын киесі мен қасиеттері жайлы жазбалар (манакиб аль-арифин), сондай-ақ, əулиелердің кеңестер мен кездесулердегі сөздері (малфузат, маджилис), жазысқан хаттары (мактубат) өз алдына бөлек кітап болып көптеп шығарыла бастаған. Мəселен, Хорезмнің ойындағы Рабати деген оғыздар мекенінде дүниеге келген Рабғузи 1309-10 жылдары түркі тілінде «Қисса-с-ул əнбия» (əулиелер туралы əңгіме) атты жетпіс екі қиссадан тұратын көлемді шығарма жазған. «Мұсылмандар біріншіден, өзін барлық мəселелер бойынша ден қойып тыңдайтын жəне өздері оның өмір салты мен əдет-ғұрыптарын басшылыққа алып, дегенін орындайтын, екіншіден, қателерге ұрындырмай дұрыс жолға бастайды деп кəміл сеніп, айтқандарына құлдық ұратын; үшіншіден, о дүниеде өздерін Алланың кəрінен қорғайды деп үміттенетін; төртіншіден, керемет қасиеттерінің арқасында өздерін бұл жалғанда қорғауға, бəле-жала мен күнəлардан сақтауға жəне өздерінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандыруға қабілетті деп есептейтін адамды əулие санайды», – дейді өткен ғасырда өмір сүрген белгілі дін ғұламасы Абу аль-Ааля аль-Маудуди өз тафсирінде. Он төртінші ғасырда өмір сүрген араб ғұламасы Убайд Закуни: «Дүние – дəулетке қанағат, қиындыққа сабыр қыла алмайтындардың орны. Ал əулие –дүниеге де, қанағатсыздар мен сабырсыздарға да назар аудармайтын адам», - десе, «Əулие – құдайдың жердегі хош иісі», дейді Ибн Муаз. Заманының ұлы ұстазы атанған Ибн аль-Араби «əулиелер жатқан жерде ерекше энергия (химма) болады» деп есептейді, аль имам ан-Науауи «ақылы бар адамға Алланың əулиелері туралы жаман ойлауға болмайды», - дейді, «қайда жүрсең де əуелі əулиелердің басына барып зиярат етіп, дұға оқы», - деп жазады Ашраф Джахангир Симнани (зиярат ету арабтың «зийара» бару, қатынасу, тəуеп ету, сыйыну деген сөзінен шыккан). Сопылар арасында пайғамбарлар дəуірінен соң (даират ан-нубууа) əулиелер дəуірі (даират алуалийа) басталады деген сəз бар. Венгр арабисі, əрі ислам зерттеушісі Игнац Гольдциер аруактарға табынудың исламға дейін де болғандығын айтады, ал əулиелерге сыйыну қарапайым өлі аруақтарға жалбарынудан бөлек. Сопылық жолдағы ғалымдар арасында Алланың бірлігіне шек келтірместен, онын адамдардың қажетін қанағаттандыратын пайғамбарлары мен əулиелері де болатындығын философиялық тұрғыдан дəлелдеуге тырысатын ғылыми көзкарас та бар. Қожа Ахмет Ясауи бабамыз өзінің 34-ші хикметінде: «Тарикат жібереді жерге тығып, Бұл жолға, қаламасаң түспен достар», - дейді. Себебі, сопылык жолды ұстану – əр мұсылманның 8
еркіндегі, өз ықтиярымен ғана атқарылатын іс. Ол – ешкімге де парыз емес, Аллаға қауышуды мақсат тұтқан адамның əзіне қосымша міндеттемелер алуы арқылы өзін-өзі жетілдіру тəсілі, ислам дінінің шеңберінің ішіндегі мұсылмандардың белгілі бір бөлігінің тірлік ету дағдысы мен өмір сүру салтына айналған, дін ғүламалары əлі күнге дейін біржақты бағасын бере алмай келе жатқан құпия ілім. Бұл жолды ұстанатындардың бүкіл мұсылманның оннан біріне де жетпейтіні сондықтан. Əрине, қолдан келсе ұстанған жақсы. Себебі заманында «худжат уль — ислам – исламның кепілі» атанған имам əл-Газалидің «сопылық жолды ұстану міндетті, өйткені, пайғамбардан басқамыз күнəдан ада емеспіз» деген сөзі бар. Ал имам Малик «ғалымның сопыны сыйламауы да, сондай-ақ, сопының сауатсыз болуы да – дінсіздік. Сопылықты түсінген адам ғана Хақты таниды», – ейді. Ал қолдан келмесе аулақтау жүріп, алыстан сыйлаған дұрыс. Өйткені, ол – қажеттілігіне қарай кұрыла салатын қоғамдық ұйым емес, бастауы бар, өз заманынын ұлылары ғана ұстанған, өте қасиетті, аса қадірлі, тым жіңішке жол. Белгілі дін ғұламасы Ахмед Зарук: «Суфизмге екі мыңнан аса анықтама берілген, бірақ, солардың бəрінің мағынасы Аллаға жан-тəнімен, əзіне пайда ойламай, шын жүректен беріліп қызмет ету дегенге келіп саяды», – деп жазады. Яғни, Абу Мухаммад Руваймнын сөзімен айтканда «сопылык, өз қа-лауыңмен Алланың ғана еркіне берілу». Ибн Халдунның айтуынша «суффизм – дінімізге енген жаңалык емес, бастауын пайғамбарымыз бен онын ізбасарларынан алатын, шариаттың бір ілімі». Оны Имам Джалаледдин ас-Суйюти «жүректі тазартатын ілім» деп атаған. Ұлы ұстаз Шихаб ад-Дин Сух-раварди «Құранда сопы деген сөз жоқ, бірақ, ондағы мукаррабун делінетін Алланың өзіне жақын тұтқан адамдарын сопылар деп ұғынуымыз керек», – деп жазады. Қазір сопылық жолдамыз деп жүргендер көп, бірақ, олар – сопылар емес, мүридтер, яғни сопылық мектептің шəкірттері. Олардың қайсыбірінің жағымсыз қылықтарын көріп, сопылық жолға үрке қарауға болмайды. Себебі, ортағасырлық Еуропада Альгазаль атанған парсының белгілі дін ғұламасы Абу Хамид Мухаммад аль-Газалидің сөзімен айтқанда, «нағыз сопы өте сирек кездеседі», олар бөлекше ойлайды, өмір сүру əдісі де бөлек. Профессор Дж.Браун сопылардың бір-біріне ұқсамайтындығын, олардын тек өзіне ғана тəн касиеттері болатындығын айтады. XVII ғасырдағы Кашмир ғалымы Сираджеддин сопыларды жетілген адамдар деп есептейді. Ал сопылар Мұхаммед пайғамбарды нағыз жетілген адам санайды жəне денесіндегі ғажайып бес нүктенің (арабша латиф) белсенділігін арттыру арқылы өздерін жетілдіруге тырысады (құранда айтылатын «латиф» сөзі Абдуллах Йусуф Али тафсирінде «көзге керінбейтін, қолға ұсталмайтын, өте нəзік сезім» деп түсіндіріледі). Жетілген адам (инсам – и – камил) бір мезгілде бірнеше өлшемде өмір сүреді, сондықтан да қатарынан бірнеше ғылымды игере алады, адам таңқаларлық кереметтер көрсетеді. Олардың ашқан философиялық жəне ғылыми жаңалықтары – осы қасиеттерінің арқасы. Сопылар арасында «Мен бір-ақ нəрсе білемін, ол да менің ештене білмейтіндігім», – деген өте мөнді сəз бар. Бірақ əлемдік ғылымға сүбелі үлес қосып, біраз жаңалық енгізген ислам ғалымдары мен мұсылман ақындарының басым бөлігі – өз заманында сопылық жолды ұстағандар. Алғашында араб халифатында дамып, кейін Еуропаға ауысқан орта ғасырлық алхимиктердін де көпшілігі «философиялык тас» іздеген сопылар болатын. Сондыктан гректің хэмия, хэо-қүямын, балқытамын деген сөзіне арабтағы «аль» артиклінің қосылуынан шыққан алхимияны софистика деп те атаған. Бəріміз білетін «Мың бір түн» мен Қожанасырдың (Кожа Насир ад — Дин) философиялык мəні бар əңгімелерінің негізін салған да сол сопылар. Сопылық жолды ұстаушыларға қойылатын талаптың бірі - мемлекет басшысына адал болып, риясыз берілгендік (рабт-и Сұлтан) жəне Аллаға еш алаңсыз сыйынып, кемелденуі үшін өзі өмір сүрген елінде тыныштық болуына ат салысу. Сондықтан олар биліктен аулақ, саясаттан сырт жүруді дұрыс санайды Сопылык ілім адалдық пен рухани тазалықты бəрінен жоғары қояды. Сопылар адам жанының тазалығы жеті сатыда болады деп есептеп, соның ең жоғарғысына жетуді мақсат тұтады, бар ғұмырын осы жолға сарп етеді. Олар жан тазалығын нəпсіні (арабша нафс) тыйудан бастайды. Арабтың нафс сөзінің бірнеше мағынасы бар. Бұл жерде нəпсі сөзі тəннін əр нəрсені қажетсінуі мағынасында қолданылып отыр. Ал нəпсіні тыю деген сол қажеттіліктің Аллаға жағатынын ғана қалдырып, қалғанынан бас тарту. Адамның ішінде кісіні орынсыз істерге итермелейтін күш болады, оны дінімізде «нафс-и аммора» дейді. Халықты адамгершілікке, имандылыкка, парасаттылыққа шақыратын «Рисалетун Нусхие» (Насихат кітабы) атты еңбек жазған түрік ғұламасы, əйгілі сопы Юнус Емре жаман нəрселерге 9
араласқан адамдарды шайтан билейді, оларда түсінбеушілік, дүниеқұмарлык, ашкөздік қасиеттер пайда болады, сөйтіп, соңында тозаққа кетеді, ал жағымсыз қылыктарын жеңіп, бір Алладан басқаның бəрін ұмытып, су мен топыраққа қауышқандар жаратқан иенің нұрына бөленеді, жақсылықпен, сұлулықпен жəне жомарттықпен бірге жұмаққа барады, Аллатағалаға қауышады дейді. Белгілі ғұлама Хасан аль – Басри: «Адам – ез сезімінің құлы, соны бағындырса ғана өз тағдырының қожасы бола алады», – деген. Ал танымал дінтанушы Абдуль-Қадыр Иса: «Өзінөзі тəрбиелеу жеке адам үшін қиынға түседі, сондықтан оны жанның кемшіліктері мен оны түзету жолдарын білетін ұстазбен бірге өткен тиімді», - деп жазады. Сопы – Хақ алдында қүл, халық алдында азат, бірақ, Хаққа құлшылық, халыққа қызмет ету арқылы жүзеге асады делінеді. Олар мешітті аса көп жоқтамайды. Қазақтардағы діни терминдердің, көбінесе, арабша емес, парсыша болуы да алғашкы дін таратушылардың арасындағы парсы тілді сопылардың басымдығының нəтижесі. Түрік ғалымы Көпрүлү жана діни ағымға қатысты жаңа терминдерді Ясауи парсы ғалымдарының шығармаларынан алды деген пікір айтады. Сопылардың құпия басшысы — Құтб (Орталык, Темірқазык, Басшы). Құтб — сопылық ілімде əулиеліктің ең жоғаргы дəрежесі, Алланың күнəлардан пəк халифасы, жаратушы рахымын адамзатқа үлестіруші дəнекер, берілген аяндардың құпия мəнін ашушы кемел адам. Бір мезгілде дүниеде бір ғана Күтб болады, ол əлем тіршілігіне ықпал ете алады, оған тек періштелер ғана тəуелсіз делінеді. Ал жебеушісі Қыдыр (аль-Хадир). Хусайн ибн Мансур аль-Халадждын «Сопы қашан да жалғыз, ол ешкімге қосылмайды, оны да ешкім қосып алмайды» деген сөзі бар. Себебі, сопылар өз ілімін уағыздамайды жəне ізбасарлар іздемейді, зікір (арабша «закара» -Алланы еске алу) жəне тауаккел (Аллаға үміт арту) қағидаларын басшылыққа алады. «Футувватноман Султани» деген еңбегінде Хусайн Уаиз Кашифи сопылық жолдағыларды мустасуфтер (күні үшін жүргендер), мутасуфтер (тарихаттың алғашкы сатысындағылар) жəне шынайы сопылар деп бөледі. Шынайы сопыларды да муаширлер, мутарасмдер, мухакқиктер деп үш топка жіктейді. Муаширлер, яғни сұхбат құрушылар, сауап үшін жүрген сопылардын достары. Мутарасмдер қолымыз жетсе сопы болармыз, жетпесе, солардың шарафаты тиер деген ниетпен сопыларға еліктеп жүргендер. Ал муахаккиктер дүниені ұмытып, нəпсісін үдайы таза ұстап, ізгілікті өмір сүретін сопылар. Орыс ғалымы О.Акимушкиннің пікірінше сопылык жолды ұстану — негізінен орта тап өкілдеріне тəн. Дж.Макдисидің айтуынша, алғашында сопылық жолды «ахль ас-суффа» деп атаған көзі ашық, көңілі ояу, білімді адамдар ұстанған. Олардың орта ғасырлардағы негізгі бірлестігі – 13 адамнан тұратын халка (қазақша алқа, үйірме, мектеп), дəстүрлі киімі — бүркеме башлығы бар көгілдір жүн шекпен, символы — пальма ағашы болған. Арабтың əрбір əрпінің сандық мағынасы да бар, ал сандарды пайдаланып сөз жазу əдісі «абджад» жүйесі делінеді. Бұл жүйе бойынша «ахад» (жалғыз, яғни Алланың бірлігі туралы сипаты) сөзінің сандық мағынасы – 13, сопылар бірлестігінде он үш адам болатындығы сондықтан, мұндай тəртіп 1200 жылдан бері бар», - дейді Идрис Шах. Құран мұсылмандардан Алланы ұдайы еске алып отыруды талап етеді. Сопылардың Алланы еске алу рəсімдерінің (ритуал) бірі «зікір салу» деп аталады, арабтың «закара Аллах» – Алланы еске алу деген сөзінен шыққан. Ол жүректі жұмсартып, адамды Аллаға жақындата түседі делінеді. Жалпы зікір –Алланы еске алу дегенді білдіретін аясы кең ұлық амал. Оған иман келтіру, намаз, ораза, зекет, қажылық, құрбандық шалу, дұға, құран оқу, шүкіршілік, тəубе ету, насихат жəне басқа да барша ғибадат жатады. Сопылық жолдар бір-бірінен негізінен осы зікір салу дағдыларымен ерекшеленеді. Мəселен, накшбандийа құпия зікір (зикр хафи), ал иассавийа мен кубравийа жария зікір (зикр джали) салады. XVI ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген дін ғұламасы Фазлаллах ибн Мухаммад ибн Аййубтың жазбаларында зікір салудың мезгілі мен орны, оның басқа да жай-жапсары туралы жан-жақты баяндалады. Зікір салудың түрі екеу болғанмен, тəсілі көп. Сопылар 1001 зікір бар дейді, оны дінтанушы ғалымдар да көп теріске шығара бермейді жəне иассавийалықтардағыдай «ата зікір» деп аталатын «Ха» мен «Хи» сөздерін ағаш кескен араның дыбысындай етіп шығару арқылы салынатын күрделі зікірдің де, сопылық жолдардын ең ұлысы саналатын кадирийалықтардағыдай «Сүбхан Аллах», «Ал – хамду ли-л-лах», «Аллаху акбар» сөздерінің əркайсысын 33 мəрте қайталап айту арқылы салынатын қарапайым зікірдің де болатынын айтады. Бірақ жария зікір мен құпия зікірдің 10
қайсысы дұрыс, «самал» делінетін сазды əуенмен діни сөздерді əндетіп айту мен «ракс» деп аталатын зікір кезінде биге ұқсайтын əртүрлі қимылдар жасау дінімізге қайшы келмей ме, деген дін ғұламалары арасындағы орта ғасырларда бастаған айтыс əлі күнге дейін жалғасып келеді. Сондай-ақ, сопылық жол мүшелерінін киім киісі, оның түрі мен түсі, сөлде ораулары да бірбіріне көп үқсай бермейді. Мысалы, бекташийалықтардың сəлдесінде 12 орам бар, ал польшенийліктердегі орам саны - 8, кадирийалықтарда - 6, халватийалықтарда - 18. Сопылар зікір салу үшін тасбихты да колданады (тасбих – қазақша мадақ деген сөз, яғни Алланы мадақтау үшін қолданылатын құрал). «Кадирийалыктардың тасбихы 99 маржан тастан болса, халватийалықтардың тасбихында 301 маржан тас болады», деп жазады Дж.Спенсер Тримингэм. Сопылар Пірдің тасбихында береке бар деп есептейді. Сондықтан оған ерекше қарауыл (шайх ас-сибха) қояды, тасбихты сақтаушы Пір ұрпағын хадим ас-сибха деп атайды. Біздің Пір Атамыз Бекет Мырзағұлұлының ұлы ұстазы Бақиржан қожаның қасиетті үлкен тасбихы оның ұрпағы, Хиуадағы сейид Реджеп Ағаның үйінде сақталған. Бұл тасбихтын 760 тасынын өрқайсысы кішкентай баланың жұдырығындай, ұзындығы 9 метр. Дінтанушы ғалымдардың айтуынша мұндай ерекше тасбих тек кана өзінің сопылық жолын құрған ұлы ғұламаларға ғана тиісті болған жəне ол ешкімге берілмей, оның ұрпағында сақталған. Сопылық жолдың мүшесін парсы тілінде дервиш (дəруіш), арабша факир (пакыр) дейді, қазақша мүсəпір, кедей деген мағынада, Алланын алдында дəрменсіз, бейшара адам деген ұғым береді. Тəлімгерлерін мүршидтер, шəкірттерін мүридтер деп атайды, ізденуші, талпынушы деген сөз. Олардың бас қосатын, ілім алатын орны завийа делінеді. Түріктер оны – текке, парсылар – ханака, арабтар – дайра, рибат деп атайды, үй, бас қосатын бұрыш деген мағына береді, кішігірім мешіті мен жанында қазақтар «намаз тақыр» деп атайтын ашық алаң, муссалла болады. Бірақ күні бүгінге дейін ғаламдардың өздерінде де ханака, рибат, текке, завийа, онын кішілеу түрі даира арасындағы айырмашылық пен ұксастық жөнінде ортақ пікір жоқ. Біз ауызекі тілде мешіт дей береміз, алайда, оларды мешітпен шатастыруға болмайды. Дінімізде мешіт ішіне кісі жерлеуге рұхсат етілмейді, ол – көпшілікке арналған орын, ал көбінесе Аллаға жақындасуға ең қолайлы деп есептелетін жерлерге салынатын бұлардын көпшілігінің ішінде сопылық жолдың негізін қалаушы əулие пірлер жерленген. Сондықтан олар береке бастауы, қасиетті орын деп есептеледі. Сопылардың өмір сүру заңын ұлы ұстаз, шейх Абдоллах Ансари мына алты қағидадан тұрады деп есептейді: Жасқа – мейірім, Кедейге – қайырым, Досқа – кеңес, Дұшпанға – кешірім, Ақымақты – елемеу, Білімдарды – құрметтеу. Ал орта ғасырлық сопы Сұлтан Санжар: «Тірлігінде тек жақсылық жаса, адамнан болмаса да Алладан қайтады», – дейді. . . . . . . Сопылар сөздің емес, істің адамдары. Олар сопы – ақын Румидің «еріні қимылдамағанның жүрегі мың тіл түсінеді» деген сөзін қағида тұтып көп сөйлемейді, бəрін де жүрекпен ұғынғанды жөн санайды. Бірақ сопылық жолдағылар өзара сұхбаттасуды ұнатады. Өйткені, əркімнің де өзі байқамайтын кемшілігі болады, ол пікірлесу кезінде айтылады, пайғамбарымыздың «мұсылман – мұсылманның айнасы» дейтіні сондықтан деп есептейді, бар сырын өз ұстазына, не ете жақын тұткан досына ғана айтады. Мұсылман елдерінің кейбірінде сопылық бауырластықтың жұмысына ықпал жасап отыратын үкіметтік ұйымдар бар. Мəселен, ол Египетте Маджилис ас-Суфийа деп аталады. 1994 жылы Американың Солтүстік Каролина штатында сопылардың үлкен бас қосуы өткен. Қазір дүние жүзінде 50 миллионға жуық сопы бар делінеді, яғни барша мұсылман қауымының 5 проценттейі, ал қанша сопылық жол бар екенін білмедім. 1939 жылы олардың саны үш жүзден асқан көрінеді. 1987 жылдың 6 наурызында 83 жасында өмірден өткен, араб, парсы, түрік жəне еуропа тілдерінде жарык көрген 574 арнаулы ғылыми зерттеулерді талдап, 1971 жылы исламдағы сопылық жайлы үлкен еңбек жазған ағылшынның белгілі ғалымы Дж.Спенсер Тримингэм 325 сопылық жолдың атын атап, түрін түстейді. Белгілі ақын Кердері Əбубəкірдің: «Сопылық Қап тауынан биік еді, Теп-тегіс жетіп кетті жұрттың, қолы», – деп қынжылатыны да, белгілі сопы Абу аль-Хасан Фушанджаның: «Қазір сопылықтың аты бар да заты жоқ, бұрын ол 11
атауы жоқ ұлы жол еді», – деп налитыны да осыдан болар. Ал сопылықтың діни-философиялық ізгілікті ілім болып қалыптасып, ислам əлеміне толық тараған, суфизмнің алтын ғасыры саналатын ХІI-ХІV ғасырларда 12 негізгі жол болған. Олар: • рифаийа (негізін салған Ахмед ар-Рифай, 1182 жылы қайтыс болған); • иассавийа (негізін салған Кожа Ахмет Ясауи, 1103 – 1166); • шазилийа (негізін салған Абу-л-Хасан аш-Шазили, 1258 жылы кайтыс болған); • чиштаийа (негізін салған Муин ад-Дин Хасан Чишти, 1142–1236); • сухравардийа (негізін салған Шихаб ад-Дин Яхья ас-Сухраварди 1155–1191 жəне Омар ас-Сухраварди, 1234 жылы қайтыс болған); • кубравийа (негізін салған Наджмуддин аль-Кубара 1145–1221); • бадавийа (негізін салған Ахмед аль-Бадави, 1276 жылы кайтыс болған); • кадирийа (негізін салған Абд аль-Кадир аль-Джилани (аль-Гилани), 1077–1166); • мавлавийа (негізін салған Əбубəкір халифтін ұрпағы, белгілі акын, Джалал ад-Дин Руми, 1207–1273, оған атакты сопы Үлы Аттар бата беріп, өзінің «Асрар–наме» (жұмбак кітап) деген колжазбасын сыйлаған); • бекташийа (негізін салған Хадж Бекташи Вали Нишапури, 1208 – 1270); • халватийа (негізін салған Умар аль-Халвати, 1397 жылы кайтыс болған); • накшбандийа (бесінші лірі Баһа ад-Дин Накшбанди, 1318 – 1389). Бұл жолдардын төртеуі – Чиштийа, Кадирийа, Сухравардийа, Накшбандийа ұстанушыларының көптігімен, таралым аймағының кеңдігімен, ыкпалдылығымен ерекшеленеді. Ал Солтүстік африкалық ғалым, 1859 жылы өмірден өткен Мұхаммад ас-Сануси аль-Идриси сол кезде 40 сопылық жолдың болғанын айтады жəне зікір салудың 12 түрін жанжақты баян етеді. Дін танушы ғалымдардың пікірінше сопылык жолдың бəрі де бір-бірімен тығыз байланыста дамыған екі үлкен мектепте қалыптасқан ілімнен нəр алады. Оның белгілі парсы ғұламасы Абу Йазид аль-Бистами негізін қалаған мектебі «Өз-өзін ұмытып, Аллаға естен тана ғашық болу арқылы Аллаға сіңісу» қағидасын қолдаса, белгілі парсы ғұламасы Абу-л-Касим Джунайд алБағдади негізін салған екіншісі «Өз-өзіне бақылауды жоғалтпай, Аллаға сіңісу» қағидасын ұстанады. Ал Дж. Тримингэм: «Сопылық жолдардың барлығы да алғашкы халифтердің бірінен бастау алады. Оның көпшілігі Əлиге, бірқатары Əбу Бəкір мен Омарға тіреледі, ал Оспанға дейін жеткен сопылық жолдың силсаласын өзім əзір кездестірген жоқпын, бірақ, Əулие Челеби зайнийа сопылық жолында солай екен деп жазады», – дейді (Челеби - əдетте Катиб Челеби немесе Хаджи Халифа деген есімдерімен көпке танымал болған, 1609 жылы өмірге келіп, 1657 жылы дүниеден əткен, түркі текті тарихшы аль-Маулай Мұстафа бин Абдолла аль-Кустантини ар-Руми аль-Ханафи). Суфизм – əрдайым даму үстінде болатын ілім. Сондыктан бір сопылык жолдын ұзак мезгіл сакталмауы, яғни мақсаттарына жетіп тарауы немесе бірнеше жаңа сопылық жолдарға бөлініп кетуі де мүмкін. Ғалымдардың пікірінше бастапқы жолды теріске шығармай-ақ жаңа жолдарға бөліну немесе сол жол ішіндегі тармақтарға таралу – сопылықтағы заңдылық. «Шариат – тамыр, тарикат – бұтақ, хакикат – жеміс» деген сол. Əр сопылық жол өз бұтағынан бұйырған жемісті жейді. Қазіргі кезде ұзын саны үш жүзден асқан сопылық жолдардың басым көпшілігінің бастауы бір. Содан да болар олар қайсыбір мəселелер тəңірегінде өзара айтысыптартысқанымен бір-біріне түсіністікпен қарап, сыйластықпен өмір сүреді, аралас-күралас тірлік етеді. Күні кешеге дейін қазақ даласында да солай болған. Қазакстан мен Орта Азияда сопылык жолдардын төртеуі Иассавийа, Накшбандийа, Кубравийа, Кадирийға ғана кеңінен тараған. Иассавийа сопылық жолын Мұхаммед-Қанафия ұрпағы, қазақ даласында жергілікті халықтың салт-санасына, сенім-нанымына, əдет-ғұрпына қайшы келмейтін сопылық ағымның түркілік дəстүрінің негізін қалаған, əйгілі тұлға түркістандық Қожа Ахмет Ясауи құрған. Ол қазіргі бірқатар сопылық жолдардың бастауы саналады. Қожа Ахмет Ясауиді өзінің белгілі үш шəкіртінің бірі, əрі ізбасары, сопылық ілімді дамытушы ұлы ұстаз, сопылық-дидактикалық сарындағы əдебиеттің негізін қалаушылардың бірі, ислам дінінің «жахрийа» (ясауишілдік) ағымын қыпшақ даласына таратушы, əлемге əйгілі бес бөлімнен тұратын «Бақырғани кітабының» авторы, Маңғыстау өңірін мұсылмандандырған Сұлтан Хуббидің (Сұлтан Үпі) əкесі, 1186 жылы өмірден өткен, халық арасында Хəкім Ата атанған ұлы ғұлама Сүлеймен 12
Бакырғани: «Ыскақ баптын жұрыны, Ибраһим шейх құлыны, машайықтар ұлығы, шайхым Ахмет Ясауи», — деп аса қадір тұтқан. Ғалымдар 1103 жылы Сайрамда дүниеге келіп, 1166 жылы Түркістанда өмірден өткен ҚожаАхмет Ясауиді пайғамбарымыздың немере інісі Əлидің он алтыншы ұрпағы санайды. В.Гордлевский ол 125 жыл жасаған десе, түрік əдебиетінің белгілі маманы, профессор Фуат Көпрулу 120 жыл өмір сүрген деген пікір айтады. Ал Кашафи Қожа-Ахметтің Арыстан бабтың шəкірті болғандығы, одан заһир жəне батин ілімдерінің сыры мен мəнін үйренгендігі, оған 16 жыл қызмет еткендігі туралы мəлімет береді (заһирдеп — бір нəрсенің көзге көрінетін, ашық тұсын, яғни сыртқы жағын айтады. Ал ішкі жағын «батин» дейді, яғни құпия, жасырын ағымдарды арабша «батиния» дейді.) Əкесі əулиелігімен даңққа бөленген Ибраһим шейх пен шешесі əулиелігімен еліне танымал болған Муса шейхтың қызы Айша (Қарашаш-ана) Сайрамда, өзі Түркістанда жерленген. 1398 жылы əйгілі Əмір-Темір оның басына əлемде жоқ əдемі кесене салдырады. Бұл қасиетті кесене қеңестік дəуірдегі дінге мемлекеттік саясаттың ызғары өршіп тұрғанда да өзіне рухани азық іздеген мыңдаған мұсылманның жанына шипа берді, көкірегіне нұр құйып, адамгершілік пен имандылык жолына бағыттап отырды. Əулиенің арқасында Түркістан діни – рухани астана дəрежесіне жетті. «...Түркістанның жаңа қазақ хандығының астанасына айналуы тек қолайлы географиялык жағдайына ғана байланысты емес еді. Ол сонау XII ғасырдан бастап əлем назарын өзіне аударып алған-ды. Бұл исламдык руханиятта ерекше орын иемденетін айтулы сопылық мектептің негізін салған шайқы, ғұлама ақын Қожа-Ахмет Ясауидін жанжақты ұстаздық жəне уағызшылдық қызметінің арқасы еді», – дейді Елбасымыз Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев. «Ясауийа құқықтық жағынан имам Ағзамның жолындағы, ақаид жағынан имам Матурийдің жолындағы сунни тариқаты. Бұл жолдағылардың төрт ұстанымы бар: біріншісі — мемлекет басшысына адалдык, екіншісі — Отан, яғни кеңістікті иелену, үшіншісі — уақытты меңгеру, төртіншісі — өзара бауыр, туыс болу. Ясауи туралы əлемде 30-дан астам монография, 500-ден астам магистрлік, докторлык, бакалаврлық диссертация қорғалды», - дейді теология ғылымдарының докторы Досай Кенженай. Қожа-Ахмет Яасауийдің əлемге əйгілі еңбегі «Диуани Хикмет» 1887, 1901 жылдарды Қазанда, 1901 жылы Стамбулда, 1902 жылы Ташкент каласында жеке кітап болып басылып шыққан. Оны белгілі ақын Есенбай Дүйсенбай қазақшаға аударып, 1998 жылы Білім, мəдениет жəне денсаулық сақтау министрлігінің қолдауымен қалың окырманға арналған кітап етіп шығарды. Қожа-Ахмет Ясауи бабамыз негізін қалаған ясавийа сопылық жолы халық арасында да, ғылымда да «жахрийа» деген атпен көбірек танымал болған. Өкінішке орай, кейбір дін танушылар оны Ахмед аль-Харисидің басшылығымен ХУ-ХУІ ғасырларда Мұхаммад ибн Иса аль-Мұхтар құрған, біздің өңірден тіпті де басқа аймақтағы «ясавийа» сопылық жолымен шатастырып алып жатады. Шындығында, Қожа-Ахмет Ясауи құрған сопылық жол - əлемге əйгілі ұлы жолдардың бірі. Ал Ясауи ілімі ежелгі қыпшақ даласын мекендейтін, кезінде исламды «қылыштың күшімен емес, тілдің ұшымен» қабылдаған халықтардың қазіргі ұстанған дініне сіңіскен, оның ажырамастай құрамдас бөлігі болып калыптасқан. Ол жаңғырту мен жаңартудан гөрі жан-жакты зерттеп, тереңірек зерделеуді көбірек қажет етеді. Өйткені, арадағы мың жыл ішінде халық бұл ілімнің өміршең тұсын өзінде қалдырып, далалыктардың исламға тезірек кіріп, жылдамырақ көндігуіне көмегін тигізген өтпелі бөлігін саналы түрде ұмытқан. Қожа-Ахмет Ясауи ежелгі түркі кешпенділерінің дəстүрлі дүние танымындағы табиғат күшін жоққа шығармады, сөйте тұра, оларға бұл күштердің жалғыз құдай – Алланың қолымен жасалған іс екендігін түсіндіріп берді. Осылайша далалықтарды табиғатпен біріктіретін ескі күштер де сақталды, сонымен қатар, ислам да қабылданады. Академик В.Бартольд Қожа-Ахмет Ясауи мен онын шəкірттерінің кешпелі халық арасында беделдерінің зор болғандығын, олардың ел аралап, Құран уағыздары мен шариат заңдарын насихаттағанын, діни тақырыптарға арналған кітапшалар таратқанын айтады, ал Е.Смирнов: «Ясауи түркі тайпалары арасында ислам дінін таратуда үлкен еңбек сіңірді... ол көшпелі қазақ тайпаларының ұлттық əулиесі атанды», - дейді. Накшбандийа сопылық жолының тарихын жазған белгілі дін танушы Фахраддин Али ибн Хусайн бұл жолдың алғаш негізін қалаған 1140 жылы дүниеден озған, ислам əлеміне танымал тұлға Абу Иакуб Иусуф аль – Хамадани екенін, ал 1179 жылы өмірден өткен АбдалхаликальГидждувани жаңадан 8 ереже мен «кұпия зікір» салуды енгізгенін айтады. Мұхаммад Баба 13
Саммаси мен Амир Кулал Сухариден дөріс алған Баһа ад-Дин Накшбандидің ұлты тəжік болғанымен, əкесі жағынан хазіреті Əли ибн Əбу Талибке, шешесі жағынан Əбу Бəкір Сыдыкка қатысты, түрік ортасымен тығыз байланыста болған. Ол өзінін түсіне енген, Қожа-Ахмет Ясауидің үш шəкіртінің бірі Мансұрдың тармағынан тарайтын Халил Атаға алты жыл қызмет етеді. Кейін 1347 жылы Халил сұлтандықтан түскесін еліне барып осы жолды жандандырады. Ол да «құпия зікірді» жақтаған, тіпті «жария - халыққа көріну үшін, жасырын - хаққа берілу үшін» деген сөзі де бар. Баһа ад-Дин Накшбанди 1318 жылы дүниеге келген, 1389 жылы кайтыс болып, Бұхара манындағы Касри Ғарифон қыстағына жерленеді. Оның басына 1544 жылы Əмір Абдалазиз хан əсем кесене салады, ал Əбу-л Фаиз ханның шешесі оның жанынан мешіт тұрғызған, сол маңға XIX ғасырда Əмір Насрулла тағы бір мешіт салдырады. Тəуелсіздік алған соң Өзбекстан үкіметі арнайы қаржы бөліп, Бұхарадағы ең белгілі, ең көрнекті ислам жəдігерлерінің бірі саналатын хазіреті Баһа ад-Дин Накшбанди мемориалдық кешенін толық жөндеуден өткізді, 2003 жылы оның 675 жылдығы кең көлемде тойланып өтті. Ұлы ақындар Джами, Саади, Ширази мен Алишер Навои, белгілі таулык Шамилъ мен өзіміздің Жалаңтөс Баһадүр бабамыз – осы жолдың ықпалында болған. Хазіреті Ала ад-Дин Аттар, Қожа Парса Бухари, Маулана Мұхаммед, Қожа Мусафир Хорезми секілді өз заманының белгілі парасат иелері – оның шəкірттері. Ислам дінінің көркеюіне көп қызмет еткен ғұлама, «Хайатнама» (Өмірнама), «Далал үл ашикиин» (ғашыктық дəлелі) атты кітаптардың авторы. Баһа ад-Дин жайлы кезінде Джами, Алишер Навои, Махдуми Ағзам, Қожа Ахрар Уəли үлкен ілтипат, құрметпен жазған. Дінтанушылардың пікірінше, бұл сопылық жолдың о бастағы атауы «хваджаган», Баһа адДин Мухаммад аль-Бухари (Накшбанди) ғұламаның тұсынан бастап «накшбандийа» атанған. Накш - ха) – өрнек деген сөз, тірліктегі тəуір нəрсенің бəрін жүрекке орнықтырып, миға өрнектеу деген мағына береді. Ғалымдар бұл жол түріктердің суннамен байланысын нығайтты жəне XV ғасырдын 20-шы жылдарынан бастап негізінен зиялылар мен билік басындағылардың ой-пікірін білдіріп, орта азиялык, түркиялық, индиялық болып үш үлкен тармакка бəлініп кеткен деп есептейді. Бұл тармақтардын бəрі де 1490 жылы өмірден өткен, заманында өте беделді болып «Хадрат-и ишан» атанған Омар ұрпағы Қожа Убайдоллах аль-Ахрардан бастау адады жəне өз ішінде бірнеше кіші тармакшаларға тарайды. Тарих ғылымдарының кандидаты Зікария Жандарбек накшбандийа ілімін түркі халықтары арасына кеңінен таратуға билік басындағы Шыңғыс хан ұрпактары көп күш жұмсағанын, XV ғасырда құрамына қазіргі ұлан-ғайыр қазақ жері де енген Дешті Қыпшактың ханы болған Əбілхайырдың, XVI – XVII ғасырларда өмір сүріп, тарихқа «Қасым ханның қаска жолы» мен «Есім ханның ескі жолын» қалдырған қазақ хандары Қасым мен Есімнің осы жолды ұстанғанын, сол кездегі Ұлы Жүз руларының біраз бөлгілі мен Түркістан, Шымкент, Тараз маңындағы қазақтар да накшбандийа жолының ыкпалында болғанын, ал XVIII ғасырдан бастап Тəуке ханның «Жеті Жарғысынан» соң əдет-ғұрып, салт-дəстүрде яасавийаға, діниидеологиялық бағытта накшбандийаға басымдылык берілгенін айтады. Тарихшы ғалымның сөзіне қарағанда қазақ зиялылары мен ұлтымыздың танымал тұлғаларының бірқатары заманында осы сопылық жолды ұстанғанға ұксайды. Шындығында да, бұл Керей мен Жəнібек тұсында өз алдына отау тіккен Қазақ хандығының феодалдық мемлекет есебінде қалыптаса бастаған, ал исламның қазақ жеріне толыктай тарап, елдің ұстанған бірден-бір дініне айналған шағы болатын. Сөйтіп сопылық жолдағылардың бірі ұлан-ғайыр қыпшақ даласына ислам дінін таратса, екіншісі, сол далада қазақ мемлекетінің қалыптасуына ат салысты, оның орнығуына ықпал етті. Мұны дін танушылар сопылардың мемлекет ісіне тікелей араласпаса да замана үрдісімен үндес өмір сүріп, уакыт талабына сай тірлік ететіндігімен түсіндіреді. Дж.Тримингэм моңғолдар қол астында болып, кейін егемендік алған елдің бəрінде де накшбандийа сопылық жолының пірлеріне аса зор құрмет көрсетілген, Моғол империясының негізін қалап, Делиді мемлекет астанасы еткен, 1530 жылы өмірден өткен, Əмір-Темір ұрпағы Захир ад-Дин Мухаммад Бабырдың кезінде оның Үндістанда, Осман империясының тұсында түрік жерінде, Египет пен Сирияда кеңінен тарағанын жазады. Ал мəскеулік ғалым М.Рощин қазіргі кавказдағы сопылардың көпшілігінің екінші мың жылдықтың реформаторы (муджаддиди алфи-и сани) атанған, 1625 жылы өмірден еткен шейх Ахметаль-Фаруки ас-Сирхиндидың накшбандийа тармағын ұстанатынын жəне бұл бірнеше ғасырдан бері жалғасын тауып келе жаткан үрдіс екенін айтады. Қазан төңкерісінің қарсаңы мен кеңестік дəуірдің бастапқы 14
кезеңінде маңғыстаулық сопылардың да бірқатары осы жолда болған. Себебі ол түста Ыбырай Алтынсарин айтқандай «қазақтардың діні татар тілінде жазылған» болатын, яғни дінге басшылық бұл тармақ кеңінен таралған татар елінің дінбасылары тарапынан жасалатын. Ал бүгінгі таңдағы біз көріп жүрген накшбандийалық мүридтердің көпшілігі казказдыктардан да, хиуалыктардан да тек өздері ғана білетін азды-көпті айырмашылығы бар Имам Раббаний тармағындағылар. ХVII-XVIII ғасырлардағы накшбандийа сопылық жолына басымдылық беру үрдісі ортаазия өңірінде де болған. Əйгілі «Түрік шежіресін» жазған Абулғазы Баһадұрханнын ағасы Исфандияр хан Хиуада билік құрған 1623-43 жылдары жария зікір салатын кубравийа жолын түтынған хорезмдік сопылар жаппай накшбандийа жолын ұстана бастайды. Олар осы екі жолға да тəн талаптарды орындады. Ара-тұра əсем əуенмен өте əдемі жария зікір де салды. Зікірлері ясавийалыктарға ұксамаса да бұл сопылардың көпшілігі «жахрийа силсаласынанбыз» дейтін. Өйткені олар тұтынған жолдың түп тамыры – Қожа-Ахмет Ясауи ұстанған, түркі тектес халықтардың исламға дейінгі дінінің əдет-ғұрпына көп қайшы келмейтін шариат болатын. Ол кезде Маңгыстау өлкесі Хиуа хандығының ықпалында еді. Сондықтан маңғыстаулық сопылар да бұл үрдістен тысқары қала алмады. Бұл жолды ұстанған хиуалык сопылар негізінен Маулана Мұхаммад қазының орта азиялық тармағында болды. Соның бірі өзіне ғана тəн ерекшеліктерімен батыс дін танушы ғалымдардың назарын аударған ғылыми əдебиеттерде «Азамийа» деп аталып жүрген Маулана Махдумий Азам тармақшасы. Оған кіруге тілек білдірушілерге өте қатаң талап қойылған, үміткерлер 1001 күндік ерекше сынақтан өткен. Əр қайсысына жеке тəлімгер ұстаз бекітіліп, тек солардын ұсынысымен ғана мүшелікке қабылданған. Сондыктан бұл жолда Алла тағалам ерекше қабілет пен қасиет сыйлаған таңдаулы да санаулы сопылар ғана болған. Ташкент қаласында тұратын қандасымыз, Жалаңтөс баһадүр бабамыз жайлы ғылыми еңбек жазып жүрген белгілі ғалым, «Сырдария» университетінің профессоры Нұрəли Өткелбаев ағамыздың айтуына карағанда Маулана Махдумий Азам немесе Ұлы ұстаз Махдумий Ағзам — шамамен ХУ-ХУІ ғасырларда Орта Азия аймағында өмір сүрген ұлы ғұламалардың бірі. Ол Самарканд қаласының солтүстік батыс жағындағы Миенкөл аралығындағы Даһбед кыстағына жерленген. Диһбед – парсы тілінен аударғанда «он тал» деген мағына береді. Себебі, хазірет Жəнібек сұлтанның шакыруымен Ферғанадан көшіп келген белгілі əулие сейид Ахмет Жəлелиддин кезінде осы жерге он түп тал еккен екен делінеді (бес ғасыр ғұмыр кешкен қасиетті шынарды көрудің маған құдай сəтін салды). XVII ғасырдың басында бұл жерге Мағдумий Ағзам құрметіне арнап Жалантөс баһадүр сəулетті екі мешіт пен қырықтың үстінде бөлмесі бар медресе салдырған, өзі де бауырынан өрген ұл-қыздарымен бірге осында жерленген. Себебі, бұл қауымда оның пірі, Мағдумий Ағзамның немересі, 1635 жылы өмірден өткен Қожа Хашими Даһбеди жатыр. Жалпы бұл елді мекен қашаннан қасиетті орын саналады. Сондықтан өз заманында Əмір Темір де, одан кейінгі ел басшылары да осында келіп, əулиелерге кітап аштырып, ұлы жорықтарға бата алып аттанатын болған. Кубравийа жолының негізін салған Наджмаддин Кубра 1145 жылы Хиуада туған, Египетте Рузбихан аль-Ваззан аль-Мисридан тəлім алған, өзі сопылық жолын Хорезмде құрып, 1221 жылы сонда монғолдар қолынан қаза тапкан. Əлемге əйгілі «Сифат аль-адаб» (əдеп үлгісі) атты үлкен еңбек жазған бұл ғұламаның Көне Үргеніштегі жерленген жері — жергілікті халық «Шикəбір Ата» (Шейх Кабир — Үлкен Пір) деп аса қадір тұтатын, өте қасиетті орын. Ол ашқан оқу орны «даналар дайындайтын мектеп» атанған. Ислам дүниесіндегі танымал тұлғалар болып табылатын Баба Фарадж, Аммар ибн аль-Бидлиси, Исмаил аль-Карси — Наджмаддин Кубраның тəлімгерлері, ал парсынын ұлы ақыны Фарид ад-Дин Аттардың ұстазы Маджд адДин аль-Багдади - оның шəкірті делінеді. «Алтын Орда ханы Берке Бұхараға барып осы жолды ұстанған белгілі сопы, 1260 жылы өмірден өткен Сайфаддин Саид аль-Бахарзидан ислам дінін қабылдап, мұсылман болған», — деп жазады Дж.Тримингэм. Фирдаусийа, Нурийа, Рукнийа, Хамаданийа, Игтишашийа, Нурбахшийа сопылық жолдары осы жолдан тараған деп есептеледі. Əлемдегі сопылық жолдардың ішіндегі ен ұлысы да, аса қасиеттісі, əрі құдіреттісі – Кадирийа сопылық жолы. Оның негізін салған Абд аль-Кадир аль-Гилани (Абдалкадир ибн Аби Салих Джангидост), кейбір əдебиеттерде Джилани деп жазылады, 1077 жылы Ирандағы Гилан елкесінде туған, 1166 жылы кайтыс болған, Бағдадтағы жерленген жері мұсылмандардың ерекше касиетті орнынын бірі саналады. Ол əулиеліктің ең жоғарғы сатысына жетіп, «гаус алағзам» атанған адам, 1127 жылы елуден асқан шағында өз ғасырының кутбы атанған Йусуф аль-Хамаданидан бата алып, мұсылман əлеміне танымал ұлы əулие атанады. 1134 жылы оған 15
шəкірттері мен отбасы үшін əдейі орын – рибатымен медресе салынады, замандастары оның сопыларша емес, ғалымдарша киінгенін айтады, тоғыз баласының екеуі Абд-ар-Раззак пен Абдзль-Азиз əке жолын қуып, ғұлама діндарлар болады. Сейд Идирис Шахтың «Суфизм» деген кітабында шейх Умру Осман Сайрафини мен шейх Абдул-Хак Харини өз көздерімен көрген, Алла атымен куəлік ететін мынадай бір оқиға сөз болады. Хижранын бес жүз елу бесінші жылының сафар айының үшінші жаңасында, олар ұстаздары сейид Абд-аль-Кадир аль-Джиланидің (Галани) мектебінде отырады. Бір мезгілде ұстаз орнынан тұрып, аяғына ағаш сандалын киіп дəрет алады, артынан екі ракат намаз оқиды. Кенет, қатты айқайлап жібереді де, əуелі бір сандалын шешіп алып, далаға қарай лактырады. Сəлден соң қатты айқайлап жіберіп, екінші сандалын лақтырады. Далаға лақтырылған екі сандал да лезде көзден ғайып болады, ал мұның мəнісін сұрауға ешкімнің дəті бармайды. Арада отыз күн өткен соң Бағдадқа күншығыстан бір керуен келеді. Олардың басшысы ұстазға сый-сияпат əкелгендігін айтады, тиісті рұхсат алынғаннан сон сыйлық қабылданады. Біз қызығы, сыйға тартылған азғана дүниенің ішінде бұдан ай бұрын лақтырылған ұстаздың екі ағаш сандалы да болады. Сөйтсе, бұларға жол бойында сафар айының үшінші жаңасы күні екі адам басшылық еткен араб қарақшылары шабуыл жасап, əлденеше адамын өлтіріп, дүние-мүлкін тонап алады. Қарақшылар орманға кіріп кеткен соң амалы құрыған саудагерлер ұлы ұстазға жалбарына бастайды. Бір кезде екі мəрте қатты шыққан дауыс естіледі, көп ұзамай қарақшылар қайтып келіп, қиын жағдайға душар болғанын айтып, саудагерлерге тоналған дүние-мүліктерін қайтарып алуларын өтінеді. Орманға келген саудагерлер өліп қалған екі қарақшының басшысын, олардың қасында жаткан екі ағаш сандалды көреді. Тəуекелге бел буып, өз ризықтарын адал еңбекпен тауып жүрген керуеншілерге қиянат қылған қос арабтың ажалы осылайша айшылық жерден келіп, бастарына түскен əулиенің ағаш сандалынан болады (тəуекел — қолдан келгеннің бəрін істегеннен кейін істі Аллаға тапсыру. Дін ғұламалары: «Тəуекел жүректен жасалады, сондықтан қол қарап қалмай қарману керек», дейді. Ибн Уджайба мен аль-Газали тəуекелді сенімсіз, күмəнді, күмəнсіз деп үшке бөледі. Ризық — арабша ар-раззак, Алланың өз пенделерінің өмірі үшін біртіндеп, оннын жеті белігіндей мөлшерде, өлшеп-пішіп беретін кажетті нəрселері.) Бұл əлем білетін, адамзат мойындаған əңгіме. Ендеше, біз де əулиеліктің ең жоғарғы сатысы «гаус» дəрежесіне жеткен, ислам дініндегі сопылық жолын ұстанып, ондағы ең биік мəртебе «машайық» дəрежесіне көтерілген, əлемге əйгілі сопылық жолдың үлкен бір тармағының біраз жыл рухани басшысы, Пірі болған, мұсылман əлеміндегі санаулы адамдардың бірі саналатын Бекет Ата туралы ғажайып сөздерге аңыз деп қарамауымыз керек. Ол – аңыз емес, шындык. Тек, біз, қарапайым адамдар, қырын түсіне алмайтын, сырын біле бермейтін шындық.
16