Xutpalar

Халифа Алтай Ғақыпүлы 1917 жылы Шығыс Түркістанның Алтай өлкесінде дүниеге келді. Отызыншы жылдардың соңында 18 мың адамды қамтыған үлт азаттық көтерілісіне белсене қатысып, қырқыншы жылдардың басындағы қуғын-сүргін кезеңінде үш мың адамдық топпен Үндістанға өтті. Үндістан, Пәкістан жерінде өткен 12 жыл ішінде араб және үрду тілінде фикһ, хадис және қүран тәпсірі саласындағы екі бірдей медресені тәмәмдады.

1953 жылы Түркияға қоныс аударған кезден бергі кезеңде, діни еңбектер жазып келеді. Ондаған жылдар дайындықтан кейін, 1988 жылы Қүран Кәрімді қазақ тарихында түңғыш рет ана тілімізге аударды. Қүран Кәрім аудармасының жалпы таралымы миллион данадан артық басылып, елімізбен қатар Ресей, Қытай, Түрік, Манғол, Өзбек, Қырғыз елдерінде таратылды. Халифа Алтайдың «Иман-шарт», «Ғылымхал», «Ғибадатул-Ислам», «Таңдамалы хадистер» секілді діни еңбектерімен бірге «Естеліктерім», «Түркиядағы қазақтардың шежіресі», «Алтайдан ауған ел» атты тарихи шығармалары жарық көрді.

1992-ші жылы тарихи отаны — Қазақстанға оралғалы бергі кезеңде Халифа ақсақал бүкіл дерлік қазақ жерін аралап, дін мен тарихты насихаттап келеді. Қазіргі кезде, өзінен діни тәрбие алған шәкірттері Абдрахман Ескендір, Бекболат Тілеухан, Абдуррахим Алтай, Мүхамеджан Тазабектермен бірге Халифа Алтай халықаралық Ислам қайырымдылық қорын қүрып, дін, тіл, дәстүр тарихымызды насихаттап, рухани дамуымыз жолында аянбай еңбек етіп келеді.

Діни уағыз, насихаттар.

«Ислам кітапханасы» 2001

ББК 86.38 Х-17

Кітапты баспаға дайындап шығарушы Халифа Алтай Халықаралық Ислам қайырымдылық қоры.

Иншалла, осы басылыммен Халифа Алтай Халықаралық Ислам қайырымдылық қоры қазақ тіліндегі «Ислам кітапханасы» діни еңбектер сериясын үйымдастырады.

Х-17

Халифа Алтай. Хүтпалар. Алматы, 2001.—192 бет.

ISBN 9965-465-07-X

х

0403000000 00(05)-00

ISBN 9965-465-07-X

ББК 86.38

© Халифа Алтай, 2001.

БИСМИЛЛАҺИРРАХМАНИРРАХИМ Хүтбаға байланысты бір екі ауыз сөз Қадірлі мүсылмандар! Дініміздің біздерге міндетті түрде орындалуын парыз еткен ғибадаттарын зерттеп қарағанда, жаратқанға бой үсынып, қүлшылық етумен қатар жаратылғандарға да қамқорлық жасап, қорғай отырып, көркем мінезқүлықтарға ж ә н е рухани қасиеттерге ие бола өзара береке-бірлік, қарым-қатынастарды нығайтуға тығыз байланысты елеулі де мықты қоғамдық маңыздарды қамтығанын айқын көруге болады. Айталық: жамағат болып, көпшілікпен өтелген намаздардың анағүрлым артық сауабы болатындығы ж ә н е аптасында бір рет жиналып, жамағатпен өтелетін Ж ү м а намазының парыз болуы, Ислам дінінің ж е к е даралық емес, қоғамшыл, үйымшыл бір дін екендігін ортаға ашық түрде қоюда. Қорытып айтқанда Ислам дінінде жамағаттың, қоғамның сондай-ақ қоғамшылдықтың өте елеулі маңызы, аса ерекше жоғары мәні бар екендігі түсінікті. Сондықтан хазирет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Жамағатпен оқыған намаздың ж е к е оқыған намаздан ж и ырма есе артық сауабы бар», деп, елеулі түрде ескерткен. Ж ә н е Қүран кәрімде Ж ү м а сүресінің тоғызыншы аятында: «Әй мүсылмандар! Ж ү м а күні намаз үшін азан айтылған кезде, дереу Алланы еске алуға (намазға) үмтылыңдар. Және сауданы қойыңдар. Егер білген болсаңдар сендер үшін жақсы» делінген бейнеде әмір беріледі. Міне бүл аяттың әмірі бойынша әр мүсылман Ж ү м а намазының азаны айтылғанда істерін, жүмыстарын тастап, мешітке үмтуылуы шарт. з

Жүманың шартына толмайтын әрқандай бір жағдай болмағанда Жүма намазын өтемегендерге байланысты елеулі ескертулер бар. Жоғарыдағы Алланы еске алуға (зікірге) деген сөз туралы көптеген ғалымдардың бағалаулары бойынша «зікір»: әрі хүтбаны әрі Жүма намазын қамтиды. Оның үшін Жүма намазынан бүрын хүтба оқу парыз болған. Ал енді хүтбаныңда өзіне тән шарттары бар. Мысалы уақыт кіргеннен кейін Жүма намазынан бүрын оқу. «Әлхамду лиллаһи» деп бастау. Алла тағаланың үлы сипаттарын зікір ету. (Баяндау). Алланың бірлігіне, Пайғамбар (ғ. с.)ның растығына куәлік ету, салауат оқу, жамағатқа тақуалық және Жүма күнінің, намазының ерекшеліктерімен ережелері жайлы уағыз айта, әр түрлі діни мәселелерге байланысты үгіт, насихат сөйлеу. Хүтбаны екіге бөліп, бірінші, екінші хүтбада да Алла тағаланы сипаттарына лайық мадақтау. Пайғамбар (ғ. с.)ға салауат айта отырып, бүкіл мүсылмандар үшін ізгі дүғада болу. Хүтбаны оншалық үзатпау хажет. Өйткені Пайғамбарымыз (ғ. с.) хүтбаны үнемі жағдайға сәйкес окушы еді. Сондай-ақ жалпы түрде бүкіл хүтбалары орташа дәрежеде болушы еді. Хазирет Пайғамбар (ғ. с.): «Бір кісінің намазын үзын, хүтбасын қысқа оқу ғалымдықтың белгісі. Сондықтан намазды үзын, хүтбаны қысқа оқыңыздар!» деп, бүйырған. Былай айтқанда, уақытты, жағдайды көз алдыға үстай, кейде үзын, кейде қысқа оқу хажет. Қадырлы жамағат! Берілген қысқаша түсінік бойынша, хүтба, Алла тағаланы зікір етуді қамтыған бір ғибадат болумен қатар, мүсылмандардың білуі хажет болған діни үгіт, насиқаттарды ішіне алады. Сондықтан хүтбаның уағыз бөлімінде жағдайға сәйкес түрде мүсылмандардың дүниеахиретіне байланысты керекті мәселелеріне тоқталып, мүсылманшылықтың жол-жора және әдет-ғүрыптары түсіндіріледі. Сондай болғанда хүтба қайсы тілде оқылса да өзіне тән қаида және заңдылықтары бойынша тәртіптерін көз алдыға үстай, дүрыс әрі терең мағыналы түрде оқылуы жөн.

4

Хүтба деген атаудың мағынасы сөйлеу. Хатіптің мағанасы сөйлеуші деген болады. Хүтбаның тек қана арапша оқылуы арапша білмейтін мүсылмандардың үгіт-насиқат алуына мүмкіндік бере қоймайды. (Басылуы мүмкін болмағандықтан бүл хұтбада дәлел ретінде келтірілген аят және хадистердің тек қана мағынасы берілді). Сондықтан бүгінге дейін қалыптаса, жалғасып келе жатқан мүсылмандар арасындағы қоғамдық тұлғаға оғаштық тудырмау және арман етілген мақсатты орындау үшін хүтбаның Алланы зікір ету, Пайғамбарға салауат оқу ережелерін қамтыған жерлерін ғана арап тілінде оқып, уағыз бөлімін жамағаттың білетін тілдерінде оқу шарт. Атап айтқанда оқылған аят, хадистердің мәні, маңызы халық тілінде түсіндірілу. Бірақ әр адамның аяттармен хадистердің үғымын халыққа түсіндіре алу қабілеті бола қоймайтындығын көз алдыға үстай отырып, соларға жетекші ретінде, бір жылдық Жүма, екі айт және неке хүтбасы қамтылған. Сондай-ақ осы азғантай еңбегім елдің кәдесіне жараса өзімді зор бақытты деп есептеймін. Алла тәуфик, һидаят берсін. Әмин. ХАЛИФА АЛТАЙ ҒАҚЫПҮЛЫ 1992 Ақпан Ыстамбул

Ескерту: Хұтбаның арапшасында кейбір тік харекелер компьютерде болмағандықтан көлденең түскен.

БІРІНШІ

ХҮТПА

АЛЛА ТАҒАЛАҒА ИМАН КЕЛТІРУ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрім Юнус сүресінің жүз бірінші аят кәримасында Алла тағаланы тану жайлы былай бүйырған: «Әй, Мүхаммед (ғ. с.) (оларға) қараңдар! Көк пен жерде не бар?— де. Сенбейтін қауымға дәлелдер, ескертулер пайда бермейді». Және хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Жаратушыны тану үшін жаратылғандарға ой жүгіртіңдер. Негізінде Алла тағаланы затынан ойлап біле алмайсыңдар!» деген. Және бір мүбарак сөзінде: «бір сағат жаратушыны ойлау, алпыс жыл (Алла тағаланы еске алмай) қүлшылық еткеннен жақсы» — деген. Қүран кәрімде Алла тағаланың барлығын дәлелдерліктей ақылға қонымды мықты дәлелдер бар. Тіпті негізінен біртүтас Қүран Алла тағаланың барлығын дәлелдеу үшін түскен десе артық айтылған болмайды. Егер дүние халқы Қүран кәрімнің мағынасын толық біліп, жете зерттесе Алла тағаланың барлығына және бірлігіне күдіксіз мойындап, Ислам дінін қабылдар еді. Ең азында қарсы шықпас еді. Бүл кең әлемдегі жаратылыстардың жалғасты түрде еш ауыспай жүріп-түрған тамаша заңдылығы ешбір иесіз өзінен-өзі кездейсоқ бола алмайды. Меңіреу табиғат, әлемді қайтіп барлыққа келтіреді? Меңіреу табиғат тауықтың балапанына жем шоқитын түмсықты, қозыға енесін еметін ыңғайлы ерінді, қүстарға үшатын қанатты қайдан біліп береді? Көр табиғат мүндай үшы-қиырсыз әлемді бүлжымайтын тәртіппен қайтіп басқара алады? Әрине, басында миы бар ақылды адам осыларға зер салып терең үңілсе, меңіреу табиғаттың үстіне өте күшті, аса шебер жаратқанның барлығын еріксіз мойындайды. Сондықтан бүл әлемдегі жаратылысқа ой жіберіп шын мәнінде Алла тағаланың барлығына және бірлігіне шынайы жүректен сеніп әрі тілмен де айтуы «ИМАН» — сену деп, сенушіні «Мүмін» сенуші деп атайды. Осы негіздегі Ислам дінін мойындаушыны «мүсылман» — мойындаушы, мойындамағанды «кәпір» — қарсы болушы деп атайды. Әлхамду ліллә, біз мүсылманбыз. Алла тағала біздерге ақыл-ой, сана-сезім берді. Бүларды меңіреу табиғат бере алмайды. Қадірлі жамағат! Жаратқанның біздерге көзге көрінбейтін етіп берген ақыл-ой, сана-сезімін пайдаланып, бүларды берушіні көзбен көрмедік деп мойындамасақ, өзімізден-өзіміз жаралдық немесе бізді табиғат жаратты десек, сонда жаратушының өзімізге берген ақылын 7

пайдаланбаған, не теріс-қағыс пайдаланған боламыз. Оның үшін хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Кімде-кім өзін таныса, Раббын таныған болады...» — деп бүйырған. Бүл қысқа ғана хадисте өте терең үғым жатады. Адам баласы өзін зер сала зерттеп тексерсе, өзінен-өзі немесе көр табиғат жаратпағандығына, жарата алмайтындығына көзі жетеді. Сондықтан Алла тағалаға сансыз шүкір, біз мүсылмандар: Ла ілаһә іллаллаһ Мухаммәдур расулуллаһ, яғни Алла тағаладан басқа ешбір тәңір жоқ. Мүхаммед Алланың елшісі, — деп иман келтіріп мойындаймыз. АЛЛА ТАҒАЛАНЫҢ СИПАТТАРЫ Жаратушы Алла тағаланың барлығына осылайша сеніп, иман келтіргеннен кейін, ол Алла тағаланың өзі қандай екенін сипаттарынан тануымыз керек. Алла тағаланың заттық сипаттары алтау: 1 — «Үжуд» — Алла тағала ежелден, әр заман, әр жерде бар. Бірақ барлығында денеге, бейнеге мүқтаж емес.

2 — «Қыдем» — Алла тағала бүрыннан бар. Барлығының әуелі жоқ.

3 — «Бәқа» — Алла тағала үдайы бар. Бар болуының соңы ақыры жоқ.

4 — «Уахданийет» — Алла тағала жалғыз, біреу-ақ. Ешбір ортағы, жолдасы, серігі, көмекшісі жоқ.

5 — «Мүхәләфәтүн лілхауадис» — Алла тағала жаратылғандарға үқсамайды. Тёңдесі жоқ.

6 — «Қыям бінәфсіһи» — Алла тағала өзінен-өзі бар. Еш нәрсеге мүқтаж емес. Ал, Алла тағаланың бекітілген сегіз сипаты бар.

1 — «Хаят» — Алла тағала тірі, ежелден үнемі тірі. Өзіне тән тіршілік сипатымен тірі. Еш өлмейді. Тіршілігінде денеге, жанға мүқтаж емес. Хаят сипаты.

2 — «Ғылым» — Алла тағала өзіне тән білу сипатымен әр нәрсені әр уақыт, әр жерде болған немесе болашақ қүбылыстарды, жүректегі ойды, көрнеу, жасырынды толық біледі. Алла тағаланың білуінен тыс еш нәрсе жоқ. Ғылым сипаты.

3 — «Сәмәғ» — Аллаға тағала әр нәрсені әр заман толық естиді. Үзақ, жақын, қатты, ақырын есеп емес. Естуде қүлаққа мүқтаж емес. Алла тағаланың есту сипаты.

4 — «Басар» — Алла тағала әр заман әр нәрсені толық көреді. Үзақ-жақын, жарық-қараңғы, көрнеу-көмескі есеп емес. Алла тагаланың көру сипаты.

5 — «Ирада» — Алла тағаланың қалау сипаты. Әлемдегі әр нәрсе бүкіл қүбылыстар Алла тағаланың қалауымен болады. Алла тағала қаламаса болмайды. Алла тағаланың қалау сипаты.

6 — «Қүдірет» — Алла тағала өте күшті. Әлемдегі әр нәрсеге күші басым. Табиғат күштерінің үстінде шексіз күшке ие. Күштілік сипаты.

7— «Кәлам» — Алла тағала сөйлейді. Сөйлеуде тілге, ауызға, дауысқа мүқтаж емес. Өзіне тән сипатымен сөйлейді. Сөйлеу сипаты.

8— «Тәкуин» — Алла тағала жоқтан бар етіп болдырады. Алла тағала бүл әлемдегі болған, болатын, білінген, білінбеген бір түтас әр нәрсенің жаратушысы. Жаратуда қүралға мүқтаж емес. «Бол» дейді — болады. Қорытып айтқанда, Алла тағала ежелден үдайы бар. Басқа еш нәрсеге үқсамайды. Еш нәрсеге мүқтаж емес. Жолдасы, ортағы, теңдесі жоқ. Үнемі тірі, білгіш, қалаушы, күшті, сөйлеуші, естуші, көруші, жаратушы. Осы сипаттарға толық ие. Біз ойлағандай емес, өзіне тән сипаттарға ие. Жаратқан, жасаған «Алла»: түрікше «тәңір», парсыша «Худа», қазақша «Қүдай» деп аталады. Бірақ — тәңір, худа, қүдай деген сөздер «Алла» деген атаудың орнын толтырмайды. Жетпей қалады. Алла тағала «Ла ілаһә іллаллаһ Мүхаммәдур расулүллаһ» делінген көркем сөзге жүректен сеніп, тілмен айтқан — иманды қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ЕКІНШІ

ХҮТПА

ТӘУХИД — АЛЛА ТАҒАЛАНЫ БІРЛЕУ Ж А Й Ы Н Д А . Қадірлі жамағат! Алла тағала Құран кәрімнің Ыхлас сүресінде өз затының біреу ғана екендігі жайлы былай деп түсіндіреді. «Әй, Мүхаммед! Алла тағаланың қандай зат екендігін бізге түсіндір! дегендерге: «ол Алла тағала біреу-ақ. Алла тағала мүңсыз. Еш нәрсеге мұқтаж емес, барлығы оған мұқтаж. Тумады да, туылмады. Әрі еш нәрсе оған тең емес» деп айт. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.) — кімде-кім нағыз ықыласымен — «Алла тағаладан басқа ешбір Тәңір ж о қ » десе жаннатқа кіреді. Және «Алла тағаладан басқа ешбір тәңір жоқ деген сөз жаннаттың жемісі», басқа бір хабарда: «Жаннаттың кілті» деген. Қадірлі жамағат! Алла тағала бүл Ыхлас сүресінде — ол Алла тағала жалғыз, бірнешеу емес, әрі мүң-мүқтажы жоқ, мүңсыз, тумады. Орынбасары, мирасқоры жоқ. Туылмады. Жаңа емес, ежелден бар. Және еш нәрсе оған тең бола алмайды, делінген бейнеде — ашық, әрі түжырымды етіп ортаға қойса, хазірет Пайғамбар (ғ. с ) , кімде-кім шынайы ықыласымен Алла тағаланың бірлігін мойындаса, ол жаннатқа кіреді. Қылмыстарының сазайын тартса да, ақыр мүратқа жетеді. Жаннаттың жемісін жейді. Есігін бір ашады деген мазмүнда үміт береді. Жаратушының бар және теңдессіз екендігіне сенген, оған еш нәрсені теңемеген мұсылман тозақта мәңгі қалмайды. Іншаллаһ, бір қүтылады. Қадірлі жамағат! Сонау көне дәуірде де, осы кезде де дүние халқының арасында екі түрлі көзқарас немесе екі түрлі сенім бар. Біреуі бүл әлемде ие жоқ, өзінен-өзі кездейсоқ түрде жаралды. Өзінен-өзі қүбылып, иесіз басқарылып түрады-мыс дейді. Бүл хурапи көзқарасты атеизм (Алласыз) деп атайды. Екінші көзқарас (сенім) бойынша, әлемді басқарып түрған, табиғаттан үстем бір күш бар. Бірақ ол жеке-дара емес, оның серігі не серіктері бар деп, кейбір табиғат күштерін, айталық: айға, күнге, жерге, отқа, суға тағы басқаларға сиынып, табынатындар болған. Бүндай сенімдерді «шерік», серік қосу — деп, ал, бүндай сенімдегілерді «мүшрик» серік қосушы деп атайды. Баяғы заманнан бері Алла тағала тарапынан дүниеге жіберілген бүкіл пайғамбар атаулылар, осы жоғарғы екі түрлі көзқарасқа тойтарыс бере отырып, елді тәуһидке шақырып, Алла тағаланың бірлігін үгіттеген. Дәлірек айтқанда, барлық пайғамбарлар (тәухидті) жаратқан Алла тағаланы бір деп сенуді, яғни Ислам дінінің негізін уағыздаған. Сондықтан Қүран кәрімде біздерге ғибрат үшін сол пайғамбарлардың қысасы, сондай-ақ пайғамбарларға сенбей қарсы келгендердің жағдайы егжей-тегжейлі түрде баян етілген.

11

Ал, қадірлі жамағат! Алла тағала тарапынан дүниедегі бүкіл адам атаулыға, елші етіп жіберілген ең соңғы Пайғамбар Мүхаммед (ғ. с.) дүниеге келген араб елдері Алла тағаланың барлығын мойындап, бірлігін мойындамаушы еді. Сондықтан тікелей Алла тағалаға жалбарынбай, өздерінше — «Алла тағалаға дәтімізді жеткізеді» деп пүттарға сиынатын еді. Кәғбадағы және маңындағы үш жүз алпыс пүттың ішіндегі Қүранда аттары аталған: «Лат, Ғүзза және Манат» делінген пүттар өздерінше ең қасиетті деп сенгендерінің мүсіндері еді. Және олар «Алла тағаланы» Алла тағала деп, пүттарды «ілаһ» дейтін еді. Сондықтан хазірет Мүхаммед (ғ. с.) оларға: «Ла ілаһә іллалаһ», яғни Алла тағаладан басқа ешбір тәңір жоқ, — деп иман келтіріңдер дегенде, араб елі «ата-бабаларымыздың жолынан айрылмаймыз» деп бас тартып қасарысты. (Бүл тарихи оқиға мәуліт хүтпасында да қысқаша жазылған болатын). Қадірлі жамағат! Бүл Алла тағалаға серік теңеушілік екі түрлі: біреуі Алла тағаланың затына ортақ қосу. Мысалы: христиандар, хазірет Ғайса (ғ. с.)ды, яһудилер, хазірет Ғүзайыр (ғ. с.)ды Алла тағаланың үлы дейді. Және бүрынғы арабтар періштелерді Алла тағаланың қыздары деп телитін еді. Ал, кейбір елдер Алла тағаланың затына серік қоспай, сипаттарына басқаларды теңеген. Мысалы: өлген ата-бабаларының немесе өздерінше қасиетті деп бағалаған адамдардың аруағы бүл әлемде роль атқарады, бізді қорғап-қоршап, көмек етіп қолдап жүреді деп үміт артып, не кесірі тиеді деп қорқып, негізсіз сеніммен аруаққа сиынған, бара-бара аруақтардың мүсіндерін жасап алып, соларға табынатын болған. Қорытып айтқанда, пүтқа табынушылық — аруаққа сиынушылықтан пайда болған. Бүгінге дейін кейбір елдер аруаққа сиынады. Аруаққа сиынушылықты кейбір тарихшылар, өте арырақтан көне сенім десе, кейбіреулері шынайы діннен адасқан елдерді кейініректе тапқан сенімдері «Анамизм» деп атайды. Тарихи деректер бойынша орта азиялық түрік тектестердің Ислам дініне кіруден бүрын «шаман» дінінде болғандығы мәлім. Зерттеушілер, шаманизмді «бақсылық» яғни жынға сиынушылық — дейді. Ал бүгінгі көріністе бақсылар ғана жынға сиынып немесе жын шақырып, жалпы елдің аруаққа сиынғаны байқалады. Негізінен, шаманизмде аруаққа сиынушылықтың болғандығы көрінеді. Өкінішке орай, қазақ елі мүсылман болғаннан кейін, тіпті бүгінге дейін де аруаққа сиынушылықты тастамай келе жатыр. Зерттеушілер: «Қазақ жарым мүсылман. Өйткені Исламнан кейін де көне сенімдері бойынша, аруаққа сиынушылықты тастамады» деп жазады. Қазақ тарихының бірінші томының екі жүз екінші бетінің алтыншы жолында: «Ислам дінінің қосуына қарамастан, қазақтар ата-баба аруағына сиынуды үзақ уақыт сақтады» — деп жазады. Негізінен алып қарағанда, қазақ қауымы аруаққа сиынушылықты үзақ уақыттан кейін де тастаған жоқ. Күні 12

бүгінге дейін үздіксіз жалғастырып келе жатыр. Бүған байланысты арнаулы бір хүтпада жазған едім. Өйткені Ислам дінінде бір Алла тағалага ғана сиыну шарт. Ислам діні негізінен «Тәухид» яғни Алла тағаланы бір деу діні. Алла тағаламен араға ешбір дәнекер қоймай тікелей сыйынуды әмір етеді. Қадірлі жамағат! Қүран кәрімнің беташары, сондай-ақ бір тәулікте оқылатын бес уақыттық қырық рәкағат намазда қырық рет: (иякә нағбүдү уә иякә нәстәғин) яғни «саған ғана қүлшылық істейміз әрі сенен ғана көмек тілейміз» деген үғымда Алла тағала біздерге өзінен басқаға қүлшылық етпеуді, әрі өзінен басқадан көмек тілемеуді әмір етеді. Араб елдері Ислам дінімен қоса ата-бабаларымыздың да дінін тастамай алып жүрсек — деген ойда болғанда, «Исламға бүтіндей кіріңдер!» деген әмір түскен. Және олар: «Алла тағала бізге қаншалық жақын? деп сүрағанда»: Әй Мүхаммед (ғ. с ) , егер қүлдарым мен туралы сенен сүраса, «өте жақынмын, қашан менен тілесе, тілеушінің тілегін қабыл етемін. Ендеше олар да әмірімді қабыл етсін. Және маған сенсін. Әрине, тура жол тапқан болар еді» (2/186) деген мазмүнда Алла тағала қүлдарына тым жақын екендігін, тілегін қабыл ететіндігін, сондай-ақ Алла тағалаға тілегін білдірсе: «Оған күре тамырынан да жақынбыз» (50/16) деп Алла тағаланың адамға күре тамырынан да жақынырақ болғаны ескертіледі. Қадірлі жамағат! Алла тағала бізге мүншалық жақын болғанда, тікелей Алла тағаланың өзіне сиынбай, аруаққа сиыну әсте дүрыс емес. Қүранның әмірлеріне мүлде қайшы екендігі айқын. Сондай-ақ, Алла тағалаға ортақ қосылған болып кешілмейтін күнәға жатады. Дәлірек айтқанда, діннен шығады. Хазірет Пайғамбарымыздан: «Рух не нәрсе?» деп сүрағанда былай жауап берген: «Мүхаммед (ғ. с ) , олар сенен (рух) жан туралы сүрайды: «Ол раббімнің әмірінен. Сендерге өте аз мәлімет берілді» (15/85) деген мазмүнда ғана жауап берілген. Бүл жерде аруаққа сиыну жайлы ешбір дәлел жоқ. Қадірлі жамағат! Қүран кәрім «Тәухид» Алла тағаланы бірлеу мәселесін Фатиха сүресінде: «Саған ғана сиынамыз, сенен ғана көмек тілейміз» деп бастаған бойда жүз он төрт сүреде егжей-тегжейлі түрде ашық дәлелдей отырып, Ыхлас сүресінде: «Алла тағала біреу, мүңсыз, тумады да туылмады және оған еш нәрсе тең емес» деп Алла тағаланың бірлігіне кесімді пәтуа беріп аяқтайды. Сондықтан Фатиха сүресі — Қүранның кілті, Ыхлас сүресі — Қүранның жүрегі деп өте жоғары бағаланған. Егер үш Ыхлас, бір Фатиха оқылса, Қүран кәрімді хатым еткенмен тең сауап болатындығына тығыз байланысты екені айқын. Алла тағала біздерді тек қана өзіне сиынған қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

13

ҮШІНШІ

ХҮТПА

ИМАН ЖӘНЕ АМАЛҒА БАЙЛАНЫСТЫ «Адамдар: «Сендік (иман) келтірдік» деумен сыналмай қалмайтындықтарын ойлай ма? Расында олардан бүрынғыларды да сынаған едік. Сондай-ақ Алла тағала шындықты да етірікті де біліп отырады. (немесе екеуін де мәлімдейді) (29/2-3). Қадірлі жамағат! біреу: «Ла ілаһә іллалаһ Мүхаммәдур расулүллаһ» яғни Алла тағаладан басқа ешбір тәңір жоқ. Мүхаммед (ғ. с.) Алла тағаланың елшісі деп тілмен айтып, жүрекпен бекітсе ғана мүсылман болады. Басқаша айтқанда Ислам дінін мойындаған болады. Бірақ «қәлимә т а и и б ә » деп аталатын осы көркем сөзді тек қана ауызша айтып, жүрегін бермеген, сондай-ақ сол сенімі бойынша Алла тағаланың бүйырғанын орындамаған, дүрыс іс істемеген адамдардың иманы қауіпті болады. Өйткені қүр ғана иман келтірумен, мен мүсылманмын деумен ғана іс бітпейді. Сол иманды сақтау және қорғау шарт. Сол иманды әуелі шын жүректен бекітіп, қорғай отырып, о дүниеге сол сенім және иманға лайық ғамал істеп толық мүсылман болған түрде кету керек. Осындай мүсылман екі дүниеде де қауіп-қатерден қүтылады. Сондықтан мол мархаматтың иесі Алла тағала жоғарыда оқылған аяттарда мүсылмандарға осы жағдайды ерекше ескертеді. Мысалы: қүлшылықсыз, ғамалсыз қүр сенім: «Ашық жерде жанған шам тәрізді, үп еткен жел оны өшіре алады. Сондықтан иманды, ғамал әрі дүрыс іс істеумен нығайту мойнымызға борыш. Былай айтқанда, сол иманға өзіңіз ие болмасаңыз, дүрыс ғамал істеудің орнына діннің тыйым салған: зина, арақ, үрлық, өтірік, кісі хақысын жеу, шадыр мінезділік, тәкәппарлық, ғайбат, өсек-аяң, мақтаншақтық, қүмар ойнау, уәдеде түрмау тағы басқалар сияқты жамандықтардың ортасында жүзіп жүрсеңіздер, бара-бара көңілдеріңіз қарайып, имандарыңыз нашарлай бастап, бүл дәулет қүсының бастарыңыздан үшып кеткенін сезбей қаласыздар. Алла тағала оның бетін ары қылсын!» Қадірлі көпшілік! Әрине, мүсылмандар о дүниеде жаннатқа кіру үшін, бүл дүниеде еңбек етуі, мейлінше тырысуы шарт. Қүр сезбен бола қоймайды. Ауызға салған тамақ та шайнамай жүтылмайды. Дүниенің рахаты да еңбекпен қолға келеді. «Дәнді ексең орасың.» Хазірет Пайғамбарымыз: «Дүние-ахиреттің егіндігі» деген. Жан қиналмай мал табылмайды. Сол сияқты жаннат та оп-оңай қолға кел15

мейді. Сенімі күшті, иманы кәміл мүсылман, — істеген қылмыстарының сазайын тартқаннан кейін жаннатқа кіреді. Қадірлі жамағат! Ислам діні сынақтан өткізбей тек қана: «Алла тағала бір, Пайғамбар х а қ » десе болды жаннатқа кіреді де кетеді демейді. Сондықтан, қүрметті жамағат! Ғамалсыз қүр иманға сеніп босқа жүрмей маңыз беріп еңбек істесеңіздер, дініңізге, дүниеңізге тең қарап, шынайы ынтамен тырысып, Алла тағаланың бүйрығын орындап, Пайғамбардың жолымен жүріңіздер. Үдайы ғибадат істеп имандарыңызды қорғаңыздар. Діни сенім бойынша өмір сүрсеңіздер, бүл дүниеде рахат күн кешіріп, о дүниеде жаннатпен сыйланасыздар. Алла тағала біздерді толық иман иесі етіп иманын қорғап, сеніммен ғамал істеген шынайы мүсылман қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ТӨРТІНШІ

ХҮТПА

ҒИБАДАТ ЖӘНЕ ШАРИҒАТ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрімнің көптеген жерінде: «Иман келтіргендер, әрі салих ғамал істегендер» деп ескертіп отырады. Ал бүл жердегі «Ғамал салих» (салихғамал) түзу ғамал; негізінен ғибадатты қамтумен қатар, барлық ізгі қайыр істерін де қамтиды. Қысқасы, Алла тағалаға қүлшылық етумен қатар, дүрыс ғамал істегенді сондай-ақ түзу ғамал деп Алла тағаланың қосқанын орындап, шектегенінен тиылуды айтады. Қадірлі жамағат! Жоғарыда оқылған аят кәрімеде: «Әй, адамдар! Сендерді, сендерден бүрынғыларды да жаратқан Раббыларыңа қүлшылық етіңдер, әрине, сақтанған боларсыңдар» (2/21) деп әмір береді. Міне, бүл аят кәримеда Алла тағала бүкіл адам атаулыны: өздеріңізді, әрі бүрынғыларды жаратқан Алла тағалаға қүлшылық етіңдер. Сонда ғана дүниеде қате көзқарас пен жаңсақ істерден «Ахиретте азаптан сақтанған боласыңдар», деп жаратқан Алла тағалаға ғана қүлшылық етуге шақырады. Және хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Шын мәнінде Алла тағала бейнелеріңе, байлықтарыңа көз салмайды. Тек қана жүректеріңе, істегендеріңе қарайды», дейді. Яғни Алла тағала байлықтарыңа, сыртқы бейнелеріңе мән бермейді. Алайда ықыластарың мен істеген істеріңе мән беріп, ықыластарың таза, ғамалдарың дүрыс болса, жоғары бағалап мукапаттандырады. Қадірлі жамағат! Кейбіреулер: «Қүлшылық істемесек те жүрегіміз түзу» дейді. Бірақ бүл хадис бойынша жүрек түзу болумен қабат ғамалы да болу қажет. Сондықтан жүрек те түзу, ғамалы да болуға тиіс. «Ғибадат» деген сөздің үғымы: «Қүлшылық». Ал қүлшылық — жаратқан Алла тағаланың біздерге берген әртүрлі ізгіліктерінің шүкіршілігі үшін бүйрықтарын орындап, тек қана өзіне жалбарына сыйынып, тілек тілеумен атқарылады. Сондай-ақ Алла тағаладан тілейтін тілекті «дүға» деп атайды. Сондықтан дүға қылу — тілек тілеу деген үғымды береді. Дүғаның немесе Алла тағаладан тілейтін тілектің ең абзалы Фатиха сүресі. Сондықтан намаздың әр рікәғатында Фатиха сүресін оқу уажип болып бекітілген. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Тілек-ғибадаттың миы. Яғни тілексіз ғибадат — мисыз адамдай» деген үғымда және 40-шы сүренің 60-шы аятында: «Раббыларыңнан (иелеріңнен) ғана тілеңдер, тілектеріңді қабылдаймын. Шын беріліп маған қүлшылық етуден паңсынғандар, қор болып тозаққа кіреді» делінген. Ал ғибадаттардың ең кәмалы намаз. Өйткені намаз, әуелі әр түрлі ластықтан тазарып, дәрет алып, Алла тағаланың хүзырында бар ықы18

ласпен қайта-қайта тік түрып, қол қусырып: «Саған ғана ғибадат етеміз, әрі сенен ғана көмек тілейміз» деп жалбарына иілген бойда етпеттеп сәждеге бас қойып жатып және отырып тілеген тілектерден түрады. Сондықтан хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Намаз — діннің тірегі» деген. Қадірлі жамағат! Біз Алла тағалаға қүлшылық етпесекте Алла тағалаға ешқанадй пайда, зиян келмейді. Сондай-ақ Алла тағала пенделерінің ғибадат қүлшылығына мүқтаж емес. Қүлшылық істесек пайдасы, істемесек зияны өзімізге болады. Қадірлі жамағат! Бүл жерде сіздерге ескерте кететін өте елеулі бір мәселе: жоғарыда аят, хадис арқылы дәлелденгеніндей дүға ету немесе тілек тілеп сиыну ғибадаттың негізі болғандықтан, тек қана Алла тағаладан тілеп, Алла тағалаға сиыну — Алла тағалаға еткен қүлшылығың болып табылады. Ал Алла тағаладан басқаға сиынып, одан тілек тілеу — Алла тағалаға теңдес етілген болып кешілмейтін күнәға душар етеді. ФАТИХА СҮРЕСШЩ ТІЛЕК ТҮРШДЕП ҮҒЫМЫ Бүл үшы қиырсыз дүниедегі көрнеу, көмес, білінген, білінбеген, болған немесе болатын әр нәрсені, тіпті біртүтас әлемді жоқтан өз қүдіретімен бар етіп жаратушы, ежелден мәңгілікке дейін тәрбиелеп, меңгеруші үлы Алла тағалаға, сондай-ақ бүл дүниеде өзін таныған, танымаған, барлығын, бірлігін мойындаған, мойындамағандардың бар екендігіне сенген, сенбегендердің, тіпті жоқ деп мүлде нанбағандардың немесе көп деп затына, сипатына теңеу етіп, ортақ қосқандардың баршасына және жер шарында топырақты, суды, ауаны, күннің жарығын, ыстығын, айдың сәулесін, жаңбырдың берекетін, өсімдіктерді, кендерді және хайуанатты пайдаланып өмір сүрулеріне «рахман» сипатымен кеңшілік етіп, мүмкіндік беруші үлы Алла тағалаға, ал, ахиретте болса, өзін танып бар және бір екенідігіне толық сеніп, иман келтіріп бүйрықтарын орындап, қүлшылық істеген, бірақ кейбір кемшіліктермен хүзырына барған иманды қүлдарына «рахим» сипатымен ерекше мархамат етуші үлы Алла тағалаға, сондай-ақ қиямет күнінің де иесі болған үлы Алла тағалаға барлық мақтау лайық. Ол әлемдерді меңгеріп, тәрбиелеуші иесі! Аса қамқор ерекше мейірімді және қиямет күнінің де иесі. Үлы Алла тағала, барлық мақтау өзіңе тән. Сондықтан саған ғана қүлшылық етіп сиынамыз. Әрі өзіңнен ғана көмек тілейміз. Біздерді өзің әртүрлі нығметпен сыйлаған, қаһарыңа үшырамаған, жолдан адаспаған бақытты қүлдарыңның тура жолына сала көр! Әмин!

19

ШАРИҒАТ ЖАЙЫНДА (ҚОСЫМША ХҮТПА) Шариғат деп діннің заңды ережелерінің жиынтығын айтады. Ал бүл шариғат: Бірінші «ығтиқад» — сенім. Екінші «ғибадат» — қүлшылық. Үшінші «мүғамілат» — қарым-қатынас, іс жүзіндегі шарттар болып үш түүрлі негізге айрылады. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) қайтыс болғаннан кейін де Ислам діні барған сайын етек алып, араб елдерінен тыс елдерге мейілінше жайыла бастағандықтан, Ислам ғүламалары мүсылмандарға оңайлық тудыру үшін белсене кірісіп, міндетті түрде тырыса отырып: «Қүран кәрім және хадис шарифке сүйене жоғарыдағы үш тақырыпқа байланысты кітаптар жазып шығарды. Сенімге байланыстысын «ғақайд», кейінгі екі тақырыпты қамтыған кітаптарды: «фықыһ» деп атайды. Егер мүндай болмағанда әр адамның немесе елдің Қүран мен хадистерден шешім шығарып, соған сәйкес ғамал жасауы мүмкін емес еді. Бүл ғалымдардың ең көрнектілері төртеу.

1. Нүғман Сабитүлы, (имам Ағзам) зор имам, Әбу Ханипа деп те аталады. һіжри (80—150) Күфе қаласында туылып, Бағдат қаласында қайтыс болған.

2. Имам Мәлік Әнасүлы, һіжри (93 — 179) Мәдине қаласында туылып және сонда қайтыс болған.

3. Ахмад Ханбалүлы, һіжри (124 — 241) Бағдат қаласында туылып және сонда қайтыс болған.

4. Мүхамед шафиғ Ыдырысүлы, һіжри (150 — 206) Ғазза қаласында туылып, Мысырда қайтыс болған. Бүл төрт белгілі имамдардың араларында кейбір үсақ мәселелерде ғана қайшылық бар. Бірақ Ғақайыдта қайшылық болмагандықтан төртеуін де мойындаймыз. Имам ағзамның Ғақаид жөнінде жазған «фықһи әкбар» зор фықыһ атты кітабы бойынша ығтиқад еткен, сенген төрт мәзһаптағыларды: әһлі сүннәт уәл — жамағат немесе сүнни, яғни Пайғамбардың жолымен жүргендер деп атайды. Дүние жүзіндегі бір миллиардтан артық мүсылмандардың төрттен үші сүнни жолын үстаған мүсылмандар болып табылады. Біз солардың ішінде имам Ағзамның мәзһабында ханапи боламыз. Басқа, төрттің үшеуі: маліки, ханбали және шафиғи болады. Намазда осы төрт мазһаптағы мүсылмандар бір-бірінің имамдарына үйып оқи береді. «Әһлі сүннәт уәл жамағат» деп «ығтиқадда» және ғамалда хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) мен сахабаларына (жолдастарына) ергендерді атайды.

20

ШАРИҒАТТЫҢ ДӨЛЕЛДЕРІ

Негізінен шариғат төрт түрлі дәлелге тіреледі. Мүны «төрт дәлел» деп атайды. Бірінші: «кітап», Қүран кәрім. Қүран кәрімнің басқа тілге аударылғанын «тәпсир» деп атайды. Екінші: «хадис шәриф», ал бүл хадис шәриф үш негізге бөлінеді.

1. Хадис қаули: хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның сөйлеген сөздері.

2. Хадис фіғли: хазірет Пайғамбарымыздың істеген істері.

3. Хадис тақріри: Сахабалар істеген кейбір істі көргенде Пайғамбарымыз еш нәрсе демегендері. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) ның бүл мүбарак хадистері жинақталып бірнеше кітап халына келтірілген. Бүл хадистерді жатқа алып жалғастырушыларды рауый деп, ал жинақтап кітап қалпына келтірушілерді «мүхаддис» деп атайды. Бүл хадис кітаптарының ішіндегі ең мықтылары алтау. «Сыххахи сітте», яғни алты дүрыс кітап деп атайды. Бүл хадис кітаптарының әрқайсысы бірнеше том кітаптан түрады. Бірінші: Сахихүл Бухари. Бүқаралық Мүхаммед Исмағилүлы жинақтаған. (194 — 256 һ). Мәшһүр имам Бухари. Қүраннан кейінгі ең мықты кітап. Екінші: Сахихы Мүслім. Мүслім Әлхажжажүлы (204 — 261 һ). Нышапүр Хорасандық. Жинақтаған. Үшінші: Сүнани Әбудауыд (202 — 275 һ). Жыстандық Дауыд Ашғашүлы жинақтаған. Төртінші: Сүнани Тірмизи. Жинақтаған тірмиздік Ғайсаүлы Мүхамед (209 —289 һ). Бесінші: Несаий, жинақтаушы: Ахмет Шүғайыпүлы. (216 — 303 һ). Хорасанның Неса деген жерінде туылып, Ремла деген жерінде қайтыс болған. Алтыншы: Сүнаны Ібни Мажә, жинақтаған: Қазуындық Әби Ғабдолла Мүхаммедүлы (207 — 275 һ). Мүжтәһид: ыжтиһад ету сипатына ие болған кісі. Яғни дини үкімдерді, зор еңбек етіп дәлелдеген кісі деуге болады. Сондықтан мүжтәһид болу оңай-оспақ бір жүмыс емес. Ыжтиһад жасау үшін арабшаны, Қүран және хадистерді бүкіл егжей-тегжейлерімен білу қажет. Сондай-ақ фықыһ қағидалары бойынша ыжтиһад жасаудың нелерде дүрыс, нелерде бүрыс екендігіне байланысты мәселелерді білумен қатар, мол мәдениетке, әрі терең сезім және зеректік қабілетке ие болу керек. Үшінші: Қыяс: мүжтәһидтер Қүран немесе хадистерде ашық дәлелі шықпаған кейбір мәселелер жөнінде ойластырып, сондай не соған жақын бір мәселеде аят, хадистерде қандай шешім болған бол21

са, соны көз алдыға үстай отырып, шешім жасаса, мүны қыястық дәлел деп атайды. Ал, аят хадистердегі ашық дәлелдерді «нас» деп атайды. Сондықтан нас болмаған жерде қыяс дәлел болады дейді. Ыжмағ: Яғни мүжтәһидтердің нас болмаған бір дәлелде бірлесуі. Мүны ыжмағ үммет, үмметтің бірлесуі деп атайды. Ислам шариғаты осы төрт түрлі дәлел арқылы бекіген. Сондықтан бүл төрт түрлі дәлелдің біріне сүйенбеген мәселе Ислам шариғаты түрғысынан кәдеге аспайды. Мүкәллеф, баліғ: есі дүрыс, ересекті, мүкәллеф, баліғ деп атайды. Шариғат бойынша ер бала он екі жасында, қыз бала тоғыз жасында ер жетіп, «баліғ» болады. Бүларды балағатқа толды деп атайды. Сондықтан бүлардың шариғат бүйрықтарын орындаулары, тыйған істерінен міндетті түрде тиылулары шарт. Әрине, есалаң, жындылар мен балағатқа толмағандар міндетті емес. ШАРИҒАТ ХҮКІМДЕРІ

Шариғат бойынша мүкәллефтер мен ер жеткендерге жүктелетін немесе тиылатын сегіз түрлі хүкім бар. Олар мыналар: парыз, уажіп, сүннет, мүстахап, мүбах, харам, мәкрүһ, мүфсит. Ал енді бүл сегіз үкімге біраз тоқталып өтейік.

1. Парыз: Түжырымды түрде әмір беріліп, ашық дәлел арқылы бекітілген хүкімдер. Парызды орындаушылар зор сауапқа ие, орындамаушылар зор ғазапқа душар болады. Парызды мойындамаған діннен шығады. Исламның бес парызы бар. Парыз екі түрлі: парыз ғайін, парыз кифая. Парыз ғайінді, әр мүкәллефтің міндетті түрде дербес өзінің орындауы шарт. Мысалы: бес уақыт намаз, рамазан айының оразасы, зекет, хажылық және әке-шешелерін бағу тәрізділер. Парыз кипая, мүкәллефтердің кейі орындаса, орындамағандардың да мойнынан түседі. Егер түгел орындамаса барлығы жауапкер болады. Жаназа намазын өтеу, сәлем алу тәрізділер.

2. Уажіп: Негізінен түжырымды болмаған ой дәлел арқылы бекітілген хүкімдер. Орындаушылар сауапқа ие болады да, орындамаушылар ғазапқа душар болады. Уәжіпті мойындамаған діннен шықпайды. Күнәкар болады. Үтір намазы, екі айт намазы, қүрбан шалу, жақын туыстарын асырап бағу сияқтылар.

3. Сүннет: Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның парыз, уажіптен басқа өздігінен істеген істері. Сүннет екі түрлі: а. Сүннет мүәкәде. Бекітілген сүннет: Сүннетті орындамағандар Пайғамбарымыздың шапағатына лайық болмайды, орындағандар ғана лайық. Таң намазы, бесін, ақшам, қүптан намаздарының және жүма намазының сүннеттері сияқтылар.

22

б. Сүннет ғайри мүәккәде — бекітілмеген сүннет. Хазірет Пайғамбарымыздың көбінесе орындап, кейде қалдырған істері. Екінті және қүптан намаздарының алдындағы төрт рикғат сүннеттер сияқтылар.

4. Мүстахап: Пайғамбарымыздың кейде орындап, кейде қалдырған істері. Бүларды орындаушы сауапқа ие болып, орындамаушыларға еш нәрсе болмайды. Бүларды: мәндуп, тәтаууығ деп те аталады. Нәпіл намаз, нәпіл ораза, нәпіл садақалар тәрізділер.

5. Мүбах: сауабы да, күнәсы да жоқ істер. Мысалы: отыру, түру, үйықтау, ішіп-жеу сияқтылар.

6. Харам: істелмеуіне (қалдырылуына) түжырымды түрде әмір беріліп, ашық дәлел арқылы бекітілген хүкімдер. Харамды істеушілер зор ғазапқа душар, сақтанушылар зор сауапқа ие болады. Харамды мойындамағандар діннен шығады. Мысалы: кісі өлтіру, зина істеу, үрлық жасау, арақ ішу, қүмар ойнау, біреудің бір нәрсесін тартып немесе алдап алу. Тікелей айтқанда кісі хақын жеу сияқтылар. Сондай-ақ парыз болған шариғат хүкімдерін орындамау да харамға жатады.

7. Мәкрүһ: Негізінен түжырымды болмаған, ой дәлел арқылы хүкім етілген, жек көрінішті істер. Сақтанушылар сауапқа ие болады, істеушілер азапқа душар болады. Мәкрүһті мойындамағандар діннен шықпайды. Күнәкар болады. Мәкрүһ екіге бөлінеді: мәкрүһ тахрими — харамға жақын мәкрүһ, мәкрүһ тәнзиһи — халалға жақын мәкрүһ. Уәжіп болған бір ғамалды орындамау, харамға жақын мәкрүһке жатады да, харамға жақын мәкрүһтен бой тарту уажіпке жатады. Негізінен халалға жақын мәкрүһті істеуші азапқа душар бола қоймайды. Сүннет және мүстахап болған ғамалдарды орындамау халалға жақын мәкрүһ болады. Сондай-ақ халалға жақын мәкрүһтен аулақ болу мүстахап болады. Мысалы: дәл күн батып бара жатқанда намаз оқу харамға жақын мәкрүһ, оң қолмен сіңбіру халалға жақын мәкрүһ болып табылады.

8. Муфсит: Бүзушы деген үғымда, негізінен бүл өз алдына бір хүкім болмаумен қатар, басталған бір ғибадатты бүзатын бір әрекет. Айталық: намаз оқып түрып сөйлеу намазды, ораза үстаушы ішіп-жесе оразаны бүзады. Алла тағала біздерді, шариғатына бой үсынып, тыйған істерінен сақталған ықыласты қүлдарынан ете көрсін. Әмин!

БЕСІНШІ

ХҮТПА

ПЕРІШТЕЛЕРГЕ, КІТАПТАРҒА, ПАЙҒАМБАРЛАРҒА, АХИРЕТ КҮНШЕ ЖӘНЕ ТАҒДЫРҒА СЕНУ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Құран кәрімнің «Ниса» сүресінің жүз отыз алтыншы аятында. Алла тағалаға, пайғамбарларына, кітаптарына, періштелеріне және ахирет күніне сену жайлы былай деген: «Әй, мүміндер, Алла тағалаға, Пайғамбарына және Пайғам- барына түсірген Қүранга сондай-ақ, одан бұрынғы түсірген кітапқа иман келтіріңдер. Ал кімде-кім Алла тағалаға, періштелеріне, кітаптарына, елшілеріне және ахирет күніне қарсы шықса, сонда ол қатты адасты. Және хазірет Пайғамбарымыз: «Періштелер Алла тағаланың көктегі айгақтары, сендер жердегі айғақтарысыңдар» деген. Өткен хұтпаларда Алла тағаланың барлығына, бірлігіне иман келтіру туралы қысқаша түсінік берілген еді. Ал енді бұл хұтпада періштелер, кітаптар, пайғамбарлар, ахирет күні және тағдырға байланысты негізгі мәселелерге біраз тоқталып өтейік. Бүл сенімді «иман мүфассал», толық иман деп атайды. «Әментү біллаһи»: Алла тағалаға иман келтіру жоғарыдағы хұтпада өтті. «Уә мәләһикәтиһи» — періштелерге иман келтіру. Періштелер Алла тағаланың нұрдан жаратқан ақыл иесі құлдары. Олар нұрдан жаратылғаны үшін біз оларды көре алмаймыз. Басқаша айтқанда оларды көре алатын қабілет жоқ. Мысалы, біз микробты, рухымызды және ауаны көре алмаймыз. Біздің бір затты көре алмауымыз, ол нәрсенің жоқтығын дәлелдемейді. Періштелердің бар екендігі, әрі сипаттары Қүран кәрімнің сексеннен астам жерінде баян етілген. Сондықтан періштелердің барлығына нақты сенеміз. Періштелер әртүрлі бейнеге кіреді, аталық, аналық (жыныстық) сипаттары жоқ. Ішіп, жемейді. Алла тағалаға мүқият ғибадат етумен болады. Еш қарсы келмейді. Кейбірі жер жүзінде, кейбірі көкте болады. Қанаттары бар, ұшады. Кейбірі ғарш ағлада болады. Адам баласының жарылқануы үшін тілектес болады. Алла тағалаға жақын, әрі ірі төрт: Жебрейіл, Микайіл, Ғазрайіл және Ісрафил деп аталатын періштелер бар. Жебрейіл — Пайғамбарларға Алла тағаланың әмірін уахи етеді. (Жалғастырады). Микайіл — Алла тағаланың әмірі бойынша бүл әлемдегі табиғат құбылыстарын басқарады. Ғазрайіл: — Ажалы жеткендердің жанын алады.

25

Ісрафил — Қиямет күні бірінші сұр үрлегенде барлық жәндіктер өліп, екінші сүр үрлегенде қайта тіріледі. Кірәмән Катибин — Екі періште: адам баласының әрекеттерін жазады. Мүнкір-Нәкір — Екі періште: қабырға қойылғандардан сүрақ сүрайды. Забани деп аталатын он тоғыз періште тозақ істерін басқарса, тағы бір періштелер жаннатқа кіргендерді қарсы алу міндеттерін атқарады. Алла тағала кейде періштелер арқылы көмек берсе, кейде апатқа үшыратады. Басқаша айтқанда, рахмет періштелері және ғазап періштелері бар. Рағыд сүресінің он бірінші аятында: «Әр кімнің алды-артын Алла тағаланың әмірі бойынша қорғаушы (періштелер) бар», деген мазмүнда Алла тағаланың әмірі бойынша періштелердің қорғайтындығы ескертіледі. Тахрим сүресінің алтыншы аятында: «Олар Алла тағаланың өздеріне берген әмірлеріне қарсы келмейді», яғни періштелер Алла тағала нені бүйырса соны орындайды. және Нәжім сүресінің жиырма алтыншы аятында: «Көктерде қаншалаған періштелер бар. Алла тағала қалап разы болған кісісіне рүхсат бермейінше олардың шапағаты (болысуы) еш нәрсеге жарамайды». Демек, Алла тағала қалап, рүхсат бермесе періштелердің шапағат етулері, яғни болысып, арашалаулары кәдеге аспайды. Періштелердің санын Алладан басқа ешкім білмейді. Қадірлі жамағат! Алла тағала тарапынан дүниедегі және ахиреттегі бірқыдыру елеулі қүбылыстарға қатынастырылып, жүмсалып отырған періштелердің — қорғап, арашалап, болысуларын, яғни шапағат етулері, Алла тағаладан бүйрықсыз іске аспайтындығы ескертіліп, «Ағузү біллаһи» делінген түрде бір Алла тағалаға ғана сиынып жалбарыныңдар деп түжырымды да елеулі әмір бойынша ашық бүйрық беріліп отырғанда екі дүниеде ешбір ролі болмаған аруаққа сыйыну мүлдем қате, Ислам дінінің, негізгі «сеніміне» үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Аруаққа сиынушылық «Анамизм» делінген ежелден халық арасында қалыптасып сіңген көне қүрафи діннің қалдықтары екендігін, өкінішіке орай халқымыз білмейді. Бүл негізсіз сенімге қарсы шығуды, сондай-ақ оны тастауды ата-бабаны қорлау деп ойлайды. Сондықтан бүл қүрафи, Ислам дініне қайшы сенімді тастауға батылдық ете алмайды. Өйткені «Анамизм» сенімі Ислам дінінен көптеген ғасырларша бүрыннан жалғасып келе жатыр. Бүл сенімнің дүрыс емес екендігін түсіндіріп айтқан да кісі болмаған. Сондықтан бүрынғы моллалар неге айтпаған дейтіндер де болады. Бірақ 26

бүрынғылардың айтпағандығы бүл мәселенің дүрыстығына дәлел бола алмайды. Алла тағала өзі оңғарсын. «Уә күтүбиһи»: Кітаптарына иман келтіру. Алла тағала, ақыл-ой, сана-сезімдермен толық қамдап, жіберген елшілерімен бірге — әлеуметке бүйрықтары мен тыйымдарын білдіру үшін Алла тағаланы мойындаса да, бүйрықтарын біліп орындай алмайтын еді. Сондықтан пайғамбарлардың кейбіріне бірнеше жапырақ түрінде бүйрық түскен. Бүларды: «Сахифа сүхуф», яғни жапырақ — жапырақтар деп атайды. Хазірет атамыз Адам (ғ. с.)ға он, хазірет Шид (ғ. с.)ға елу, хазірет Ідіріс (ғ. с.)ға отыз және хазірет Ыбраһим (ғ. с.)ға он сахипа түсірілген. Ал ірі кітаптар төртеу. Хазірет Дауыд (ғ. с.)ға Зәбур, Хазірет Мүса (ғ. с.)ға Тәурат, Хазірет Ғайса (ғ. с.)ға Інжіл және Хазірет Мүхаммед (ғ. с.)ға Қүран кәрім түсірілген. Бірақ Қүран кәрімнен басқасында сенім қалмады. Өйткені көп өзгерістерге үшыраған. Бақара сүресінің жетпіс тоғызыншы аятында: «Сондай кітаптарды қолдарымен жазып, сонан соң аз ақшаға (дүниелікке) сату үшін «осы Алла тағаланың қасынан келгені» дегендерге, «олардың қолекі жазғандарына, оны сатып тапқан табыстарына қандай өкініш» дейді. Бүгінгі қолдағы Зәбур, Тәурат, және Інжілердің Алла тағала тарапынан жіберілді деген қүр аты ғана бар. Өйткені бүлардың кімдер тарапынан жазылғаны белгісіз. Тіпті егер нағыз негізгі нүсқалары болса да, Қүран түскеннен соң олардың, хүкімдері күшінен қалды. Біз мүсылмандар негізгі нүсқаларына сеніп иман келтіреміз. Бірақ яһудилер мен христиандар Қүранды мойындамайды. Тәураттың негізгі нүсқасы жоқ. Өйткені үрпақтарының бастарына түскен (келген) үзақ тарихи күйзелістер, аянышты ауыр азаптар мен қүлдықтар және түтқын болу салдарынан жойылып кеткен, түгел жатқа алған да ешкім болмаған. Ал Інжілге келсек, негізінен Тәураттың жалғасы болып, біраз үгіт-насихаттар қосылған. Тәураттың үкімдері бойынша ғамал істелетін еді. Хазірет Ғайса (ғ. с.)ның үш жылдық Пайғамбарлық дәуірінде небары он екі немесе он жеті хауарилардан басқа ешкім мойындап иман келтірмеген. Сондай-ақ яһудилер өте қатты қарсылық көрсетіп, тіпті хазірет Ғайса (ғ. с.)ның көзін жоймақшы болған. Ғайса (ғ. с.)ның заманында етек алып жайыла алмаған Інжілдің қайда қалғаны белгісіз. Өйткені яһудилер Інжілге де мейлінше қарсы еді. Бүгінгі христиан27

дардың қолындағы Інжіл хазірет Ғайса (ғ. с.)нан көптеген заман кейін жазылған. Бір замандарда әркім Інжіл жаза-жаза өте көбейіп кеткендіктен, Шығыс рома императоры Константин Милади 325 жылы Ыстамбул қаласының шығыс жағындағы «Ізнік» қалашығында бір дини жиналыс жасауға әмір береді. Міне, сол жиналыста бүрын жазылған көптеген Інжілдердің ішінен Матта, Юханна, Лүқа және Марқос атты төртеуі қабылданады. Ал, Қүран кәрім, Алла тағала тарапынан ең соңғы Пайғамбар Мүхаммед (ғ. с.)ға Жебреиіл (ғ. с.) арқылы (611 — 632) жиырма үш жылда араб тілінде түсіріліп, тамамдалған болатын. Бүл қасиетті Қүран кәрім, отыз пара, жүз он төрт сүре, алты мың екі жүз жиырма сегіз аят немесе шамалы артығырақ. Бүл қасиетті Алла тағаланың сөзі, аяттарының тәртібі де сондай-ақ ешбір сөзі, Алла тағала тарапынан хазірет Мүхаммед (ғ. с.)ға қандай түсірілген болса, сол қалпында түп-түгел жалғасты түрде сақталып келді. Өйткені хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) Алла тағала тарапынан әр келген сүренің қай орынға жазылатынын, арнаулы уахи жазушыларына дүрыс жаздырып отырған. Және көптеген сахабалар жаттап алып отырған. Пайғамбарымыз қайтыс болғанда, сахабалардың саны неше жүз мыңға, Қүран жаттаған қарилардың саны жүзге жетті десек, артық айтылған болмайды. Хазірет Әбубәкірдің халифалығы заманында, әрі уахи жазушысы, әрі қари Сәбитүлы Зәйіттің қарамағындағы бір қоғам тарапынан өте үқыпты түрде ел арасындағы Қүран беттері бір ортаға жиналып, әр сүренің аяттары хазірет Пайғамбарымыздың көзі тірісінде жаздырған тәртібі бойынша, кітап етіліп жазылып хазірет Ғүсманның халифалығы заманында сол Қүран нүсқалары көбейтіліп тарқатылған. Міне, сондықтан Қүран кәрім заманында жазылып, әрі жүздеген қаридың жадында сақталған бойда бүгінгі күнімізге дейін жетіп келді. Ал, бүгін дүниенің төрт бүрышында ең соңғы техникалық мүмкіндігі бар баспаханаларда миллиондаған нүсқасы басылумен қатар, миллиондаған қарилер жатқа оқуда. Бүдан былай қияметке дейін жалгаса беретіндігі сөзсіз. Онымен қатар бүкіл мүсылман тілдеріне сондай-ақ басқа да тілдерге аударылуда. Өйткені Алла тағала он бесінші сүренің тоғызыншы аятында: «Расында Қүранды біз түсірдік. Әрі шын мәнінде оны біз қорғаушымыз» деген. «Уә рүсүлиһи» — пайғамбарларына иман келтіру: Алла тағала қүлдарына бүйрықтарын жалғастыру үшін ел арасынан елші белгілеген. Бүны пайғамбар деп атайды. Періштелер арқылы пайғамбарларға берілген бүйрықтарды «уахи» деп атайды да, ол пайғамбарлар арқы28

лы халыққа көрсетілген ғажайып нәрселерді, «мүғжиза» дейді. Пайғамбарлар, іші-тысы бірдей таза, аса зерек, тым парасатты, Алла тағаланың әмірлерін халыққа толық жалғастырарлықтай қабілетті майталман тұлғалар болып, өтірік, өсек, арсыздық, қиянат сияқты кінәләрдан мүлде пәк, бастарына қандай қауіп-қатер төнсе де бүлжытпай Алла тағаланың бүйрықтарын орындаудан әсте бас тартпайтын аса сабырлы, ерекше қажырлы, өте батыл, мызғымас толғамды кісілерден болған. Алла тағала тарапынан кітап түсірілгендерді «расул — мүрсәл» (елші) деп атайды да кітап түсірілмегендерді «нәби — әнбия» (хабаршы) деп атайды. Пайғамбардың ең бастапқысы, хазірет Адам (ғ. с ) . Ең соңғысы хазірет Пайғамбарымыз. Мүхаммед (ғ. с ) . Бүл екеуінің арасында қанша Пайғамбарлар келгені мәлім емес Ал қанша Пайғамбар келген болса да барлығын мойындаймыз. Барлығы хақ Пайғамбар. Алла тағаланың елшісі. Қүран кәрімде аттары аталған Пайғамбарлар мыналар: Адам, Ыдырыс, Нүх, һуд, Салых, Лүт, Ибраһим, Исмағил, Исхак, Якуб, Юсуф, Шүғаип, Мүса, һарун, Дауыд, Сүлеймен, Әййуп, Зүлкәпіл, Юнус, Іляс, Әлясағ, Зәкәрия, Яхя, Ғиса-(Ғайса) және Мүхаммед (ғ. с ) . Лүқман, Ғүзайыр және Зүлқарнайын — үшеуінің Пайғамбарлықтарында қайшылық (күмән) бар. Пайғамбарлардың толық жағдайын Қүран кәрімнен және «Қасасүл Әнбия» (Пайғамбарлар қиссасы, Пайғамбарлар тарихы) деген кітаптардан оқуға болады. «Уәл қадәри хайриһи уә шәрриһи міналлаһи тағала». Яғни жақсы, жаман, болашақ тағдырдың Алла тағаладан екендігіне иман келтіру. Алла тағаланың ежелден мәңгілікке дейін болатын қүбылыстардың мезгілін, орнын, бейнесін, қайтып, қашан, қалайша болатындығын, білетіндігін тағдыр деп атайды. Қорытып айтқанда, ешбір нәрсе өзінен-өзі болмайды, Алла тағаланың білуі, қалауымен болады. Бүл жерде «қырық жыл қырғын болса да ажалды өледі», «Алла тағаладан бүйрықсыз шыбын шақпайды» деген екі мақалды ескерткім келеді. «Уәл яумәл ахири уәлбағсу бағдәл мәут». Яғни ахирет күніне және өлгеннен кейін тірілуге иман келтіру. Ахирет күніне және өлгеннен кейін қайта тірілуге сену Алла тағалаға сену болып табылады. Өйткені өлгеннен кейін қайта тірілу Алла тағаланың қүдіретінің елеулі бір дәлелі және хазірет Пайғамбарымыздың бекітуі болғандықтан 29

ахирет күніне және өлгеннен кейін қайта тірілуге сенбеу Ислам дінінің негізін мойындамаған болады. Ойлап қарасақ, тірі қүстан өлі жүмыртқаның шығуы, жансыз жүмыртқадан жанды, тірі балапанның шығуы, міне, бүл қүбылыстардың мылқау, олақ табиғаттың ғана жүмысы емес, бір шебер қүдіреттің ісі екендігін талас көтермейді. Ал, өзіміз де бір күндері дүниеде жоқ едік. Бір тамшы жансыз судан пайда болып дүниеге келу қарсаңында бірнеше қүбылыс кезеңдерінен өтіп барып дүниеге келдік, және бүл дүниеден жоқ боламыз. Әрине, бүған ешкім таласпайды. Тағы Алла тағаланың қүдіретімен және қайтадан бар боламыз. Біз, мүсылмандар, қияметтің болуына, аят, хадистер бойынша дәлелденіп, бекітілгендігі үшін күдіксіз сенеміз. Шын жүректен бекітіп, тілмен айтамыз. Әрине, бүл дүниенің соңы бар. Бір күні әлемнің тәртібі өзгеріп, қиямет-қайым болады. Басқаша айтқанда заман ақыр болады. Бірақ қашан болатыны мәлімсіз болғанмен біздің өміріміз шекті. Өлгеннен бастап қиямет табалдырығын аттаған боламыз. Мейлі қиямет қашан болса, сонда болсын. Қияметке дейін «Бәрзах әлемі» делінген көмескі өмір жалғаса береді. Қиямет басталғанда бір Алла тағаладан басқа бүкіл жан иесі өледі де, Алла тағаланың қүдіретімен қайта тіріліп, ғарасат майданына жиналады. Әркімнің дүниедегі жақсы, жаман істері есептеліп, таразыға тартылады, кімнің кімде хақысы болса, алынып, жақсылығы ауыр тартқандар Сыйрат көпірінен өтіп, жаннатқа кіреді де, жамандығы ауыр тартқандар тозаққа түседі. Алла тағала біздерді жаннатқа кіретін қүлдарынан ете көрсін. Әмин.

АЛТЫНШЫ

ХҮТПА

НАМАЗДАҒЫ ШАРИҒАТ ХҮКІМДЕРІ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрімнің көптеген жерінде намазға байланысты дәріптеу, ескерту және бүйрық түрінде баян еткен. Сондай-ақ екінші сүренің екі жүз отыз сегізінші аятында: «Намаздарға сондай-ақ орта намазға сақтық істеңдер. Алла тағалаға бой үсынған түрде түрыңдар». Ягни, «әй мүміндер, үқыпты және жалғасты түрде намаздарды уағыңда өтеңдер. Әсіресе, екінті намазын өтеңдер. Өйткені екінті намазына періштелер куә болады. Және бойүсына отырып шын ынтамен ғибадат істеп, намазға түрыңдар», деген мазмүнда намаз оқуды әмір өтеді. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) сахабаларына: «Көрдіңдер ме? Егер біреулеріңнің есігі алдында бір өзен болып, әр күн соған бес рет шомылса, кірден жүрнақ қалар ма еді», дегенде сахабалар: «Әрине, кірден еш нәрсе қалмас еді», — деп шу ете түсті. Сонда Пайғамбар (ғ. с.): «Міне, намаздар, сол сияқты, Алла тағала қателіктерді сонымен жояды» деді. Намазға байланысты бүл ашық түндегі «соқырға таяқ үстатқандай» миға қонымды, етіп айтылғандығы айқын. Қадірлі жамағат! Ислам дінінің бес парызының ең маңыздысы намаздың, өзіне тән шарттары, белгілі қағидалары, сондай-ақ арнаулы ережелері бар. Сондықтан бір әдет тәрізді қалай болса солай орындамай өзіндік тәртібіне сай орындау шарт. Алла тағала Қүран кәрімде «Ақыймүссалат», яғни «намазды толық орындаңдар», деп бүйырады. Сондықтан Ислам ғалымдары намазға байланысты Парыз, уажіп, сүннәт, мүстахан, мүбах, мүфсид, харам, мәкрүһ, делінген хүкімдермен арнаулы ережелерді қамтыған қыруар кітаптар жазған. Негізінен дәрет және намаздың егжей-тегжейін сол арнаулы кітаптардан оқуға болады. Әрине, бүл хүтпада: «Намаздағы шариғат хүкімдері» делінген айдармен қысқаша мәлімет берілуге тырысылады. Қадірлі жамағат! Намазға байланысты он екі парыз бар. Бүлардың алтауы намаздың сыртында да, алтауы намаздың ішінде. Ал намаздың сыртындағы алтауын «шарт» деп атайды. Бір нәрсенің шарты, деп онсыз болмайтын нәрсені айтады. Басқаша айтқанда бүл алты шарттың біреуі кем болса, намаз орындалған болмайды. Ал алтауы намаздың ішінде. Бүларды «рүкін» (түлға) деп атайды. Намаздың сыртындағы алты шарт мыналар: 32

Бірінші: хадастен тазару. Немесе руханитүрғыдан таза болу. Яғни (жағдайға қарай) дәрет алу, шомылу, тәям соғу. Екінші: Намаз оқушының денесі, киімдері және намаз оқитын орны нәжістен таза болу. Үшінші: үятты жерлерінің жабық болуы, ерлердің намаз үшін үятты болатын жерлері: тізе мен кіндік арасы. Әйелдердің екі қол, екі аяғының басымен жүздерінен басқа бүкіл денелері. Төртінші: Намаз оқырда бетті қүбыла жаққа қарату. Бесінші: Намазды белгілі уағында оқу. Алтыншы: Намаз оқуға ниет ету. Намаздың ішіндегі алты парыз мыналар: Бірінші: Бастауыш тәкбірі, бүны «тәкбір тәхрима, немесе ифтитах тәкбірі деп атайды, яғни намаздың ниетімен бірге орындалатын алғашқы қүлақ қағу тәкбірі». Екінші: «Қыям» — намазға тік түру. Үшінші: «Қыра-ат» — Қүран оқу. Төртінші: «Рүқұғ» — еңкейіп, жарым иілу. Бесінші: «Сәжде» — маңдайды жерге тигізу. Алтыншы: соңғы отырыс, яғни тәшаһһүд оқырлықтай отыру. Намаздың уажіптері: Намазға тәкбірмен «Аллаһү әкбәр» деп кірісу, Парыз намаздардың алғашқы екі рікғаттарын да, сүннәт және нәпіл намаздардың әр рікғаттарында.Фатиха сүресін оқу. Парыз намаздардың алғашқы екі рікғатында, басқа намаздардың барлық рікғаттарын да Фатихаға бір үзын не үш қысқа аят, не бір қысқа сүре қосу. Сәждеде де маңдай мен мүрын бірдей жерге қойылуы, екі сәжде бірінен кейін бірі екі бөлек орындалу керек. «Тағдилүл әркан», яғни түлғаларды нақ орындау. Мысалы: рүкұғда түп-түзу түрде иілу, қайта бас көтергенде тіп-тік түрып, сәл кідіру, екі сәжденің арасында отырып, сәл кідіру. Үш, не төрт рікғаттық намаздарда екінші рікғаттан кейін отырып «Ғабдүһү уәрәсүлүһүге» дейін Әттахият оқу. Үш, не төрт рікғаттық намаздарда Әттахият оқи сала дереу үшінші рікғатқа түру. Жамағатпен оқылған таң намазы, ақшам намаздарында және жүма намазы мен үтір, екі айт намаздарында Фатиха мен қосымша сүрені жариялап оқу. Бесін, екінті намаздарында Фатиханы қосымша сүрені жасырын (іштен) оқу. Имамға үйып оқушылар бүл намаздардың барлығында, Фатиха мен қосымша сүрені оқымай тыныш түру. Үтір намазында қүнүт дүғасын оқу. Тарауых намазынан кейін жамағатпен оқылған үтір намазында қүнүт дүғасын имам да жамағат та жасырын оқу. намаздың соңында сәлем беру. намазда жаңылса, жа33

ңылғандығы үшін «сәжде сәһу» — жаңылу сәждесін істеу. Сәжде сәһу былай орындалады: намаздың ішкі парызының бірі жаңылыстан кешіктірілсе немесе жаңылыстықтан уажіптердің бірі қалып қойса, соңғы отырыста Әттахият ғабдүһү уә расүлүһүден» кейін бір жағына сәлем беріп, кәдімгідей екі сәжде орындалып барып, Әттахият салауат оқылып, екі жаққа сәлем беріледі. Және айт намаздарындағы артық тәкбірлер. Қүрандағы сәжде аяттары оқылғанда сәжде ету. НАМАЗДЫҢ СҮННЕТТЕРІ

Намаздардың бастауыш тәкбірлерінде, үтірдегі қүнүт тәкбірінде және айт намаздардың артық тәкбірлерінде қол көтеру (ерлер қолдарын қүлақтарының түсына, әйелдер иықтарының түсына дейін көтереді). Екі алақан қүбылаға қаратылып, саусақтардың аралары ашық болады. Иманға үйып оқушының бастапқы тәкбірі имаммен бірге болу немесе жақын болу, бастапқы тәкбірден кейін дереу қол байлау (ер кіндік астына, әйел көкірегіне қол байлайды. Ер оң қолының шынтағы және бас бармағымен сол жақ білегін қапсыра үстап, әйел жәй ғана оң қолының үстіне қойып түра береді). Қол байлағаннан кейін « нәкә оқу» Бүдан кейін «Ағузү-бісмілла» оқу кейінгі рікғаттарда ағузүсіз бісмілламен Фатиха оқу, бүларды іштен оқу. Фатихадан кейін және іштен «әмин» деу. Рүкүғға иілерде» Аллаһу әкбәр — деп тәкбір айту. Рүкүғда үш рет «сүбханә рабийелғазим» — деу. Рүкүғдан бас көтергенде «сәмиғаллаһү Лимән Хамидә раббәнә ләкәлхамдү» — деу. Имам, Сәмиғаллаһү Лимән Хамидә. Ал үюшы: раббәнә Ләкәлхамдү — деу. «Қиямда» намазға тік түрғанда екі аяқтың арасы төрт елі қашық болу. Рүкүғда тізелер шеңгелденіп, саусақтар ашық, шынтақтар қабырғадан аулақ, тізе бүгілмей, жота түзу, бас пен қүйрық бір деңгейде болу. (Әйелдер бүрісе бүгіліп түру.) Рүкүғдан қайта тік түрғанда Сүбханалла дерліктей сәл кідіру. Ал рүқүғдан сәждеге барарда, жерге әуелі екі тізе, кейін екі алақан, сонан соң мүрын, маңдай қойылу. Сәждеде бет (жүз) екі қолдың арасына қойылып, қол, аяқтың саусақтары қүбылаға қаратылу. Сәждеде, қарын саннан, шынтақ қабырғадан, білек жерден аулақ болу. (Әйелдер жерге жабыса сәжде етеді). Сәждеде, үш рет «субханә раббійелағла» — деу. (Сәждеде, екі аяқтың басы тіреле қүбылаға қаратылып, екі тізе, екі алақан және маңдай, мүрын болып жеті мүшемен орындалады. Ал сәждеден түрғанда әуелі маңдай, кейін мүрын, кейін екі қол, кейін екі тізе жерден көтеріледі). Әрине, арық, кәрі, науқас кісілер шамаларына қарай орындайды. Сәждеге барарда, бірінші сәждеден бас көтергенде, 34

екінші сәждеге барарда және екінші сәждеден бас көтергенде «Аллаһү әкбәр» делініп тәкбір айтылады. Екі сәжденің арасында қүйрық өкшеге тиіп, бір рет сүбханалла дерліктей сәл отырылады. Екі сәжденің арасындағы отырыста және Әттахиятқа отырғанда екі қол тізенің үстіне қойылады. Ал отырыста, сол аяқтың өкшесі тысқа, басы ішке қарай төселіп, оң аяқтың басы тіреле саусақтар қүбылаға қаратылып, отырылады. (Әйелдер екі аяқтарының басын оң жаққа қарата сол жақ жамбасының үстіне отырады). Әттәхият, салауат және дүға іштен оқылады. Екі жаққа сәлем бергенде: «Әссәләмү ғаләйкүм уә рахмәтүллаһ», делінеді. Жамағатпен оқылған намазда, артынан келіп кейбір рікғатқа үлгере алмаған үюшы, имамның солға сәлем беруін күтеді. Қиямда сәжде орнына, рүкүғда аяқтың басына, отырыста алға қаралады т. б. НАМАЗДЫ БҮЗАТЫН НӘРСЕЛЕР Намазда сөйлеу, ішіп, жеу, өзі естірліктей күлу. (Басқалар естірліктей күлсе намаз да, дәрет те бүзылады). Намазда түрғанда кеудесін қүбыладан бүру. намазда түрып бір іске айналу. (Мүны екі қолмен істеу не бір қолмен екі рет істеу, немесе сырттан көрген кісі бүл адам намазда емес дерліктей селсоқ әрекет істеу. Намазда сәлем беру, сәлем алу, дүние ісі үшін дыбыс шығарып жылау. Себепсіз тамақ қыру. Бір нәрсені үрлеу. Аят арқылы болса да біреуге жауап беру. Таяммен намаз оқып түрып су көру. Таң намазын оқып түрғанда күн шығып кету. Намазда түрғанда мәсіге тартылған мәсихтың мезгілі толу. Фатиханы не қосымша аяттар мен сүрелерді мағынасы бүзарлықтай қате оқу. Намазда түрғанда үятты жері ашылу. Үйып оқушы имамнан бүрын рүкүғ, сәждеге бару. Намаздың рүкіндерінің бірі қалып қою). НАМАЗДЫҢ МӨКРҮҺТЕРІ Намазда өне бойдың, киімнің бір жерімен ойнау. Саусақтарды шақырлату. Ауызды ашып есінеу, ойы бөлінерліктей бір жағдайда намаз оқу. (Мысалы: дәретке қысылғанда, не дастархан жайылып қойғанда). Бір ірі адамның алдына баруға үяларлықтай жөнсал киіммен намаз оқу. (Әрине, жоқ болса бір сәрі, жамау болса да кірсіз таза болу). Намазда саусақтарды бір-біріне кигізу, бүйір таяну, екі қолды сыбанып түру. (Егер әйелдер сыбанып түрса намаз бүзылады). Себепсіз малдас қүрып, жүрелеп, бір тізелеп отыру. Отырып түрғанда киімді түзеу, сілку. Киімді бүркеніп, жамылып түру. Кира-атты рукүғда 35

бітіру. Екінші рікғатта, алғашқы рікғатта оқылған қосымша сүре не аяттардың жоғарғы жағынан оқу. Біле түра аят аттау. Намазда түрып көзді жүму. (Басқа нәрсені ойламау үшін жүмса бір сәрі.) Ж о л үстінде, қабырдың үстінде, көң қорада, моншада, жақынында нәжіс болған және иесі разы болмаған біреудің жерінде намаз оқу. Сәждеде маңдайды жерге қойып, мүрынды қоймау немесе мүрынды қойып маңдайды қоймау. (Ғүзырлы болса бір сәрі. Сәжде орнында, алдында, оңында, солында жанды нәрсенін суреті болу. Артында, астында болса оқасы жоқ). Жанып түрған жалынға, шоққа қарап намаз оқу. Алдынан адамдар өтетін жерде намаз оқығанда, бір далда қоймау, (ең болмаса бір таяқ шаншып қою керек) жан-жаққа қарау. (Егер қүбыладан кеудесі бүрылса намаз бүзылады). Бір нәрсеге сүйеніп, кісіге қарсы қарап намаз оқу. Екінші рікғатта алғашқы рікғаттан үзын сүре оқу, рүкүғда басты қүйрықтың деңгейінен жоғары не төмен үстау. Далада намаз оқып түрып, сәжде орнындағы тастарды қолмен сыпыру. (Маңдайға бататын тастарды алудың оқасы жоқ). Түрарда жер таяну, сәждеге барарда жерге тізеден бүрын қолды қою. Сәждеден түрарда, жерден, қолдан бүрын тізені көтеру. (Шарт, жағдай сәйкеспегенде оқасы жоқ), жатқа білетін сүрелері бола түра, екі рікғатта бір сүрені қайта қайталап оқу т. б. Қорытып айтқанда, сүннетке қайшы әрекеттер мәкрүһге жатады. Және намазда жан-жағына, көкке қарау, екі өкшенің үстіне отыру сияқтылар харам. Бүлардың сыртындағылар мүстахап не мүбахқа жатады. Алла тағала біздерді шынайы ықыласпен түрып намаз оқыған қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ЖЕТІНШІ

ХҮТПА

НАМАЗДЫҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ТУРАЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрімдегі 21-ші сүренің 45-ші аятында: «Мүхаммед (ғ. с ) ! Кітаптан саған уахи етілгенді оқы да намазды орында. Күдіксіз намаз арсыздықтан, жамандықтан тыяды. Әрине, Алла тағаланы еске алу (намаз оқу) аса үлкен ғибадат. Сондай-ақ Алла тағала не жасағандарыңды біледі». Қүран кәрімді Алла тағаланың сөзі екендігіне сене отырып оқудың өзі өз алдына бір ғибадат болып табылады. Мағынасын білу, мақсатын түсініп, бүйрықтарын орындаушы екі дүниеде мүратына жетеді. Ал намаз кісіні әртүрлі жамандықтан тыяды. Егер біреудің оқыған намазы оны жамандықтан тиып, жақсылыққа бастамаса, оның намазы шынайы намаз емес, басқаша айтқанда намазды ықыласымен оқымаған. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Зор күнәләрдан бой тарта отырып, намаз оқыған кісінің кішігірім күнәләры жойылады» дейді. Қадірлі жамағат! Бүл дүниеде әртүрлі жамандықтардың жаратқанды үмытумен байланысты екені түсінікті. Былай айтқанда, оғаш қылықтар жаратқанды ойламаудан пайда болады. Жаратқан Алла тағаланы үмытқандардан қорқылады. Аталарымыз: «Қүдайдан қорықпағаннан қ о р ы қ » деп текке айтпаған. Сондықтан күніне бес уақыт намаз оқу, бес уақыт Тәңірдің хүзырына шығу, жамандыққа жол қоймайды. Ал Қүдайды ойламаған кісіден әртүрлі жамандық күтіледі. Ол өз пайдасынан басқаны ойламайды да ойына не келсе, соны істейді, көңілі неге соқса, соны қолына түсіруге тырысады. Ол хақ, хүқық танымайды. Ол обал, сауапты білмейді. Орайы табылып, қылмысы жарыққа шықпайтын жағдай кездессе, қолынан келгенін істеуден тартынбайды. Сондықтан адам баласының бүл халге келмеуі, сондай-ақ жаратқан иесін үмытпауы үшін бір күзетші керек. Міне, сол күзетші — намаз. Өйткені нағыз ықыласпен оқылған намаз адам баласына жаратқан иесін ескертеді. Сондықтан жамандық жаққа батылы бармайды. Намаз адамға ой салып, түзу жолға бастайды. Намаз адамды Алла тағаланың алдына шығарады. Атап айтқанда, намаз кісіге әр уақыт Алла тағаланың хүзырында екенін білдіреді. Ойлап қарағанда бір тәулікте бес рет дүниенің шырғалаңнан арылып, Алла тағаланың хүзырында түру, елеусіз бір жүмыс емес екені айқын. Әрине, осындай үдайы жаратқан иесін есінен шығармаған мүсылман әсте жамандық жаққа жоламайды. Өйткені ол, өзін мүқият жаратқанмен біргемін деп 38

сезінеді. Сондықтан бүл дәрежеге жеткен бір мүсылман елдің малына, жанына, намыс-абыройына көз тікпейді. Сондай-ақ ондай жайсыз, түрпайы іс істеуге ауытқымайды да ондай оғаш нәрселерді өзіне лайық көрмейді. Ал намазшыл кісі әмісе денесін, киімін, орнын өте пәк, ерекше таза үстауға әрекет етеді. Сондай-ақ, шынайы ықыласпен намаз оқыған кісінің көңілі жай тауып, рахаттанады. Әрі жүрегі де кіршіксіз пәк болады. Қадірлі жамағат! Шынайы көңілімен зер салып, жете түсініп, намаздың мән-маңызын анықтап зерттеңіздер. Алла тағала біздерге қүр бекер «намазды толық орындаңдар!» деп бүйырмаған. Намаздың мән-маңызын білмегендер немесе намаздан жақсы нәр ала алмағандар, намазды тек қана түрып-жығылу деп ойлайды. Намаздың адамды періштеге айналдыратынын білмейді. Негізінен намаздың толық ғибадат екенін білу керек. Сондықтан біз намазды толық, шынайы ықыласпен орындап, мән-маңызын жақсы біліп, нәр алуга міндеттіміз. Күнінде бес уақыт намаз оқу — әрбір мүсылманның мойнына парыз екендігі талассыз. Намазды селсоқ түрде шала-шарпы, көңілсіз оқымай, шынайы ынтамен толық оқу керек. Маңдай сәждеде, көңіл басқа жақта болмасын. Атап айтқанда, намазды денемен оқымай, нағыз жүрекпен оқу қажет. Көңілсіз, немқүрайды оқылған намаздан пайда шықпайды. Ондай шала намаз адамды Алла тағаланың хүзырына жанастырмайды. Бір адам қырық жыл пейілсіз тауық жерден жем тергендей етіп оқыса, оның жүрегі жүмсармайды да, мінезі түзелмейді. Егер біреу әрі намаз оқып, әрі жамандық істесе, сонда намазды шынайы жүрегімен дүрыс оқымаған, рухы намаздан нәр ала-алмаған болып, жамандықтан аулақ бола алмайды. Сондықтан шын намаздың не екенін біліп, намазды Алла тағаланың әмірі екендігін жақсы түсініп оқыған жөн. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Мүсылман мен кәпірдің айырмашылығы намазда» және бір хадисінде: «Намаз — діннің діңгегі», тағы бір жерде: «Намаз мүсылманның мығражы» деген. Міне, бүл хадистердің бәрі де намаздың мән-маңызымен тығыз байланысты екендігі айдай айқын. Алла тағала біздерді өз мархаматымен намазды нағыз ықыласымен дүрыс оқитын қүлдарынан ете көрсін. Әмин.

СЕГІЗІНШІ

ХҮТПА

Ж Ү М А НАМАЗЫНА БАЙЛАНЫСТЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала жұма сүресінің тоғыз, он, он бірінші аяттарында жұма намазына байланысты, «Әй, иман иелері! Жұма күні намаз үшін азан шақырылған кезде дереу Алла тағаланы еске алуға (намазға) үмтылыңдар. Және сауданы қойыңдар. Егер білген болсаңдар, сендер үшін жақсы», делінген түрде «жұма күні азан айтылғанда дүние істерін қойып, намазға үмтылыңдар, егер сезе алатын болсаңдар, сендер үшін қайырлы», — деп жүма намазының парыз болғандығын ескертсе, хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Біреу жүма күні шомылып, шамасы келгенінше тазаланып, майланып, хош иістеніп алғаннан кейін үйінен шыққан бойда, ешкіммен қақтығыспай, жүма намазын оқып, хүтпасын тыңдаса, келесі жүма мен екі арадағы кінәлары кешіріліп, жарылқанады», деп бұйырған. Қадірлі жамағат! Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с ) , Мекке мүкерремеден Медине мүнаууараға көшіп келген кезде мединелік сахабалар қарсы алып Қүба деген жерде бірнеше күн түрып, бір жұма күні Мединеге кірерде — жолда Бәни Сәлім атты жерде жүманың хүтпасын оқып, тұңғыш рет жамағатпен жүма намазын өтеген. Сондықтан әр мүсылманның жүма намазын өтеуі парыз. Сондай-ақ бүл жүма намазы дүние-ахиреттің игіліктерін бірдей қамтыған аса елеулі, ерекше қасиетке ие бір ірі ғибадат екені даусыз. Жұма күні шомылып, тазалану — сүннет. Яғни, хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның біздерге қалдырған ең абзал бір өнегесі. Және аптасына бір рет кір-қоң жуып, тазаланудың бүлжымас ережесі. Онымен қатар дінге байланысты үгіт-насихат тыңдаудың бір орайы болғандығы үшін Қүран кәрімде: «Алла тағаланың үгіт-насихаттарын тыңдау үшін үмтылыңдар», делінген түрде ашық әмір берілген. Сондықтан хұтпаның (жүманың) уағызын тыңдау парыз. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) бір мүбарак сөзінде: «Жұма сондай бір қасиетті күн. Онда көмес түрған тілектің қабыл болатын бір сағаты бар. Кімде-кім сол сағатқа кез келіп, тілек тілесе, Алла тағала оны мұратына жеткізеді», және басқа хадисте: «Кімде-кім себепсіз үш жүманы қалдырса, мұнапықтарға жазылады» деп қатаң ескертілген. Әне, бүл аят, хадистерде жүма намазының қаншалық жоғары дәрежеде екендігі байқалып түр. Ол әлеуметтік тұрғыдан қарағанда, аптасына бір рет бас қосып, бір араға жиналу өзара қарым-қатынасты нығайтып, сүйіспеншілік тудырып отырады. Қорытып келгенде, негізінен жүма күні, әрі жүма намазы дүние-ахирет игіліктерімен өте тығыз байланысты, елеулі бір орай екендігі түсінікті.

41

Жұма намазының парыз болуының шарттары.

1 — мүқим болу, 2 — еркек болу, 3 — азат болу, 4 — ержеткен болу, 5 — дені сау болу, 6 — көзі сау болу, 7 — аяғы сау болу, 8 — есі дүрыс болу Яғни жолаушыға, әйелге, қүлға, сәбиге, ауруға, соқырға және есалаңға жүма намазы парыз емес. Онымен қатар бүлар мешітке барып, жүма намазын оқыса бесін намазы мойындарынан түседі.

Жүма намазын дүрыс оқудың шарты — алтау.

1. Қала болу, не қала хүкімінде болу.

2. Үкімет, не муфти тарапынан рүқсат берілген имам немесе уәкілі болу.

3. Имамнан басқа ең азы үш кісілік жамағат болу.

4. Жүма намазын оқитын жер әркімге ашық болу.

5. Бесін намазының уағы болу.

6. Жүманың парызынан бүрын, имам хүтпа оқу. Міне, осы алты шарттың бірі кем болса, жүма намазы оқылмайды. Сондықтан мүндай күдікті жағдайда жүма намазынан кейін сақтық үшін «Ақырғы бесін намазы» деп төрт рікғат бесін намазын оқу әдет болған. (Түркияда оқылады). Негізінен жүма намазы: төрт рікғат сүннет, екі рікғат жүманың парызы және төрт рікғат сүннет болып барлығы он рікғаттан түрады. Бірақ бүлардан басқа мешіттің қүрметі үшін оқылатын екі рікғат «тахиятүл мәсжід» деп алдын-ала оқылатын екі рікғат «Нәфіл» және жүманың парызынан кейінгі төрт рікғат сүннеттен кейін оқылатын «Ақырғы бесін» намазы, тағы оның артынан оқылатын екі рікғат уақыттың сүннеті оқылып, барлығы он сегіз рікғат болып аяқталады.

ЖҮМА КҮНШЩ, ӨРІ ЖҮМА НАМАЗЫНЫҢ МӨНІ, МАҢЫЗЫ Жүма күні мүсылмандар үшін елеулі бір мереке болып табылады. Сондай-ақ дүға-тілектердің, ғибадат-қүлшылықтардың қабыл болатын ірі мүбарак күн. Сондықтан әрбір мүсылман бүл ардақты күнді өте жоғары бағалап, қүрметтеуге тиісті. Және жаман істерден сақтанып, ізгі істер істеуге тырысып, ата-ана, ағайын туыстармен көрісіп, хал-жағдайын сүрап, жоқ-жітіктерге қол үшын беріп, олардың мүң-мүқтажын қамтамасыз етуге тырысу қажет. Сондай-ақ бүл дүни42

еден кеткендерді де еске алып, қабырыстанға барып, немесе үйде Қүран оқып, не садақа беріп, оларға сауабын бағыштауды үмытпаған жөн. Өйткені аруақтар бізге мүқтаж. Жүма күні Қүран оқып, не басқа зікір айтып, Алла тағаладан шынайы ықыласпен жалбарына тілек тілеп, істеген қылмыстарына өкіне тәубе ете отырып, нағыз ынтамен хүтпаны, уағыз, насихатты тыңдап, міндетті түрде жүма намазын өтеу әр мүсылманға парыз ғайын. Яғни, әр адамның өз басына міндетті парыз. Сондай-ақ бейсенбі күнінен бастап жүма күнінің әзірлігін көру, жүма күні шомылып тазалану сүннет. Яғни, хазірет Пайғамбарымыздың біздерге қалдырған басты өнегелерінің бірі болып табылады. Жүма намазына таза киім киіп, хош иістеніп, барған абзал. Өйткені, хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) жүма намазына сөйтіп баратын еді. Онымен қатар, жүманың және жүма намазының мән-маңызына байланысты өте елеулі әмірлері және арнаулы өсиеттері бар. Имам жүманың хүтпасында мүсылмандардың дүние-ахиретіне жарайтын уағыз, насихаттар беруге тиісті. Алла тағала біздерді шынайы ықыласпен барлық ережелеріне сәйкес жүма намазын өтеп, жарылқанған қүлдарынан ете көрсін. Әмин.

ТОҒЫЗЫНШЫ

ХҮТПА

ҮЛЫ РАМАЗАН АЙЫ ЖӘНЕ БАСҚА ДА ҚАСИЕТТІ АЙЛАР ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала екінші сүренің жүз сексен бесінші аятында он екі айдың сүлтаны атанған рамазан айына байланысты былай дейді: «Рамазан айы сондай бір ай, ол айда, адам баласына тура жол ақ пен қараны айыратын Құран түсірілді. Сендерден кім рамазан айында болса, ораза ұстасын. Ал біреу науқас, не сапарда болса басқа күндерде санын толтырсын. Алла тағала сендерге жеңілдік тілейді. Ауыртпалық қаламайды. Сендерді тура жолға салған Алла тағалаға шүкіршілік етулерің үшін санын толтырыңдар, әрі Алла тағаланы үлықтаңдар» делінген бейнеде Алла тағала рамазан айының қасиетін білдіре отырып, ол рамазан айында үйде, дені сау болғандарға бір ай ораза ұстауды, ал науқас немесе сапарда болғандарға ораза үстамай-ақ басқа күндерде күніне күн ораза ұстау арқылы төлеу салуды, осылайша Алла тағаланың құлдарына ауыршылық емес, жеңілдік қалағандығын ескерте келіп, мұндай оңайшылық көрсеткен Алла тағалаға шүкірлік етіп, ұлықтауды әмір етеді. Қадірлі жамағат! Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Ислам діні бес негіз үстіне қүрылған: Алла тағаладан басқа ешбір тәңірдің жоқтығына, Мұхаммед (ғ. с.)ның Алла тағаланың елшісі екендігіне сеніп айғақ болу, намазды орындау, зекет беру, хажыға бару және рамазан айында ораза үстау». Бір мүбарак хадісінде, «Рамазан айының басы рақмет, ортасы жарылқау, соңы тозақтан азат болу» деп рамазан айын аса жоғары бағалап, ерекше дәріптеген. Қадірлі жамағат! Жыл он екі айдың ішінде бұл рамазан айы артықша қасиеттерге ие болғандығы үшін «он екі айдың сүлтаны» деген. Өйткені Қүран кәрім осы айда түсірілген. Мың айдан артық қасиетке ие Қадыр түні осы айда. Алла тағала Құран кәрімде тек қана осы рамазан айының атын атап, ардақтап көрсеткен. Басқа айлардың аты аталған емес. Расында Алла тағаланың қасында көк пен жерді жаратқалы Алла тағаланың кітабындағы айлардың саны он екі. Рамазаннан басқа төрт құрметті ай, бүлар — мүхаррам, рабиғүләууәл, режеп және шағбан.

1. Мүхаррам айы Ислам есебі бойынша бірінші ай. Жылдың басы. Бүл айдың онын «ғашура» күні деп атайды. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Рамазаннан кейін ең абзал ораза, Алла тағаланың айы болған45

дықтан мүхаррам айының оразасы» деген рауаяттар бойынша, хазірет атамыз Адам (ғ. с.)ның жаратылуы, жер жүзіне түсуі, Нүх топаны, Нүх (ғ. с.)ның кемесінің Жуди тауына тоқтауы, Ибраһим (ғ. с.)ның туылы, пайғамбар болуы. Намрүттың отынан қүтылуы, Ыдырыс (ғ. с.)ның көтерілуі, Әюп (ғ. с.)ның сақаюы, Мүса (ғ. с.)ның елінің Перғауыннан қүтылуы, Ғайса (ғ. с.)ның туылуы, көтерілуі тағы басқа елеулі, зор оқиғалар осы айдың онында болған. Сондықтан жер жүзіндегі мүсылмандар, осы аса қасиетті айға әсіресе ғашура күніне өте мән беріп, қүттықтап, арнаулы ғашура тәттісін жасап тарқатады. Сондай Алла тағалаға жалбарынып, ғибадат етіп, тілек тілейді. Жоқ-жітікке қарасады. Айдың басынан бастап он күн ораза үстауда зор сауап бар.

2. «Рабиғүл әууәл» айы ислами үшінші ай. Бүл айдың он екісі дүйсенбі күні хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) дүниеге келген. Ж е р шарындағы мүсылмандар, бұл айды ерекше қүттықтап, мәуліт оқып, өте жоғары бағалап өткізеді. Сондықтан арнайы мәулітке байланысты бір хүтпа берілген.

3. «Режеп» айы. Ислами жетінші ай. Бүл режеп айының екі ерекшелігі бар. Бірі алғашқы жүма кеші. «Рәғайып кеші» — Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның Анасы жүкті болған кезі. Және Мыграж мүғжизасы режеп айының жиырма жетінші кешінде болған. Сондықтан режеп айы екі рет қүттықталады. Режеп айында түтас немесе басында үш, ортасында үш, аяғында үш күн болып тоғыз күн ораза үстауда аса ірі сауап бар.

4. «Шағбан» айы. Ислами сегізінші ай. Осы шағбан айының он төрт пен он бес арасындағы кешті «Бәреат кеші» деп атайды. Бәреат кешінің үғымы қүтылу, ақталу кеші. Қадірлі жамағат! Алла тағаланың қүлдарына заттай және рухани түрде жарылқау-сыйлықтары бар. Міне, сол арнаулы кештерінің бірі осы Бәреат кеші болып табылады. Намаз осы кеште Кәғбаға қарап оқылатын болған. Қырық төртінші сүренің екінші, үшінші және төртінші аяттарында: «Ашық баян етуші Қүранға серт. Шын мәнінде оны құтты бір кеште түсірдік. Расында біз ескертушіміз. Ол кеште барлық хикметті істер айрылады» деген. Бүл кештің аса қасиетті бір кеш екендігі ескертілсе, хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Алла тағала шағбан айының жартысындағы кеште бүкіл қүлдарын жарылқайды. Бірақ Алла тағалаға серік телуші мен сараңды жарылқамайды» деген. Жыл ішіндегі болашақ, жақсы, жаман істер, ризық тағы басқа табиғат қүбылыстары осы кеште белгіленеді. Сондықтан бүл ерекше қасиетті кеште Қүран оқып, қаза, нәпіл намаздарын орындап, тілек тілеп, әр46

түрлі ғибадат етілсе, Алла тағала өз мархаметімен жарылқап мүратқа жеткізетіндігі үміт етіледі. Режеп, шағбан және рамазан айын «үш айлар» деп атайды. Осы үш ай бойынша түтас ораза үстаса мол сауапқа ие болады. Ең болмаса режеп айында тоғыз күн, шағбан айында үш күн ораза үстау сауап. Режеп, шағбан және рамазан үшеуі ғибадат айы. Және мүхаррам, режеп, зылқағда, зылхажжа, төрт ай соғысуға болмайтын қүрметті айлар. Әрине, жау өзі тиссе, қорғаныс соғысы болады. Ал және шәууал айының басындағы ауыз ашар айтымен зылхажжа айының онындағы Қүрбан айты Ислам дінінде, ең зор діни мереке болып табылады. (Бүл екі айтқа байланысты арнаулы хүтпалар бар). Арапша ай айттары: 1. мүхаррам, 2. сафар, 3. рабиғүл әууәл, 4. рабиғүл ахыр, 5. жимадийул әууәл, 6. жимадийул ахыр, 7. режеп, 8. шағбан, 9. рамазан, 10. шәууал, 11. зылқағда, 12. зылхажжа.

ОНЫНШЫ

ХҮТПА

ОРАЗАНЫҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Ислам дінінің бес парызының бірі рамазан оразасы. Екінші сүренің жүз сексен үшінші аяты арқылы: «Әй, мүміндер! Сендерге бүрынғыларға парыз қылынғанындай ораза парыз қылынды. Әрине, сақтанарсыңдар», делінген әмір бойынша парыз ғайын болып бекітілген. Онымен қатар, хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) да: «Исламның бес шартының бірі — рамазан айының оразасы» деп бекіткен. Және хүтпада оқылған хадисі қүдсида: «Расында, Раббыларың әрбір игілікке — бірден он еседен жеті жүз есеге дейін артық сыйлық бар» — дейді. Бірақ Алла тағала оразаның сыйлығын өзім беремін. Ол маған тән. Қүлдарым мен үшін жыныстық нәпсісін, қорегін қояды. Ораза үстаушыда екі сүйініш бар: бір сүйініш ауыз ашқан кезде, бір сүйініш Раббына жолыққан кезде. Ораза үстағанның аузының иісі Алла тағаланың қасында, жүпардың иісінен де жақсырақ. Және бір хадисте: «Кімде-кім, рамазан айында сеніммен, сауабын үміт ете отырып, ораза үстаса, бүрынғы өткен бүкіл күнәләры кешіріледі» деген мазмүнда рамазанның оразасын керемет дәріптейді.

ОРАЗА ЖАЙЫНДА ТҮСІНІК «Ораза» деп ниет ету шартымен таң рауандаудың алдынан күн батқанға дейін ішіп-жеу мен жыныстық қатынастан тиылуды айтады. Оразаны бастау үшін нәпсіні тиятын мезгілді «імсак» деп, сол уақытта ішетін тамақты — «сәхарасы» деген сөзден шыққан «Сәресі» және ауыз ашуды «ифтар» деп атайды. Рамазан айында: есі дүрыс, балағатқа толған, дені сау, етек кірден таза нифастан айығып, қол-аяғын бауырына алған әйелдерге, жолаушы емес, мүсылман ер-әйелге міндетті парыз. Есалаң, сәби бала, ауруға және етеккірі келіп жүрген, босанғаннан кейін қол-аяғын бауырына алмаған әйелдерге парыз емес. Оразаға байланысты шариғат үкімдерін «Ғылымхал» кітабынан оқуға болады. Қадірлі жамағат! Ғибадаттың түрлері, ғибадат хүтпасында жазылған болатын. Соның ішінде оразаның ерекше мәні бар. Ораза көзге көрінбейтін, Алла тағала мен қүлдың арасындағы көмескі бір ғибадат. Басқаша айтқанда, нәпсін тыю арқылы орындалатын сыр тәрізді қүлшылық. Сондықтан жоғарыдағы хадисте, басқа ғибадаттарға он еседен жеті жүзге дейін сыйлық берілетіндігі ескертіліп отыр. Ал оразаға

шексіз түрде сыйлық беріледі делінген. Онымен қатар хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Ораза тілектің қабыл болуына себепші болады. Ауыз ашардағы тілек тойтарылмайды. Ораза тозақтан қорғайтын қалқан. Ораза үстаушылар, жаннатқа «Раййан» атты арнаулы қақпадан кіреді. Әр нәрсенің өзіне тән тазалығы бар, рухтың тазалығы — ораза. Ораза — сабырдың жартысы, делінген бейнеде атап ескертіп отырған. Қадірлі жамағат! Денсаулық түрғысынан да оразаның көп пайдасы бар. «Ауру астан, дау қарындастан» деген ғой. Сондықтан жыл он екі ай бойынша мейілінше асқа толтырған асқазанды бір ай дем алдыруды денсаулыққа байланысты елеулі сыр жатады. Және «аш қадырін тоқ білмейді» дегендей, ораза үстағандар аштың, аштықтың қадырін біліп, үдайы жоқ — жітікке көмектесу сезіміне ие болады.

ОРАЗАҒА БАЙЛАНЫСТЫ КЕЙБІР ТҮСШІКТЕР

Қадірлі жамағат! Көне дәуірде елде сағат болмағандықтан кейде сәресі таң әбден атқанда, түндік жабылып қойылып, ішіліп, кейбір бүлтты күндерде күн батты деп ауыз ашқаннан кейін селт етіп ашыла қалғанда, тау басынан күн кетпеген жағдайлар болатын. Ал енді, сағат бар, календарь бар. Сондықтан сағатқа қарап дәл мезгілде ауыз бекітіп, толық уақытында ауыз ашқан жөн. Өйткені уақытынан кеш ауыз бекілсе, не мезгілінен бүрын ауыз ашылса, ораза үстамаған болады. Сондықтан ол күннің оразасын басқа күнде үстап өтеу шарт. Әрине бүған қатты сақ болу қажет. Оразаны бүзатын нәрселер мыналар: ораза екенін біле түра әдейілеп, көрек не дәрі ішіп, жеу, жыныстық қанынас жасау, ауызға кірген қар-жаңбырды жүту, ине қүйдыру, темекі тарту, насыбай ату, хош иісті ағаш, не өсімдіктің исін ішке тарту, арпа, бидай сияқты дәнді дақылдарды шайнап дәмін тату, жеп әдеттенген біреудің немесе жерік болған әйелдің топырақ, көмір тәрізді нәрселерді жеуі, түз тату, ер-әйелдің бір-бірінің түкірігін жүтуы, қызыға сүйісуі. Осы айтылғандардың бірін жорта істеген кісінің оразасы бүзылады да, әрі қаза, әрі кәппарат төлу шарт. Яғни бүзылған күн үшін бір күн ораүза үстап, одан басқа үздіксіз алпыс күн кәппарат оразасын үстайды, немесе алпыс фақырды тамақтандырады. Ораза бүзылып, тек қана күніне-күн қаза ораза үстау арқылы өтелетін жағдайлар мыналар: шикі үн, күріш жеу, әдеттенбеген біреудің топырақ жеуі, әрқандай бір үрық жүту, мақта, қағаз сияқты нәрсе50

лерді жеу, алтын, күміс сияқты нәрселерді жүту, ауызға кірген қар-жаңбырды еріксіз жүту, ауызға не мүрынга алынған су қатеден тамағына кету, оразасы зорлықпен бүзылу, тістердің арасындағы бүршақтай нәрсені жүту, үмытып бір нәрсені жегеннен кейін оразам бүзылды деп ойлап, жеп-ішу, зорланып ауыз толы қүсу, қүсықты қайта жүту, жорта түтін жүту, таң атпады деп сәресі ішу, күн батты деп ауыз ашу, қатынассыз шауһаты шығу, қүйрықтан бір нәрсе алу... Ескерту: Түрлі аурулардың емделуінде, аузы берік науқастардың денесіне ине арқылы берген дәрі миға, не ішке барып бауыр, бүйрек, қуық арқылы денеден шықса, ол адамның оразасы бүзылып, қаза тиісті болады. Яғни күніне күн өтейді. Ал егер ине арқылы денеге берілген дәрінің әсері дененің терісінің ішінде қалып, ішке, миға бармаған болса, ол адамның оразасына зиян келмейді. (Түркия дін істері Кеңес қоғам 9/ХІ — 1956 қаулысы) Қадірлі жамағат! Әрбір мүсылман үшін рамазан айының оразасын үстау парыз гайын екендігі жоғарыда да айтылды. Негізінен ораза үстаған кісі Алланың әмірін орындағандықтан Алла тағаланың ризалығына ие болып, мағнауи сыйлыққа бөленеді. Ал Алла тағалаға сансыз шүкірлік, міне бүгін біздер рамазан айын көріп отырмыз. Сондықтан Алла тағаланың рахметі жауатын мүбарак орайдан пайдаланып, ораза үстап, намаз оқып, Қүран оқып, әсіресе, бүл айға тән тарауық намазын орындап, онымен қатар жоқ-жітіктерге қол үшын беріп, өзара көмектесуіміз шарт. Өйткені бүл мүбарак айда істелген әртүрлі игіліктер мен ғибадаттардың сыйлығы неше есе артық болады. Сондай-ақ, оразаның және сауабының кемімеуі үшін үрыс-жанжал, өсек-аяң, ғайбат өтірік және төбелес, қақтығыстан мейлінше сақтанып, мүндай оғаш мінездерден міндетті түрде аулақ болуымыз шарт. Бүл жерде сіздерге: «Оразалыға біреу киліксе... «аузым ораза» — деп жауап беруге тиіс — деген хадисті ескерткім келеді. Міне, бүған қарағанда «ораза» тек қана кешке дейін аш жүруді емес, жақсы мінезді, тәрбиелі тақуа болуды қамтиды. Алла тағала біздерді мүбарак рамазан айының қадырін жете біліп, шынайы ықыласпен толық қүлшылық істеп, мархаметіне бөленген қүлдарынан ете көрсін. Әмин.

ОН БІРІНШІ

ХҮТПА

ҚАДЫР КЕШІ ЖӨНЕ ТАРАУЫҚ ЫҒТИКАФҚА БАЙЛАНЫСТЫ Қадірлі жамағат! Әрине, рамазан айы «он екі айдың сүлтаны» атанған ең қасиетті, ерекше мүбарак ай екендігі айқын. Ал бүл айдағы «Қадыр кеші» болса, тіпті баяндап сипаттауға шамамыз жетпейтіндей өзгеше қасиеттерге ие бір кеш екендігі айқын. Қадыр сүресінде: «Негізінен Қүранды Қадыр түнінде түсірдік. Мүхамед (ғ. с.) Қадыр түнінің не екенін білесің бе? Қадыр түні мың айдан қайырлы. Періштелер және Жебрейіл (ғ. с.) ол кеште Раббыларының рүқсаты бойынша барлық іс үшін түседі. Ол бейбітшілік кеші, таң рауандағанға дейін жалғасады» делінген түрде дәріптелсе, хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Кімде-кім Қадыр кешінде қасиетіне сеніп, сауап үміт ете отырып, ғибадат етсе, өткен күнәләры кешіріледі» деп елеулі түрде ескерткен болатын. Қадірлі жамағат! Алла тағаланың өте кең мархаметымен біздерге берген қыруар сыйлықтары, көптеген игіліктері бар. Әрине сол өте керемет сыйлықтардың бірі тіпті ең бастысы, міне осы Қадыр кеші екендігі даусыз. Өйткені Алла тағала жоғарыда оқылған Қадыр сүресінде адам баласына екі дүниедегі бақыт жолын көрсететін Қүран кәрім осы Қадыр кешінде түсіріле бастағандығы, сондықтан осы ерекше кештің қүрметі үшін Жебірейіл (ғ. с.) бастап көптеген рахмет періштелерінің Алла тағаланың әмірі бойынша игілікті жүмыстармен жер жүзіне түсетіндігі, сондай-ақ таң атқанша Алла тағаланың рахметі тасып, жалғасты түрде бейбітшілік сәлемі жауатындығы ашық түрде баян етіледі. Сондай-ақ Алла тағала тарапынан осы ерекше, кереметті кешке арнайы бір сүре түсірілгендігі осы Қадыр кешінің қаншалық қасиетті кеш екендігін дәлелдеуге жетіп асады. Және бүл Қадыр кеші; ішінде Қадыр кеші болмаған мың айдан артық екендігі баса ескертіліп отыр. Қадірлі жамағат! Біздер осы ерекше кереметті кештің елеулі қасиеттеріне шын жүректен сене отырып, Алла тағаладан сауабын үміт етіп, таң атқанша үйықтамай, біздерге мүндай ерекше керемет орайды мархамет еткендігі үшін нағыз ынтамен шүкір ете жалбарынып, беріле ғибадат етіп, өткен күнәләрымызды енді қайтып істемеуге толық бекіне отырып, өкіне тәубе етіп, Алла тағаладан кешірім сүрап, дүние-ахиретке байланысты қажеттерімізді тілеуіміз шарт. Әсіресе, бүл мың айдан артық кеште қаза намаздарымызды өтеуіміз қажет.

53

Өйткені Алла тағала қабыл етсе, бүл ерекше кеште өтелген бір қаза намаз мың айлық қаза намаздың орнына түруы үміт етіледі. Қадірлі жамағат! Үлы Алла тағала кең мархаматымен біз сияқты қүлдарының пайдасы үшін жыл ішінде кейбір ерекше кештер, қасиетті күндер арнаған. Сондықтан сол арнаулы мезгілдерде Алла тағала рахметін шашып, «ал, қүлым» деп қүлдарын жарылқауына бөлейді. Аз мезгілде істелген ғибадатқа көптеген сауап беріледі. Бүған байланысты дүние жагдайын мысал қылып айтқанда: бір жерге белгілі бір мезгілде әдеттегіден арзан нәрсе сататын, апарған нәрселерді сатып алатын бір базар қүрылса, немесе бір күн жүмыс істеушіге неше есе артық жалақы төлейтін болса, ел үзақтан арнайы барып, орайдан пайдалану үшін үйқысын бөліп, шыдап кетер еді. Бүл рамазан айының бір ерекшелігі «тарауых» намазын оқу. Әр күн ясту намазынан кейін үтір намазынан бүрын тарауых намазын оқу ер-әйелге бекітілген сүннет. Тарауых намазы жиырма рікғаттан түрады. Екі не төрт рікғатта сәлем беріледі. Жалғыз оқуға да болады. Алайда, мешітте жамағатпен оқыған абзал. Және бүл рамазан айында онрындалатын «ығтикаф» деп аталатын тағы бір ғибадат бар. Бес уақыт намаз жамағатпен оқылатын мешітте ерлердің рамазан айының соңғы он күндігіне ығтиғаф ниетімен мешітте отыру бекітілген сүннет болғандығы үшін зор сауап болады. Алла тағала біздерді осындай ерекше кешке мән беріп, өзіне жалбарынып, жарылқанған қүлдарынан еткей! Әмин.

ОН

ЕКІНШІ

ХҮТПА

ЗЕКЕТ ТУРАЛЫ Қадірлі жамағат! Хүтпамыз, Исламның бес парызының бірі болған зекетке байланысты: «Намазды толық орындаңдар, зекет беріңдер. Өздерің үшін бір жақсылық жолдасаңдар, оны Алла тағаланың қасынан табасыңдар. Шынында Алла тағала не істегендеріңді толық көруші», делінген екінші сүренің жүз оныншы аятында ашық түрде әмір берілген. Және бүдан басқа 31 жерде зекет жайында аяттар бар. Онымен қатар хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Алла тағала біреуге мал-мүлік берсе, ол зекетін өтемесе, оның малы қиямет күні түсі суық қара жагал жылан түріне кіреді. Қиямет күні оның мойнына оралып, аузын арандай ашып түрып: «Мен сенің мал-мүлкіңмін, мен сенің қазынаңмын» дейді. Және бір мүбарак хадисінде: «Мал-мүліктеріңнің қырықтан бірін зекетке беріңдер». (Әрине, қырықтан бірі өлі бүйыммен ақша зекет делінген түрде ескерткен.) Қадірлі жамағат! Негізінен зекет «Исламның бес парызының бірі, парыз ғайын болған бір мали ғибадат болып табылады. Әрине, дүние жаралғалы адам баласы біркелкі болған емес. Ал, міне, бүгінге дейін сондай екендігі даусыз. Біреу бай, біреу жарлы. Қолдың бес саусағы бірдей емес қой. Негізгі жағынан қарағанда Ислам діні өзара қоғамдық түрғыдан көмектесуге елеулі түрде мән бергендіктен байларға «зекет» деген атпен дәулетінің қырықтан бірін шығаруды парыз еткен. Егер де бір мемлекеттің байлары дәулетінің қырықтан бірін бүлжытпай жылына шығарып, жоқ-жітіктерді сүйеп отырса, ол мемлекетте ешкім қиыншылыққа душар болмас еді. 51 -ші сүренің он тоғызыншы аятында: «Олардың мал-мүліктерінде: сүрағанға да, сүрамағанға да тиесі бар» дәлірек айтқанда, мал-мүлкінде жарлылардың хақы бар. Яғни, қырықтан бірі олардың хақы. Сондықтан сүраса да, сүрамаса да беру парыз және екінші сүренің екі жүз жетпіс үшінші аятында: «Сондай Алла тағала жолында қамалып шықпай отырған, жер жүзінде жүре алмайтын, білмегендер оларды абырой сақтағандарынан бай деп ойлайтын фақырларға беріңдер. Оларды бейнесінен-ақ танисың. Олар адамға жабысып сүрамайды. Сендер не қайыр берсеңдер, Алла тағала оны біледі» делінген түрде ескертіледі. Яғни ел ішіндегі осындай адамдар аш-жалаңаш қалмасын, міндетті түрде іздестіріп, сондайларды тауып беру шарт. Өйткені біреуге бересі борышты иесін іздеп барып берген қандай айбат. Қадірлі жамағат! «Зекет» деген сөздің үғымы тазарту. Сондықтан «зекет» мал-мүліктің кірі деген сөз өте орынды. Зекет берілсе, 56

мал-мүлік кірінен, иесі борышынан тазарады. Зекет берілмесе, фақырдың хақы желінген болып табылады. Сондай-ақ Алла тағаланың әмірін орындамағандықтан о дүниеде ауыр азапқа душар болады.

ЗЕКЕТ ТУРАЛЫ ШАРИҒАТ ХҮКІМДЕРІ

Зекет — ересек, ақылды, ерікті, мүкәлләп болып борышынан және негізгі қажетінен артық, өсіп түрган мал-мүлік иесіне парыз болады. Шариғат бойынша мүндай кісі байға жатады. Әртүрлі борыш өтелгенде, қалған мал-мүлкі зекетке толатын болса, мысалы, біреудің он мыңдай ақшасы болып, екі мыңдай борыш болса, сегіз мыңына зекет келеді. Ал егер борыш өтегенде қолында еш нәрсе қалмайтын болса, зекет келмейді. Ал, негізгі қажет — деп үй іші, бала-шаға, әке-шешелерінің қаржысын айтады. Отыратын үй, дүкен, үй жиһаздары, киім-кешек, өнеркәсіп саймандары, мінетін ат, мылтық тәрізділерге зекет келмейді. Осылардан артылған нәрсе, не ақшаларға зекет келеді. Сондай-ақ зекет берілу үшін зекетке толарлық байлыққа ие болғанына бір жыл толған болуы шарт. Зекет берілетін нәрселер мыналар: Алтын, күміс, қырда оттаған төрт түлік мал. Және әртүрлі сауда тауарлары. Айталық сатып пайда табу үшін жинап қойылған қүм, топырақ, су, көң т. б. сияқтылар. Және ақша. Әрине, бүлар белгілі бір мөлшерге толу қажет. Бүл зекетке толатын мөлшерді «нисап» деп атайды. ТӨРТ ТҮЛІК МАЛДЫҢ НИСАБЫ

Қой қырыққа толса нисапқа толған болады. Қырықтан жүз жиырмаға дейін бір қой. Ж ү з жиырма бірден екі жүзге дейін екі қой. Екі жүз бірден үш жүз тоқсан тоғызға дейін үш қой. Төрт жүзге толғаннан кейін жүзден бірі беріліп отырады. Ешкі мен қой бірге есептеледі. Сиырдың саны отызға толса нисапқа толып, отыздан отыз тоғызға дейін бір тайынша, қырықтан елу тоғызға дейін бір қүнан өгіз, не қүнажын сиыр, алпыстан алпыс тоғызға дейін екі тайынша, жетпістен жетпіс тоғызға дейін бір тайынша және бір қүнан өгіз не бір қүнажын сиыр. Сексеннен тоқсанға дейін екі қүнан өгіз, не екі қүнажын сиыр, тоқсаннан тоқсан тоғызға дейін үш тайынша, бір жүзден екі жүз екіге дейін төрт тайынша, не үш қүнан өгіз не қүнажын сиыр беріледі. Бүдан жоғары сандарға жеткенде әр отыздан бір тайынша немесе әр қырықтан бір қүнан өгіз, не қүнажын сиыр беріліп отырады.

57

Түйенің саны беске жетсе нисапқа толады. Бестен тоғызға дейін бір қой, оннан он төртке дейін екі қой, он бестен он тоғызға дейін үш қой, жиырмадан жиырма төртке дейін төрт қой, жиырма бестен отыз беске дейін бір тайлақ, отыз алтыдан қырық беске дейін бір қүнажын інген. Қырық алтыдан алпысқа дейін бір дөнежін іңген. Алпыс бірден жетпіс беске дейін бір бесті іңген, жетпіс алтыдан тоқсанға дейін екі қүнажын інген, тоқсан бірден жүз жиырмаға дейін екі дөнежін іңген, жүз жиырма бірден жүз қырық төртке дейін екі дөнежін іңген мен бірге әр бес түйе үшін бір қой, не ешкі, жүз қырық бестен жүз қырық тоғызға дейін екі дөнежін, бір қүнажын іңген, жүз елуден жүз жетпіс төртке дейін төрт дөнежін, үш қүнажын мен бірге әр бес түйе үшін бір қой не ешкі, жүз жетпіс бестен жүз сексен беске дейін үш дөнежін, бір қүнажын іңген, жүз сексен алтыдан жүз тоқсан беске дейін үш дөнежін, екі қүнажын іңген, жүз тоқсан алтыдан екі жүзге дейін төрт бесті іңген беріледі де бүдан жоғары санға жеткеннен кейін әр елу түйеден бір дөнежін іңген беріліп отырады. Жылқының белгілі бір нисабы жоқ. Егер ылғи бие, ат, не айғыр аралас үйірлі жылқы болып, жылдың көбірегінде қырда жайылса, мал иесі ерікті түрде қаласа жылқы басына бір динар алтын ақшаға шағып қырықтан бірін береді. Алтын, күмістің зекеті: алтынның нисабы — жиырма мысқал (96 грамм) салмағында болса, күмістің нисабы екі жүз дирһам (641 грамм) салмағында болып, борышынан, негізгі қажетінен артық болу, бүған ие болғанына бір жыл өту. Алтын күмістен өз салмағының қырықтан бірі зекетке беріледі. Сондай-ақ жиырма мысқал (96 грамм) алтынның, яки екі жүз дирһам (641 грамм) күмістің бағасындай сауда малынан да, ақшадан да қырықтан бір зекет беріледі. Алтын, күміс сауда үшін, емес алқа, білезік, жүзік, сырға тәрізді сәндік дүниелер, не қасық, тостаған, табақ т. б. түтыну бүйымдары түрінде болса да салмағы нисапқа толарлықтай болса, мысалы, алтын болғанда салмағы (96 грамм), күміс болғанда (641 грамм) болса зекет келеді. Зекет: — Тәубе сүресінің алпысыншы аятында көрсетілген сегіз түрлі кісілерге беріледі. Шын мәнінде садақалар (зекеттер), Алла тағала тарапынан бір парыз: қолы тар фақырларға, түгі жоқ міскіндерге, оны жинауға белгіленгендерге, көңілдері ауланатындарға (жаңа мүсылман), қүлды азат етуге, борыштыларға, Алла тағала жолында және жолда қалғандарға беріледі. Алла тағала әр нәрсені білуші, хикмет иесі. Енді бүларды біраз ашып айталық: 58

1. Фақырлар: нисапқа толарлық малы болмағандар асли хажетіндей бір нәрселері, үйі, ісі, жүмысы болса да бүларға зекет беріледі.

2. Міскіндер: еш нәрсесі болмаған фақырдан төмен жағдайда болғандар.

3. Ғамылдар: үкімет тарапынан зекет жиюға міндеттендірілгендер. Бай болса да еңбектері үшін зекет беріледі.

4. Көңілдері алынатын жаңа мүсылмандарға фақыр болмаса да беріледі.

5. Қүлды азат етуге: белгілі бір шамада ақша тауып беріп, басын азат ету үшін қожайыннан келісім хат алған қүлды азат етуге.

6. Борыштыларға: борышы қолындағы нәрселерінен көп болып төленуге шамасы келмейтіндер.

7. Алла жолында: фақыр болғандықтарынан Алла тағала жолында соғысуға шамалары келмегендерге.

8. Жолда қалғандар: мемлекетінде бай бола түра еліне, үйіне жете алмай жолда қалғандарға. Зекет беруші зекетті берген уақытта немесе зекетті шығарған уақытта зекет үшін беретіндігін ниет ету, яғни ішінен ойлауы шарт. Зекет алушының зекет екендігін білуі шарт емес. Қадірлі жамағат! Зекетті бүзатын, сауабын жойып жіберетін нәрселер де бар. Екінші сүренің алпыс төртінші аятында: «Әй, мүміндер: Алла тағалаға, ахирет күніне сенбей, мал сарф қылған кісідей садақаларыңды міндет қылу, ренжітумен жоймаңдар» ... деп қатаң ескертілген. Былай айтқанда: «Саған зекетімді беріп едім, сонда да қадырімді білмей ж ү р с і ң » деп міндетсу. Немесе «Қашан да сен жарымай жүресің» деген тәрізді сөзбен ренжітіп беру, сондай-ақ мақтан үшін беру, еткен қайырды селге кетіреді. Қадірлі жамағат! Қалыптасқан бір әдет бойынша, зекет беруші, алушыдан дүға талап етеді. Негізінен парыз, уажіп садақаларда дүға тілеу тура емес. Өйткені берілген нәрсе дүға үшін берілген болып, парыз мойыннан түспеуі мүмкін. Жетпіс алтыншы сүренің тоғызыншы аятында: Олар «шын мәнінде сендерді Алла тағаланың ризалығы үшін тамақтандырамыз. Сендерден бір төлеу-алғыс тілемейміз» делінген мазмүнда алушыдан бодау не алғыс дәметпей беруді дәріптейді. Өйткені зекет берілген бір сыйлық емес, Алла тағаланың әмірі бойынша мойынға түскен борыш өтеліп отыр. Сондықтан алушыға берушінің алғыс айтуы орынды. Алушы өздігінен ықылас білдірсе бір сәрі.

ОН

ҮШІНШІ

ХҮТПА

ХАЖЫЛЫҚҚА БАЙЛАНЫСТЫ Қадірлі жамағат! Исламның бес парызының бірі хажылыққа байланысты. Алла тағала, үшінші сүренің тоқсан жетінші аятында: «...Оның жолына шамасы келген кісілер, Алла тағала үшін Кәғбаны зиярат ету (хажыға бару) керек. Ал әркім қарсы келсе Алла тағала барлық әлемнен бай. Яғни жолына күші жеткен кісілерге Алла тағала үшін байтүлланы (Кәғбаны (хажы ету, зыярат ету) парыз. Кімде-кім хажылықтың парыздығына қарсы келіп мойындамаса, (шамасы келе түрып орындамаса) Алла тағала бүкіл әлемнен бай, ешкімге мүқтаж емес» делінген мазмүндағы аят бойынша шамасы келгендерге бір рет Кәғбаны тауаф ету парыз ғайын. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Әй, адам баласы! Сендерге хажы парыз болды. Хажыға барыңдар» деп бекіткен. Қадірлі жамағат! Хажылық деп, қүрметті Мекке қаласындағы Алла тағаланың үйі Кәғбаны айналып тауаф еткенді айтады. Негізінен хажыға барудың көптеген дүние - ахиретке байланысты пайдалары, терең сырлары бар. Заманымыздан мыңдаған жыл бүрын атамыз хазірет Ибраһим (ғ. с.)ның Алла тағаланың әмірі бойынша, ірге тасын қалаған Алла тағаланың арнаулы үйі Кәғбаны тауаф ету үшін төңіректің төрт бүрышынан барған миллиондаған хажылардың отандары бір-бірінен үзақ, өң-түстері басқа. Киімдері әр қилы, ғүрып-әдеттері бөлек, тілдері мүлде жат. Қорытып айтқанда, әр түрғыдан бір-біріне бөтен шет елдіктер бола түра тек қана біркелкі ақ түсті «Ихрамды» оранып, аппақ болған бойда теңіздей толқып, бір ауыздан: «Ләббәйкә, Ләббәйкә», яғни — әміріңе қүлдық, әміріңе қүлдық! деп үлар-шу болып, жылап-еңіреп, жүректері бір Алла деген сезіммен соғып, жалбарына сиынып, Кәғбаны айналып, Сафа, Мәруәга жүгіріп, Минаға түнеп, Ғарапатқа тоқтап, қайта Мүздалипаға түнеп, шайтандарға тас атып, қүрбан шалып қайтқан хажылар Алла тағала қабыл етсе, күнәләрдан анадан туғандай пәк, әрі Алла тағаланың берген дәулетінің игілігін көріп қайтады. Сондай-ақ Алла тағаланың әмірін орындағандықтары үшін о дүниеде мүкапат көреді. ХАЖЫЛЫҚҚА БАЙЛАНЫСТЫ ШАРИҒАТ ҮКІМДЕРІ

Хажылықтың парыз болу шарттары: мүсылман болу, балағатқа толу, есі дүрыс болу, дені сау болу, өз еркі өзінде болу, хажыға барып келгенге дейін негізгі қажетінен артық және жол қаражатына жетерліктей ақшасы болу.

61

Орындалу шарттары: дене мушелері сау болу, жол қауіп-қатерсіз болу, әйелдер үшін үш күндік жол болғанда, жанында күйеуі немесе неке қоспайтын жақыны болу. Хажылықтың дүрыс болу шарттары: Ыхрам кию. (Ыхрам деген екі бөлек жамылғыш. Біреу белден төмен байланып, біреуін иыққа жамылады). Белгілі уақыттың ішінде орындалуы, (яғни қүрбан айт күндерінде болу). Ғарапатқа тоқтау, зиярат тауафы делінген парыз тауафты (қүрбанның үш күннің бірінде) атқару. (Тауаф деп, Кәғбаны жеті айналуды айтады). Хажылықтың уәжіптері: ыхрамды белгілі орында кию, Мүздалипада тоқтау, Сафа, Мәруәга жүгіру, (шет елдіктер үшін қоштасу тауафын орындау), шайтандарға тас ату, шашты алдыру, не қысқарту, тігілген киім киюден және басты жабудан сақтану.

ХАЖЫЛЫҚТЫҢ СҮННЕТТЕРІ

Ыхрам киерде шомылу, ыхрам ақ жаңа болу, ыхрам киерде екі рікғат намаз оқу, ыхрам кигеннен кейін яғни «әміріңе қүлдық, әй, Алла тағала!! Әміріңе қүлдық! Серігің жоқ. Әміріңе қүлдық. Расында мақтау және сыйлық саған лайық. Сенің серігің ж о қ » деген зікірді оқу. Бүны: «тәлбиә» деп атайды. Алғаш ыхрам кигенде: «Әй, Алла тағала! Шынайы түрде хажылықты қаладым, ал оны маған оңайластырып, менен қабыл ете көр» — деп ниет ету. Шет елдіктер үшін қүдум тауафы делінген алғашқы тауафты орындау. Басқалай шамасы келгенше нәпіл тауаф орындау, имамның хажылық ғамалдарға байланысты айдың жетісі күні түстен кейін хүтпа оқуы, айдың сегізі күні күн шыққаннан кейін Меккеден Минаға бару, сол күні Минада түнеу, айдың тоғызы күні күн шыққаннан кейін Минадан Ғарафаға бару. Шамасы келгенше, Алла тағалаға жалбарынуға қайрат ету, тәлбиәні үздіксіз айту. Ыхрам кигеннен кейін сақтанатын нәрселер: әйеліне жақындасудан, жаман сөздерден, басына бір нәрсе киюден, қылмыс істеуден, сез таластырудан, аң аулаудан, тігілген киім киюден, аяққа бір нәрсе киюден (үсті ашық шақай киюге, ақша қапшықты белге байлауға болады) басты, бетті жабудан, хош иісті нәрселерді қолданудан, шаш, тырнақты алудан, жанды нәрсені өлтіруден сақтанылады. Орындалу тәртібі қысқаша былай: Мешіт харамға тәлбиә айтып кіру, Кәғба шәрифті көргенде тәкбір айту, хажар әсуәттің түсында намаздағыша қол көтеріп, тәкбір айту, шама келсе хажар әсуәтты сүю, шама келмесе солай нүсқап барып, қолдың басын сүю, содан кейін 62

«Хатым» деп аталатын аласа имек дауалдың сыртынан Кәғбаны солға алып жеті айналу, (бүны Қүдум тауафы) деп атайды. Бүл айналулардың алғашқы үшінде иықтарды қозғалтып тезірек жүру. (Бүны «рүмыл» деп атайды). Қалған үш айналуда байсалды түрде жүру, айналған сайын Хажар әсуәтты сүю немесе үзақтан қол созып, қолды сүю, бір айналуды бір «шауыт» деп атайды да, жеті шауыт бір тауафқа жатады. Тауаф біткеннен кейін Ибраһим мақамында немесе шамасы келген бір жерде екі рікғат намаз оқу және шамасы келсе Хажар әсуәтті сүюге тырысу. Бүдан кейін Сападан бастап, Мәруә екеуінің арасына жеті рет жүгіру. (Бүны «сағи» деп атайды). Бүл Сағидан кейін шаш алдырып, не қысқартып ыхрамнан шығады. Уақыты кең болса Мединеге барып келінеді. Уақыт аз болса, Меккеде түра береді. Зылхажжаның жетісі «Тәруиа» күні «Ыхрам байланып, Меккеден Минага барып түнеу, айдың тоғызы күні Ғарапатқа барып «Рахмет тау ы н ы ң » маңына тоқтау. Бүны «үқуфы ғарапа» деп атайды. Ғарапатта бесін уақытында бесінмен екінтіні қосып оқу. Күн батқаннан кейін Ғарапаттан қайтып «Мүздәлипәгә» келіп «Машғарүл харамның» — маңында, ақшам мен қүптан намазын қосып оқу. Сол жерге түнеп, айдың оны күні таң намазын оқығаннан кейін Минаға қайту, Минада үш орындағы шайтанға тас ату. (Бүдан кейін қаласа, қүрбан шалып, шаш алдыру не қысқарту). Ал бүдан кейін қүрбанның үш күнінің бірінде, Кәғбаға барып: — Зиярат тауабы» делінген парыз тауафты орындаумен негізгі хажылық міндет атқарылған болады. Бүдан кейін қайта Минаға барып шайтанға тас ату, айдың оныншы күні Кәғбаға барып қоштасу тауабын орындау. (Бүны Садыр тауабы деп те атайды. Әр тауафта «зәмзәм» суынан қана-қана ішу. Хажылықтың егжей-тегжейі «Ибадатүл Ислам» деп аталатын еңбегімде жазылған). Я, үлы Алла тағала! Бізді өз ылтипатыңмен хажылық нәсіп етіп, шынайы ықылас, шын көңілімен хажылық ғамалдарын толық орындап, жарылқанған нағыз қүлдарыңнан ете көр. Әмин.

ОН ТӨРТІНШІ

ХҮТПА

МЫҒРАЖ ТУРАЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала мығраж мүғжизасы жайлы Ысра сүресінің ең басқы аятында былай бүйырған: «Қүлын (Мүхаммед (ғ. с.)ды) бір түні өзіне белгілі мерзімді көрсету үшін Месжід Харамнан біз айналасын мүбарак қылған Мәсжід Ақсаға апарған Алла тағала әртүрлі кемшіліктен пәк. Шәксіз Ол естуші, көруші.» Және хазірет Пайғамбарымыз Мүхаммед (ғ. с.): «Түн қату туралы қүрайштар мені өтірікші дегенде (Кәғбаның жанындағы) «Хажар» деген орында түрдым. Алла тағала Бәйтүл Мүкаддасты көз алдыма келтірді. Соған қарап оларға, оның белгілерін айтып бердім» деп бүйырған. Қадірлі жамағат! Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның көптеген мүғжизалары болған. «Мүғжиза» деп Алла тағаланың әмірі бойынша пайғамбарлар арқылы халыққа көрсетілетін әдеттен тыс, басқалардың қолынан келмейтін оқиғаларды атайды. Мүғжизалар пайғамбарлардың еркінде емес. Алла тағала қаласа ғана болады. Сондай-ақ мүғжизалар замананың шарт-жағдайына, елдің мәдени деңгейіне орай болған. Айталық: Мүса (ғ. с.)ның дәуірінде сиқыршылар дамып, әсерлі болған. Сиқыршылар арқанды жыланға айналдырғанда, хазірет Мүсаның таяғы Алла тағаланың бүйрығымен айдаһар болып, жасама жыландарды жүтып жоқ еткен. Ғайса ғалайһиссаламның заманында доқтырлық дамыған бола түрса да, анадан тума соқыр мен алапесті жазуға шамасы келмейтін еді. Хазірет Ғайса осыларды Алла тағаланың әмірімен сақайтатын еді. Міне, мүғжиза деп осыларды атайды. Ал хазірет Пайғамбарымыз Мүхаммед (ғ. с.)ның ең ірі әрі толық мүғжизасы «Қүран кәрім», өйткені, сол дәуірде арап елінде өте сөзге шешен, аса ақын, дана адамдар болған. Солар Қүранның әдеби көркемдігіне, үғымының тым тереңдігіне, сөз байлығына, сондай-ақ сөз қүрамының жеткіліктілігіне таң қалып, «Бүл адам баласының сөзі емес» — деп мойындаган. Негізінен хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның аса көрнекті де орасан тамаша мүғжизасы міне, осы Мығраж оқиғасы. Мығраждың үғымы көтерілу, көкке шығу. Сондықтан біртүтас Ислам әлемі осы Мығраж түніне шектен тыс мән беріп, шынайы ықыласпен қүттықтайды. Мешіттерге қандыл жағып, режеп айының жиырма жетінші кешінде мүбарак (ғ. с.) Мығраж мерекесін өткізеді. Теледидарда, радиода арнайы Мығраж кеші қүттықталады. Және мүсылмандар үйлерге, мешіттерге жиналып, хазірет Пайғамбарымызға

салауат айта Қүран оқып, сауабын бағыштайды. Нәпіл, қаза намаздар оқып, Алла тағалаға жалбарына сиынып, Пайғамбарымыздың шапағатының нәсіп етілуін тілейді. Сондай-ақ бүл Мығраж кешінің мәні, маңызына байланысты сөздер сөйлейді. Қадірлі жамағат! Бүл Мығраж мүғжизасы мезгіл, орын үғымының тысында, адам баласының шекті сезімінің үстінде үлы Алла тағала мен сүйген досы Мүхаммед (ғ. с.)ның арасында болған ерекше зор қүбылыс, бір айта қаларлық оқиға екендігі даусыз. Екі дүниенің басшысы хазірет Пайғамбарымыз Мүхаммед (ғ. с.) режеп айының жиырма жетінші кешінде Алла тағаланың қалауымен Жебірейіл (ғ. с.) алып келген Пыраққа мініп, (бырақ, барқ: найзағай деген сөзден шыққан). Меккеден Қүдыстағы Месжід Ақсаға, ол жерден жеті қат көктен жоғары Сыдратүл Мүнтаһа деген орынға одан ары ғарыш ағлаға дейін қас-қағымда барып, көп ғажайып нәрселер көріп қайтқан. Пырақтың басы адам суретті, есектен зор, қашардан кішірек ақ түсті қанатты нажағайдай жүйрік, аса көркем бір көлік. Расул Екрам Қүдыстағы Месжід Ақсада бүрын өткен бүкіл пайғамбарларға имам болып оқыған екі рікғат намазға Жебрейіл (ғ. с.) азан айтқан. Ескерту: Қүдыстағы бүл Месжід Ақсаны «Бәйтүл Мүқаддас» (қасиетті үй) деп атайды. Хазірет Мүса мен Ғайса (ғ. с.)ның арасындағы пайғамбарлардың мекені болған. Сондай-ақ Ғайса (ғ. с.)ның туылған жері. Месжід Ақсаны Сүлеймен (ғ. с ) , перілерге салдырған. Яһудилер де христиандар да қасиеттеп, жоғары бағалайды. Хазірет Пайғамбарымыз Меккеге қоныс аударған кезде, намазды Месжід Ақса жаққа қарап оқыған. Кейін Алла тағаланың әмірі бойынша, Кәғба жаққа қарап оқылатын болған. Сондықтан мүсылманның алғашқы қүбыласы болған және Пайғамбарымыз (ғ. с.) Мығражға осы қасиетті Месжід арқылы шыққан. Алла тағалаға сансыз шүкір. 1967 жылы екінші айда осы Қүдыс қаласындағы Месжід Ақсаны зиярат етіп, намаз оқу нәсіп болды. Ел арасындағы аңызда сол жерде асулы тас бар делінеді. Бірақ ол жерде ондай тіреусіз, байлаусыз асулы түрған тас жоқ. Сондай-ақ діни кітаптарда жазылмаған. Ол жерде Сахратүлла, яғни Алла тағаланың тасы — деп аталатын бір тас төбешік бар. Рауаят бойынша хазірет Пайғамбарымыз көкке сол жерден көтерілген. Бүл төбешіктің үстінде жасалған бір күмбез бар. Төбешіктің Месжід Ақса жағында бір қуыс жер бар. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с ) , сол Месжід Ақсадан Жебірейіл (ғ. с)мен бірге көкке шыққанда, үмметінің қиямет күнгі жағдайы көрсетілген. Жетімнің малын жегендердің, халықтың арасын ашу үшін 66

өсек тасығандардың, зинақорлардың, өсім жегендердің, намысын сатқан арсыз әйелдердің ауыр жағдайлары өте аянышты көрінген. Хазірет Пайғамбарымыз, Алла тағалаға: «Әттахиятү лілләһи уассалауатү уәттәййібәтү», яғни заттық, денелік және тілдік ғибадаттар Алла тағалаға лайық, деп сәлем берген. Алла тағала: «Әссәләмү-ғаләйке әййүһәннәбийү уә рахмәтүллаһи уә бәракетүһу», яғни, Әй, Пайғамбар! Алла тағаланың сәлемі, мархаметі және берекеттері саган болсын, — деп — сәлемін алған. Хазірет Пайғамбарымыз: «Әссәләмү ғаләйна уәғала ғибаділлаһіссалихин», яғни, Алла тағаланың сәлемі біздерге және Алла тағаланың игі қүлдарына болсын деп жауап қайтарғанда, бүкіл періштелер: «Әшһәдү ән Ла ілаһә іллалаһү уә әшһәдү әннә Мүхаммәдән ғабдүһү уәрәсулүһү», яғни, Алла тағаладан басқа ешбір тәңір жоқтығына куәлік беремін, әрі Мүхаммед (ғ. с.)ның Алла тағаланың қүлы да, елшісі де екендігіне куәлік береміз деп шуласты. Алла тағала тарапынан күніне елу уақыт намаз өтеу әмірі болған. Бірақ хазірет Пайғамбарымыз: «Үмметіме ауыр келеді» деп қайта-қайта жалбарынып жүріп, бес уақытқа түсірген. Сондықтан күнінде бес уақыт намаз оқыған кісі, елу уақыт оқығандай он есе сауапқа ие болады. Оның үшін хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Намаз мүсылмандардың «Мығражы» деген. Онымен қатар хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с ) , Алла тағаладан күнәкәр үмметтеріне қиямет күні, шапағат етуге рүқсат сүраған. Алла тағала шапағатқа лайық болғандарға рүқсат ететін болған. Осылайша хазірет Пайғамбарымыз Алла тағаланың әмірімен лезде Мығраж мүғжизасын орындап, қайтып келіп таңертең оқиғаны айтқанда, Мекке кәпірлері сенбеген. Тіпті Қүдысқа да барған жоқ деп, белгілерін сүрағанда, Алла тағала қүдіретімен сол сәтте Бәйтүл Мүқаддасты Расул Әкрәмнің көз алдына әкелгендіктен, соған қарап оларға бөрін айтып берген. Алла тағала біздерді хазірет Пайғамбарымыздың зор шапағатына лайық болған қүлдарынан ете көрсін. Әмин!

ОН

БЕСІНШІ

ХҮТПА

МӘУЛІД ТУРАЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала тоғызыншы сүренің жүз жиырма сегізінші аятында хазірет Пайғамбарымыз Мүхаммед (ғ. с.)ға байланысты: «Расында сендерге хазірет Пайғамбар келді. Оған қиналуларың ауыр тиеді. Сендерге өте ынтық, мүміндерге тым жүмсақ, ерекше мейірімді» делінген мазмүнда кәміл сыйпаттайды. Және хазірет Пайғамбар (ғ. с.)ның бір мүбарак хадісінде: «Мен адам баласының жақсы ғасырларында, ғасырдан ғасырлар бойынша жалғаса отырып, міне, өзім болған ғасырға жеттім.» Және басқа бір хадисінде «Ең жақсы ғасыр менің ғасырым. Одан кейін оған жақын және одан кейін оған жақын ғасыр» деген мазмүнда дәріптеген. Қадірлі жамағат! «Мәулід» деп хазірет Пайғамбарымыздың туылған мүбарак күнін айтады. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) дүниеге келу қарсаңында араб елінде надандықтың қара түманы қоршап, әділетсіздіктің сүрапыл дауылы соғып, әртүрлі сүмдық пен зүлымдық етек алып, адамгершілікке қайшы әрекеттер қанат жайып, қалыптасқан еді. Малдың суарылуы тәрізді қарапайым бір кезекке таласудан шыққан қақтығыс қанды соғысқа айналып, жылдарша жалғасуы әдетке айналған еді. Хүрапи әдеттің салдарынан залым әке өз қызын тірідей жерге көміп қүтылуды абырой деп білетін бір өте қараңғы дәуірге келген... Ибраһим (ғ. с.)ның Мекке қаласында тек қана Алла тағалаға қүлшылық ету үшін ірге тасын қалаған Алла тағаланың арнаулы үйі Кәғбаның іші-тысы пүттарға толтырылып, Алла тағалаға дәнекерлік етеді деп соларға табынатын еді. Тыр жалаңаш Кәғбаны айнала жүгіріп, ысқырып, алақан шапалақтағанды ғибадат деп, шалған қүрбандарының етін Кәғбаның қабырғасына іліп, қанын шашқанды сауап деп білген. «Ата-бабаларымыздың жолы» деп тас айырылмай ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан осындай негізсіз хүрапи әдеттерден қүтқарып, тура жол көрсерту үшін Алла тағаланың мархаматымен ең соңғы елшісі екі дүниенің саруары хазірет Мүхаммед (ғ. с.)ның дүниеге келетін «Мәулід» күні келіп жетті. Я ол Алла тағаланың қүлы әрі елшісі Мүхаммед Мүстафа (ғ. с.) 571 (бес жүз жетпіс бір) милади жылы рабиғүл еууал — үшінші айдың 12сі (он екісі) дүйсенбі күні таңға жақын дүниеге келді. Әрине, көкжиектен арайлап атқан бүл Ислам сәулесі, сол күннен бастап, игіліктің қасиетті үмітін, әлемді басып түрған меңіреу қараңғылықтың сирылатын күнін тудырды. Сондықтан біртүтас бүкіл Ислам әлемі бүл ерекше күнді қуанышты сезіммен қүттықтайды. Осы мүбарак кештің қүрметі үшін мешіт мүнараларында қанділдер жағылып, мәулід оқылып, зор салтанатты мерекелер өткізіледі. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның өмір тарихы 69

жөнінде баяндамалар жасалады. Пайғамбар (ғ. с.)ның ең мәшһур аты Мүхаммед. Яғни, мақтаулы деген мағынада болып, бүл мүбарак аты Қүранда төрт жерде бар. Тағы басқа аттары да бар. Сондай-ақ ең абзал бір сипаты Рахмет, яғни игілік. Жиырма бірінші сүренің жүз жетінші аятында: «Әй Мүхаммед! Біз сені бүкіл әлемге рахмет етіп қана жібердік» делінген. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) әке жағынан ең жоғарғы дәрежелі асыл затты бір нәсілге ие еді. Қүрайыш руынан болған әкесі Ғабдолланың түп әкесі (атасы) Ибраһим (ғ. с.)ға барып тіреледі. Жиырма бірінші атасы Ғаднанға дейін қайшылық жоқ. Ал Ғаднан Исмағил (ғ. с.)ның үрпағынан тарап келеді. Ғабдолла, Ғабдулмүтталип, һашым, Ғабдү Манапқа дейін хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның төрт атасын білу қажет. Ал, хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның анасы хазірет Әмина, Зүһра үлдары деген тайпаның бастығы Уәһап деген кісінің қызы. Уәһаптың атасы Кілаптан тарайды. Ал Кілап Пайғамбардың алтыншы атасы болады. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с ) , іштегі күнінде әкесі Ғабдолла сауда бабымен Шам сапарында жиырма бес жасында Мединеде қайтыс болады. Сол дәуірде меккеліктер балаларын қырдағы елдің әйелдерін жалдап еміздіріп асырататын болған. Сол дәстүр бойынша, Әмина ханым Мүхамедті Сағыд руынан Харіс деген кісінің жүбайы Халима ханымға емізіп бағуға береді. Бүл өте кедей бір үй еді. Қасиетті баланың берекетінің салдарынан сауындарынан сүт көп шығып, жағдайлары анағүрлым жақсара түседі. Бір күн Мүхаммед, балаларымен қырда ойнап жүргенде періштелер келіп: Рухани түрде операция жасап, жүрегін жарып, тазалап қойғаны көріледі. Тағы басқа осы тәрізді әдеттен тыс мүғжизалар сезіледі. Сүт анасы Халима оны өз анасына бес жасында тапсырады. Ол алты жасына келгенде анасы Әмина ханым жанына алып, жүбайы Ғабдолланың зиратын және Нажар үлдары деген өз төркін жүрағаттарын көру үшін Медине қаласына барып, қайтып келе жатып «Ибуа» деген жерде жиырма екі жасында қайтыс болады. Жанындағы Үмму Айман деген қызметші әйел Мүхамедті әкеліп, Меккедегі Ғабдүл Мүтталіпке тапсырады. Осы үлы атасының қолында болып, ол кісі қайтыс болғаннан кейін сегіз жасар күнінде немере ағасы Әбуталып қолына алып, сол кісінің қарамағында ер жетеді. Ал, мына екі дүниенің сәруары, Алла тағаланың сүйген қүлы, әрі елшісі болған Мүхаммед (ғ. с.)ның балалық күндері осындай аянышты жетімшілдік жағдайда ауыр өмір соққыларымен өткен бола түра, сол қиын-қыстау өмірмен санасып жүргеннің өзінде, тым әдепті ауыр мінезді, аса биязы, сыпайы сөзді, турашыл, сезімтал, толық сенімді еді. Халық арасында «Мүхаммед әмин» — «Сенімді Мүхаммед» деген 70

жақсы атаққа ие болған. Пүтқа табынушылықты, тым жек көретін еді. Басқа да ел арасындағы негізсіз хүрапи әдеттерді, әділетсіздіктерді тіпті де жақтырмайтын еді. Ешбір үстаздан оқымаған бола түра даналықтың түпсіз дариясы. Сондай-ақ, ғылым-хикметтің түңғиық теңізі еді. Өзін, Алла тағала тәрбиелеп жеткізген, Өйткені бір мүбарак хадисінде: «Раббім мені тым жақсы тәрбиеледі» деген. Жалға жүріп, сауда керуенімен ілесіп, Шамға барғанда көрген християн ғалымдары өзінен пайғамбарлықтың белгілерін көріп, мойындайды. Жиырма бес жасына келгенде Хадиша анамызға түрмыстанып, балалы-шағалы болып, отағасы болған. ПАЙҒАМБАРЛЫҚ КЕЛУІ

Хазірет Мүхаммедке (ғ. с.) қырық жасында Хыра тауындағы үңгірде Алла тағала тарапынан Жәбірейіл (ғ. с.) арқылы Күран түсіріле бастап, Пайғамбарлық келгеннен кейін Алла тағаланың міндетті елшісі болып жиырма үш жыл мызғымай, аса қажырлылықпен күресіп, пүтқа табынатын надан қауымды хаққа мойындайтын мүсылман қауымы халіне келтірген. Бірақ бүл күрделі төңкеріс, елеулі оқиғаның оп-оңай орындала қоймағандығы түсінікті. Алла тағаланың әмірі бойынша, Мүхаммед (ғ. с.): «Ла ілаһә іллаллаһ Мүхаммәдүр расулаллаһ» яғни, Алла тағаладан басқа ешбір тәңір жоқ. Мүхаммәд Алла тағаланың елшісі, деп айтқанда, надан ел, Әбу Жаһил бастаған әлеумет мойындамай қасарысып, «атабабамыздың жолын тастамаймыз», — деп қарсы шығады. «Жынды, сиқыршы, өлеңші» деп әртүрлі жалалар жапсырады. Жүретін жерлеріне тікен төсейді. Өлген түйенің қан-жынын үсті-басына шашады. Бір рет Тайып қаласында қалың баланы қаптатып, таспен атқылатқанда аяғынан аққан қанға кебісі толып, жүре алмайтын халге келеді. Сонда да ренжіп, қабақ шытпай қайрат етіп, күндіз-түні мызғымай, өзінің бас пайдасын, жан-рахатын ойламай айнымай, талмай, сескенбей, қорықпай Меккеде он үш жыл өте ауыр жагдайлармен санасып, дін жаюға тырысады. Әбу Жаһил бастаған кәпірлер тобы мүсылмандарға әртүрлі қастандық істеп, жан түршігерлік, аянышты қинаулар көрсетеді. «Ата-бабамыздың жолын тастап, сиқыршының сөзіне еріп кеттіңдер» деп атқа сүйретіп, ыстық қүмға жатқызып, кеуделеріне ауыр тас бастырып, немесе ағашқа таңып, жалаңаш еттеріне дүре соғады. Сонда да имандылар мүсылмандықтан еш бас тартпай аса қажырлылық көрсетеді. Пайғамбарлықтың жетінші жылы Мекке кәпірлері, мүсылмандарды мүлде жою үшін Меккеден қуып шығуға қаулы алып, Әбу Талыпқа білдіргендіктен Әбу Талып, Пайғамбар (ғ. с.)ды және мүсылмандарды алып, бір иен сайға барып бекінеді. Сол сай, «Әбу Талып сайы» деп аталады. Сол жерде болған мүсылмандар, өсімдіктердің тамырын, 71

жапырағын және қатқан тері жеуге мәжбүр болса да соған шыдап имандарынан айырылмаған. Барған сайын мүсылмандардың көбейіп, дамып бара жатқандығына шыдай алмаған Әбу Жаһил тобы жан таптырмағаннан кейін Хабашстанға, Мединеге қоныс аударуға мәжбүр болады. Ақыр хазірет Пайғамбар (ғ. с.)ның өзінің көзін жоюға бел байлап, алған қаулы бойынша түн ішінде үйін қоршап келгенде үйде жатқан Әбу Талыпүлы Ғалиді көріп таң қалысады. ҺИЖРЕТ: КӨШУ, ҚОНЫС АУДАРУ

Алла тағаланың әмірі бойынша, хазірет Пайғамбар (ғ. с.) хазірет Әбубәкір екеуі дүшпандардың арасынан сытылып шыққан бойда, «Сәуір» тауындағы үңгірге барып бекінеді. Ертеңінде атқа мініп андыздап іздеп шыққан дүшпандар, үңгірді келіп табады. Бірақ үңгірдің аузынан дыр етіп үшқан кептердің жарылмаған жүмыртқасын және бүзылмаған өрмекшінің үясын көріп, «Бүл үңгірге кісі кірмеген екен» — деп қайтып кетеді. Әрине, бүл жолғы үйден шығардағы қылыштарын қолға алып, қандары қарайып түрған дүшпандардың көрмей қалуы, және үңгір оқиғасы, айдай айқын мүғжиза екені даусыз ғой. Осылайша хазірет Пайғамбарымыз Мүхаммед (ғ. с.) мен тағдыр жолдасы Әбубәкір разия-аллаһү ғанһү екеуі аман-есен үңгірден шыққан бойда Медине қаласына келеді. МЕДИНЕ ХАЛҚЫНЫҢ МҮХАММЕД (ғ. с.) ды ҚЫЗУ ҚАРСЫ АЛУЫ

Медине қаласының негізгі түрғындары: «Әуіс, Хазраж» тайпалары бүрыннан Меккеге келіп, хазірет Пайғамбар (ғ. с.)мен кездесіп, мүсылман болған еді. Сондықтан меккелік мүсылмандар бірте-бірте Мединеге көшіп келіп орналаса бастаған болатын. Сондай-ақ хазірет Пайғамбар (ғ. с.)ның көшіп келетін хабарын алып түрған мүсылмандар, асыға күтіп, нағыз ықылас шектен тыс қуанышпен тым қызу қарсы алады. Дін үшін ана отандарынан қол үзіп көшіп келгендер «муһажир» — босқын атанып, муһажинрлерге жан-тәнімен қойындарын аша көмек еткен мединеліктер «Ансар» — көмекші деп аталады. Және бүл қаланың «Йәсріп» деген көне аты өзгертіліп, «Мединатүр расүл» яғни «Пайғамбар қаласы» деп аталады. Нәтижеде хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с ) , Алла тағала тарапынан пайғамбарлық келгеннен кейін Мекке қаласында он үш жыл қинау, қорлық және жан түршігерлік бейнет, машақат пен үйқы, күлкі көрмей-ақ мызғымастан Ислам дінін жаюға тырысады. Бірара Қүрайыш бастықтары келіп: «Қарағым! Не тілейсің? Байлық тілесең мал-мүлік берейік. Қатын тілесең, ең жақсы қызға үйлендірейік, ал егер патшалық тілесең басымызға патша қоялық. Бізді ата-бабаларымыздың жо72

лынан айырмасаң болды» дегенде, оларға: «Оң қолыма ай, сол қолыма күн қойсаңдар да Алла тағаланың әмірін орындаудан бас тартпаймын» деп жауап береді. Сондықтан бүдан кейін олардың дүшпандықтары тағы арта түсіп, ақыр жанына қауіп төнгеннен кейін, ана отанын тастап Мединеге көшіп барып орналасады. Сондықтан бүл айта қаларлық оқиға «һижрет» көш деп аталып, мәңгі есте сақталуы үшін Ислам тарихы һижреттен басталған. Міне, биыл һижреттің 1420 (мың төрт жүз жиырмашыншы) жылы болып табылады. ИСЛАМ ТАРИХЫ БОЙЫНША ТҮҢҒЫШ БӘДІР СОҒЫСЫ

Мүсылмандар Мединеге келіп орналасса да қауіп-қатерден қүтыла алмайды. Бір жағынан яһудилер, бір жағынан Убай үлы Ғабдолла бастаған екі жүзді мүнафиқтар тобы (Бүл Убай Ғабдолла үлы Мединеде беделді болған, «осы елді өзім билеп төстеймін» деп жүрген біреу еді). тыныштық бермесе, екінші жағынан Меккеде қалған мүсылмандардың ауыр жағдайлары және Мединеге көшіп кеткендердің Меккеде қалған үй-мүліктерінің талануы жанға бата түсті. Арадан бір жыл өткенде, яғни һижреттің екінші жылы шамнан қайтқан Әбу Сүпяның басшылығындағы керуенді қолға түсірмек болғанда, олар секем алып, Меккеге жіберген хабарлары бойынша, Мединедегі ат төбеліндей мүсылманды мүлде қүрту үшін Әбужаһил бастаған кәпір тобының мың кісілік қарулы ләшкермен шыққан хабарын естіп, хазірет Пайғамбар (ғ. с.) да қорғаныс соғысына дайындық көреді. Мединедегі барлық сойыл, соғарлар, небары жетпіс мүхажир, қалғаны Ансар болып, үш жүз он үш-ақ кісі болады. Араларында екі ат, жеті түйе көлік болып қүралдары да өте аз әрі нашар еді. Жаудың саны үш есе артық. Жүздей ат, жеті жүздей түйелері бар еді. Ж а у ентелей келіп, Бәдірдегі судың басына түскенде, мүсылмандар шөлге түскен болса да, қүдіретше жаңбыр жауып, сусындап жан шақырады. Егер осы азғантай мүсылман жойылып кетсе Ислам шырағының бір жола сөніп кету хаупі бар еді. Сондықтан хазірет Пайғамбар (ғ. с.) сәждеге басын қойып: «Әй рахмет иесі үлы Алла! Халіміз өзіңе мәлім, егер осы азғантай мүсылман жеңілсе, бүл дүниеде «Алла» деп өз атыңды атайтын ешкім қалмайды ғой! Өзің нүсрат бере көр!» деп сыйына жалбарынады. Нәтижеде Бәдір соғысы: Алла тағаланың нүсраты бойынша, жеңіспен аяқталады. Бастабында жекпе-жек соғыса келіп, қоян-қолтық араласып кеткенде, жаудан Әбужаһил ішінде, жетпісі өліп, жетпісі қолға түсіп, қалғаны бас сауғалап қашады. Мүсылмандардан да он төрт кісі шәһид болады.

7^

ИСЛАМ ТАРИХЫ БОЙЫНША ЕКІНШІ ҮХЫТ СОҒЫСЫ

һижреттің үшінші жылы Мекке кәпірлері, «былтырғы Бәдір соғысының өшін аламыз. Сондай-ақ осы жолы қайтсек те Мүхаммедті өлтіреміз» — деп анттасып, Әбу Сүпян бастаған үш мың кісілік қалың қол келіп, Мединенің қасындағы «Үхыт» тауын қоршап алады. Екі дүниенің сәруары хазірет Мүхаммед (ғ. с.) жеті жүздей кісімен Үхыт тауында қиян-кескі қанды соғысқа кіріседі. Убай үлы Ғабдолланың басқаруындағы мүнапықтар тобы соғыспай қайтып кетіп және қарауылға қойылған бір адамдар осалдық істегендіктен мүсылмандар қатты абыржып, «Пайғамбар (ғ. с.) шәһид болды» деген хабар тарайды. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.)ның тісі шәһид болып, өзі жараланады. Пайғамбардың көкесі хазірет Хамза және көптеген сахабалар шәһид болады. Жаудың шектен тыс өшіккені сондай: һінде деген әйел хазірет Хамзаның ішін жарып, бауырып шығарып шайнайды. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның жаны қалғанына рухтанған мүсылмандар жан-дәрмен соғысып, жауды Мединеге кіргізбейді. «ХАНДАҚ, АХЗАП» ОР ҚАЗУ НЕМЕСЕ ТАЙПАЛАР СОҒЫСЫ

Һижреттің бесінші жылы «Ор қазу» немесе «Тайпалар соғысы» деп аталатын Әбу Сүпян бастаған меккелік араптар мен көшпелі бәдәуи тайпалардан біріккен (кейбір тарих бойынша жиырма төрт мың кісілік) қалың қолдың Мединеге шабуыл жасағалы қаптап келе жатқанын естіген хазірет Пайғамбарымыз үш мыңдай кісімен Медине қаласының маңынан ор қаздыра бастайды. Аш адамдар қарындарына тас байлап алып, жан дәрмен тынбай қазған бойда жиырма күнде бітірді. Бүл жүмысқа хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) өзі де қатынасады. Сахабалардың біреуі аштықтан қарнына бір тас байлап алғанын көрсеткенде, Пайғамбар өз қарнына екі тас байлап алғанын көрсетеді. Бір жағынан, яһудилер келісімді бүзып, жау жаққа шықса, екінші жағынан мүнафықтар да бүліншілік істеп, «жау жағадан алганда, бөрі етектен» алады дегендей басып келген қалың жаумен болған жекпе-жек соғыстан кейін қүдіретше бір түнде алай-дүлей дауыл соғып, жаудың шатырлары жығылып, абыржып соғыстан бас тартып, жайларына кетеді. Қадірлі жамағат! Міне, бүл Ислам діні оп-оңай орналаса қоймаған. Мекке кәпірлері, мүсылмандарды ана отандарынан қуып шығарғандарымен қоймай, Мединедегі мүсылмандарды біржолата қүрту үшін: «Бәдір, Үхыт, Ахзап» деп аталатын үш ірі соғыс жаудың ізденіп келуімен Мединеде болғандығы айқын тарихи бір шындық екендігі түсінікті. Бүл соғыстар Қүран көримде ашық түрде баян етіледі.

74

ХҮДАЙБИЯ КЕЛІСІМІ

һижреттің алтыншы жылы «Хүдайбия» келісімі болған. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның үдайы Алла тағаланың арнаулы үйі Кәғбаны және ана отанын көргісі келетін еді. Сондықтан көрген бір түсі бойынша, «Ғүмра» ғибадатын өтеу үшін төрт жүздей кісімен қылыштан басқа қүрал алмай, Мединеден шыққан бойда Меккеге жақын «Хүдайбия» деген жерге келіп түсіп, «біз соғысқа емес, ғүмра үшін ғана келдік» деп Меккеге кісі жібереді. Меккеліктер рүқсат етпей: «Биыл бір тоқтам жасап қана қайта түрсын, егер бүны қабылдамаса, соғысамыз» — деп әзірлік көре бастайды. Сахабалар: «Ондай болса, бізде соғысуға дайынбыз!» — деп бір ағаштың түбінде қол алысып, хазірет Пайғамбар (г. с.)ға «Биғат» (серт) беріседі. Нәтижеде: «Мүсылмандар, биыл қайта түрып, келер жылы қүралсыз түрде үш күндікке Меккеге келеді. Және он жылға дейін соғыс болмайды» делінген мазмүнда келісім болады да, мүсылмандар қайтады. Бүл жолы Меккедегі жақындарын көре алмаған мүсылмардар біраз көңілсіз болып қайтқан болса да Меккенің алынуы білдірілген Әлфәтх сүресі түскендіктен хазірет Пайғамбарымыз Мүхаммед (ғ. с.) мейлінше көңіл-күйі жоғары, жақсы үмітпен қайтады. Міне, осы жылдарда хазірет Пайғамбар (ғ. с.): Хабашістан, Нажран, Нажрайын, Ғүмман, Иран, Іскендірия, Шам, Ямамә және Рум патшаларына хат жазып, елші жібергендігі тарихи кітаптарда жазылған. МЕККЕНЩ АЛЫНУЫ

һижреттің сегізінші жылы Мекке алынады. Меккенің маңында Бәни Хүзаға, Бәни Бәкір деген екі ру бар еді. Хүзаға руы мүсылман жақта еді де Бәкір руы кәпір жақта еді. Бүл екі елдің арасынан шыққан бір қақтығыста, Бәкір елі Қүрайыштан көмек сүрағандықтан, Қүрайыш бастықтары Бәкір жағына болысып, (Хүдайбия келісіміне қарамастан) түнде тиісіп, Хүзаға жағының бірнеше адамын өлтіріп, келісімді бүзғандықтан Хүзаға елі: «Қүрайыштар келісімді бүзып, түнде тиіп, кісімізді өлтіріп, ауылымызды шауып кетті» — деп Пайғамбарға (ғ. с.) кісі жібереді. (Тарихи кітаптарда бүл кісілердің аттары жазулы). Ал мүны естіген Қүрайыштар, Әбу Сүпянды: «Сен Мүхаммедке барып жолығып: «Біз қателестік, келісімді қайта жасайық, айтып кел», деп Мединеге жібереді. Әбу Сүпян Мединеге келіп өз қызы (Пайғамбар (г. с.)ның жүбайы) Үмму Хабибаның үйіне келіп түседі. Бірақ қызы: «Сен мүсылман емессің, Пайғамбардың орнына отыруыңа болмайды» деп қабылдамайды. Сондай-ақ хазірет Пайғамбар (ғ. с.) да кездеспей қояды. Сосын ол хазірет Әбу Бәкір, хазірет Ғүмар, хазі75

рет Ғүсман, хазірет Ғали, тағы басқаларга айтса да ешкім елемегендіктен, хазірет Пайғамбарға (ғ. с.) жолыға алмай күдер үзіп, Меккеге қайтып келеді. Бүдан кейін Мүхаммед (ғ. с.) әрекетке кірісіп, соғыс әзірлігін көре бастайды. Бірақ жарияламайды. һижреттің сегізінші жылы рамазан айының онында он мың кісілік әскермен Меккеге қарап жолға шығады. Бүл хабарды естіген кәпірлердің үрейлері үшып, зәрелері қалмайды. Әбу Сүпян бірнеше кісімен «Ібуа» деген жерде қарсы алып, хазірет Ғаббас арқылы Пайғамбар (ғ. с.) мен кездесіп, мүсылман болады. Пайғамбар (ғ. с.): «Кімде-кім Әбу Сүпяның үйіне кірсе, аман қалады» — деп жариялайды. Нәтижеде Мекке қаласы алынып, Кәғбаның іші-тысындағы ғасырлардан бері халық шоқынып келе жатқан үш жүз алпыс пүт шағылып, Алла тағаланың арнаулы да қасиетті үйі тазаланып, нағыз Алла тағалаға ғибадат етілетін қастерлі орынға айналып, Ислам дінінің негізгі мақсаты орындалды. ХАЖЫЛЫҚ ЖӨНЕ ҚОШТАСУ ХҮТПАСЫ

һижреттің оныншы жылы «Хажылық және қоштасу хүтпасы» деп аталатын «Хаж әкбәр», ягни ірі хажылық ғибадаты өтеліп, Ислам тарихы бойынша, хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) қырық мың кісімен парыз хажы үшін Мединеден Меккеге келеді. Ал меккеліктер тағы басқа жақтардан келген хажылар болып, жүз қырық төрт мың кісі болғандығы тарихи кітаптарда жазылады. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.) осы ірі хажы сапарында, жүз қырық төрт мың сахабаға: Алла тағаланың бірлігі, Исламның бес парызы жайында өте терең маңызды уағыз бере келіп, «Алла тағаланың әмірін сіздерге түгел жеткіздім бе? Жеткізген болсам, куә болыңыздар!» дейді. Бүны естіген сахабалар: «Пайғамбарымыздың арамыздан айрылатын мезгілі таянған ба?» — десіп уайымдасады. Бүл тарихи уағыз «Қоштасу уағыз» деп аталады. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.) қайтыс болуы: Хазірет Пайғамбарымыз һижреттің он бірінші жылы арапша (екінші ай) сафар айының жиырма алтысы дүйсенбі күні. (Милади 632 жылы 22 мамыр). Алпыс үш жасында бірнеше күн сырқаттанып, дүние салады. Шын мәнінде біз Алла тағалаға тәнбіз, әрі оған қайтушымыз. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.)ға қырық жасында Алла тағала тарапынан пайғамбарлық келгеннен кейін он үш жыл Меккеде, он жыл Мединеде өмір сүріп, осы жиырма үш жылда, Алла тағаланың әмірі бойынша Жәбрәйіл арқылы уахи түрінде Қүран кәрим түгел түсіп тамамдалған.

76

Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) Мединеге көшіп келгеннен кейін «Мәсжід Нәбауи», яғни Пайғамбар Месжіді — деп салынған — Исламның түңғыш реткі мүбарак мешітінің жанындағы үйіне жерленген. Кейін мешіт неше рет кеңітілгендіктен мүбарак қабірі (раузасы) әйгілі жасыл күмбездің астында. Яғни мешіттің ішінде. Бүгіндерде төңіректің төрт бүрышынан келген миллиондаған мүсылмандар зиярат етуде. Бүгінгі Сауд патшасы Мекке Мәдинедегі екі харамды да мейлінше кеңітіп, тамаша жасатып болған. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның ең үлкен жүбайы хазірет Хадиша ханымнан: Зейнеп, Рүқия, Үммугүлсім және Фатима төрт қызы болған. Бүлар ер жетіп, түрмыстанған болса да хазірет Ғалидің жұбайы Фатимадан басқалары Пайғамбардан бұрын қайтыс болған. Олардан үрпақ қалмаған. Хазірет Пайғамбардың үрпағы хазірет Ғали үлы Хасан мен Хүсайыннан тарайды. Өйткені хазірет Хадиша анамыздан Қасым, Ғабдолла және Мәрия анамыздан Ибраһим — үш үлы болған болса да, олар сәби кездерінде қайтыс болған. Хазірет Хадиша ханым Хөйліт қызы, Меккеде бір бай саудагер жесір әйел еді. Хазірет Пайғамбарға аса жақсы серік болған. Пайғамбарлық келе сала-ақ мүсылман болып, дүшпанның аянышты жәбір жаппаларын көріп Меккеде қайтыс болған. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның тоғыз әйелі болған. Оларды Қүран кәрімде «Үммүл мүминин», яғни мұсылмандардың анасы деп атайды. Хазірет Әбу Бәкір қызы Ғайша анамыздан көптеген хадис риуаят болады. Әй, Алла! Мүхамедке, үй ішіне, жолдастарына сондай игілік бере көр, бізге шапағатын нәсіп ете көр. Әмин. Қадірлі жамағат! Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның қысқаша өмірбаяны осымен аяқталды.

ОН АЛТЫНШЫ

ХҮТПА

ПАЙҒАМБАР (ғ. с.)ның МШЕЗ-ҚҮЛЫҚТАРЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәримде: «Мүхаммед (ғ. с.) шын мәнінде сен әлбетте үлы мінезге и е с і ң » (68/4) және Ахзап сүресінің жиырма бірінші аятында: «Расында сендер үшін, Алла тағаланы да ахирет күнін де үміт еткендер және Алла тағаланы көп еске алған кісілер үшін, Алла тағаланың елшісінде көркем өнегелер бар» делінген мазмүнда бірінші аятта Алла тағала хазірет елшісі Мүхаммед (ғ. с.)ды, «шынында сен үлы мінез үстіндесің» деп дәріптесе, екінші аятта: «Алла тағаланың елшісінде көркем өнеге бар» деп қүлдарының сол көркем өнегеден үлгі алуын бүйырады. Ал хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Мен көркем мінездерді толықтау үшін жіберілдім» және бір мүбарак сөзінде: «Мені Раббім өте жақсы тәрбиеледі» деп жалғастырады. Ендеше, әй мүсылмандар! Дүние - ахіретте бақытқа ие болу үшін хазірет Пайғамбарымызды өзімізге үлгі етіп, қүлық-мінездерін басшылыққа ала отырып, үдайы сүннетімен жүруге тырысуымыз қажет. Негізінен хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның көркем мінездері Қүранмен үштасып отырады. Ал қадірлі жамағат! Жан-қүлақтарыңыздбен тыңдаңыздар! Сіздерге хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның біздерге өнеге болатын көркем мінездеріне аз да болса тоқталып өтуге рүқсат етіңіздер: әуелде хазірет Пайғймбарымыз (ғ. с.)ның әр ісі ақылға сәйкес әрі тура еді. Өмірінде ешбір өтірік айтқан емес. Ешкімді мазақтап тәлкек қылмады. Ешкімді ғайбаттамады, сыртынан жамандамады. Көре алмастық, қызғаншақтық етпеді. Өсектен, жаладан аулақ еді. Әрі мүндай жаман мінезділікті әсте жаратпайтын еді. Дүние-ахиретке пайдасы жоқ бос сөздермен уақыт өткізуді қаламайтын еді. Ешкімге өкпелемейтін еді де, өкпелегенді жаратпайтын еді. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) саудамен де шүғылданған болатын. Бірақ өте туралық істеп, зәредей қаралық істеген емес. Үй-іші түрмысы тамаша, үй-ішімен мейлінше жақсы түратын еді. Оларды әсте кейітпейтін, балаларын өте жақсы көретін еді. Әсіресе жетім-жесірлерге артықша мейірімділік етіп, көмек етуге тырысатын еді. Көрші хақын мейлінше сақтап оларды ешқашан ренжітпейтін еді. Тіпті хайуандардың да хақын мойындап, оларға шамасынан тыс жүк артпау, үрып, соғып зорламау, қинамауды әмір ететін еді. Кіріскен ісін шала тастамай бітіруді қалайтын еді. Хазірет Пайғамбарымыз жомарт еді. Кішіпейіл еді. Әркімді лайықты түрде сыйлаумен қатар үмметіне де солай істеуді нүсқайтын еді. Өте әдепті тым үқыпты еді. Біреудің үйіне кіргісі келсе, әуелі есік қағып рүқсат сүрап барып, сәлем беріп кіретін еді. Қашанда кездескен адамдарға үдайы сәлем беріп, қол алысып, аман79

дасатын еді. Егер бір жиналысқа барса, қайда бос орын болса, сонда отыра кететін еді. Мәжілісте отырғанда, жанындағылар ұнатпайтын немесе қысылатын жағдайда болмайтын еді. Хазірет Пайғамбарымыз жақсы, жаман деп айырмай, әртүрлі аурулардың қасына барып, көңілін сүрап жүбататын еді. Бірақ жүқпалы ауру болған жерге бармауды, қолына қол тигізбеуді, сондай-ақ жүқпалы ауру болған жерден (басқаларға жүқтырмау үшін) шықпауды уағыздайтын. Хазірет Пайғамбарымыз өте таза еді. «Тазалық иманнан» «өзін-өзі таза үстамағанның иманы толық емес» деп бүйыратын еді. Әсіресе, тістердің мисуак (ауыз ысқыш) арқылы ысқыланып тазалануына ерекше көңіл бөліп, әрі үмметіне мисуак қолданып, тістерін мейлінше таза үстауды нүсқайтын еді. Ғүсыл қүйынатын (шомылатын) ерекше жағдай болмаса да аптасына бір рет жүма күні міндетті түрде шомылатын еді. Және шаш-сақалын үнемі жуып, тарап хош иістендіретін еді. Сасық иісті, кірді әсте үнатпайтын еді. Ешкімнің сөзін бөлмейтін, әркімнің сөзін тыңдайтын еді. Ешкімнің көмескі кемшіліктерін ескермейтін еді. Өйтудің жаман мінез екендігін уағыздайтын еді. Қызметшілерін жақсы үстап, оларды кейітпей, өзі не киіп, не ішіп жүрсе, оларға да соны кигізіп ішкізетін еді. Хазірет Пайғамбарымыз еңбекшіл адамдарды жақсы көретін, жалқауларды үнатпайтын еді. «Хайырлыларың дүниесі үшін ахиретін, ахиреті үшін дүниесін тастамай, екеуіне де тең тырысып, кісіге жүк болмағандарың» — деп өзі үнатпаған нәрселерін басқаларға да лайық көрмеуші еді. Қадірлі жамағат! Әрине, сіздерге хазірет Пайғамбарымыздың тамаша үлгілі мінездерінен бірнеше мысал беруге тырыстық. Егер екі дүниеміздің де рахат, бақытты болуын қаласақ, өнегелерін әдеттеніп, машық қылуымыз шарт, істегендерін орындап, істемегендерінен мейлінше аулақ болып, өзімізді тежеуге тиіспіз. Егер біз хазірет Пайғамбарымыздың шапағатына лайық болып жаннатқа кіруді, Алла тағаланың дидарына қауышуды қаласақ, Пайғамбарымыздың жолын қуып, көркем мінездерін басшылыққа алып, өзімізге үлгі етіп, сүннетін үстап, ізімен жүруге әбден тырысуымыз қажет. Өйткені хазірет Пайғамбардың мінез-қүлқы, әдептілігі, біртүтас өмірі Ислам дінінің шынайы негізі, шын мәнінде Қүранның іс жүзіндегі көрінісі екендігі күмәнсіз. Сондықтан жоғарғы аяттарда: «Шын мәнінде сен үлы мінезге иесің, Алла тағаланың елшісінде көркем өнегелер бар» деп баса көрсертіліп отыр. Алла тағала біздерді өз мархаматымен өмір бойы хазірет Пайғамбарымыздың көркем мінезімен жүрген, шапағатына лайық болған бақытты қүлдарынан ете көрсін! Әмин!

80

ОН ЖЕТІНШІ

ХҮТПА

АЛЛА ТАҒАЛАНЫҢ ЖӘНЕ ПАЙҒАМБАР (ғ. с.)ның ЕЛЕУЛІ ӘМІРЛЕРІ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим Әнфал сүресінің жиырма төртінші аятында өзінің және елшісінің біздің өмірімізге байланысты берген арнайы әмірлері жайлы: «Әй, мүминдер! Сендерді өздеріңе тіршілік беретін нәрсеге (дінге) шақырған кезде, Алла тағаланың әрі елшісінің тілін алыңдар. Және де Алла тағаланың, кісімен жүрегінің арасына дейін килігетіндігін біліңдер. Шексіз Алла тағала тарапына жиналасыңдар» деген мазмүнда «егер сендер, Алла тағала және оның елшісіне бойүсынуды өмірлеріңе негіз ететін болсаңдар, Алла тағала өз ілтипатымен қолдап, имандарыңды қорғап, жүктеріңді нығайтады», деп ескертсе, хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Тыйғандарымнан тыйылып, бүйырғандарымды орындауға тырысыңдар» дейді. Сондықтан бүл аят пен хадис бойынша, Алла тағаланың және елшісінің біздің өмірімізбен байланысты шақыруларын шын жүрекпен қабыл алып міндетті түрде орындауға тиіспіз. Онымен қатар, Алла тағала, адаммен жүрегінің екі арасына кіріп, имандының жүрегін орнықтырып, имансыздың жүрегін ауытқытатындығын, сондай-ақ о дүниеде бү дүниедегі жақсы, жаман істеріміздің есебін беру үшін Алла тағаланың алдына жиналатынымызды жақсы біліп, өзімізді соған сәйкес алып жүруімізді елеулі түрде ескертеді. Қадірлі жамағат! Шынайы көңіл бөліп, зер салып қарасыңыздар, Алла тағаланың әмірлерінің барлығы біздің өмірде бақытты болып дамуымызға мейлінше тығыз байланысты. Пайғамбарымыздың нүсқаулары мен өнегелері турадан-тура тікелей немесе жанама арқылы түрде үдайы жол көрсетіп, шынайы дүрыс өмірге бастап отырады. Мысалы: Алла тағала және елшісі біздерді ғылым-білімді үйренуге шақырады. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ға Алла тағала тарапынан ең алғаш «оқы» деген әмір түскен. Зүмәр сүресінің тоғызыншы аятында: «Әй Мүхаммед (ғ. с ) , білгендер мен білмегендер тең бола ма?» деп ескертілсе, хазірет Пайғамбарымыз: «Ер-әйел барлықтарына ғылым үйрену парыз» деп бүйырған. Міне, бүлар, біздерді шынайы бақытты өмірге бастайтын өте пайдалы, аса қүнды, маңызды шақырулар екендігі даусыз. Онымен қатар тазалық, денсаулыққа және өнеркәсіп, диқаншылық, сауда-саттыққа, еңбек етуге, ілгерілеп дамуға, қоғамға, отанға пайдалы болуға, халыққа қызмет етіп, елді-жүртты қорғауға шақырады. Тіпті намаз, ораза сияқты дене әрекеттерімен орындала82

тын қүлшылықтардың да тіршілікке, өмірге байланысты елеулі пайдалары бар. Мысалы: намаз оқушылардың тазалығы. Күнінде бес уақыт ас дәрет, бет дәрет алуы, әр дәрет алғанда, мисуакпен тістерін ысқылап, тазалауы, денесін, киімін, орнын таза үстауы және дененің әрекеттері. Оразадағы асқазанның дем алып, денсаулықтың қорғалуы. Міне, бүлар көрнеу түрған дүниелік қүбылыстардағы пайдалары. Ал көмескі рухани түрғыдан қарағанда, намаз, ораза мүсылмандарды нәпсі жағынан тәрбиелеп зина, арақ, қүмар, үрлық, өтірік, өсек, қызғаншақтық, тағы басқа қарсылықтардан тыйып тура жолға салады. Егер кімде-кім намаз оқып, ораза үстап жүріп, мүндай жаман істерді де істеп жүрсе, ол шын ықыласпен бүл ғибадатты орындамаған, істеген қүлшылықтарынан шынайы нәр ала алмаған болып табылады. Өйткені адамдары намазшыл елдің мінез-қүлықтары жалпылай түзеліп, жамандықтары азайып, мал-мүлік,жан, намыс, абыройлары қорғалып, бір-біріне сенімдері артады. Әр күн бес рет мешітке жиналып, Алла тағаланың хүзүрында түрып жалбарынулары арқылы араларына бірлік-береке кіріп, қоғамдық байланыс, қарым-қатынас нығаяды. Зекет, тағы басқа садақалар өзара көмектесудің, жоқ-жітікке қарасудың, қамқоршылық етуді негізгі әлеуметтік дәнекері, талас көтермейтін бір игілік екендігі түсінікті. Уағызымызға арқау болып отырған — бүл «Алла тағаланың, Пайғамбардың елеулі әмірлерін» орындаудың дүниедегі пайдаларына біраз тоқталып өттік. Ал енді ол дүниедегі пайдасына келсек, орындаушылар көптеген сауап табады, Пайғамбардың шапағатына, Алла тағаланың ілтипатына лайық болып, ахиретте азап тартпай жаннатқа кіреді. Ахиреттегі пайдасы өте көп. Өйткені бүл шолақ дүниедегі белгілі өмір жақсы-жаман болса да өте шығады. Қадірлі жамағат! Жәнабы Алла тағаланың және хазірет Пайғамбарымыздың елеулі әмірлері біздердің дүние тіршілігімізбен, ахиреттік өмірімізге тығыз байланысты екен. Ендеше, ол әмірлерге берік жабысып, дүние — ахиретімізді қамтамасыз етуге шамамыз келгенінше тырысуымыз шарт. Жаратқан Алла тағала бізді ғылым үйренуге шақырса, мейірімді Пайғамбарымыз да біздерге: «Ер, әйел — барлықтарың білім үйрен, ғылым мүсылмандардың жоғалған нәрсесі тәрізді, оны қайдан да болса, қайтып болса да тауып алсын» деп атап көрсетеді. Біздерге дүниеахиреттеріңді қамдау үшін дүрыс жолда тырысып еңбек етіңдер. Біреудің мал-мүлкіне, намыс, абыройына көз тікпеңдер! Әділетті, турашылдықты қолдан шығармаңдар. Аманатқа қиянат етпеңдер. Жол83

дасқа, уәдеге опасыздық істемеңдер. Өзара көмектесіп, басқалардың хақын мойындап, береке-бірліктен айрылмаңдар!» деп бүйырады. Бүл әмірлердің бәрі де біздерге бірлік, тірлік беретін орасан тамаша, өте қүнды бүйрықтар. Сондықтан бүл нүсқауларға беріле бой үсынып, мүлтіксіз орындасақ, екі дүниеде де зор бақытқа бөленіп, егер селсоқ қарап атқармасақ, одан әрі қарсы шығып, қасарыссақ, тіпті тыйым салынған істерінен сақтанғанды қойып, елемей батылдықпен істеуден именіп, тайынбасақ, өзара көмектескенді мүлде қойып, араздасып, бір-бірімізді жамандап, ғайбаттасақ, көре алмастық, қызғаншақтық, өсек-аяң бізде болса, екі дүниеде қор боламыз. Өйткені Алла тағала біздерге күре тамырымыздан да жақын, жүрегімізбен арамызда болып, не ойлағанымызды, нені қандай жаман ниетпен істегіміз келгенін толық біледі. Адамнан жасырсақ та, Алла тағаладан жасыра алмаймыз. Әсіресе арам ойдан, үдайы жаман ниеттен мүлде сақтанып, Алла тағаланың әмірлерін орындап, хазірет Пайғамбар (ғ. с.)ның жолымен жүруге шама келгенше тырысуға тиіспіз. Әркімді разы қылу қолдан келмесе де біреуге жамандық істемеу қолдан келеді ғой. Алла тағала біздерді өз әмірін орындап, Пайғамбарының жолымен жүріп, екі дүниеде зор бақытқа бөленген сүйікті қүлдарынан ете көрсін! Әмин!

ОН СЕГІЗІНШІ

ХҮТПА

АЛЛА ТАҒАЛАНЫ СҮЙГЕН КІСІ ПАЙҒАМБАР (ғ. с.)ның ЖОЛЫН ҮСТАСЫН Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрім — Әлі Ғымыран сүресінің отыз бірінші аятында: «(Мүхаммед (ғ. с.) оларға: «Егер Алла тағаланы сүйсеңдер, онда маған ілесіңдер. Алла тағала сендерді жақсы көріп, күнәларыңды кешеді. Өйткені Алла тағала аса жарылқаушы, ерекше мейрімді» делінген мазмүнда бүйырса, хазірет Пайғамбарымыз Мүхаммед (ғ. с.): «Кімде-кім сүннетімді жақсы көрсе, мені жақсы көреді. Ал, кімде-кім мені жақсы көрсе, менімен бірге жаннатта болады», тағы бір мүбарак сөзінде: «Мен оған өзінен, малмүлкінен, бала-шағасынан, тіпті бүкіл адамдардан жақсы көрінбейінше, еш біреулерің иманды бола алмайды», — деп жалғастырады. Қадірлі жамағат! Жоғарыдағы аят бойынша, Алла тағала: «Мені жақсы көрсеңдер, елшімнің жолымен жүріңдер». Басқаша айтқанда, «Пайғамбарының сүннетін үстау, Алла тағаланы сүйген болып табылады», дейді. Өйткені Пайғамбар (ғ. с.) Алла тағаланың бүйрықтарын бүлжытпай толық орындайды. Сондықтан жарылқаушы Алла тағала Пайғамбарының жолымен жүрген қүлдарын жарылқап, қателіктерін кешеді. Хазірет Пайғамбарымыз: «Мені жақсы көрген кісі менімен бірге жаннатта болады» дейді. Пайғамбарды қүр ауызбен жақсы көрем деу, болмайды. Сүйгендігін, сүннетін орындау арқылы дәлелдеу қажет. Екінші хадисте: «Мені өзінен, мал-мүлкінен, сондай-ақ бүкіл адамдардан да жақсы көрмесе, иманды бола алмайды» деп ескертіледі. Бүнда өз көңілі тартқан нәрселерден де, дүние-мүлкінен де, бала-шағасынан да, бүкіл адамдардан да Пайғамбардың сүннетін артық көріп орындамайынша иманы толық бола алмайды. Айталық, бір бала: «Әке-шешемді орасан жақсы көремін, оларға ешкімді теңемеймін» деп кешке дейін қақсаса, бірақ олардың тілін алмаса жақсы көргенге жата ма? Қадірлі жамағат! Сахабалардан Ғабдолла һашамүлы былай дейді: «Бір күні Пайғамбар (ғ. с.) мен бірлікте отыр едік, Пайғамбар (ғ. с.) Хаттап үлы Ғүмардың қолын үстап отырды. Хазірет Ғүмар: «Я, Расулалла! Мен сізді өзімнен басқа барлық нәрседен жақсы көремін», — деді. Сонда хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Әй, Ғүмар! Еркім қолында болған, жаратқан Алла тағалаға ант етемін, мені өзіңнен де жақсы көрмейінше, толық иман иесі бола алмайсың!» деді. Хазірет Ғүмар бүл сөзден өте әсерленіп, жүрегі мейлінше жүмсап кетіп: «Я расулалла!»

86

Алла тағалаға ант етемін, мен енді сізді, өзімнен де артық сүйемін», — деді. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Міне, әй, Ғүмар! Иманның ең жоғарғы дәрежесіне енді ж е т т і ң » — деді. Қадірлі жамағат! Расулүлланы сүю, дүние — ахиретте есендікке жетуге, бақытқа ие болуға дәнекер болады. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның шешендігі, көсемдігі сондай-ақ сөздерінің терең сырлы хикметтілігі тілмен сипаттап жеткізе алмайтын дәрежеде аса терең үғымды болған. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) барлық Пайғамбар атаулының ең абзалы, әрі ең соңғысы болған. Және әлемдегі бүкіл адам баласы үшін жіберілген. Әрине, мүншалық адам айтқысыз ерекше ірі дәрежелерге ие бір Пайғамбарды сүю, оның өнегелі жолымен жүру, негізінен әртүрлі игіліктің, зор бақыттың бүлжымас ең мықты жолы екендігі талас көтермейтін нағыз дәнекері болып табылады. Әрине, тек қана сөз жүзінде Пайғамбарды сүйем немесе сүйдім деу жеткілікті болмайды. Өйткені оның өзіне тән белгілі ережелері бар. Атап айтқанда, сүйгендікті іс жүзінде ортага қою, әмірлерін орындау, жолын үстау арқылы дәлелдеуге тырысу керек. Онымен катар Пайғамбар (ғ. с.)ның мінез-қүлықтарын, түр-сийпаттарын (бүны шамайыл деп атайды), сөз және іс әрекеттерін, өмір баянын көңіл бөле зерттей отырып, басшылыққа алу және үй-іштерін, сахабаларын да артықша сүйіп, әр уақыт еске алып, жат ету абзал. Қорытынды: Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның жолына бой үсынып, сүннеттерін орындау арқылы иманымыз нығайып, соның салдарынан Алла тағаланың ілтипатына лайық болып, екі дүниеде де қауіп-қатерден қүтыламыз. Алла тағала өз мархаматымен, екі дүниеде де мүратқа жеткізе көрсін! Әмин.

ОН

ТОҒЫЗЫНШЫ

ХҮТПА

ТОЛЫҚ МҮСЫЛМАНДЫҚ Ж А Й Л Ы Қадірлі жамағат! Қүран кәрім Бақара сүресінің жүз жетпіс жетінші аятында Алла тағала былай дейді: «Жүздеріңді шығысқа, батысқа қаратуларың игілік емес. Бірақ кім Алла тағалаға, ахирет күніне, періштелерге, кітаптарға, пайғамбарларға иман келтірсе және жақындарына, жетімдерге, міскіндерге, жолда қалғандарға, қайыршыларға және қүл азат етуге шын ниетімен мал сарып етсе, әрі намазды толық орындап зекет берсе, өзара байланысқан уәдесін орындап, таршылықта, қиыншылықта және соғыс кезінде сабыр етуші болса, міне, солар шыншылдар, әрі солар тақуалар» — дейді. Бүл аят кәриманың басында: «Жүздеріңді шығысқа, батысқа қаратуларың игілік емес», дегендегі негізгі мақсат, дін ережелерінің кейбір белгілі нүсқауларын ғана атқарып, басқасына селсоқ қарау шынайы игілік емес. Қысқасы «толық мүсылманшылық емес» — деген үғымды береді. Қадірлі жамағат! Бүл аяттың мазмүнына назар аударып қарасақ, жүзімізді белгілі бір жерге (қыбылаға) жөнелтіп, тек қана намаз оқумен, діни міндеттерді толық атқарған болып, мүсылманшылықтың кемел дәрежесіне жеткен болмаймыз. Толық мүсылман болу үшін әуелі Алла тағаланың барлығына, бірлігіне бүкіл әлемді жоқтан бар етіп жаратқандығына, ахирет күніне, яғни о дүниеде қайта тіріліп, бүл дүниедегі өмірімізде жақсы-жаман істеріміздің есебін беретіндігімізге және періштелерге, пайғамбарларға, кітаптарға шын жүректен күдіксіз сеніп, иман келтіруіміз шарт. Бүны «иман» деп атайды. Ал, мүндай сенімге (иманға) ие болған кісіні «мумен» деп атайды және бір мумен Ислам діні бойынша, әмір етілген міндеттерді түгелдей орындау арқылы «толық мүсылман» болып жоғарғы дәрежеге жете алады. Сондықтан осы міндеттердің бір нешеуі осы аятта қамтылған. Әуелі жақындарын қамтамасыз ету. Айталық, әке-шеше, аға-бауыр, ағайын-туған, жек-жаттарына қарасып соларды міндетті түрде қамдау... Екінші: ел арасындағы жетім-жесір мүқтаждарға шаманың келісінше қол үшын беріп, олардың мүң-мүқтаждарын қамтамасыз етуге тырысу, әсіресе, жетімдерге қамқорлық істеу мәселесі, ең елеулі мәселе. Қүран кәримде: «Жетімдерге қамқорлық жасау, олардың мал-мүлкіне соқтықпау, оларды қорғауға байланысты жиырма бір жерде әмір бар».

89

Үшінші: міскіндерге қарайласу, міскін деп күнделікті көрегі болмаған адамдарды айтады. Біз бүл міскіндікті сонау Үндістан, Пакистанда бастан кешірдік. Бүл жағдай Қүран кәрімнің жиырма үш жерінде, «міскін, міскіндер» делінген түрде қайталанып, ескертілген. Жылында бір рет берілетін мал-мүліктің кірі, (зекеті) берілетін жеті орынның бірі осы міскіндер болады. Әрине, бүл зекет, Ислам дінінің жоқжітікке деген қоғамдық қамқорлығының бүлжымас бір ережесі болып табылады. Төртінші: әр қандай бір себептен үзақ жолға шығып, жете алмай жолда қалған жолаушыларға қол үшын беріп, еліне жетуіне көмектесу. Мүндай жағдай әр заман, әр жерде кездесетін болғандықтан, бірнеше жерде аталып көрсетілген. Бүларға да зекет беруге болады. Бесінші: тілемшілерге көмек ету: күтпеген жерден бір қиыншылыққа душар болғандықтан жағдайын айтып, көмек күткен сүраушыларға көңіл бөліп, мүң-мүқтажын қамтамасыз ету. Әрине, бүл адамгершілік түрғысынан да елеулі міндет екендігі түсінікті. Алтыншы: Қүл азат ету. Әрине, Ислам діні әр орайда қүлдарды азат етіп, олардың бас бостандығын беруді арнайы уағыздап, ерекше мән береді. Сондықтан Қүран кәримнің бірнеше жерінде елеулі түрде ескертіледі. Зекет бүларға да берілсе болады. Жетінші: намазды толық орындау: әрине, намаз исламның негізгі бес парызының бірі, әрі ең бастысы болғандықтан мүсылманның басты міндеті. Намазды үзбей оқып отырып, басқа міндеттерді де орындау қажет. Намаз оқыдым деп басқа міндеттерге селсоқ қарауға болмайды. Жоғарыда айтылғандай бүл аяттың негізгі маңызы осыған тығыз байланысты. Сегізінші: зекет беру — зекетке толатын дәулеті бар кісілердің жыл сайын белгілі мөлшерде зекет шығарып, тиісті орындарға беруі Ислам дінінің бес парызының бірі — өзара қоғамдық көмектесудің түрақты ережесі болып табылады. Тоғызыншы: әрқандай бір жағдайға байланысты берілген уәде, жасалған келісімді бүлжытпай орындау: әрине, бүл дүниеде өмір сүрген адам баласының арасындағы өмір қарым-қатынасына тығыз байланысты ең күрделі бір мәселе болып табылады. Өзара жасалған келісім, берілген уәде бүлжымай орындалса ғана сенім күшейіп, ел ішіне бейбітшілік орнап, рахат өмір сүруге байланысты қарым-қатынастарда береке-бірлік нығаяды. Сондықтан осы аятта, тағы басқа аяттарда да уәдеге опасыздық істемеу жайлы ескертулер бар. Кімде-кім берген сөзінде, еткен уәдесінде түруды адамгершілік қасиеті, әрі мүсылмандық міндеті деп білуі шарт.

90

Оныншы: ашаршылыққа, ауру-сырқауға тап болған жағдайда, жаугершілік, соғыс болған кездерде байбалам салмай төзімді, сабырлы болып, қорықпай, саспай, табанды қажырлы болу қажет. Әрине бүл аса маңызды тым пайдалы насихат. Мүнда әр нәрсеге сабыр керек деген үғым жатыр. Ал, хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) адамгершілікке байланысты бір мүбарак сөзінде: «Адамдардың ең жақсысы, адамдарға пайдалы болғандары» десе, тағы бір сөзінде: «Сендердің біреулерің өзінде болуын жақсы көрген нәрсесінің, басқаларға да болуын тілемейінше толық мүсылман бола алмайды» деген екен. Жоғарыда оқылған хадисте «мінезі жақсы болып, ашуын жеңбеген, өзіне қалаған нәрсені басқа адамдарға қаламаған кісінің иманы толық болмайды», деп елеулі түрде ескерткен. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.) бүл мүбарак сөздерінде, әрі адамгершілік, әрі мүсылмандыққа тығыз байланысты сипаттарды баса көрсетіп, мейлінше терең түсіндірілген. Алла тағала біздерді жоғарыдағы нүсқаулар бойынша өмір сүрген толық мүсылман қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ЖИЫРМАСЫНШЫ

ХҮТПА

ТӘУЕКЕЛ ЖӘНЕ ӨЗАРА КЕҢЕС ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрім үшінші сүре жүз елу тоғызыншы аятта... «Іс жөнінде олармен кеңес. Сонда қашан қарар берсең, Алла тағалаға тәуекел ет. Негізінен Алла тағала тәуекелшілерді жақсы көреді» деген мағынада, Пайғамбарға: «Сахабалармен кеңесе отырып, бір істі бекіткеннен кейін, Алла тағалаға тәуекел етіп кіріс», деп әмір береді. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Сендер Алла тағалаға шын ниетпен тәуекел етсеңдер, қүстардың ризығын бергендей сендерге де ризық береді. Өйткені қүстар, үяларынан тәң ертең аш шығады да кешке тоқ қайтады» дейді. Қадірлі жамағат! Дініміз бізге кәсіп істеуді парыз еткеніндей, тәуекелді де бүйырады. Сондықтан екеуі де міндетіміз болып табылады. Кәсіп істемесек, өміріміз қиынға соғады да, тәуекел етпесек, иманымыз нашарлайды. Тәуекел жүрегіміздің Алла тағалаға деген сенімі, жүмыс істеу денеміздің міндеті. Қолдан келгенше еңбек ете отырып, Алла тағалаға тәуекел ету қажет. Еңбек етпей Алла тағалаға тәуекел деп қарап отыру, Алла тағаланың әміріне қайшы болғанындай, Пайғамбардың сүннетіне де сәйкеспейді, бүл жалқаулықтан басқа еш нәрсе емес. Қадірлі жамағат! Бүл дүние бір себеп дүниесі. Әр нәрсенің себебі бар. Егінді өзіне тән ерекшеліктері бойынша жақсылап екпесе, көңілдегідей өнім алынбайды. Тәуекел деп малды иен қоя беруге болмайды. Хазірет Әнес айтады: «Түйеге мінген бір адам Пайғамбарымызға келді де: «Әй, Алла тағаланың елшісі! Түйені қоя беріп тәуекел етейін бе?» — деді. Хазірет Пайғамбар: «Түйеңді түса, сонан кейін тәуекел ет» депті. Саһыл Ғабдоллаүлы: «Еңбек етуге қарсы шыққан, сүннетке қайшы, тәуекелге қарсы сөйлеген, иманға қайшы келген болады», деген екен. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) Меккеден Мединеге көшкенде хазірет Әбу Бәкірмен бірге үңгірге тығылып, жаудан жасырынды. Ж а у оларды іздеп үңгірдің маңына келгенде, хазірет Әбу Бәкір: «Әй Алла тағаланың елшісі! Мүбада олардың біреуі үңіліп қараса, сөз жоқ бізді көреді» дегенде, хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Қам жеме, Алла тағала бізбен бірге» деді. Яғни әуелі үңгірге кіріп, бекініп алғаннан кейін, Алла тағалаға тәуекел етті.

93

Хазірет Ибраһим (ғ. с.) Нәмрүттың жақтырған отына, лақтырыларда «мүнжанық» делінген атқының үшына байланған еді. От лапылдап, жалын шалқып, жақындаған сәтте, Жәбірейіл (ғ. с.) келіп көмек еткісі келгенін білдіреді. Алла тағалаға сенімі өте күшті болған Ибраһим (ғ. с.): «Мүхтаж емеспін, Алла тагала өзі халімді біледі» дейді. Отқа атылып кетіп бара жатқанда, яғни «Алла тағала маған жеткілікті ол неткен мықты ие» дейді. Нәтижеде Алла тағала: «Әй от! Ибраһимға салқын бол» деп әмір етеді. Аман-есен қүтылады. Оттың ішінде бақшаның ішінде отырғандай рахат отырады. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.) жолдастарымен бір соғыстан қайтып келе жатып, бір жерде қылышын ағашқа іліп қойып жатқанда, бір бәдәуи кәпір Пайғамбар (ғ. с.)ның қылышын жүлып алып: «Сені қолымнан кім қүтқарады?» дегенде, Пайғамбарымыз айбаттанған бойда үш рет «Алла» дегенде бәдәуидің қылышы қолынан түсіп кетеді. Пайғамбарымыз қылышын алады да: «Ал енді сені менің қолымнан кім қүтқарады» дейді. Бәдәуи: «Өш алушының хайырылысы бол» деп жалбарынады. Хазірет Пайғамбарымыз қоя береді. Міне, шынайы тәуекелдің үлгісі осындай болмақ. Ортаға ешбір дәнекер іздемей жаратқанның нақ өзіне тәуекел ету шарт. Қадірлі жамағат! Жоғарыдағы аятта, Алла тағала Пайғамбарға: «Сахабаларға кеңесе отырып, бір істі бекіткеннен кейін Алла тағалаға тәуекел етіп кіріс» деп әмір береді. Және қырық екінші сүренің отыз сегізінші аятында: «Ал және сондай Пайғамбарына мақүл дегендер, намазды толық орындағандар, өзі істерін кеңеспен жүргізгендер, өздеріне берілген несібені өз орнына жүмсағандар», деген мазмүнда кеңеспен іс басқаруды ескертеді. Бүны заманымызда «демократия» деп атайды. Әрине, бүл өз алдына бір хүтпа болып жазылатын күрделі мәселе. Алла тағала біздерді шынайы еңбекшіл, нағыз тәуекелшіл, өзара істерін кеңеспен басқаратын қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ЖИЫРМА

БІРІНШІ

ХҮТПА

АЛЛА ТАҒАЛАДАН ҚОРҚУ, АДАМДАРМЕН ЖАҚСЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЖАСАУ ТУРАЛЫ Қадірлі жамағат! Қүран кәрім елу тоғызыншы сүренің сегізінші аятында: «Әй, мүміндер! Алла тағаладан қорқыңдар. Әркім ертеңі үшін не жібергеніне қарасын. Алла тағаладан қорқыңдар. Шексіз Алла тағала, не істегендеріңді толық біледі». Әр нәрсені толық білетін Алла тағала қүлдарына үдайы қорқа отырып, ертеңгі ахирет күні үшін нендей әзірлік көргендігін тексеріп, қарап отыруды ескертеді. Өйткені Алла тагаладан қорқып, ахиретті ойлаған кісіден дүниеде ешкімге зиян келмейді де керісінше, пайда келеді. Және жоғарыдағы оқылған хадистерде хазірет Пайғамбарымыз: «Қайда болсаң да Алла тағаладан қорық, жамандықтың артынан жақсылық істе жамандықты жойсын», сондай-ақ және бір хадисінде: «Шынында Алла тағала бейне көріністеріңе, мал-мүліктеріңе қарамайды. Бірақ жүректеріңе істеріңе қарайды». Үдайы Алла тағаладан қорқып, бір жамандық істесе дереу оны жою үшін артынан дереу игілік істеуді, жақсы мінезде болуды ескерте келіп, Алла тағаланың сырт көрініске емес, істеген іске және жүрекке қарайтындығы ескертіліп отыр. Қадірлі жамағат! Міне, бүл аят, хадистерге, зер салып қарағанда шын жүрегімізбен Алла тағаладан қорқуды, жаман істерден мүлде сақтануды сондай-ақ дүниеде қайта тіріліп, Алла тағаланың хүзырында есеп беруді естен шығармай, бүл шолақ дүниедегі өлшеулі өмірдегі қарым-қатынастарда адамдармен жақсы шығысып, қолдан келісінше жақсылық істеп, қолдан келмеген жағдайдың өзінде ешкімге зиян тигізбеуге тырысуымыз шарт. «Жамандықты әр кісі, жақсылықты ер кісі істейді». Мүбада, бір жамандық істеп қойсақ, дереу артынан жақсылық істеп, бүл жамандықты жоюға тырысуға тиіспіз. Айталық, біреуді ренжітіп алсақ, тезінен оның көңілін алып, кешірім сүрауға тырысу қажет. Бүл кішіпейілділікті, жүректің таза екендігін көрсетеді. Өйткені Алла тағала біздің сырт көрінісімізге мән бермейді. Жүрегімізге, іс-әрекетімізге мән береді. Бүл көркем өнегелер әрі Алла тағаладан қорыққандықтың белгісі болса, әрі даналық, білгендік болып табылады. Дініміз: Алла тағаладан қорқа, о дүниеде қайта тіріліп, бүл дүниедегі әртүрлі ісімізден есеп беретіндігімізді мойындай отырып, соған сәйкес жақсы өмір өткізуімізді уағыздайды. Бүны тақуалық, ахиретке нану, көркем мінез деп бағалауға болады. Сондықтан бүл үш көркем сипат бір кісіден табылса, Алла тағалаға да жағады, ел-жүртқа да сүйкімді және екі дүниеде де зор бақытқа ие болып, мүратқа жетеді.

96

ЖИЫРМА

ЕКІНШІ

ХҮТПА

ӨКЕ-ШЕШЕГЕ ҚҮРМЕТ ЕТУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Құран кәрім он жетінші сүренің жиырма үш, жиырма төртінші аятында: «Раббың өзіне ғана ғибадат етулеріңді, әке-шешеге жақсылық етулеріңді әмір етті. Ал егер ол екеуінің бірі немесе екеуі де жандарында қартайса: «Туһ» деме, соларға кейіс білдірме, ол екеуін зекіме, ол екеуіне сыпайы сөйле. Ол екеуіне кішірейіп, мархамат құшағын жай да: «Раббым! Ол екеуі мені кішкентайдан тәрбиелегендей сен де мархаматыңа бөлей көр» — деп оларды кейітпей қызмет етіп, ізгі тілек білдір деген мазмүнда тұжырымды әмір береді. Ал және хазірет Пайғамбарымыз: «Үш рет қор болды» дегенде, «Я расулалла ол кім?» делінді. Пайғамбар (ғ. с.): «Біреудің әке-шешесі қартайып отырған болып, ол жаннатқа кірмесе (яғни қартайып отырған әке-шешеге қызмет етіп, ықыласын алмаса)» — деп жауап берген екен. Басқа бір хадисте: «Жаннат аналарыңның табанының астында» делінген. Алла тағалаға ғибадаттан кейін мойнымызға міндет болатын борыштың бірі, ең әуелісі, әке-шешеге бой ұсыну. Оларға, әсіресе, қартайып отырғанда құрмет көрсетіп, сыйлау, бүл міндетке соншалық мән берілгендіктен Қүран кәрімнің он үш жерінде ескертілген. Қадірлі жамағат! Бірнеше аятта: Алла тағала өзіне ортақ қосылмауды және өзіне ғана ғибадат етуді тікелей атап ескерткеннің дереу артынан әке-шешеге міндетті түрде жақсы қарауды, оларды ренжітпеуді әмір етеді. Хазірет Пайғамбарымыз да ата-анаға қызмет етіп, оларды разы қылып, ықыласын алуды елеулі түрде уағыздай отырып, егер кәрі әке-шешесі, немесе олардың біреуі болып солардың ықыласын алмағандықтан жаннатқа кіре алмағандарға қарғыс береді. Қадірлі жамағат! Міне, осыларды көз алдыға үстай отырып, әке-шешеге шынайы түрде қызмет көрсетіп, оларды ренжітіп, кейітпей, әсіресе, олар қартайғанда қабақ шытпай қызмет ету шарт. Олардың бетінен алып, тіл тигізгенді былай қойып, тіпті « т ү һ » — деп кейіс білдіруден сақтану қажет. Алла тағаланың әмірі солай. Қадірлі жамағат! Солардың дүниеге келтіргенін, жаралуыңа солардың себепші болғанын үмытпау керек. Олар дүниеге келтіріп қана қоймай, ең нашар күйсіз күндерінде қаншалық михнат, машақаттарға төзіп, шынай жүректен жақсы көріп, бауырларына басып, «табаныңа кірген шөгір маңдайымызға кірсін» — деп, жандары үстімізде болып, азабымызды тартты. Уақыт еткен сайын біздер есейіп, әр нәрсеге ша98

мамыз келетін жағдайға келдік. Олардың бүл халге келтіргендігін сірә естен шыгармай, олардың сәби күнімізден жандарын ортаға салып, тәрбиелеп бағып, ер жеткізгендерін үмытып, бүл дүниеге өзіміз келіп, өзіміз адам болғандай болмауымыз керек. Әсіресе, олар қартайып, ауру-науқасқа шалдығып бізге мүқтаж болып, мүгедектік халге жеткенде, перзенттік міндетімізді жете түсініп, қызметтерін орындауымыз шарт. Біз де қартаямыз, мәпелеп өсірген балаларымыздан көмек күтетін күй алыс емес. Алдымен осыны ойлаңыз. Қадірлі жамағат! Өз балаларыңыздан не күтесіз? Әрине, бойүсыну, сый қүрмет, ата-анаға деген махаббаты күтесіздер. Сіздердің де әке-шешелеріңіз соны күтеді. Балаларыңыздан күткенді ата-аналарыңызға сыйлаңыз. Ол сыйлықты күтуге олардың толық хақы бар. Ересектер, әсіресе, жастар! Бүл міндетті қабақ шытпай, толық орныдап, әке-шешелеріңізге үдайы қызмет көрсетіп, оларды разы етіп, ықыластарына лайық болып, хайыр дүғаларын алыңыздар. Хазірет Пайғамбарымыз: «Ата-анаға қарсы келу, Алла тағалаға қарсы келген болып табылады» деп бүйырған. Ананың хақы әкеден артық. Пайғамбарымыз: — үш рет анаға, төртінші рет әкеге қызмет етуді бүйырған. Сондықтан әкеден гөрі шешенің хақы үш есе артық болып табылады. Қадірлі жамағат! Әке-шешеге тірі күндерінде қызмет етілгеніндей, олар қайтыс болғаннан кейін де оларға хайыр дүғада болып, күнәләрына жарылқану тілеу керек. Біреу: «Я расулалла! Әке-шеше қайтыс болғаннан кейін, оларды разы ету үшін істейтін бір міндетім бар ма?» — деп сүрағанда, Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Әрине, әке-шеше қайтыс болғаннан кейін, олардың жарылқануын тілеу, өсиет еткен міндеттерін орындау, достарын сыйлап, жақындарына, туыстарына жақсылық істеп, сыйлау керек» деп бүйырған. Алла тағала біздерді әке-шешелерін сыйлап, олардың ықыластарын алып, жаннатқа кіретін қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ЖИЫРМА

ҮШІНШІ

ХҮТПА

ҮЙЛЕНУ ЖӨНЕ БАЛА ТӨРБИЕСІ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрім, жиырма төртінші сүресінің отыз екінші аятында: «Іштеріңіздегі бойдақтарды (ержеткен үл-қыз, түл әйел, бойдақ ерлерді), сондай-ақ қолдарыңдағы қүл-күңдердің дүрыстарын үйлендіріңдер», деп әмір етеді. Және Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Үйленіңдер, үрпақтарыңды көбейтіңдер, сонда мен елге көбеюлеріңді мақтаныш етемін», тағы бір хадисінде: «Некелену, менің жолым, кімде-кім жолымнан бас тартса, үмметім емес» деген екен. Қадірлі жамағат! Алла тағала бойдақ ер-әйелді үйлендіруді түжырымды түрде әмір етсе, Пайғамбарымыз (ғ. с ) , «бойдақ жүрмей бас қүрап, көбеюімізді дәріптеп, бір хадисінде: «Бүзақыларың, бойдақтар ы ң » десе, тағы бір хадисінде: «Күнәдан пәк болып, Алла тағалаға қауышуды қалаған үйленсін» деп көрсетеді. Міне, сондықтан сахабалар бойдақ жүрмей үйленуге тырысқан. Ол үшін біздің де ыңғайы келсе, бас қүрауға тырысуымыз қажет. Жесір әйелердің үйленіп, түрмыстануына тосқындық жасамау керек. Қайта жөнін тауып үйлендіріп қойған жақсы. Ал әменгерлік салты тек қана елдің әдетіне байланысты қалыптасқан салт болып, оның діни түрғыдан ешқандай маңызы жоқ. Түл әйел қалағанымен үйлене беруіне болады. Қадірлі жамағат! Міне, бүл үйленіп түрмыс қүру мәселесі, дербес жеке адамдар немесе қоғамдық өмірге тығыз байланысты екендігі айқын. Өйткені жеке адамдардың үйлену мен үйлер (семья), үйлерден елдер қүралады. Үрпақтардан үрпақтар жалғасып, өткен-кеткендердің орны толып, ел көркейеді. Сондықтан Ислам діні үйленуді бүйырады. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Үйленудің ең хайырылысы жеңілдіктен орындалғаны. Бір әйелдің мәһәрі қаншалық аз болса, соншалық беделді болуына дәлел» — деп, оңайлықпен үйленуді дәріптейді. Міне, Ислам діні бойынша үйленуде ешбір қиыншылық жоқ. Бірақ бізде мүның мүлде керісінше, әдет-ғүрып, салт-сананың билеуімен, бәсекелесіп, орынсыз қара таласушылықпен үйлену өте қиындасып кетті және барған сайын түрлі-түрлі ескі салтта болмаған жаңа әдеттен шығарылып, үй басына қоржын салу, қонаққа шақырылып, сыйлық беріліп, қайтарылу, оның үстіне «пәлендей аламын» деп қалың малды көп алу, тағы басқалар сияқты дінге қайшы көр-жөр шығарылып, бүларды орындамау намыс, орындау абырой саналып, үйле101

ну шамадан тыс орасан ауырласып кетті. Нәтижеде мүндай орынсыз ауыр шығындарды өтей алмайтын болғандықтан жастарымыздың бас қүраулары аса қиынға соққандығы аянышты шындық болып отыр. Сондықтан ел-жүрт болып бүның алдын алу шарт. Екі жас өзара келіссе, мәһерін белгілеп екі айғақтың алдында некесін қиып қосу керек. Дініміздің ережесі осы. Қадірлі жамағат! Қазақтың бүрынғы көне салттары да шариғатқа сәйкеспейді. Мысалы: Қарғыбау, өлтірі, қалың мал, той мал, жыртыс кәде ілу, сүт ақы, жеңгетай, қол үстатар, шаш сипар, итырылдар, бақан аттар, шатыр байғазы, киіт, қыз қашар т. б. Кейін бүл қызқашарды «ойын кәде» деп біреу алып, түнгі той жасалып жүрді. Бүл дүрыс емес. Ал дінімізде тек қана мәһер бар. «Мәһер — мүғажжал» алдын ала беріледі. «Мәһер мүәжжәл» неке қиылғанда аталып қойылады. Кейін әйел қаласа оны алады да, қаласа еріне сыйлық етеді. Дін бойынша үйлену, міне, осындай оңай. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.) бүл мәһердің аз болуын уағыздайды. Ал біздің «Қалың мал» мәһерге жатпайды. Өйткені мәһер әйелдің өзіне беріледі. Онда әке-шеше не басқа туыстардың хақы жоқ. Қалың мал қыз сатудың бір түрі. Әрине, алынған қалың малға орай үй-мүкәмал, жасау жасалып берілсе, бір сәрі. Бірақ онда да атақ шығару үшін болмау керек. Той жасау сүннет. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Бір қой сойып немесе қүрма болса да үйлену тойын жасауды бүйырған. Шама келмесе, той жасамаса да болады. Негізгі мақсат: көрпеге қарай көсіліп, бас қүрап, өздеріңізге де, қоғамға да пайдалы бір семья болудың қамын ойлау. Орынсыз ысраптан аулақ, үйленіп, бас қосқан жүбайларыңызбен тату-тәтті өмір сүріп, өздеріңізге және елге пайдалы діндар үрпақ тәрбиелеуге мейлінше қайрат етумен қабат өз діни міндеттеріңізді де толық орындап, екі дүниеде де бақытты болуға тырысыңыздар. Алла тағала діни ережелерге сәйкес үйленіп, діни міндеттерін мүлтіксіз атқарған қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ЖИЫРМА

ТӨРТІНШІ

ХҮТПА

ТУЫСТЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЖАЙЫНДА Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрім қырық тоғызыншы сүресінің оныншы аятында: «Шын мәнінде мүміндер туыс қой. Сондықтан екі туыстарыңның арасын жарастырыңдар. Және Алла тағаладан қорқыңдар. Мүмкін игілікке бөленесіңдер», делінген мазмүнда мүсылмандардың дін қарындас екендігін тату-тәтті болуын ескертеді. Онымен қатар хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Сіздердің біреулеріңіз өзіне болуын қалаған нәрсесін мүсылман туысына да болуын қаламайынша, нақ иманды бола алмайды». Және бір мүбарак сөзінде: «Иманның абзалы, өзің жақсы көрген нәрсеңді елге де болуын жақсы көріп, өзің жек көрген нәрсеңнің елге де болуын жек к ө р у і ң » — деп ескерткен. Қадірлі жамағат! Жоғарыдағы аят, хадистерде мүсылмандардың бауырлас, бір-біріне туыс екендіктері. Сондықтан өзара тату-тәтті болып, бір-біріне көмектесулері, араға қайшылық тудыратын жағдайларда, тезінен кірісіп, араларын жарастырып қоюды бүйырады. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Мүсылмандардың арасындағы өкпелесу, үш күннен ары бармау керек» деген. Анық зер салып, қарасақ, жоғарғы екінші хадисте, жеке ғана туыстық қарым-қатынаспен шектелмей, біртүтас адам баласын қамтығанын көруге болады. Яғни, иманның ең абзалы, «өзің сүйген нәрсенің бүкіл адамзатқа да болуын жақсы көруің, ал өзің жаратпаған нәрсенің басқалар үшін де қаламауың арқылы қолға келеді», делінген мазмүнда жалпы қарым-қатынасқа байланысты түрде ескертеді. Тағы бір хадисте: «Адамдардың хайырлысы, адамдарға пайдалы болғаны», делінеді. Сондықтан жалпы түрде адам баласына пайдалы болып, олармен жақсы шығысып, тату-тәтті болып, елдің көңілі қаларлықтай әрекеттерден мүлде аулақ, сондай-ақ шама келісінше, пайда тигізуге тырысуымыз шарт. Өйткені бүл дініміздің және адамгершіліктің міндеті болып табылады. Әрине, әркімнің көңілін табу мүмкін болмаса да, ешкімге зиян тигізбеу қолдан келеді ғой. Егер әр адам осы көзқарасқа сәйкес әрекет етсе, туысы да жалпы ел де жақсы көрер еді. Сондай-ақ діни әрі адамгершілік міндетті атқарған болып, нәтижеде екі дүниеде бақытқа бөленер еді. Қорытып келгенде, өзімізге істелуін үнатпаған нәрсені біз де басқаға істемесек, бізге ешкім өкпелемейді. Алла тағала бізді әркіммен жақсы шығысып, тату-тәтті өмір сүріп, екі дүниеде де өзі жарылқаған қүлдарынан ете көрсін. Әмин!

104

ЖИЫРМА

БЕСІНШІ

ХҮТПА

КІШШЕЙІЛДІК ЖӘНЕ ТӘКӘППАРЛЫҚ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрім он алтыншы сүренің жиырма үшінші аятында: «Дау жоқ Алла тагала олардың жасырғандарын әрі көрнеу істегендерін біледі. Расында Алла тағала өзін жоғары санағандарды жақсы көрмейді», делінген мазмүнда Алла тағаланың тәкәппарларды жақсы көрмейтінін ашық білдіреді. Және хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Берілген садақа мал-мүлікке зиян келтірмейді. Алла тағала кешірімді қүлына ғизаттан басқа бір нәрсе бермейді. Ал, кімде-кім Алла тағала үшін кішіпейіл болса, Алла тағала оның абыройын көтереді». Екінші хадисте: «Кімде-кім Алла тағала үшін кішіпейіл болса, Алла тағала оны көтереді. Кімде-кім тәкаппар болса, Алла тағала оны төмендетеді» дейді. Қадірлі жамағат! Жоғарыдағы аят және хадистерде: өзін-өзі жоғары санап, басқаларды бойына теңгермей дандайсыған тәкаппарларды Алла тағала жақсы көрмей, олардың абыройын түсіретіндігі ашық баян етілуде. Онымен қатар өр кеуделерді елде жақтырмайды. Және мен-мендерді жаратқанда, жаратылғандар да үнатпайды. Он жетінші сүресінің отыз жетінші аятында: «Жер жүзінде дандайсып жүрме, сен жерді әсте жара алмайсың да бой жағынан да тауларға жете алмайс ы ң » . Яғни, жерден мықты, таудан биік бола алмайсың. Сондықтан өзіңді өзің көтеріп, шертимей, бәсең бол. Осы мазмүнда ашық әмір беріледі және хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Бір адамның жүрегінде тозаң түйіріндей мен-мендік болса, жаннатқа кірмейді», деп қатаң ескертеді. Қадірлі жамағат! Ал енді көп үзаққа бармай-ақ өзіміздің жаратылысымызды, дүниеге келуімізді біраз зерттеп қарасақ, бір тамшы жайсыз судан жаралып, шыққан жерімізде белгілі. Сондықтан басқалардан өзімізді жоғары санауымыз үшін не ауыздан туып, не көктен түскен болуымыз қажет қой. Ондай ерекшелігіміз болмағанда өзімізді басқадан артық көріп, дандайсыйтын не жөніміз бар? Ендеше өзіміздің тегіміздің қайдан шыққанын мүлде үмытып, өзімізді басқалардан жоғары көріп, менменсіуіміз ақылымыздың кемшілігін дәлелдейді. Ақылы толық, миы түзу адам терең ойлап, жете түсінсе, тәкаппар болмайды. Тәкәппар адам қоғамның басына келсе, басқаларды қор көргендігі үшін әділетпен басқаруы мүмкін емес. Сон106

дай-ақ ондай адамның жанына ешкім жоламайды да, о да басқалармен араласуды ар көреді. Қадірлі жамағат! Ислам діні, негізінен бүкіл адам баласын бірдей көретін өте мықты бір теңдік болғандығы үшін мен-менсіп, басқаларды қор көруге жол бермейді. Ол үшін Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Барлығың адам баласысыңдар. Ал адам топырақтан жаратылған». Және Пайғамбар (ғ. с.): «Елдің бастығы қызметкері» деген. Яғни, кімде-кім елге пайда тигізсе, бастығы сол болу керек. Кімде-кім басшылық етсе, елге қызмет етуі керек делінген. Хазірет Пайғамбарымыздың осы тамаша сөзі орындалып, бастықтар елге қызмет етсе, елге қызмет ететін кісі іс басына келсе, немесе келтірілсе, бастық немесе бастықтар өздеріне артылған үмітпен, тапсырылған міндеттерді жете бағалап, елге жан ынтамен қызмет етсе, қоғамдық істер мейлінше дамып, бейбітшілік болар еді. Қадірлі жамағат! Егер сіздер Алла тағаланың хүзырында және ел арасында абыройларыңыз артып, беделді болуларыңыз үшін кішіпейіл болыңыздар. Әркіммен жақсы шығысыңыздар. Жайлы мінезді, игілік сүйгіш болыңыздар. Өйткені адамгершілікке лайық, дінге сәйкес даңғыл жол осы. Асаң болмай бәсең болсақ, онда бізді Алла тағала сүйеді де, Пайғамбардың шапағатына лайық болып, дүние-ахиретте бақытқа қолымыз жетеді. Жаратқан Алла тағала барлығымызды жақсы мінезді, мейілінше кішпейіл қүлдарынан ете көрсін. Әмин!

ЖИЫРМА

АЛТЫНШЫ

ХҮТПА

ТАЗАЛЫҚ ТУРАЛЫ Қадірлі жамағат! Үлы Алла тағала Қүран кәрім тәуба сүресінің жүз сегізінші аятында: «Әй, Мүхммед (ғ. с ) ! Ол мешітте әсте намаз оқыма. Бастапқы күннен бері тақуалық негізде салынған (Қүба) мешіті намазға түруыңа тағы лайық. Онда тап-таза болуды сүйетін кісілер бар. Алла тағала да өте таза болушыларды жақсы көреді» деуіне қарағанда Алла тағаланың аса таза болғандарды сүйетіндігін көрсетеді. Міне, бүл аяттан Ислам дінінің таза, әрі тазалық сүйгіш бір дін екендігі анық байқалады. Сондықтан хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Дін тазалықтың үстіне қүрылған» және «тазалық иманның жартысы» деп бүйырған. Ал бүл тазалық негізінен дәрет және ғүсылға (шомылуға) тығыз байланысты екенідгінде дау жоқ. Дәрет (таһарат) тазалық деген сөзден шығады. Ғүсыл шомылумен орындалады. Қадірлі жамағат! Әсіресе, намаз оқитын кісілер, тіпті түзге отырғаннан тартып, тазалыққа көңіл бөледі. Айталық, әр түзге отырғанда, ас дәрет алады. несебін бір жеріне тамызбай, үсті басына шашыратпай, тас-топырақпен қүрғатып барып, сумен тазалайды. Бүны істінжа деп атайды. Ал дәрет алынғанда, әуелі екі қол білезікке дейін жуылып, ауыз, мүрын шайылып, екі білек шынтақпен бірге және екі аяқ қызыл асықпен бірге барлығы да үш қайтара жуылады. Өстіп күнінде бес рет дәрет алған кісінің аталмыш мүшелері үштен он бес рет, ең азы күнінде үш қайтара дәрет алынса, тоғыз рет жуылған болады. Онымен қатар дініміз тамақтың алды-артында қол жууды әмір етеді. Басқа ешбір дінде, не халықтар әдетінде немесе бүгінгі дамыған мәдениет ережелерінде осындай тұрақты тазалану бар ма? Әрине, бар деп айта алмаймын. Қадірлі жамағат! Ғүсыл қүйыну, шомылуға келсек, басқа бір ерекше жағдай болмаса да мүсылмандардың аптасына бір рет шомылуы сүннет. Яғни Пайғамбардың жолы. Я, жүмасына үнемі бір рет шомылу, қандай керім тазалық десеңізші! Және бүдан басқа ерлі-зайыптылардың жақындасуларынан кейін екеуіне де ғүсыл қүйыну кешірілмейтін парыз. Бұл жағдайды «жүніп» деп атайды. Сондай-ақ түс көріп оянғанда киімінде дымқыл көрген ер-әйелге де ғүсыл қүйыну парыз. Бүл соңғы жағдайды: «ыхтилам» деп атайды. Және етеккір көрген әйелдер немесе босанғаннан кейінгі жағдайға тап болған әйелдердің бойлары қүрғағанда ғұсыл құйынулары парыз. Сондықтан, бүндай діни тұрғыдан рухани түрде денелері лас болып есептелген 109

ер-әйелдердің ғүсыл қүйынбай түрып, намаз оқуларына, Қүран үстауларына, оқуларына және мешітке кірулеріне әсте болмайды. Өйткені олардың бойлары харам болады. Қадірлі жамағат! Дәрет алған, ғүсыл қүйынған адамдар әрі шариғат әмірін орындаған әрі тазалану арқылы денсаулық жүмысын атқарған болып табылады. Өйткені жиі түрде жуынып, шомылу, теріге тыстан әсер ететін кір қоңның алдын алып, терідегі көздер ашылып, әуе алып денсаулықты қорғайтындығы табиб ғылымы түрғысынан бекітілген бір шындық екендігі даусыз. Онымен қатар жуынып, шайыну, дененің температурасын түзетіп, қанды тазалап, айналымын дүрыстайды. Көректің сіңуін жеңілдетіп, ызақорлықты бәсеңдетіп, тамырларды күшейте отырып, дененің қуатының нығаюына көмекші болады. Нәтижеде денсаулықты күшейтіп, аурулардан қорғайды. Онымен қатар, рухани түрғыдан шаттық беріп, сана-сезімінің артуына, жүректің соғуы дүрысталып, үйқының түзелуіне, шаршаған мидың дем алуына жол ашады. Қадірлі жамағат! Қорытып келгенде, дәретпен ғүсылдың, жуынып-шайынудың, атап айтқанда, таза болудың көмес-көрнеу толып жатқан пайдалары, көптеген өзіне тән қасиеттері бар. Әрине, бүл тазалық тек қана денеге байланысты болып қалмастан, киім-кешектің, ішіп-жемнің, отырған-жатқан орынның, үйдің, ауылдың, жүрген жолдың, қаланың тіпті жалпы қоғамның таза болуына көңіл бөлу шарт екендігін әсте естен шығармау керек. Қадірлі жамағат! Жалпы түрде айналаның таза болуына ерекше үқыпты болуға тырысуымыз діни әрі адамгершілік міндетімізді орындау екендігін зер салып ойлауға тиістіміз. Өйткені жалпы денсаулық жекенің әрі жалпының тазалығы арқылы қолға келеді. Бір тап-таза Ислам дінін мойындаған, мүсылман болғандықтарыңызды, ортаға қою үшін басқалар жиреніп, жек көрерліктей және денсаулыққа қайшы келетін арам-лас нәрселерден мейлінше аулақ болыңыздар. Қадірлі жамағат! Әр мүсылманның үйінде дәретханасы, ғүсыл ханасы (душ) болу шарт. Бүған селсоқ қарап, жалқаулық істемеу керек. Әсіресе, үйде ғүсылхана болмаса, тазалық болмайды. Мейлі үй қандай нашар болса да ғүсылханасы болсын. Ондай болмағанда, оны үй деп, мүсылман отыруға болмайды. Алла тағала біздерді өз әміріне бой үсынып, тазалыққа көңіл бөлген, дені-қарны сау қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ЖИЫРМА

ЖЕТІНШІ

ХҮТПА

ТАҒЫ ТАЗАЛЫҚ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Құран кәрім жетпіс төртінші сүресінің басқы төрт аятында: «Әй, жамылушы! Тұр енді адамдарға ескерт. Раббыңды үлықта, киіміңді тазала» деген мазмүнда жамылып жатқан Пайғамбар (ғ. с.)ға әмір берді. Және хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Фақырлық, жоқшылықтан шағынған бір сахабаға: «Әмісе таза бол. Несібең кеңиді» деген екен. Және бір мүбарак хадисінде: «Кімде-кім у сарымсақ, не сарымсақ жесе біздерден аулақ, мешітімізден аулақ үйінде отырсын» деген. Өйткені бүлардың иісі сасық болғандықтан жанындағы кісілердің тыныштығын кетіреді. Сондықтан ондай адамдар бізден ажырап тұрсын деп, мешіттен тыйғандығы тазалыққа ерекше мән бергендігін дәлелдейді. Ал енді ойлаңыздаршы! Бүларды мешіттен тыйған Пайғамбар (ғ. с ) , жамағатты рахатсыз етіп жиіркендіретін кір, сасық киіммен, әсіресе, даланы басып жүрген етік пен мешітке кіруге рұхсат етер ме еді? Әрине, етпейді. Өйткені мешіт Алла тағаланың үйі ғой. негізінен киімдері кірлі, сасық адамдар, жанындағы адамдарды сарымсақ жегеннен көрі тағы артық жиіркендіретіндігі айқын. Ал, аузы-басы насыбай, темекі және арақ сасып түрғандардың жанына ешкім жиіркенбей отыра алмайтындығы түсінікті. Сондықтан қадірлі жамағат! Мешітке бәйшешектей тап-таза болып барып, намазға өте таза, кіршіксіз болып түруға тиістіміз. Әйтпесек бізден Алла разы болмайды. Пайғамбар сүймейді. Қадірлі жамағат! Әр мүсылманның мешітте, намазда ерекше таза болуы, киімінде, денесінде ластық болмауы, әсіресе, даланы басып жүрген етікпен көрпе, сырмақ салулы түрған үйлердің төріне шықпауы жақсы. Өйткені мүсылманшылық — толық тазалық деген сөз. Мұсылманның жүрегі, денесі, киімі, отырып-тұратын орны, ыдыс-аяғы, жейтін тамағы, беті-қол сүртетін орамалы кіршіксіз болуы шарт. Сондықтан кірлі орамалмен бет сүртпеу, әйелдер жуылған кәсені кір шүберекпен сүртпеуі керек. Хазірет Пайғамбарымыз: «Тазалық иманның жартысы, тазалық иманның бір бөлшегі, таза болмаған мүсылманның иманы толық болмайды. Үнемі таза болғанның ризығы мол болады. Ауру науқастан аман болады» деп бүйырған. Киім, мейлі ескі, жыртық болсын, бірақ таза болуы керек. Дініміз тістің таза болуына ерекше мән береді. Әр дәрет алғанда тістерді місуақпен ысқылап тазалау сүннет. Тіс таза болса, ауыз сасымайды, тіс шірімейді. Тіс шірісе, соның салдарынан әртүрлі ауруға үшырау мүмкін. Сондықтан Пайғамбар (ғ. с.) тістің тазалығына үқыпты түрде көңіл бөлген.

112

Қадірлі жамағат! Негізінен тазалық тек қана ғибадатқа тән емес. Әлеуметтің, денсаулық түрғыдан да таза болуы тиісті. Сондықтан жолдарға, алаңдарға нәрсе тастау дүрыс емес. Өйткені хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с ) , ағып жатқан немесе тоқтау суларға дәрет сындыруға мүлде тыйым салған. Оба делінген хауіпті аурудың микробы, нәжіс араласқан судан тікелей немесе суарылған өсімдіктерді шикі жеу арқылы адамдарға жүғатындығы сөзсіз. Қадірлі жамағат! Мүсылман болған бір адамның жолға, суға дәрет сындырмауы керек. Өйткені мүндай жаман әрекет Ислам дініне үйлеспеумен қатар адамгершілікке де үйлеспейді. Дәрет сындырғанда киімге шашыратпау керек. Ол лас киіммен намаз оқуға болмайды. Хазірет Пайғамбарымыз бір мүбарак хадисінде: «Несептен өте таза болыңыздар. Қабыр ғазабы несептен болады» деген. Және бір мүбарак хадисінде: «Тағамның берекеті — алды-артында қол жуу. Дәретте, не тамақта қол жуғанда саусақтардың, тістердің араларын тазалаған үмметім не деген жақсы кісілер деші» деген. Сондықтан мүсылмандар, бүл сүннетке үқыптылық етсе, жегені берекетті болады да, Пайғамбарымыздың мақтауына лайық болады. Және бір хадисінде: «Кімде-кім қолында еттің, балықтың иісі бола түра түнеп, оған бір нәрсе болса, өзінен көрсін» деген екен. Тағы бір хадисінде: «Ыдыстардың жуылуы, қораның тазалануы байлық келтіреді», деген. Және Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Әр жеті күнде бір рет басын жуу, шомылу әр мүсылманның үстіндегі Алла тағаланың хақы» деп бүйырған. Қорытып айтатын болсақ, мүсылманның іші, тысы, ауызы және тісі, үсті-басы, үйі, қорасы, жолдары, майдандары, әр жері, әр тарапы таза болуға тиісті. Өйткені ластықпен мүсылмандық бір жерге сыйыспайды. Мүсылмандық болған жерде ластық болмайды да, ластық болған жерде мүсылмандық болуы мүмкін емес. Алла тағала біздерді тап-таза мүсылман қүлдарынан еткей. Әмин.

ЖИЫРМА

СЕГІЗІНШІ

ХҮТПА

АМАНАТТЫ ҚОРҒАУ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим төртінші сүренің елу сегізінші аятында: «Негізінен Алла тағала сендерге аманаттарды өз лайықты орнына тапсыруларыңды және адамдардың арасына билік қылсаңдар, әділдік пен билік етулеріңді әмір етеді. Расында Алла сендерге нендей жақсы уағыз береді. Шексіз Алла тағала толық естуші, тым қырағы» делінген мазмүнда аманаттарды иесіне тапсыруды әрі адамдардың арасына төрелік еткенде, тура билік айтуды баса көрсетіп әмір етеді. Және хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Аманат жоғалтылса қияметті күтіңдер» дегенде, «ол қалай жоғалтылады?» делінді. «Бір іс өз лайығына тапсырылмаса қияметті күт» деп жауап берді. Қадірлі жамағат! Алла тағала «әртүрлі аманатты иесіне» беріңдер деп әмір етеді. «Аманат» деп, біреудің иедаршылығына қорғалып, сақталуы үшін қойылған нәрсені айтады. Ал бүл аманат екі түрлі: біреуі малдай, заттай не ақшалай қойылған аманаттар. Мүны мадди «аманат» деуге болады. Мүндай аманаттарға селсоқ қарап, зиян келтіру, қолдану біреудің хақына қол созған, атап айтқанда, хақын жеген болып табылады. Екінші мағнауи аманаттар: бүлар сыр сақтау, айтылған сәлемді жалғастыру, халық тарапынан бастық сайлану. Сыр сақтамау, сәлемді жалғастырмау және бастық сайланып алғаннан кейін істі жақсы алып жүрмеу, қаралық істеу, аманатқа қиянат болады. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.)ның: «Аманатқа қиянат етілсе, қияметтің келуін күт» деген мүбарак сөзінде, «Бір елде не мемлекетте аманаттар қорғалмаса, соның салдарынан ол елдің берекесі шайқалып, ережелері бүзылып, тозып жоғалуын күт» деген терең үғым жатады. Аяттағы екінші әмір әділеттілік, яғни, адамдардың арасына әділдік істеу, туысқа беделге қарамай шындықты жақтау әмір етіліп отыр. Сондықтан жалпы адам баласының хақын қорғау, хақты, хақсызды айырып, әділеттілік істеу, әр заман, әр жерде және қандай жағдайда туралықтан айрылмау, әр мүсылман үшін бір діни әмір, сондай-ақ қасиетті аманат болып есептеледі. Өйткені Алла тағаланың әмірі және Пайғамбар (ғ. с.)ның нүсқауы солай. Онымен қатар аманатты қорғау және әділеттілік қоғамдық жағдайға да тығыз байланысты болып, үнемі үштасып отырады. Сондықтан шама келгенше, аманатты толық қорғау, мүлтіксіз атқаруға міндетті түрде көңіл бөліп, әсте қиянат етпеуді мүсылмандық, адамгершілік және қоғамдық борышымыз деп білуіміз шарт. Ал ондай деп білмегенде аманатқа қиянат еткен боламыз да әрі діни түрғыдан қылмысты, әрі елге сүйкімсіз боламыз. Алла тағала біздерді аманатты қорғаған әділ қүлдарынан еткей. Әмин.

115

ЖИЫРМА АРАҚТЫҢ

ТОҒЫЗЫНШЫ ХАРАМДЫҒЫ

ХҮТПА ЖАЙЫНДА

Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим бесінші сүренің тоқсаныншы аятында: «Әй, мүміндер! Арақ, қүмар, тігілген тастар (пүттар) және бал ашатын оқтар лас, шайтанның істерінен, одан сақтаныңдар қүтыларсыңдар» деген мазмүнда арақ ішу, қүмар ойнау, шоқыну үшін тігілген тас: лас, шайтан ісі. Екі дүниеде де мүратқа жету үшін бүлардан сақтаныңдар деп ашық тыйым салынып отыр. «Рыжыс» шайтанның ісі, — деп отыр. «Рыжыс» деген сөздің мағынасы: лас, нәжіс, харам деген үғымда. Және ардақты Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Арақтан сақтаныңдар. Өйткені ол, сүмдықтардың анасы, яғни бүкіл сүмдық содан туады. Басқаша айтқанда, арақ жексүрындықтың түп тамыры». Және бір хадисінде: «Кімде-кім Алла тағалаға ахирет күніне сенсе, әсте арақ ішпесін және кімде-кім Алла тағалаға, ахирет күніне сенсе, арақ ішілген дастарханда отырмасын» делінген түрде қатаң тыйым салып отыр. Міне, бүл аят хадистер бойынша арақтың лас, нәжіс, харам екендігі айқын. Қадірлі жамағат! Ислам діні әртүрлі бүзық жолдар арқылы кісі хақын жеуді харам етумен қатар, денсаулыққа зиян келтіретін нәрселерді де харам етіп түжырымды түрде тыйым салған. Әрине, бүл тыйым салынған лас нәрселердің басында арақ келеді. Сондықтан мың төрт жүз жыл бүрын бүл денсаулыққа қас нәжістің алдын алуға міндетті түрде кіріскен. Өйткені арақ ақылдан адастырып, мас қылады. Ал ақыл болса, хайуандықтан ажырататын адамдық қасиет. Мас адам ақылынан айырылғандықтан хайуаннан айырмасы болмайды. Арақ ақылды жояды. Денсаулықты бүзады, мінезді өзгертеді, тілді бүзады, ауызға не келсе соны айтқызады. Малыңды шашады, адамдардың арасына өштікпен, кектің өртін салады. Алла тағаланы үмыттырып, намаздан, зікірден, қүлшылықтан қалтырады. Араққа берілгендер, дене күшінен айырылып, үй-іштерін тоздырады. Тіпті нәсілдің түгеп, үрықтың қүруына себепкер болады. Негізінен алып қарағанда, араққа салынғандардың басым көпшілігі жаратылыстан осал характерлері, жеңіл мінезді, ызақор, шолақ ақылды, өз бастарының пайда-зиянын білмейтін нашар адамдар болып табылады. Нанбағандар тексеріп көрсін. Сондықтан мүндай ақымақтар бастапқыда өуесқойлықпен өздеріне ие бола алмай, аздап іше жүріп, дағдыланып алғаннан кейін қүтыла алмайды да тірідей өледі. Бүлардың кейбіреулері бастабында «денеге қуат және батылдық береді» деп алданса, кейбіре117

улері: «Қайғы-қасіретті жояды» деп алданып, әбден маскүнем болып алғаннан кейін тапқанын соған беріп, үрттап алып сенделіп, көрінген боқ-сідікке жығылып, аузын ит жалап жатады. Ең жақсы көрген адамын иянаттап, боқтап немесе жылап-еңіреп, жалынып, аузына келгені көкиді. Үйіне келсе, сорлы жүбайын жазықсыз боқтап, сабап сорын қайнатады. Кейбіреулері, төбелесіп, тіпті кісі өлтіріп, абақтының түбін бойлайды. Кейбіреулері ішіп-ішіп барып ит өліммен өледі. Ондайлардың жемтігінің жанына барудан ел жиренеді. Міне, бүлардың дүниедегі аянышты жағдайларын көріп отырмыз. Ал дінді мойындамай, діни ережені елеп-ескермей Алла тағалаға, Пайғамбарға қарсы келгендіктері үшін о дүниеде де қор болатын бақытсыз адамдар. Қадірлі жамағат! Арақтың діни түрғыдан нағыз харам, зор қылмыс екендігін міне, естідік. Онымен қатар ғылыми түрғыдан денсаулығымызға қас, өмірімізге зиян екенін күнде көріп отырмыз. Сондықтан егер өзімізге жанымыз ашыса, арақ деген ақылды жойып, мас қылатын харам судан өзіміз әсте татпай аулақ болайық. Өйткені дініміз мас қылатын нәрседен татудың өзіне тыйым салған. Онымен қатар бізде адамгершілік сезім болса, адам сүйгіштік көзқарас болса, өзімізден басқалардың да арақ ішуіне жол қоймауымыз керек. Той-томалақта ел не десе о десін арақ бермей-ақ басқалай әдеттегі тағамдарын беріп аттандыруға тырысуымыз керек. Өйткені елге харам ас бергендіктен, ішкендердің күнәсі той иесін де қалады да, ахиретте жазасын тартады. Біліп отырып айтпасақ, жауапкершілік бізде қалады. Алла тағала біздерді өз әміріне беріле бой үсынған сүйікті және өз пайдасын біліп, арақтан аулақ болған ақылды қүлдарынан ете көрсін. Әмин!

ОТЫЗЫНШЫ

ХҮТПА

АРАҚ ІШУДЩ ҚОҒАМДЫҚ ЗИЯНЫ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тагала Қүран кәрим бесінші сүресінің тоқсан бірінші аятында: «Негізінен шайтан арақта, қүмарда араларыңа дүшпандық әрі кек салып, Алла тағаланы еске алудан және намаздан тыюды қалайды. Ал сонда да тыйылмайсыңдар ма?» — делінген мазмүнда арақ ішу, қүмар ойнауда шайтанның араға өштік, дүшпандық салатындығы және Алла тағаланы естен шығарып, намаздан тиятындығы ашық ескертіледі. Және арақты Пайғамбар (ғ. с.): «Арақтан аулақ болыңдар, өйткені ол бүкіл жамандықтың кілті» және бір хадисінде: «Әр бір мас қылатын нәрсе арақ. Арақ харам» тағы бір хадисінде: «Арақпен иман әсте бір кісіде болмайды» деп анық ескерткен. Қадірлі жамағат! Алла тағала адам баласын жаратып, жер жүзін олардың денсаулығына, өмір сүруіне ыңғайлы көректерге толы нығмет дастарханы етіп жайып қойған. Бірақ адам баласының денсаулығына зиян келтіретін нәрселерді харам еткен. Жоғарыда айтылғанындай, бүл харам етілгендердің ең басында арақ түр. Мас қылып есті алатын нәрсенің бәрі харам. Өйткені арақ адамның ақылын алатын, денсаулығын жоятын, біртіндеп өлімге апаратын заһар. Арақ — адамның бас пәлесі, ең зор жауы. Арақ әртүрлі жамандықтың негізгі анасы, сүмдықтың үйытқысы. Арақ жамандықтың есігін ашатын кілт. Түрмелердегі, санаториялардағы және жындыханалардағы аянышты жағдайлардың басым көпшілігі арақтың салдарынан сол халге түскендер. Арақтың сіңір, жүйке және ақыл ауруларына жол ашатын, толып жатқан зияндары болғандығы үшін хазірет Пайғамбарымыз, тыйым салған. Алла тағала арақты «нәжіс» деген. Басында миы бар адамның арақтан аулақ болуы керек. Өйткені Алла тағаланың «нәжіс» деген нәрсесінен ақыл, асқазан және рух сескенеді. Арақ жамандықтан басқа ешнәрсе келтірмейтін болғандықтан: «Шайтанның ісі» делінген. Кімде-кім шайтанға қүл болмаймын десе, арақтан міндетті түрде аулақ болуы шарт. Араққа салынғандардың балаларының кейбіреуі туа өледі. Тірілердің көбі ақылдан кемшіл және түрлі ауруларға шалдығады. Қадірлі жамағат! Өткен хүтпада бүл зиянды удың дербес жеке адамдармен от басыларына келтіретін зияндарына біраз тоқтап өткен едім. Енді қоғамдық кесірлеріне байланысты біршама тоқтап кетуді жөн көрдім. Маскүнемдердің қолынан іс келмейді. Маскүнемдер елді 120

басқара алмайды. Тіпті оны қойып, үй-іштерін, өз басын да басқара алмайды. Машина айдай алмайды. Маскүнемдер сөз сөйлей алмайды. Еңбек жаза алмайды. Маскүнемдерге ел сенім арта алмайды. Маскүнемдер жау ала алмайды. Қысқасы маскүнемдердің қоғамда орны жоқ. Маскүнемдердің адамға септігі жоқ. Ол үшін Қүран арақты: «Нәжіс, шайтанның ісі» деген. Ал хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Алла тағала арақ ішкенге, ішкізгенге, сатқан, алғанға, жасағанға, жасатқанға, алып жүргенге, әкелгенге, лағнет» деп қарғаған. Сондықтан арақ ішкенді қою, кісіні Алла тағаланың қарғысына үшыраудан қүтқарады. Заманымыздағы әуесқойлар елді араққа қызықтыру үшін оған түрлі аттар тағып жүреді. Хазірет Пайғамбар (ғ. с ) , он төрт ғасыр бүрын ескертіп: «Үмметімнен кейбіреулер, араққа өзі атынан басқа бір ат тағады» деген. Қадірлі жамағат! Мүншалық зияны болған арақтан өзін қорғау әр адам үшін ең елеулі бір міндет екені даусыз. Дініміздің бүны түжырымды түрде харам еткендігінің сырларын біршама түсіндіруге тырыстым. Әсіресе, жас жеткіншектерімізге бүның зияндарын алдын-ала түсіндіру, таза түрде тәрбиелеу шарт. Сонда ғана әрі дүниеміз әрі ахиретіміз қамтамасыз етілген болады. Алла тағала біздерді, дінді толық мойындап, діни ережелерді мүлтіксіз орындай отырып, өз басына, үй-ішіне, ел-жүртына, отанына пайдалы, арақ деген нәжістен аулақ болған сүйікті қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ОТЫЗ

БІРІНШІ

ХҮТПА

ҚҮМАР ОЙНАУДЫҢ ЗИЯНЫ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Құран кәрим бесінші сүренің тоқсан бір, тоқсан екінші аятында: «Әй, мүміндер! Арақ, құмар, тігілген тастар (пүттар) және бал ашатын оқтар лас, шайтанның істерінен. Одан сақтаныңдар, қүтыларсыңдар. Негізінен шайтан, арақ та құмар да араларыңа дұшпандық әрі кек салып, Алла тағаланы еске алудан және намаздан тосуды қалайды. Ал сонда да тыйылмайсыңдар ма?» делінген түрде арақ, құмар, пүтқа табыну, және бал ашу төртеуіне де «нәжіс» шайтанның ісі» деп қатаң түрде тыйым салынған. Әсіресе, арақ пен қүмар араға өшпендік салып, және Алла тағаланы ғибадатты ұмыттырып, жіберетін орасан лас, тым жаман нәрсе — деп атап көрсеткен. Сондықтан шариғат кітаптарында арақты: «Ауыр нәжіс» деп бекітіп, «ол киімге тисе жумай намаз оқуға болмайды» деп хүкім берілген. Сонда мүны суша сіміріп ішкендер, нені ішкен болды? Қадірлі Пайғамбар (ғ. с.): «Кімде-кім қүмар ойнаса, Алла тағалаға, Пайғамбарына анық қарсы келген болады» деген. Яғни қүмар ойнаған кісі Алла тағалаға да, Пайғамбарға да қарсы болған болады. Алла тағалаға, Пайғамбарына қарсы келген кісі екі дүниеде оңбайды. Және бір хадисінде: «Біреу жолдасына кел, құмар ойнайық, десе садақа берсін» дейді. Яғни, қүмар ойнайық деп айтудың өзі күнә болғандықтан, садақа беріп, Алла тағаладан кешірім тілесін. Үтыс ойынының Алла тағалаға, Пайғамбарына қарсылық, ойнайық деудің өзі күнә екендігін атап ескертіп отыр. Қадірлі жамағат! Ислам діні бойынша тыйым салынған нәрселерді тексеріп қарасақ, бүл нәрселердің зиянды нәрселер екенін көруге болады. Мысалы: арақ адамды мас қылып, ақылын жойса, қүмар өзіне қызықтыра тартып, есті шығарады да Алла тағаланы, ғибадатты үмыттырып, үйді, қатын-баланы естен шығарады. Көзіне еш нәрсе көрінбейді. Сөзді үқпайды, есі-дерті қүмар болып, үтса еңбексіз ақша тапқандығы үшін одан әрі ынсабы кетіп, ұта алмаса, шыдай алмай ыза болып, қайта үтар ма екенмін деген үмітпен қолындағы бар жоғын соған салып, тіпті борыштанып, үй-мүкәмәлін де салып, ойнап үта алмай оты сөніп, бала-шағалары аш-жалаңаш қалғандар болады. Қайтерін білмей араққа салынып, көрінгенмен төбелесін абақтыға түседі. Қүмаршының көбі жанынан безіп, кісі өлтіріп, не кісіден өледі. Сондықтан Ислам діні қүмар ойнауға қатаң түрде тыйым салған. Ислам діні адал еңбек етіп, өмір сүруге, өзара көмектесуге шақырады. Ал 123

қүмаршылар еңбексіз ақша табуға, кісі тонауға тырысады. Бастапында аздап ойнап жүріп, әдеттеніп алғаннан кейін ойнамай түра алмайды. Қадірлі жамағат! Алла тағала біздің пайдамыз үшін тыйым салған арақ пен қүмардан өте-мөте аулақ болайық. Бүл екеуін істесек әрі дүниедегі өмірде зиян тартамыз әрі Алла тағалаға, Пайғамбарына қарсы келгендіктен о дүниеде сазайын тартамыз. Егер дүниедегі біртүтас адам атаулы арақ ішіп, қүмар ойнаса, Алла тағалаға бір зиян келмейді. Екі дүниеде де кесірін өзіміз тартамыз. Қүмарпаздар алға баспайды, оларды ел сүймейді, олардың досы болмайды, олардың мінездері жаман, тілдері шайпау болады. Қорыта айтқанда, қүмарпаздар да адамгершілік болмайды. Нәтижеде қүмарпаздардың өздеріне де, қоғамға да пайдасы болмайды. Сондықтан бүл қүмар пәлесінен өзіміз тыйылумен қатар, басқаларды да тыюға мәжбүрміз. Өйткені бүл біздің діни және адамгершілік міндетіміз екені даусыз. Қадірлі жамағат! Ислам діні үтыс ойынының әр түрлісін харам еткен. Әрқандай біреудің хақын ойын арқылы өзімізге аудару харам. Қүмар ойнауда қолданылған аспаптың бейнесі не болса о болсын, ойынның қандай бір түрі ойналса да барлығы қүмарга жатады. Қүмар, еңбексіз ақша табу, не жоғалту болғандығы үшін Қүран кәрим әртүрлі қүмарды «майсір», яғни оңайлық деп атаған. Қүмар деген сөздің мағынасы бір ойын арқылы үту, не үттыру деген үғымды береді. Алла тағала біздерді, өз әміріне бой үсынып, қүмар ойнаудан тағы басқа бүкіл арам-алыс шайтанның істерінен сақтанған таза қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ОТЫЗ

ЕКІНШІ

ХҮТПА

ЗИНАДАН САҚТАНУ ТУРАЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим он жетінші сүренің отыз бірінші аятында: «Зинага жоламаңдар. Өйткені ол анық арсыздық және жаман жол». («Зинаға жуымаңдар. Соған бейімдететін әртүрлі әрекеттерден аулақ болыңдар!») делінген. Яғни, зинақорлыққа жол ашатын әрекеттерден сақтануды кесімді түрде әмір етеді. Мысалы: ауыз, қол және көз зиналарынан міндетті түрде сақтанып, соған жоламаңдар. Өйткені зина фахишалық, яғни арсыздық, абыройсыздық, үятсыздық. Сондай-ақ нәсілді ауыстырып, үрпақты бүзып, шатастырып жіберетін өте сүмдық, аса жаман жол деп қадағалай ескертіп отыр. Қүран кәримнің он жерінде зинаның және фахишалықтың жиренішті кесірлері жайлы ашық әмірлер немесе елес түрінде нүсқаулар кездеседі. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Зина жасаған кісі, зина еткенде мүмін сипатында зина етпейді» деген. Яғни иманы бойында түрмайды. Ж ә н е бір мүбарак хадисінде: «Алла тағала қиямет күнінде үш түрлі адамға тіл қатпайды. Оларға назар аудармайды да, оларды тазартпайды. Оларға күйзелтуші ғазап бар. Бүлар: кәрі зинашы, өтірікші патша, және тәкаппар кедей» деген. Бір хадиста: «Ғамал, іс әрекеттер, ниетке байланысты» дейді. Сондықты ауыз зинасы: арам оймен сөйлесу, қол зинасы: арам оймен үстау, сыпау, көз зинасы: арам оймен қарау, және ер-әйелдердің сол үшін жүрулері аяқ зинасы болып табылады. Жиырма төртінші сүренің отызыншы, отыз бірінші аяттарында: «Әй, Мүхаммед (ғ. с ) ! Мүміндерге айт. (Бөгде әйелдерге қараудан) көздерін сақтасын. Әрі үятты жерлерін (зинадан) қорғасын. Бүл олар үшін өте жақсы. Рас, Алла тағала, олардың не істегендерінен хабар алушы. Мүмін әйелдерге де айт. (Бөгде ерлерден) көздерін сақтасын. Әрі үятты жерлерін (зинадан) қорғасын. Зейнеттерін көрсетпесін. Бірақ олардың өздігінен көрінгендері басқа. (Беті, қол-аяқтары) және бүркеніштерін омырауларына түсірсін. Зейнеттерін көрсетпесін...» деген мазмүнда арсыздыққа бейімдететін әрекеттерден анағүрлым сақтануды, ар-намысты қорғауды тым қадағалап уағыздайды. (Сондықтан мінез және ар-намыс жайлы бір уағыз жазған едім). Қадірлі жамағат! Ислам діні үйленуді адамгершілік бір міндет және діни бір шарт деп бағалап, үй болып, түрмыс қүруды дәріптеп, елеулі орын береді. Оның үшін мүсылмандарды үйленуге шақырады. Үйленбей бойдақ жүрудің қоғамдық зияндарын ескертеді. Әсіресе, 126

мүсылмандардың нәсілінің арам-алыстан таза сақтанып, үрпақтарының кіршіксіз жалғасуына өте-мөте мән береді. Сондықтан нәсілдің ауыспауы үшін ері өліп түл қалған немесе ерінен босанған әйелдер егер екіқабат болса, босанғаннан кейін, немесе белгілі бір мерзім күтіп екі қабат болмағандығы анықталғаннан кейін екінші түрмыс қүруына болады. Қадірлі жамағат! Зинаның ең жаман жері, таза нәсілдің ауысуына себепкер болады. Зина иманға қас. Сондай-ақ Алла тағаладан қорықпаған, адамнан үялмаған, дінді мойындамаған, ахиретке сенбеген, ар-үяттан безген, намыс-абыройдан махрум, ақылсыз хайуан тәрізді адамдар зина қуады. Зина Алла тағаланың қаһарына үшырауға, ғазабына душар болуға, үй-іші берекесінің тозуына жол ашады. Зинаның салдарынан арадағы сенім кетеді. Көрші көршіге, ағайын ағайынға сенбейтін халге келеді. Осындай нәпсінің қүлы болған ерлермен, өз еркін шайтанға, денесін адамға берген әйелдерге хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның бірнеше хадисін ескерткім келеді. Сахабалардан Масғүд үлы: «Пайғамбар (ғ. с.)нан: «Алла тағаланың қасында ең зор күнә қайсы?» — деп сүрадым. Хазірет Пайғамбар: «Жаратқан Алла тағалаға ортақ қ о с у ы ң » деді. Мен: «Шынында бүл зор күнә, одан кейін қайсы?» дедім. «Көршінің әйелімен зина қ ы л у ы ң » деп тоқтатты» дейді. «Өйткені көршінің әйелі туған қарындасыңдай қүрметті» деді. Және бір хадисте: «Алла тағала көршінің әйілімен зина қылған кісіге рахмет назарын салмайды. Оны күнәдан тазартпайды. Тозаққа кіргендермен бірге кіреді» деп өте қатаң ескертеді. Және бір хадисте: «Зинақорлар ғарасат майданына жүздері лапылдап жанған бойда жиналады, қиямет күні ғарыштың көлеңкесінде Алла тағаланың қорғауында болатын жеті топтың бірі зинадан сақтанғандар» дейді. Қадірлі жамағат! Ендеше ер-әйел болып, бүл зина деген жиренішті сүмдықтан мүлде аулақ болумен қатар, мейлі дербес жеке адам болып, мейлі біртүтас ел-жүрт болып, бүл пәлекеттің алдын алуға, негізгі тамырына балта шабуға, міндетті түрде кірісуге мәжбүрміз. Бүл жерде хазірет Пайғамбар (ғ. с.)ның бір хадисін ескерткім келеді. «Бір елдің ішінде зина етек алып, жарыққа шықса, ол бір залым патшаның зүлымдығына үшырайды» деген. Алла тағала біздерді зина немесе соған бейімдейтін әртүрлі арсыздықтан толық сақтанып, ар-намысқа ие болған үятты, абыройлы, өзі таза, нәсілі кіршіксіз, әмірлеріне бой үсынған нағыз сүйікті қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

127

ОТЫЗ

ҮШІНШІ

ХҮТПА

КӨРШІ ХАҚЫСЫ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала қүран кәримнің төртінші сүресі отыз алтыншы аятында: «Алла тағалаға қүлшылық қылыңдар, оған еш нәрсені ортақ қоспаңдар, және әке-шешеге, жақындарға, жетімдерге, міскіндерге, жақын көршіге, бөгде көршіге, жан жолдасқа, жолда қалғандарға, және қол астарындағыларға жақсылық қылыңдар. Негізінен Алла тағала, тәкәппар, мақтаншақты жақсы көрмейді» делінген мазмүнда тек қана Алла тағалаға жалбарынуды, оған еш нәрсені теңемеуді әмір ете отырып, әке-шешеге жақсылық істеп, бүлжытпай қызмет етуді, әсіресе, туыс-жақындарға, жалпылай жетім, жесірлерге, жоқ-жітіктерге, жақын немесе бөгде көршілерге жан жолдасқа (бүған: сапар жолдас, кәсіптес жолдас, ерлі-зайыпты өмірлік жолдас жатады) адал қызмет етуді, оларды ренжітпеуді, олардың малына, жанына, абырой, намыстарына көз тікпеуді, қорғап, қоршауды, елінен, жүртынан айрылып жолда қалған жолаушыларды сүйеп көмек етуді және қол астындағы қызметкерлерге жақсы қарап, олардың мүң-мүқтаждарын қамтамасыз етуді әмір етеді. Алла тағала өзін жоғары үстап, басқаларды тең көрмеген тәкәппар мен мақтанышты жаратпайды, — деп кесімді түрде ескертеді. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Жәбрәйіл маған көрші жайлы үздіксіз өсиет етті. Тіпті көршіге көрші мирасқор болар ма екен деп ойладым» деді. Және бір хадисте: «Алла тағала екі түрлі адамға көз қырын салмайды. Туысқаннан безгенге және көршінің жаманына (арамзасына)». Тағы бір хадисте: «Көршісі кесірінен аман болмаған кісі иманды емес». Басқа бір хадисте: «Жанындағы көршісінің аш жатқанын біле түра өзі тоқ түнеген кісі мені мойындаған болмайды» деп аш қадірін білмеген тоқтарға ескертеді. Бүлардан басқа да осындай көрші хақына байланысты көптеген хадистер бар. Қадірлі жамағат! Топты түрде бір арада өмір сүрген қоғамдық тіршіліктің бейбітшілігі өзара қарым-қатынастағы алаңсыздыққа тығыз байланысты екендігі даусыз. Сондықтан Ислам діні, бүл қоғамдық өмірді қорғап, алаңсыздықты нығайту үшін өте тамаша ережелер қойған. Міне, солардың біреуі, осы сөз болып отырған көршілік жағдай. Өйткені көршілес отырғандар немесе кәсіптес, үзеңгілес жолдастар бірін-бірі тең көріп, қор көрмесе, араларында қызғаныштық, көре алмастық болмаса, бір-бірінің көзіне шөп салмаса, өзара қарайласып, көмектесіп отырса, татушылық пайда болып, береке-бірліктері нығая 129

түседі. Көршілер тату болса, ел тату болады. Сондай көршілердің аралары суық болса, соның салдарынан елдің үйытқысы бүзылады. Сондықтан Ислам діні, тыныш жасап бейбіт өмір сүру үшін көршілермен жақсы түруды елеулі түрде әмір етеді. Қадірлі жамағат! Көршілердің ең алдымен намыс-абыройын қорғау, оларды ренжітіп, көңілдерін қалтырмау, үрсып, боқтап қорламау, мүң-мүқтаждарын шама келгенше қамтамасыз етуге тырысу, бір нәрсе сүраса беру, шақырса бару, қуанышты немесе қайғылы жағдайларына ортақ болу, ауырса көңілін сүрау, қайтыс болса, жаназасына бару, үй иесі жоқта бала-шаға, мал-мүлкіне көз-қүлақ болу сияқты көрші хақыларын атқару. Көршілерге қызмет етуде үйінің ең жақыны көз алдыға үсталу керек. Сондай-ақ туыс көршінің туыстық, мүсылмандық және көршілік хақы бар. Мүсылман көршінің мүсылмандық әрі көршілік хақы бар. Мүсылман емес көршінің көршілік хақы бар. Әсіресе, фақыр көршілердің хақы артығырақ болады. Өйткені Пайғамбар (ғ. с.): «Әй, Әбузар! Сорпа-суың мол болсын, көршіңді есіңе ал!» деген. Және жоғарыдағы: «Жанындағы көршісінің аш жатқанын біле түра өзі тоқ жатқан кісі маған нақ иман келтірген болмайды» деген мүбарак сөзінің маңызын, бүкіл дүние біліп орындаса, «қой үстіне бозторғай жүмыртқалап» дүниеге нағыз бейбітшілік орнар еді. Алла тағала біздерді көршілеріне, жолдастарына, тіпті біртүтас адам баласына мейірімді, қайырымды қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ОТЫЗ

ТӨРТІНШІ

ХҮТПА

ЖЕТІМДЕРГЕ КӨМЕК ЕТУ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәримнің екінші сүресі екі жүз жиырмасыншы аятында: «(Мүхаммед (ғ. с.) олар сенен жетімдердің жайынан сүрайды. Оларға: жетімдерді тәрбиелеу жақсы. Тіпті оларды қосып алсаңдар, сонда олар туыстарың (бөтендігі жоқ). Алла тағала бүзушыны түзеушіден айырып біледі. Алла тағала қаласа, әлбетте сендерді зорлар еді. Шын мәнінде Алла өте үстем, хикмет иесі,» де» делініп, жетімдерді қорғауға байланысты ашық нүсқау береді. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Әке-шешесінен бірдей жетім қалған бір мүсылман жетімді ішіп-жейтін дастарханына алғанға жәннатқа кіру уәжіп болады». Басқа бір хадисте: «Жетімнің кепілі менімен жаннатта осындай жақын болады», деп сүқ қолы мен ортан қолын көрсеткен. Және бір хадисте: «Алла тағала жетім бағылған үйді тым жақсы көреді» дейді. Тағы бір хадисте: «Жүрегіңнің жүмсап, қажетіңнің қамдалуын қаласаң, жетімдерге қамқорлық ет, басынан сипап, тамағыңнан бер. Жүрегің жүмсап, қажетің орындалады» деген. Қадірлі жамағат! Алла тағала жоғарыдағы аятта жетімдерді сырттай қорғап, жағдайларын жақсартуға тырысу абзал, тіпті оларды мал-мүліктерімен қосып алып тәрбиелеуге де болады. Оның оқасы жоқ. Олар туыс қой. (Бірақ ниет дүрыс болсын). Алла тағала дүрыс тәрбиелеушіні де, бүзықты да біледі. «Егер Алла тағала олардың араласуларын қаламаса, сендерге қиыншылық болар еді» деп ескертеді. Және жетімдерге мейірімді, қайырымды болуға тығыз байланысты үкімдер «Ниса» сүресінде егжей-тегжейлі баян етілген. Онымен қатар Қүран кәримнің жиырма үш жерінде бүл жайлы аяттар бар. Бүған қарағанда, жетімдердің жағдайларын жақсарту, оларға тәлім-тәрбие беріп, дінін таныту, мінез-қүлқын түзету, өнеркәсіп үйрету, ең елеулі де зор қасиетті адамгершілік әрі негізгі діни борышымыз екендігі даусыз. Ал енді қоғамдық түрғыдан алып қарағанда, олар қамқорлыққа лайық болғандардың ең алдыңғы қатарында келеді. Өйткені олар, қорғалып, бағылып-қағылуға тәлім-тәрбиеге ерекше мүқтаж ғой. Екінші жағынан, олар бағылмай басы бос қоя берілсе, бара-бара қоғамға зиянды болып шығуы мүмкін. Сондықтан оларға қоғам жауапкер. Және олардың ішінен ел басқаратын қабілетті адамдар, зор ғалымдар шығуы мүмкін. Қадірлі жамағат! Алла тағаланың ризалығына лайық болуды қаласаңыздар, жетім-жесірлерді қорғап, оларға қолдан келгенше, ие болып, оларды ауыр түрмыс соққысынан, қиыншылықтағы жағдайдан қүтқаруға шара қолдануға тырысуымыз шарт. Алла тағала біздерді шынайы ықыласымен жетім-жесірлерге қамқорлық етіп, оларды қорғап-қоршап, өз ризалығына бөленген, екі дүние мүратына жеткен сүйкімді қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

132

ОТЫЗ

БЕСІНШІ

ХҮТПА

Ж А М А Н ОЙ, АЙЫПТАУ, ЖАМАНДАУ ТУРАЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим қырық тоғызыншы сүресінің он екінші аятында: «Әй, мүміндер! Күмәннің көбінен сақтаныңдар. Өйткені күмәннің кейбірі күнә. Сыр тексермеңдер, біреуді біреу ғайбаттамасын. Біреулерін өлген туысының етін жеуді жақсы көре ме? Әрине жек көресіңдер. Расында Алла тағала тәубаны қабыл етуші, ерекше мейірімді», делінген түрде Алла тағала біздерге: ой жору, ойша баға беруден сақтаныңдар! Әсіресе, біреуге байланысты көз жеткізбей ойша баға бермеңдер. Өйткені мүндай күңгірт күмәндардың көбі өтірік болып күнәға батырады. Екінші: біреудің айыбын ашып, кемшілігін қүрттай қуалап, мінін жарыққа шығаруға тырыспаңдар. Үшінші: біреуді ғайбаттамаңдар. «Ғайбат» деп біреудің көзіне айтпай сырттай жамандағанды айтады. Біреудің көзіне айтқанда жек көретін қылығын, сырттан айтып ғайбаттау: өлген туысының етін жегенмен тең. Яғни өліктің етін жеуді қандай жек көріп жиренсеңдер, ғайбаттаудан да сондай жиреніп, жоламаңдар, деген сияқты аса жиренішті теңеу беріліп, қатаң тыйым салынып отыр. Онымен қатар, Алла тағаладан қорқып, мүндай жаман мінездерден сақтанып, тәубә еткендердің Алла тағала тәубасын қабыл алып, мархамат ететіндігі ескертіледі. Және хазірет Пайғамбар (ғ. с.) бүл жөнінде: «Мүсылманның айыбын қузастырып, ашпаңдар. Өйткені біреу мүсылмандардың айыбын ашса, Алла тағала үй-ішінде болса да оның айыбын ашып жасытады». Және бір хадисте: «Ғайбаттаушымен, естуші күнәға ортақ болады» дейді. Және бір хадисте: «Біреу мүсылман туысының айыбын жапса, Алла тағала қиямет күнінде оның айыбын жабады. Ал бір мүсылман, туысының айыбын ашса, Алла тағала оның айыбын тіпті үй-ішінде болса да ашады» дейді. Қадірлі жамағат! Міне, бүл аят, хазистер бойынша, кісі көзі көрмей немесе анықтап тексермей, қүлағына шалынғанды бет алды сөйлей бермеуі, әсіресе, біреуге байланысты өсек арқылы баға бермеуі керек. Өйткені бүл сияқты өсектердің барлығы, кейде көбі өтірік болып шығуы, соның салдарынан кісінің көңілі қалуы тіпті ел арасына жік түсіп, береке-бірлікке дақ түсуі ықтимал. Сондықтан ой жота өсектерге еліктеп, күнәкар болудан мейлінше сақ болу шарт. Қорыта айтқанда, әрқандай бір мәселеге баға берерде «Бәсе солай шығар, я, солай болса керек, солай болатынын біліп едім» деген сияқты ойлардың күнә болатындығы және кісінің айыбын ашып, абыройын түсірудің, біреуді ғай134

баттаудың өлінің етін жеумен тең екендігін еске алып, мүндай жаман мінездерден міндетті түрде аулақ болуға тиіспіз. Өйткені бүл аят, хадистер бойынша бекітілген, көркем мінезге байланысты Ислам дінінің ережелері болып табылады. Бір хадис шәріпте: «Ғайбат зинадан да зор к ү н ә » делінген. Сахабалар Пайғамбар (ғ. с.)нан «бір туысымызда болған мінді айтсақ та ғайбатқа жата ма?» деп сүрағанда, хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Егер ол мін онда бар болса, оңашада өзіне айтпай, сырттан айтқандықтан ғайбақта жатады. Ал егер ол мін, онда жоқ болса, оған жала жабылған болып, зор күнә болады. Сондай-ақ одан кешірім сүрамайынша Алла тағала кешпейді. Әрине, егер ол өзіне зүлымдық істеп, қорласа, зияны тисе онда оны шағып елге айтуға болады» деген. Алла тағала біздерді ғайбаттан, өсек-аяннан, ойша баға беруден, біреудің айыбын ашудан мүлде сақтанған сүйікті қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ОТЫЗ

АЛТЫНШЫ

ХҮТПА

БІРЕУДІ МАЗАҚТАУ, Ж А М А Н АТ ТАҒУ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим қырық тоғызыншы сүренің оныншы аятында: «Әй, мүміндер! Бір ел бір елді тәлкек қылмасын. Бәлкім олар өздерінен жақсы шығар. Сондай-ақ әйелдер де әйелдерді келемеждемесін. Бәлкім, олар өздерінен жақсы шығар. Бір-біріңді міндемеңдер. Жаман ат тағыспаңдар. Иман келтіргеннен кейін сүркей ат нендей жаман. Ал кім тәубә етпесе, міне, солар залымдар» деген мазмүнда Алла тағала Ислам дінінің адамгершілікке жараспайтын дөрекі мінездерден, түрпайы әрекеттерден мүлде тыйып, үнемі жақсы мінездерді, сыпайы әрекеттерді дәріптейтін ерекше әдепті, керемет мәдени, аса бейбіт қоғамдық бір дін екендігін ашық ескертіп отыр. Басқаша айтқанда, Алла тағала осы аят арқылы біздерді, қоғамдық түрғыдан басқа елдерді қорлап кемітуден, ауыл арасындағы әйелдерді, басқа әйелдерге ат тағып, айдар қоюдан, келекелеп мазақтаудан тыя отырып, ол мазақталып, қорланып отырған елдердің не әйелдердің мазақтаушы елдермен, мазақтаушы әйелдерден ана қүрлым артық болып, шығуы мүмкін екендігін елестете отырып, біздерге адамдардың көңілін қалдыратын, ел арасына жік түсіріп, береке-бірлікке дақ салатын, оғаш мінездер мен ыңғайсыз әрекеттерден мейлінше сақтануды уағыздайды. Біріңе-бірің мін тағып, айыптамаңдар, жамандамаңдар, әсіресе, басқа жүрттан келіп, мүсылман болғандарды қорлап жаман атпен шақырмаңдар, арғы тегін қазбаңдар! Мүндай жаман мінездерді тастап, тәубә етіп, райдан қайтпаса, ол залымдыққа жатады деген үғымда өте ашық, әрі түжырымды бейнеде адамгершілік және қоғамдық қарым-қатынастарға байланысты тәлім-тәрбие беріп отыр. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Жаман ойдан сақтаныңдар, өйткені жаман ой сөздің ең жалғаны». Яғни, жаман ой, өтірік-өсектен шығады. Немесе жаман ой өтірік-өсек пайда қылады. Және бір-біріңнің айыбын ашуға тырыспаңдар, көре алмастық, қызғаншақтық етіспеңдер, алмайтын сауданың бағасын арттырмаңдар. Ашу шақырыспаңдар, сырт беріспеңдер, сауда бүзыспаңдар, барлығың бір туысқан Алла тағаланың қүлы болыңдар. Мүсылман-мүсылманның туысы делініп, берілген бүйрық бойынша: «Оған зүлымдық істемесе, оған көмектесуді тастамаса, оған өтірік айтпаса, оны қор көрмесе, міне, тақуалық осында» деп үш рет өз көкірегін нүсқады. Біреуге мүсылман туысын 137

қорлау-ақ сүмдыққа жетіп асады. Яғни біреуге туысын қорлау аз сүмдық емес. «Барлық мүсылманға, мүсылманның қаны, малы және намысы харам» дейді. Әсіресе саудаға килігіп, сауданы бүзбауды ескертеді. Қадірлі жамағат! Дүниедегі мүсылмандар, осы аятпен хадисті басшылыққа алып, өмір сүрсе, өзара қарым-қатынастарын осыған сәйкес алып жүрсе, екі дүниеде мүратқа жетер еді. Өйткені үй-ішінің берекесі де, елдің берекесі де өзара татушылыққа тығыз байланысты екендігі сөзсіз. Әрине, бір үйдің іші ала көз, біріне-бірі өкпелі болса, мүндай бір үйде рахат түрмыс, бейбіт өмір бола ма? Әрине, жоқ. Міне, бір қауым, бір қоғам сондай-ақ бір мемлекет те бейне сол үйдің іші сияқты, араларында татушылық, сүйіспеншілік теңдік болса ғана береке-бірлік бола алады. Сондықтан ынтымақтары күшті бола алады. Қорыта айтқанда, мейлі ер, мейлі әйел болсын адамдардың арасында немесе ел арасында, біреуді біреу теңгермей сынап мінесе, келемеждеп қорласа, айыбын ашып бетіне басып, кекеп-мүқап, өсектеп, ғайбаттап, жаман ат тағып, жасытып, сағын сындырып кемітсе, ел арасында қызғаныштық, көре алмастық көбейіп етек алса, ар-намысқа мән берілмей зина айып саналмаса, арсыздық, намыссыздық әдетке айналып, билер парақор, байлар сараң, моллалар нәпісқор, кедейлер қанағатсыз болса, соның салдарынан біреумен біреу өкпелесіп, сырт берісіп жүрсе әрі Алла тағаланың әміріне әрі Пайғамбардың жолына қарсы келгендіктен күнәкар болып, адамдық қасиет, елдік береке-бірлік қалмайды. Сондықтан қасиетті дініміз жоғарыда көрсетілген жаман мінездердің барлығына тыйым салып, біздердің өте кең мінезді майталман, аса биязы жүмсақ сөзді, ақжарқын, жылы жүзді, кешірімді, кішіпейіл, іші-тысы бірдей таза ауызын баққан, Алла тағаланың сүйген қүлы болуымызды әмір етеді. Алла тағала біздерді, Алла тағаланың әміріне, Пайғамбардың жолына сәйкес өмір сүрген ар-намысқа ие сүйікті қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ОТЫЗ

ЖЕТІНШІ

ХҮТПА

ТАРАЗЫДА ӨЛШЕУДЕ ДҮРЫС БОЛУ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәримнің сексен үшінші сүресі бірінші аяттан алтыншы аятына дейін: «Өлшеу-тартуда кеміткендерге қандай өкініш! Олар қашан өлшеп алса, толық өлшеп алады да, қашан да өлшеп немесе тартып беретін болса, кемітеді. Олар қайта тірілетіндіктерін ойламай ма? Ол зор күн үшін, ол күні адамдар бүкіл әлемнің Раббының алдында түрады» делінген. Өлшеуде, тартуда артық алып, кем берген сорлылар, өлгеннен кейін қайта тіріліп, есебін беріп, сазайын тартатындарын ойламай ма? — деп Алла тағала қатты ескертеді. Және Пайғамбар (ғ. с.): «Бір елде аманатқа қиянат ету көріне бастаса, Алла тағала олардың жүрегіне қорқу салады. Олар қорқақ болады. Бір елдің ішінде зина және арсыздық жайылса, ол елде өлім көбейеді. Бір ел өлшеуді, тартуды кемітсе, Алла тағала ол елдің ризығын тартады. Күн көрістерін тарайтады. Бір елде әділетсіз билік болса, қан төгіледі. Бір ел уәдесіне опа етпесе, Алла тағала оларға дүшпанды ерікті етеді» деген. Негізінен иманы бар, о дүниеде қайта тіріліп, есебін беретініне сенген нақ мүсылман қаралық істемейді де кісі хақын жемейді. Сауда кәсібі тым пайдалы бір халал кәсіп. Бірақ бүған харам араласпау шарт. Өткен хүтпада да саудаға байланысты хадис берілді. Қадірлі жамағат! Ал енді былай болғанда, тартылатын таразы болсын, ыдыс өлшеуі, көз (метр) өлшеуі, болсын әртүрлі өлшеу, тарту да қаралық істеу үрлыққа жатады. Өйткені үры, біреудің нәрсесін иесіне білдірмей жасырып алады. Сондай-ақ өлшеу, тартуда қаралық істеген біреу де иесіне білдірмей алады. Сондықтан өзара алым, берім де бүған ерекше көңің бөлу керек. Өйткені мүнда Алла тағаланың, Пайғамбардың әміріне қарсы келу мен зор қылмыс істеген болып екі дүниеде сазайын тартамыз. Сондай-ақ хақ-халал еңбегімізге кісі хақысы араласқандықтан, табысымызда береке болмайды. Мүндай қылығымызды ел білсе, қадіріміз кетіп, абыройымыз шайқалады. Тіпті ешкім білмесе де о дүниеде есебін беріп, сазайын тартудан қүтылу жоқ. Әрине, о дүнпиеге ешкім мал-мүлік, не ақша алып бармайды. Кісі хақысы сауабымен өтеледі. Сауабы жетпесе, хақы иесінің күнәсын алып, азабын тартады. Оның үшін өлшеу, тартуда қаралық істеп, алдап, тартып та басқа бүзық жолдар арқылы кісі хақысын жеуден өте-мөте аулақ болайық. Жаратқан үлы Алла тағала біздерді, иманы толық, сенімі күшті, әрекеттері дүрыс, халалдан кәсіп істеген, кісі хақынан аулақ, абыройлы қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

140

ОТЫЗ

СЕГІЗІНШІ

ХҮТПА

ӨРКІМ ЕҢБЕГШЕ ҚАРАЙ ТАБЫСҚА ИЕ БОЛАДЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим елу үшінші сүре отыз тоғызыншы аятта: «Адамзат еңбегіне қарай ғана табысқа ие болады. Өз еңбегінің нәтижесін жедел көреді» дей келіп, кісінің өз еңбегіне қарай табысқа ие бола алатындығы ескертіледі. Және екінші сүре екі жүз бірінші аятында: «Раббіміз! Бізге дүниеде де жақсылық бер әрі ахиретте де жақсылық бер. Және тозақ отының азабынан сақта!» делінген түрде, дүние-ахиреттің игілігін бірдей тілейтін дүғаны үйретеді. Тағы жиырма сегізінші сүре, жетпіс жетінші аятында: «Алла тағаланың саган берген дәулеті мен ахирет жүртын ізде де дүниедегі несібеңді де үмытпа. Алла тағала саған жақсылық еткендей, сен де жақсылық істе, сондай-ақ жер жүзінде бүліншілік ізденбе! Алла тағала бүзақыларды сүймейді», деп дүниедегі несібені үмытпай еңбек етіп, басқаларға да пайда тигізуді, сотқарлық жасамауды әмір етеді. Және хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Шын мәнінде ризықтың есігі ғарыштан жердің астына дейін ашық. Алла тағала әр қүлын шабыты және тырысуы бойынша ризықтандырады» дейді. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.)ның: «Бүл кәсіптің есігі, ғаршыдан жердің астына дейін ашық. Бірақ еңбекке тығыз байланысты», делінген мазмүндағы мүбарак сөзінде өте түңғиық терең үғым жатады. Кәсіпті көктен де, жерден де іздеуге болады. Өйткені бүл әлем және әлемдегі барлық нәрселер адам баласының пайдасы үшін жаралған. Сондықтан әуелі соларды қарастырып, тауып зерттеу үшін техникалық әдісін тауып олардан пайдалана алатын білімді жете оқу керек екені байқалады. Қадірлі жамағат! Әрине, адам баласы дүниеде де, ахиретте де еңбегінің жемісін алады. Алла тағала еңбек еткенді екі дүниеде де қүр тастамайды. Әрбір мүсылман дүние және ахирет қамдау үшін тынбай еңбек етуі шарт. Өзінің, бала-шағасының түрмысын қомдау және дініне, еліне, мемлекетіне пайдалы болу ниетімен еңбек ету парыз. Осындай адал ниет, кіршіксіз мақсатпен жүмыс істеудің өзі өз алдына ғибадатқа жатады. Осы мақсатқа сәйкес адал еңбек етуге тырысу, Алла тағаланың жолында соғысқанмен тең. Сондықтан бүл бағытта қаншалық әрекет етілсе, соншалық Алла тағаланың әрі Пайғамбардың әмірі орындалған болып, дәрежесі артады. Әуелі экономикалық жағдай түзілсе, дінді абыройды қорғауға болады. Ол үшін ертең өлердей ахиретке, еш өлмейтіндей дүниеге тырысу керек. Алла тағала біздерді, ерінбей адал еңбек етіп, дүние-ахиретіне және ел-жүртына пайдалы қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

142

ОТЫЗ

ТОҒЫЗЫНШЫ

ХҮТПА

САУДА КвСІБІ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим төртінші сүре жиырма тоғызыншы аятта: «Әй, мүміндер! Бір-біріңнің малдарыңды бүзықтықпен жемеңдер. Бірақ өз ризықтарыңмен саудаласу басқа...» делінген. Екі жағың разы болған сауда жолымен болмаса, шариғат бүйырмаған бүзық жолдар арқылы бір-біріңнің малдарыңды жемеңдер, деп сауда-саттықтың жолын ашық қояды да әрқандай бір нахақ әдіс арқылы біреудің малын, ақшасын жеуді, нәрсесін алуды кесімді түрде харам етіп, мүлде тыйым салады. Мысалы: үрлау, тартып алу, пара жеу, алдап алу, алғанын танып кету, қүмар ойнап алу, аманатқа қиянат істеу, тағы басқа шариғат бүйырмаған жолдар арқылы кісінің хақысын қолға түсіруді Қүран бүзық жол деп атайды. Алла тағала өз мархаматымен басқа күнәләр кешілсе де кісі хақын кешпейді. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Саудаға жабысыңдар, өйткені саудада ризықтың оннан тоғызы бар» деп дәріптейді. Яғни, екі жақтың келісімі бойынша, сауда жолымен кәсіп істеуді, Ислам діні мейілінше дәріптейді. Дүниеде сауда кәсібіндей табысты, берекетті, абыройлы кәсіп жоқ десе, артық айтқан болмайды. Өйткені хазірет Пайғамбар (ғ. с.) жас кезінде сауда бабымен шет елдерге дейін барған. Хазірет имам Ағзам (р.х.) бір ірі саудагер еді. Сондықтан сауда жолын «имам ағзам жолы» — деп атайды. Қадірлі жамағат! Дүниеге көз жіберіп қарасақ, әр елді дамытып, ілгерілеткен кәсіптердің ең басында осы сауда кәсібі екенін көруге болады. Ашып айтқанда сауда болмаса, тіршілік болмайды. Мысалы: мал шаруашылығымен шүғылданған кісілер жүнін, терісін, малын сатып, егін шаруашылығымен айналысқандар, соның өнімін сатып, өнеркәсіп иелері де өндірген нәрселерін сатып, мүң-мүқтаждарын қамдайды. Қорыта айтқанда, негізгі кәсіп сауда басқа кәсіптер соның материалдары болып табылады. Қадірлі жамағат! Бүл сауда кәсібіне үш түрғыдан қарауға болады. Ауыл саудасы, мемлекеттік сауда және ел аралық сауда. Қай бір елдің халықаралық саудасы көңілдегідей өркендеп, жақсы дамыған болса, соған орай ел байып, мемлекет ілгері кетеді. Ал мемлекет көлеміндегі сауда да күрделі кәсіп. Мысалы: бір жерде болмаған заттарды, басқа жерлерден әкелу, немесе өнеркәсіп орындарында өндіру. Сондай-ақ ауыл саудасы да өз алдына бір жақсы кәсіп екендігі түсінікті. Әрине, бүл сауда кәсібі, дербес жекелердің сондай-ақ бір мемлекеттің өмірлік жан тамыры болғандықтан, 144

дініміз мейлінше қызықтыра дәріптеп, нүсқау беріп отыр. Онымен қатар көзімізді ашып, жан-жағымызға қарасақ та сауданың өте пайдалы кәсіп екенін айқын көреміз. Мал жылында бір төлдейді. Егін де жылына бір өнім береді. Сауда мен өнеркәсіп күнде өнім береді. Ол үшін хазірет Пайғамбар (ғ. с.) «ризықтың оннан тоғызы саудада» деген. Қадірлі жамағат! Бұл дүниедегі әр нәрсенің өзіне тән кейбір түрақты ережелері немесе белгілі тәсілдері бар. Сондықтан сол тәртіптерін біліп соған сәйкес әрекет еткен кісі табысты болып, дамиды да, еш нәрсені білмей сауда кәсібіне кіріскенмен табысты бола алмайды. Оның үшін сауда кәсібінде көз алдыға үсталып кейбір елеулі мәселелерді елестете кеткен жөн болар. Әуелі жаратқан Алла тағаланы үдайы естен шығармау, қорқақ болмай батыл болу, дүрыс, сенімді болу, ешкімді алдамау, зорламау, нысапты, қанағаткер болу, қаралық істемеу, өтірік айтпау, тәң ертең ерте түрып, намазын оқып, «бисмилла» деп бастау, шама келгенше жақсы тырысып істеу, заманның талабына сәйкес заттарды тауып сату. Міне осы әрекетке, сондай-ақ осы жағдайға сәйкес істеген бір саудагер әрі табысты болады да әрі бір ғибадат істеген болып табылады. Егер саудаға өтірік араласып, қаралық кіріссе оның ешбір берекесі болмайды. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.) «батыл саудагер табысты болады да, қорқақ саудагер қүр қалады» және «дүрыс, сенімді саудагер қиямет күнінде Пайғамбарлар, шышылдар және шәһиттермен бірге болады» деген. Тағы басқа бір хадисінде: «Елдің керегін тауып, базарға әкелгендер Алла жолында соғысқанмен тең. Бірақ «іхтикаршылар» яғни: халыққа өте керекті болған заттарды, қымбаттағанда сату үшін сақтаушылар, Пайғамбарлардан үзақ болады» деген. Қадірлі жамағат! Саудагерлер хазірет Пайғамбар (ғ. с.)ның әсіресе, жоғарыдағы соңғы мүбарак сөзін көз алдыға үстап, нысапты болулары керек. Сондай-ақ алушының көңілі қалардай қатаң мінезді, ауыр сөзді болмай, жылы жүзді, тәтті сөзді, дүрыс, ибалы, елпек болуға тиісті. Аласыларын жүмсақтықпен алып, бересілерін ризалықпен беруге тиісті. Алла тағала біздерді, тура, дұрыс, елге-жүртқа пайдалы, нысапты, қанағаткер қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ҚЫРҚЫНШЫ

ХҮТПА

ӨНЕР-КӨСШ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим жиырма бірінші сүре сексенінші аятта: Дауыд (ғ. с.)ға: «Сендерді соғыстан қорғану үшін сауыт жасау өнерін үйреткен едік. Сонда да сендер шүкір етпейсіңдер ме?» деп, Алла тағала Дауыд (ғ. с.)ның сауыт жасау өнерін білетіндігін дәріптей ескертеді. Және хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Біреудің өз қолымен еңбек етіп жемеген тамағы ешбір қайырлы болмайды. Өйткені Дауыд пайғамбар, өз қолымен еңбек етіп жеуші еді». Және бір хадисінде: «Алла тағала өнерпаз, шеберді жақсы көреді» дейді. Қадірлі жамағат! Жаратқан Алла тағала, біздерді жаратқаннан кейін, бүл дүниеге жіберген пайғамбарлары арқылы біздерге дін танытып, ахирет жолын көрсетумен қатар, бүл дүниеде өмір сүріп, тіршілігімізді қорғауымыз үшін де нүсқаулар көрсеткен. Мысалы: Пайғамбарлардан Ыдырыс (ғ. с.): киім жасаған, Нүх (ғ. с.): кеме жасаған, Сүлеймен (ғ. с.): тақпен үшып, сапар жасаған. Диюларға қүрылыс жасатқан. Қадірлі жамағат! Әрине, тіршілігімізді қамдап, жан сақтап, өмір сүруіміз үшін керекті нәрселердің бірі тіпті ең бастысы өнер екендігі даусыз. Жекелердің немесе қоғамның өмір сүріп, дамуы өнерге тығыз байланысты, өнер болмаса, дербес адамдардың да, әлеуметтің де тіршілігін қорғап өмір сүруі оңай бола қоймайды. Оны айтудың керегі жоқ. Өйткені ешкім бүған қарсы шықпайды. Сондықтан Алла тағала Қүранның неше жерінде, әсіресе, Темір (Хадид) сүресінде өнерге байланысты нүсқаулар берген. Әрі хазірет Пайғамбар (г. с.) да бізді әрі өнер иесі болуға әрі қолындағы өнерді үнемі дамытуға шақырады. Сондықтан біздерде әр елден артығырақ өнер иесі болуға тырысуға тиіспіз. Өтйкені өнер иесі болған ел ешкімге мүқтаж болмайды. Мемлекеттен шығатын шикі заттарды елге арзан беріп, оны басқа ел жасағаннан кейін неше есе артық бағаға сатып алған ел өмірінде дамымайды. Өнер арқылы заманның талабына сәйкес нәрсе шығарып, бәсекелесу керек. Хазірет Ғали. (р. а.): «Балаларыңды, өз замандарыңнан басқа заман үшін әзірлеңдер. Өйткені олар сендердің замандарыңнан басқа заман үшін жаратылған» деген. Қадірлі жамағат! Дініміз жаңалық сүйгіш, өте толық бір дін. Сондықтан біртүтас ел болып, өнеркәсіпке белсене кірісіп, дамуға тырысу, әсіресе, жастарды өнер иесі етіп тәрбиелеу шарт. Әртүрлі заманалық аспап жасап, өркенді ел қатарында өмір сүріп, рахат жаса147

уға үмтылу керек. Өйткені заманымыз, жаңалық, дамушылық және мәдениет заманы. Былай айтқанда, заманның өзі барған сайын қүбылып, жаңарып барады. Сондықтан біздің де жаңаруымыз шарт. «Заман саған бағынбаса, сен заманға бағын» демей ме? Бір өнерпаз, шебер заманның талабына сәйкес нәрсе жасамаса нәтиже ала алмайды. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.) : «Жасаған нәрсеңді ел үнатсын десең өнеріңді сүйгіз» дейді. Ел үнату үшін сапалы әрі мінсіз болуы қажет. Қадірлі жамағат! Дініміз біздерге үнемі кемелденуді үдайы ілгерідеп, толықсып, жетіп, жетілуді уағыздайды. Негізінен мейлі діни қүлшылық, ғибадат болсын, мейлі дүниелік өнеркәсіп болсын, селсоқ қарап, жалқаулық істемей, шын көңіл, шынты пейіл, нақ ынтамен еңбек сіңіріп, істеген кісі табысты болады. Әрине, мүндай кісіні Алла тағала да жақсы көреді. Ел де үнатады. Бүл жерде Пайғамбарымыздың: «Алла тағала, ісін жақсы жасап, көңілсіз немқүрайды жасамағанды үнатады» деген мүбарак сөзімен аяқтаймын. Алла тағала біздерді дүрыс, еңбекшіл, өнерлі, шебер, дін-дүниесіне үқыпты өзі сүйген қүлы етіп, екі дүниеде де қор қылмасын! Әмин.

ҚЫРЫҚ

БІРІНШІ

ХҮТПА

ЕГШШІЛІККЕ БАЙЛАНЫСТЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим алтыншы сүре жүз қырық бірінші аятта: «Ол сондай Алла, аспалы және аспасыз бақшаларды, қүрма ағаштарын, түрлі жемісті өсімдіктерді зейтүн және анарды бір-біріне үқсаған, үқсамаған түрде жаратқан. Әрбір жеміс берген кезде жемісінен жеңдер. Оны жиып алған күнде ғүшырын беріңдер. Ысырап етпеңдер. Күдіксіз Алла тағала ысырап етушілерді жақсы көрмейді» делінген. Ол Алла тағала аспалы, аспасыз әртүрлі егін, жемістерді, бір-біріне үқсаған, үқсамаған өсімдіктерді жаратты, олардан жеңдер, ғүшырын беріңдер. Ысырап етпеңдер, дейді. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Бір мүсылман ағаш ексе, не егін салса, одан адам, хайуан жесе, оған сол садақа болады». Басқа бір хадисте: «Ризықты топырақтан іздеңдер» дейді. Әрине, адам баласының өмір сүруі негізінен үш нәрсеге тығыз байланысты. Сауда, өнер және егін. Қорытып айтқанда, осы үшеуінсіз адам баласы өмір сүре алмайды деуге болады. Қадірлі жамағат! Бүл диқаншылық деген кәсіп, топырақ арқылы болатын бір кәсіп болғандықтан «жер емшегін ему» деп атайды. Алла тағаланың топыраққа берген қасиетінің арқасында, бір бидай дені немесе әрқандай бір үрық, жүздеген болып көбейіп, берекеттенеді. Сондай-ақ бүл диқаншылық кәсібінің қасиетіне байланысты көптеген аят, хадистер бар. Әрине, адам баласы диқаншылық жүмысын атқарумен өлі топырақты тірілтіп, өзі де басқаларды да пайдаландырады. Тіпті жан-жануарлар да пайдаланады. Сондықтан диқаншылық кәсібімен шүғылданушы, дүниедегі өмірін қамтамасыз етумен қатар, сауап тауып, о дүниесін де қамдаған болып табылады. Адам баласы бағы заманнан-ақ жер емшегін еміп, өмір сүрген. Бірақ ертегідегі адамдар жабайы түрде аса қиналып, еңбек етіп, жақсы табысты болмаған көрінеді. Ал енді міне, дамыған дәуірде көптеген оңай әдістер, түрлі аспаптар, толып жатқан жаңалықтар шықты. Сондай-ақ барған сайын оңайласып, дамып бара жатуда. Сондықтан дамыған заманның жетілген техникалық өндірістермен, толықтасқан жаңа аспаптарынан пайдалану үшін балаларын оқыту керек. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Диқаншылықта табатын еңбектеріңді жоймай, артық табысқа ие болу үшін дүрыс жолдармен жақсы тырысыңдар» деген. Қадірлі жамағат! Міне, бүған қарағанда, диқаншылықты оңайластырып, берекетін арттыратын жаңа әдістер мен аспаптарды қолдана 150

отырып, еңбек етуге мейлінше тырысуымызды бізге Ислам діні әмір етеді. Өйткені Ислам діні біздерді үдайы дамуға, толықсып, жетілуге шақырады. Сондай-ақ әр бағытта білім іздеуге, талаптануға шақырады. Ендеше, біздің барлық ынтамен тырыса шүғылданып, жаңа әдістермен жағалаған саймандардан пайдалана отырып, диқаншылық кәсібін күрделі түрде өркендетуге тырысуымыз шарт. Қадірлі жамағат! Сіздерге бүл жерде мейлі ғибадат болсын, мейлі дүниедегі әрқандай бір жүмыс болсын, не екенін, қалай істелгендігін анық біліп, шынай ынтамен толық орындамаған кісінің еңбегінің төлеуін алғанды былай қойып, зиянға үшырайтындығын ескерткім келеді. Өйткені бір нәрсені білмей денеңе етпей, қүр кеудемен істеген істен зиянынан басқа бір нәтиже шыға қоймайды. Сондықтан хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Нәтиже шықпайтын, дін-дүниеге пайдасыз бос нәрсемен айналысудан мүлде тыйған. Пайдасыз іске үрынбаса, ең бақытты кісі сол» — деп бүйырған. Қорытып айтқанда, «орынсыз ыржаң, болымсыз қ ы л ж а ң » мен босқа өмір өткізбей, дін-дүниемізді бірдей қамдап, өзімізге де елімізге де пайдалы болуға міндетті түрде тырысып, сондай-ақ ісімізді біліп істеп, табысқа ие болуымыз шарт. Алла тағала біздерді әр ісін біліп, толық істеп, екі дүниеде де табысқа ие болған бақытты қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ҚЫРЫҚ

ЕКІНШІ

ХҮТПА

ЕҢ ЗОР КҮНӨЛАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ Қадірлі жамағат! Қүран кәрим төртінші сүре отыз бірінші аятта: «Егер сендер тыйым салынған нәрселердің үлкенінен сақтансаңдар, сендерді жамандықтарыңды жасырып, өздеріңді қүрметті орынға кіргіземіз», делінген түрде Алла тағала үлкен күнәләрдан сақтанса, кішігірім кұнәләрды кешіретіндігін ескертеді. Және хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Азапқа душар қылатын жеті нәрседен сақтаныңдар!» дегенде, сахабалар: «Я Расулалла олар не нәрселер?» дейді. Сонда хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Алла тағалаға ортақ қосу, сиқыр жасау, жазықсыз кісі өлтіру, өсім жеу, жетімнің хақын жеу, соғыс майданынан қашу, абыройлы мумен әйелге жала жапсыру» — деп жауап береді. Басқа бір хадисінде: «Ең зор күнә — Аллаға ортақ ұйғару, кісі өлтіру, әке-шешені ренжіту және жалған айғақ болу» деген екен. Қадірлі жамағат! Игіліктің де сүмпайылықтың да дәрежесі бар. Пайдасы зор болған игіліктің сауабы да зор болады. Зияны үлкен болған күнәләр, зор күнә деп аталады да олар кісіні дүниеде де, ахиретте де зиянға үшыратып, азапқа душар етеді. «Зор к ү н ә » деп аталатын күнәләрға мыналар жатады: Алла тағалаға ортақ қосу, Алла тағалаға басқа затты теңеу, Алла тағаладан басқаға (Алла тағалаға сенім артқандай) сенім арту. Сиқыр жасау және жасату, кісі өлтіру, өсім жеу, жетімнің хақын жеу, соғыс майданынан қашу, намысты, абыройлы әйелге жала жабу, жалған айғақ болу, немесе жалғанға айғақ болу, әке-шешеге қарсы келу, зина қылу, үрлық істеу, арақ ішу, ғайбат айту, пара жеу, өтірік айту, екі кісіні шағыстыру, қүмар ойнау, кісі хақын жеу. Кісі хақынан басқасын, істегеніне өкіне тәубе етіп, екінші істемесе, Алла тағала кешеді. Тәубенің қабыл болуының екі шарты бар. Бірі бүл қылмысты істегеніне шынай өкіну, екіншісі — соны қайталап істемеу. Қадірлі жамағат! Былай болғанда, Алла тағала тыйым салып, харам еткен күнәләрдан міндетті түрде сақтануға тиіспіз. Өйткені бұлардың жазасы тозақ. Одан құтылу жоқ. Сондықтан ең баста Алла тағалаға ортақ қосудан, яғни, Алла тағалаға басқа нәрсені теңеуден өте-мөте сақтану шарт. Өйткені бүл кешірілмейтін зор қылмыс. (Бүл мәселе «тәухид: Алланы бірлеу» делінген айдармен екінші хүтпада жазылған.) Сыйқыршылық (жадылық) жасаудан да, жасатудан да аулақ болу керек. Әсіресе, кісі өлтіруден міндетті түрде сақтану керек. Өйткені бүл ең зор қылмыс Қүранның неше жерінде қатаң ес153

кертілген. Өсім жеу, жетімнің хақын жеу, соғыс майданынан қашу, біреуге жала жабу, жалғанға айғақ болу, әке-шешеге қарсы келу, зина қылу, үрлық жасау, арақ ішу, біреуді ғайбаттап сыртынан жамандау, пара жеу, жегізу, өтірік айту, екі кісіні шағыстыру, қызғаншақтық, мақтаншақтық, қүмар ойнау және кісі хақын жеуден өте сақтанып, әрқандай жағдайда мүндай зор қылмыстарға жоламау шарт. Мүбада жоғарыда айтылған зор күнәләрдың бірін істеген болсақ, дереу өкіне тәубе етіп, енді қайтіп істемеуге бекінуіміз керек. Өйткені Алла тағала Ниса сүресінің он жетінші аятында: «Шын мәнінде Алла тағалаға (үнайтын) тәубе: жамандықты білмей істеп, артынан дереу тәубе етсе, сонда олардың тәубесін Алла тағала қабылдайды. Алла тағала әр нәрсені білуші хикмет иесі», делінген түрде, егер біреу білместіктен бір күнәны істеп қойып, оның күнә екенін білгеннен кейін райдан қайтып, тәубә қылса, Алла тағала оның тәубесін қабылдайтындығын ескерткім келеді. Және Зүмер сүресінің елу үшінші аятында: «(Мүхаммед (ғ. с.) «Әй, өздеріне зиян еткен қүлдарым! Алла тағаланың рахметінен күдер үзбеңдер. Алла тағала біртүтас күнәләріңді жарылқайды. Өйткені ол тым жарылқаушы, төтенше мейірімді» де». Яғни: Пайғамбар (ғ. с.) қүлдарыма түсіндір. Күнәкар қүлдарым, мархаматымнан күдер үзбей төубе етсін. Тәубесін қабылдап, жарылқаймын деп жариялап отыр. Ж ә н е хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Күнәдан тәубе етуші, күнәсы жоқпен т е ң » деп бүйырған. Әрине, тәубенің де өзіне тән шарты бар: «Істегеніне өкіну, екінші істемеуге бекіну» Қүранда мүны «Тәубе насүх» деп атайды. Сондай-ақ райдан қайтып, тәубе етушілер Пайғамбар (ғ. с.)ның шапағатына да лайық болады. Алла тағала біздерді тезінен райдан қайтып, өкіне тәубе етіп, жарылқанған және Пайғамбар (ғ. с.)ның шапағатына лайық болған қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ҚЫРЫҚ

ҮШІНШІ

ХҮТПА

АНТ ІШУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим бесінші сүре сексен тоғызыншы аятта: «Алла тағала анттарыңдағы бос сөзді есепке алмайды. Алайда, біле түра істеген анттарыңнан жауапкер етер, (ант бүзсаңдар), оның төлеуі: Үй-іштеріңе жегізетін тамақтан орта есептен он міскін тамақтандыру, не оларды киіндіру, немесе бір қүл азат ету. Бүны таппаған адам үш күн ораза үстау. Бүзған анттарыңның жазасы осы. Анттарыңды қорғаңдар. Алла тағала сендерге аяттарын осылайша түсіндіреді, шүкірлік етерсіңдер», деген мағынада Алла тағала ант ішуге байланысты елеулі нүсқауларын ескертеді. Және хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Кімде-кім ант ішіп бір мүсылманның хақын жойса, Алла оған тозақты уажіп етеді де, жанатты харам етеді» дегенде, сахабалар: «Я Расулалла! Егер ол аз нәрсе болса да ма?» десті. Сонда Пайғамбар (ғ. с.): «Місуак ағашының бір бүтығындай болса да» деп жауап берген екен. Қадірлі жамағат! Ант, ямин, қасам деп бір тура істің туралығын немесе тура болмаған істің тура еместігін анықтау үшін немесе бір істі істеуге, яки істемеуге бекінгендігі үшін Алла тағаланың атымен ант етіледі. Ант үш түрлі болады: 1. Ант — «Лағу», яғни пайдасыз бос ант. Мысалы, байқамай ауыздан шығу, не бір жағдайды солай шығар деп ант ішу, ол олай болмау. Мысалы: біреуді үйінде деп ант ішу, бірақ ол адам үйінде болмау. Мүндай ант есепке алынбайды.

2. Ант — «Ғамүс», яғни біле түра өтірік іске (қара іске) ант ішу. Бүл өте зор күнә. Алла тағалаға жалбарынып тәубе ету керек.

3. (Ант) «Мүнғақид», яғни келешекте бір істі істеуге не істемеуге Алла тағаланың атымен ант ішу. Мүндай антты бүзған кісі кәппарат төлейді. Яғни, бір қүл азат етеді. Не он міскінге тамақ, яки киім береді. Бүларға шамасы келмесе үш күн ораза үстайды. Егер біреу күнәкар болатын іске ант ішсе, мысалы: әке-шешемен сөйлеспеймін деп ант ішсе, дереу антын бүзып, олармен сөйлесіп кәппаратын өтейді. Алла тағаладан басқа, Пайғамбарға, Қүранға, Кәғбаға деп ішкен ант, ант болмайды. Сондай-ақ біреу: Алла тағала жоқ, дін жалған деп ант ішсе, оның ешбір хүкімі жоқ бос сөз болады. Өйткені бар нәрсені жоқ, шын нәрсені өтірік деп ант етудің хүкімі жоқ. Қадірлі жамағат! Негізінен ант ішу шариғат бойынша дүрыс. Бірақ онымен қатар: Қүран кәримде: «Алла тағала көп ант етушіні үнатпайды. Алланың атын анттарыңа бөгет қылмаңдар» делінген. Сондықтан болар-болмас әр нәрсеге ант ете беруден сақтану керек. Мүбада ант етілген болса бүзбай сақтау шарт. Егер бүзылса дереу кәппаратын өтеу. Егер бір игі істі істемеуге ант етілген жағдайда, әрине, оны әтейге бүзып, кәппаратын өтеу шарт. Алаңа тағала бізді еткен анттарына опалы қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

156

ҚЫРЫҚ

ТӨРТІНШІ

ХҮТПА

ТҮРЛІ КӘСІПТЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим алпыс екінші сүре тоғызыншы аятта: «Намаз өтілген кезде, жер жүзіне таралыңдар да Алла тағаланың мархаматынан несібе іздеңдер. Алла тағаланы көбірек зікір етіңдер. Әрине, қүртыларсыңдар» делінген мазмүнда намаздан кейін дереу тарқап Алла тағаланың беретін ризығын іздей жүріп, Алла тағаланы естен шығармаңдар. Әрине, мүратқа жетесіңдер» деп кәсіп іздеуді ескертеді. Және хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Шын мәнінде Алла тағала кәсіп иесі мүмін пендені жақсы көреді». Тағы бір хадисінде: «Кімде-кімнің, жібін алып барып отын сатуы, адамдардан сүрағаннан хайырлы» деген. Ислам дінінде еңбек етіп, халалдан ризық табу парыз. Ол үшін нағыз мүсылман, әрі діни міндеттерін орындап әрі кәсіп істеп, өзін және үй-ішін қамтамасыз етуге тырысады. Негізінен әрқандай бір кәсіптің басын үстап, жүмыс істеу адамның абыройын арттырады. Өйткені пайғамбарлар да кәсіп істеп, өмір сүрген болатын. Хазірет Ғүмар (р. а.): «Ризық табу жайында селсоқтық етпе, жалқауланып отырып алып Алла тағаладан ризық тілеме. Көктен алтын, күміс жаумайды. Кейбір дені сау, мықты адамдардың бос жүргенін көріп, бүлар неменемен шүғылданады?» деп сүраймын. «Ешбір жүмысы жоқ десе, көзден түседі, оны есепке алмаймын» деген екен. Сондықтан қүлшына тырысып, ыңғайы келген бір өнеркәсіпте жүмыс істеудің зор абырой екендігіне байланысты көптеген діни нүсқаулар бар. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Үй-ішінің мүң-мүқтажын қамтамасыз ету үшін жүмыс істеген бір мүсылман, жаудың карсысында кезек күткен жауынгермен тең сауап табады» деген екен. Қадірлі жамағат! Дініміз бір жағынан еңбек етіп, күн көруге байланысты нүсқаулар бере отырып, екінші жағынан жоқ-жітікке қарасуды әмір етеді. Әрине, шынайы мүқтаж болған фақырларға көмек ету керек. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Көшеде қол жайып немесе үйлерді аралап есік қағып, сүрап жүргендер фақыр емес. Негізгі фақыр — қолында еш нәрсесі жоқ бола түрса арын сақтап отырған адамдар. Ел оны фақыр емес деп ойлайды. Міне, осындай адамдарды фақыр деуге болады. Міне, сондайларға көмек ету қажет» деген екен. Қадірлі жамағат! Дүрыс жолдармен табыс табу үшін белсене кірісіп істеу керек. Әсіресе, жастарды өнеркәсіп әрі дін жолында тәрбиелеп, өзіне елге пайдалы етіп оқыту қажет. Өйткені еліміздің дамуы, рақат, бейбіт өмір сүруі, адамдарымыздың оқымысты әрі өнерлі болуына тығыз байланысты екендігі түсінікті. Алла тағала біздерді діндар әрі өнеркәсіп иесі, абыройлы қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

158

ҚЫРЫҚ

БЕСІНШІ

ХҮТПА

ІШТЕГІ БАЛАНЫ ТҮСІРУДЩ ӨЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ МШЕЗ-ҚҮЛЫҚТЫҚ ЗИЯНДАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим жиырма бесінші сүре алпыс сегізінші аятта: «Олар Алла тагаламен бірге басқа тәңірге жалбарынбайды. Алла өлтірілуін харам еткен кісіні орынсыз өлтірмейді де зина қылмайды. Кімде-кім бүларды істесе, күнәға жолығады», деп Алла тағаладан басқаға сыйынуға, жазықсыз кісі өлтіруге және зина қылуға тыйым салынғандығын, мүбада кімде-кім бүларды істесе күнәға жолығатындығын ескертеді. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Алла тағаланың хүзырында ең зор күнә Алла тағалаға теңдес таңу, өйткені сені ол жаратты. Сосын тамаққа ортақ болуынан қорқып балаңды өлтіруің, көршіңнің әйелімен зина қ ы л у ы ң » дейді. Негізінен кісі өлтіру зор күнө екендігін бәріміз білеміз. Әрине, бүл қылмыстың ең барып түрған жаманы. Бүл қылмыстың тағы жаманы өз баласын өлтіру. Ананың қүрсағындағы бір шикі өкпенің немесе жаңа туған нәрестені өлтіру, не өлсін деп далаға тастау сөз жоқ тағы аянышты. Орасан зүлымдық. Заманымызда бөбек көбінесе ананың қүрсағындағы кезде әрқандай бір әдіс, не дәрі арқылы өлтірілуде. Өстіп ананың қүрсағындағы бөбекті дүниеге келтірмей жою өкінішке орай ел арасында көбеюде. Дінімізде де, заң бойынша да бүл зор қылмыс. Өзін қорғаудан, сезімнен, әрекеттен махрүм бір ет бөлшегін жою адамгершілікке де жатпайтын зор қылмыс екендігі талас көтермейді. Хазірет Пайғамбар (ғ. с ) , бала түсіруді немесе бала өлтіруді Алла тағалаға ортақ қосу және көршінің әйелінің намысын кірлетуге теңеп отыр. Зинаның зор күнә екені мәлім. Алайда, бір көршінің не бір достың қасиетті ар-намысына сүғанақтық істеу екі еседен артығырақ күнә болады. Бірі зинаның күнәсы, екінші аманатқа қиянаттың күнәсы. Өйткені көршінің мал-мүлкі, жаны және ар-намысы көршіге аманат болып табылады. Бүл аманатқа харамдық істеу ең зор қылмысқа жатады. Қадірлі жамағат! Іштегі баланы түсірудің діни және мінез-қүлық түрғысынан келтіретін зиянынан басқа әлеуметтің және денсаулық түрғыдан да толып жатқан зияндары бар. Кім білсін, бүл бөбек бәлкім болашақта ірі бір ғалым, бір өнерпаз, не бір елдің бастығы болатын шығар. Тіпті қоғамның бір мүшесі болары талассыз ғой. Әлеуметтік түрғыдан мүның бір зиян екендігіне айтар бар ма? Ғалымдарымыз, дәрігерлеріміз табиғатқа килігіп, уақытсыз түсірілген баланың салдарынан ананың денсаулығына болатын зиянды жариялап айтып жатады. Алла тағала біздерді мүндай жаңылыс жолдарға түспеген, шынайы сезімді және білімді де мейірімді қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

160

ҚЫРЫҚ

АЛТЫНШЫ

ХҮТПА

АХИРЕТ ӘЛЕМІ ЖАЙЫНДА Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәримнің отызыншы сүренің жиырма жетінші аятында: «Ол сондай Алла, жоқтан бар етіп, сосын қайта жаратады. Бүл оған оңай. Әрі көк пен жердегі жоғары сыйпат оған тән. Ол өте үстем, хикмет иесі» делінген мазмүнда Алла тағаланың бастап та жоқтан бар етіп жаратқандығы және қиямет күні қайта тірілтетіндігі, мүның Алла тағалаға оңай екенідігі, сондай-ақ бүкіл әлемдегі жоғары сипат оған тән екендігі ескертіледі. Және хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Кісі өлген заман ғамалы кесіліп, тоқтап қалады. Бірақ үш ғамал үзілмейді. Садақа жария, немесе пайдаланатын ғылым, не оган дүға қылатын игі бала» деген. Бүл мүбарак хадис — Бухари, Мүслім екеуінде де бар. «Садақа жария» деп халықтың пайдасына жасалған түрақты игілікті айтады. Мысалы, мешіт, медресе, жол, көпір, су, мүсапірхана тәрізді. Пайдалы ғылым деп халықтың пайдасы үшін басылған, жазылған кітаптарды айтуға болады. Мүндай жалпы халықтың пайдасына арналған қүрылыстарды «уақыф» дейді. Бүлардан адамдар пайдаланған сайын сауабы жалғасып түрады. Сондай-ақ жақсы тәрбиеленген адал әулеттің хайыр дүғалары да жалғасып отырады. Қадірлі жамағат! Негізінен өмір өліммен аяқталмайды. Дүниеге келгендегі мақсат тек қана ішіп-жеп, жатып, үйықтап, нәпсінің қалауын істеу емес. Өйткені бүларды хайуандар да істейді. Алла тағала адам баласына ақыл, сезім беріп, артық жаратқан. Сондай-ақ пайғамбарларға кітап жіберіп, шындықты үйреткен. Адам баласы, ақылдың, діннің жетекшілігінде өмірдің тек қана дүниедегі өмірімен шектелмейтіндігін тагы өскелең бір түрақты өмірге әзірлену үшін келгендігін білу керек. Өйткені бүл дүниедегі шолақ өмірге қош айтып, жер қойнына, қараңғы көрге кіруден ешкімнің қүтыла алмайтындығына талас жоқ. Бүл дүниеге көз жүмып, көрге кіргеннен тартып, «Ахирет әлемі» басталып, дүниедегі өмірде істеген игіліктің рахаты немесе жамандықтың азабы басталады. Бүл көрден қияметке дейінгі өмірді: «бәрзах әлемі» деп атайды. Дүниедегі кезінде ізгі ғамал істеп, әзірлік көргендер қабірде сүрақтарға дүрыс жауап берсе, «бәрзах әлемі» мейілінше рахат өтеді де қылмыстылар қабір ғазабына душар болып, қинаумен өтеді. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Қабір жаннат бақшларынан — бір бақша, не жаһаннам шүңқырларынан бір шүңқыр» деген. Қадірлі жамағат! Негізгі «ахирет әлемі» деп «қиямет-қайым» болған күнді айтады. Әркім қайта тіріліп, қабірлерінен түрып «Ғарасат» 162

майданы деп аталатын майданға жиналады. Бүл жиналысты «Махшар» деп атайды. Бүл Махшар күні тым қорқынышты, орасан ауыр бір күн болады. Күннің ыстығы ми қайнатады. Әркім өз басымен елек. Ғамал дәптерлері оқылады. Жақсы-жаман істелген істер таразыға тартылады. Дәптері дүрыс шығып, таразыда жақсылықтары ауыр тартқандар «сыйрат» көпірден өтіп, жаннатқа кіреді де қылмыстылар тозаққа кіреді. Қадірлі жамағат! Ол қорқынышты күнде кісінің өз денесі өзіне айғақ болады. Мысалы: «Тіл — мен жалған сөйледім, ғайбат айттым, боқтадым» десе қол: «Мен нашарды үрдым, пара алдым, қүмар ойнадым» деп, аяқ: «Мен зинақорлық, үрлық істеуге, екі достың арасын ашуға жүрдім», деп айтып береді. Негізінен Алла тағала ешкімге әділетсіздік істемейді. Әркім дүниеде не ексе, ахиретте соны орады. Сондықтан хазірет Пайғамбар: «Дүние, ахиреттің егіндігі» деген. Үжмақ та, тозақ та дүниедегі істеген істеріне сәйкес табылады. Ахиретке және ондағы жағдайларға мойындап, Қүранның емірлері, Пайғамбардың жолымен ғибадаттарын мүлтіксіз орындап, өзіне, елге, жүртқа пайдалы іс істеген кісіге Алла тағала толық бодауын берумен қатар артық сыйлық та береді. Алла тағала біздерді өз әмірі, Пайғамбардың сүннеті бойынша өмір сүріп, ахиретте зор бақытқа бөленген қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ҚЫРЫҚ

ЖЕТІНШІ

ХҮТПА

ӨДІЛЕТ ЖӘНЕ ИГІЛІК ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим он алтыншы сүре тоқсаныншы аятта: «Негізінен Алла тағала әділетті, игілікті және ағайынға қарасуды» бүйырады. «Және де арсыздықтан, қарсылықтан, әм зорекерліктен тыяды. Сендерге насихат береді. Әрине, түсінерсіңдер» делінген түрде Алла тағала әділетті, әр жерде, әр істе ешкімнің хақын жемей қара қылды қақ жарған әділ болуды, игілік істеуді және ағайын-туғандарға көмектесуді әмір етеді. Екінші: арсыздықтан, абыройсыздықтан, шындыққа қарсы келіп бас тартудан, күш көрсетіп, зор кеуделік жасаудан тыйғандығын уағыздайды. Және хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Өзіңе жақсы көргеніңді елге де жақсы көр». Басқа бір хадисте: «Иманның ең абзалы: өзіңе жақсы көргенді елге де жақсы көруің, өзің жек көрген нәрсеңді оларға да жек көруің өзіне жақсы көргенін туысына да жақсы көрмейінше иманды бола алмайды» деген. Қадірлі жамағат! Алла тағала жоғарыдағы аятта ең алдымен әділдікті әмір етеді. Әділдік өте маңызды аса күрделі қоғамдық мәселе. Тікелей айтқанда, басқаның хақын өз хақымызбен тең көріп, оған қүрмет ету, әділеттік істеу елеулі бір діни міндетіміз болып табылады. Қандай бір жағдайда болса да әділдік қолдан жіберілмесе, онда Алла тағаланың әмірі орындалған болады. Екінші: «игілік істе» деп әмір етеді. Әрине, игілік те өте күрделі бір мәселе. Адамдарға жақсылық істеу, мейірімді болу, көмектесу, жанашырлық көрсету. Әсіресе, жақын ағайындарға қол үшын беру. Әрине, игілікке жатады. Сондықтан мүны орындау әрі діни әрі адамгершілік міндетіміз екені даусыз. Қадірлі жамағат! Әр күні жүма хүтпсында оқылатын осы аятта үш әмір, үш тыйым бар. Сондықтан кімде-кім Алла тағаланың бүл аяттағы әмірлерін орындап, тыйғандарынан тыйылса, дүние-ахиретте бақытқа жетіп, рахат өмір сүреді. Сондай-ақ бүның терісін істеген кісі екі дүниеде де оңалмайды. Өйткені ол Алла тағаланың әміріне, Пайғамбар (ғ. с.)ның нүсқауына қарсы келген болып табылады. Мүндай әділетсіз, ешкімге игілік істемейтін, ағайынды сыйламайтын, арсыз, қиқар, тоң мойын адамды ел-жүрт та сүймейді. Алла тағала біздерді әмірлерін орындап, тыйғандарынан тыйылған екі дүниеде де бақытты ете көрсін! Әмин.

165

ҚЫРЫҚ

СЕГІЗІНШІ

ХҮТПА

ОТАН ҚОРҒАУҒА БАЙЛАНЫСТЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим сегізінші сүренің алпысыншы аятында: «Сендер де шамаларың келгенше, әртүрлі күш, әрі ат байлаумен әзірлік көріңдер. (Заманға сәйкес техникалық қүралдар дайындаңдар.) Алла тағаланың дүшпанын, өз дүшпандарыңды қорқытасыңдар. Оларды сендер білмейсіңдер, Алла тағала біледі. Ал Алла тағала жолында не нәрсе жүмсасаңдар, сендерге толық төленеді. Әділетсіздік көрмейсіңдер» дейді. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.) оларға: «Шамаларың келгенше күш дайындаңдар. Сақ болыңдар. Расында, ол күш ату қүралы, сақ болыңдар ол күш ату, сақ болыңдар ол күш ату» деп үш қайырып және: «Отанды сүю иманның жартысы» деген. Қадірлі жамағат! Алла тағала жоғарғы аятта: «Күштеріңнің жеткенінше жауға қарсы күш-қуат даярлаңдар» деп тікелей әмір береді. Үнемі жауға қарсы әзір болып түрыңдар. Отанның тәуелсіздігі, намыс-абыройы, қайтып-қалайша қорғалатын болса, әрдайым барлық қуаттарыңмен дайын түрыңдар. Сонымен бірге көрнеу жауды ғана емес, жайшылықта дос болып, іштей шалатын ірге жауды да назардан тыс қалдырмау керек. Оларды сендер тани алмайсыңдар. Бірақ Алла тағалаға бәрі мәлім. Бір сөзбен айтқанда, көрнеу-көмес жаулардың барлығын имендіріп, қорқыта аларлықтай ат, көлік, қару-жарақ, күш-қуатқа ие болыңдар деген үғымда бүйрық беріледі. Ендеше бүл бағытта барлық шаманың келгенінше экономикалық және техникалық, білім күшін толықтастырып, әрдайым жауға қарсы дайындық көруге тиіспіз. Қадірлі жамағат! Бүл аятта техникаға байланысты өте күрделі үғымдар бар. Жауға қарсы шаманың келісінше, ат жаратып, әзірлік көріңдер делінген. О заманда ең жоғары дәрежелі соғыс қүралы ат еді. Атты әскер ең мықты әскер еді. Сахабалар Пайғамбарымыздан «Қуат» не?» деп сүрағанда: «Қуат ату» деп үш қайырады. Бүл ату заманымызда ядролық қаруға айналды. Ал бүл аятта: жауды қорқытарлықтай әзірлік көру әмір етіліп отыр. Яғни заманның жауының күш-қуат жағдайымен санаса отырып, соған сәйкес, соны қорқытарлықтай қаруланған түрақты қорғаныс әскери күш әзірлеуді әмір етеді. Атап айтқанда, заманның жауы қандай түрде күш-қуат әзірлеген болса, ең соңғы дәуірдің қүралы қандай болса, жау қайтып қорқытылатын болса, шамаларың келетін бүкіл мүмкіншіліктерді бірлестіре 167

отырып, жауға қарсы күш-қуат дайындаңдар! — дейді. Әрине, жауды қорқытарлықтай күш-қуат әзірлеу үшін, мүндай қару-жарақты жасау үшін техникалық ғылым, білімге, мықты экономикаға ие болу шарт. Сондықтан жауды сескендірерліктей әскери біліммен, қүралға ие болуды нүсқап, бір жолда жүмсалған расхоттың Алла тағала есесін береді дейді. Қадірлі жамағат! Мемлекетімізді, тәуелсіздігімізді және дінімізді қорғап, сақтау үшін әскери түрғыдан әр уақыт мықты болуға мейлінше тырысып, шаманың келісінше еңбек ету, елеулі бір үлттық әрі діни міндет екендігі даусыз. Өйткені Кітабымызда Пайғамбар да бүл бағытта солайша бүйырады. Қорыта айтқанда, жаудың әпігін басарлықтай әскери күш-қуат керек болса, сол қарсаңда мызғымай қайрат көрсету шарт. Әйтпегенде қауіп-қатерден бейбіт өмір сүру екіталай болатындығы түсінікті. Алла тағала біздерді өз әміріне сәйкес әрекет еткен қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

ҚЫРЫҚ

ТОҒЫЗЫНШЫ

ХҮТПА

ДҮРЫСТЫҚҚА ҚОСЫП, БҮРЫСТЫҚТАН ТОСУ ЖАЙЛЫ Қадірлі жамағат! Алла тағала Қүран кәрим үшінші сүре жүз оныншы аятта: «Сендер адам баласы үшін игілікті әмір етіп, қарсылықтан тыятын, сондай-ақ Алла тағалаға сенетін қайырлы бір үммет болып шығарылдыңдар...» делінген мазмүнда Мүхаммед (ғ. с.)ның бүкіл үмметіне игілікті әмір етіп, жаман істен тыятын әрі Алла тағаланы мойындайтын хайырлы үммет түрінде ортаға шығарылыңдар. Яғни сендердің міндеттерің: «Дүрыстыққа қосып, бүрыстықтан тосу болм а қ » деп ескертіледі. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Сендерден біреу бір қарсылық іс көрсе, яғни шариғатқа оғаш бір жағдай көрсе сонда оның қолынан келетін болса, қолымен тыйып өзгертсін. Егер өйте алмаса, тілмен айтып, насихаттап өзгертсін. Ал егер оған да шамасы келмейтін болса, жүрегімен өзгертсін (оны жек көрсін). Бүл иманның ең нашары» деген. Иманы мықты кісі бүзық іске шыдап түра алмайды, деген үғымда... Қадірлі жамағат! Бүл аятпен хадис бойынша бір мүсылман, бір мүсылманның әрқандай бір қателігін көрсе, оған көз жүмбай оны міндетті түрде тыюға, шамасы келгенше оны не оларды бүрыс жолдан тосып, дүрыс жолға қосуға тырысу шарт. Егер ол дінге оғаш істі көре түра шамасы келгенше соның алдын алып, одан тыюға кіріспесе, діни жауапкершілік міндетін орындамағандықтан, істеушінің күнәсына ортақ болады. Сондай-ақ ол қылмыстың салдарынан бір апат келсе, ішінде бірге кетеді. Сегізінші сүре жиырма бесінші аятта: «Және сендерден жеке залым болғандарға ғана кесірі тиіп қалмайтын питнадан сақтаныңдар. Сондай-ақ Алла тағаланың қатты ғазап иесі екенін біліңдер» деп кесірдің кесапаты, тек қана залым болғандардың өз бастарымен кетпей «таудан тас қүласа, етектегіні ала кететіндігі» ескертіледі. Қадірлі жамағат! Бүл: дүрыстыққа қосып, бүрыстықтан тосу, әрбір мүсылманның мойынына парыз. Қырық парыздың екеуі осы болып бекітілген. Яғни, игілікке қосу бір парыз. Жамандықтан тосу-бір парыз. Сондықтан дүрыстыққа қосу, бүрыстықтан тосу тек қана моллаларга парыз емес, жалпы мүсылманға парыз. Діни білімі болмағандар, дін жолына мал-жанымен, ықпалымен және баспасөз, радио, теледидар арқылы көмектессе осы парызды атқарған болып міндеттен қүтылады. Бүл парызды атқаруға байланысты көмектесіп, қоғам қүрып, түрақты және үйымдасқан түрде жақсылыққа қосу. Жамандықтан тосу жүмысын алып жүру діни міндет.

170

Қадірлі жамағат! Осы сүренің жүз төртінші аятында: «Сендерден жақсылыққа шақыратын, дүрыстыққа қосып бүрыстықтан тосатын бір топ болсын. Міне, солар қүтқарушылар» ... делінген түрде, бір Ислам қоғамы болуы әмір етіледі. Сондықтан дін ережелерін жайып, дінге оғаш істердің алдын алатын бір үйым болуы және оны әр мүсылманның міндетті түрде қолдап, көмектесуі шарт. Өйткені Алла тағала Қүран кәрим арқылы түжырымды түрде әмір беріп отыр. Және бесінші сүре екінші аятта: «Жақсылыққа, тақуалыққа жәрдемдесіңдер...» дейді. Қадірлі жамағат! Қүран кәримнің әрбір сүресі, әрбір аяты тіпті әрбір сөзі, біздерге үлгі боларлықтай аса терең мағыналы дүние- ахиретімізге өте пайдалы, күрделі нүсқаулар береді. Айталық: жүз үшінші сүре ең қысқа сүрелердің бірі. Бірақ маңызы зор, үғымы тым күрделі мазмүнды қамтиды. Ардақты дін басыларымыз: «Қүранда басқа ешбір сүре түспей осы қысқа бір сүре түскен болса да (адам баласының дүние-ахирет бақытын қамтуға) жетер еді. Өйткені бүл сүре Қүран кәримнің бүкіл танымдарын қамтиды» деген екен: «Аса қамқор, ерекше мейірімді Алла тағаланың атымен бастаймын». «Заманға серт. Негізінен адам баласы зиянда. Бірақ иман келтіріп ізгі іс істегендер, бір-біріне шындықты үгіттесіп, сабырды үгіттескендер зиянға үшырамайды» дейді. Демек, ғасырлар, дәуірлер, уақыттар бойы адам баласы зиянда болып, арманына жете алмай келе жатыр, әрі сөйтіп кетіп бара жатыр. Бірақ Алла тағаланың барлығына, бірлігіне сеніп, қосқанын орындап, тосқанынан тыйылып, бүл шындықты бір-біріне өсиет етісіп, жалғастыра отырып, осы бағытта ақиқатты бір-біріне жалғастыру барысында шындықты мойындамай қарсы шыққан тоң мойындардан келетін әртүрлі қиыншылықтарға сабырлы болып, кеуде керіп бір-біріне өсиет етісіп, жалғастырып отырғандар зиянға үшырамайды. Немесе тіпті түбінде мақсатқа бір жетеді. Басқа бір аятта: «Алла тағала сабырлылармен бірге болады» дейді. Қадірлі жамағат! Ал бүл өзара өсиеттесу, уағыз насихат етісуге өте-мөте жүмсақ әрекет ету де ешкімнің көңілін жыртпау қажет. Нағыз даналық жолмен, аса биязы сөзбен шынайы сүйіспеншілікпен, шын пейілмен анықтап, түсіндіруге тырысу керек. Ашу шақыру, ыза болу, қатаңдық істеу теріс әсер етеді. Он алтыншы сүре жүз жиырма төртінші аятта: «Адамдарды Раббыңның жолына даналық және көркем үгіт арқылы шақыр. Әрі олармен көркем түрде күрес» деп бүырады. Жылы сөйлеп, күресті көркем түрде жүргізу әмір етіледі.

171

Қадірлі жамағат! Бүл жерде тақырыпқа байланысты үлгілі өнегеден бір мысал бергім келеді. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.)ның екі сүйікті жиені — Хасен мен Хүсайын (Алла тағала олардан разы болсын.) бала кездерінде, жақсы дәрет ала алмаған бір шалды көріп, оған жақсы дәрет алуын үйрету үшін, алдымен Хүсайын, Хасенге: «Аға мен дәрет алайын, дүрыс па екен көріңізші?!» деп дәрет алады. Ал Хасен, Хүсайынға «Мен де дәрет алайын, сен де көрші» деп дәрет алады. Оларды көрген шал «Сендер дәретті менен жақсы алады екенсіңдер» деп қайтадан дүрыстап дәрет алады. Діни ережені білмейтін біреуді «Сен білмейсің» деп бетіне басып кемітпей, ыңғайын тауып үйретуге тырысу керек. Әркім білгенін жалғастырып, шамасы келгенше насихаттауды өзіне елеулі міндет деп білуі шарт. Қадірлі жамағат! Бүл «Әмір мағруф, нәһи мүнкәр», яғни дүрыстыққа қосу, бүрыстықтан тосу міндетіне байланысты Алла тағала Қүран кәримнің жеті жерінде кейде әмір, кейде ескерту түрінде нүсқау береді. Екеуі жоғарыда көрсетілді.

1.41 сүре, 33 аят: «Мен шын мүсылманмын» деп Алла тағалаға шақыра отырып, ізгі іс істеген кісіден сөз турасында жақсы кім бола алады».

2. 51 сүре, 55 аят: «Үгітте, өйткені үгіт мүміндерге пайда береді».

3. 20 сүре, 133 аятта: «Үй-ішіңді намазға бүйыр және өзің де оған көңіл бөл».

4. 31 сүре, 17 аят: «Әй, үлым! Намазды толық орында, дүрыстыққа бүйырып, бүрыстықтан тый. Басыңа келген ауыршылыққа сабыр ет. Рас бүлар маңызды істер».

5. 4 сүре. 114 аятта: «Олардың өзара күңкілдерінің көбінде хайыр жоқ. Бірақ, кім бір садақаны не бір игілікті немесе адамдардың арасын жарастыруды әмір етсе, ол хайырлы. Және біреу, осыны Алла тағаланың ризалығын іздеп істесе, сонда оған жедел ірі сауап береміз» дегендей баян етіледі. Бүлар осы мәселенің күрделі мәселе екендігін дәлелдеуге жетіп асады. Және бүл тақырыпқа байланысты толып жатқан хадистер бар. Бір-екі хадиспен сөзді қысқартсақ: — Үмметім дүниені ірі көріп, Исламның айбаты жүректерінен шығады да дүрыстыққа қосу, бүрыстықтан тосуды қалдырады. Діннің қасиетінен махрүм қалып, бір-бірімен боқтасумен болады. Міне, сол уақытта Алла тағаланың назарынан түседі» деген. Әрине, боқтау, боқтасу өте әдепсіздікке жатады. Бір хадисте: «Боқтау, бүзақылық, кісі өлтіру күпірлік» деген. Сондықтан иман айтатын ауыздан боқтық шығармау керек. «Боқтау және б о қ т ы қ » деген аты да жайсыз ғой. Мүбада байқаусызда ауыздан боқтық шығып қалса, дереу тәубе етіп, екінші қайтып боқтамау шарт. Алла тағала біздерді өз әмірі бойынша жақсылықты үгіттеп, жамандықтан тыйған, өзі таза, аузы пәк иманды қүлдарынан ете көрсін! Әмин.

172

ЕЛУІНШІ РАМАЗАН

ХҮТПА

МЕРЕКЕСШЕ

БАЙЛАНЫСТЫ

Қадірлі жамағат! Алла тағала үстаған оразаларыңызды, істеген ғибадат-қүлшылықтарыңызды қабыл айлап, келешекте де көптеген айт мерекесін қүттықтауды нәсіп ете көрсін. Әмин! Қадірлі жамағат! Алла тағаланың біздерге берген сансыздаган ниғметтері, үшы-қиырсыз сыйлықтары бар. Міне, осы айт мерекесі үшін бір жерге жиналудың өзі зор ниғмет. Алла тағала Қүран кәримде он төртінші сүре отыз төртінші аятта: «Алла тағаланың берген ниғметтерін санап, санына жете алмайсыңдар» деген түрде ескертеді. Мысалы: жанымыздың бойымызда түруы, тірі өмір сүріп, осы жиналысқа қатынасуымыздың өзі қандай зор ниғмет десеңізші? Көзіміздің көруі, қүлағымыздың естуі, тіліміздің сөйлеуі, жүрегіміздің ойлауы сондай-ақ миымыздың әр нәрсені сезуі және ақыл-есіміз т. б. Біз жан-жағымызға көз жіберіп қарасақ осы айтылған нигметтерге ие бола алмаган аяғын басып жүре алмайтын, қолымен үстай алмайтын, басқа да мүгедек, мүқтаж қаншама адамдарды көреміз. Міне, солардан ғибрат алып, өз халымызға шүкірлік етіп, Алла тағалаға ғибадат істеуіміз шарт. Қадірлі жамағат! Алла тағаланың біздерге берген бүл нығметтері, екі түрлі, немесе екі түрғыдан қарауға болады. Біреуі мадди, яғни — заттай, материалдай көзге көрінетін ниғметтер. Екіншісі мағнауи рухани, яғни — көмескі, бірақ бар екендігі анық ниғметтер. Мысалы: осы тіршілігіміздің өзі (мадди-мағнауи) көрнеу-көмескі екі элементтен түрады. Немесе екі түрлі элеметпен тыгыз байланысты екенін айқын көруге болады. Біреуі мадди (заттай) көзге көрініп түрған денеміз болса, екіншісі көмескі түрдегі жанымыз. Ақыл-есіміз болып табылады. Біз осыны білсек, Алла тағаланың барлығын да білеміз. «Өзін таныған Раббын таниды» деген хадис хазірет Пайғамбар (ғ. с.)ның мүбарак сөзі. Осы мәселенің ашық дәлелі екен даусыз. Біз осы тіршілігімізде «мадди, мағнауи» көрнеу-көмескі екі нәрсеге мүхтажбыз. Ашып айтқанда, тамақ жеп, сусын ішіп, денемізді күшейтіп, өмір сүруге қандай мүқтаж болсақ, рухымызды азықтандырып, тәрбиелеп, күшейтуге тиіспіз. Денеміз тамаққа сүйеніп өмір сүрсе, рухымыз сабаққа сүйеніп өмір сүреді. Мағнауи көрекке сүйеніп 175

тәрбиеленеді. Сонымен көмескі дүниеміздің бір көмескі күштен нәр алуға әбден мүқтаж екендігі айқын. Қадірлі жамағат! Ислам діні: мадди түлғамен, мағнауи элементке тең қарап, екеуін бірдей тәрбиелеп өмір сүргізуді уағыздайды. Қүран кәримде: «Ішіп-жеңдер, ысрап етпеңдер». Және «дүниедегі сыбағаңды үмытпа» делінген түрде дүниеден заттай пайдалануды әмір етеді. Онымен қатар орынсыз ысрап етпеуді де ескертеді. Ал енді екінші жағынан Алла тағала: «Мені еске алып зікір етсеңдер Мен де сендерді еске аламын. Және шүкірлік етіп, қарсы болмаңдар», деген. Әрдайым Алла тағаланы еске алып, әмірлерін орындап, қарсылық істемей, ниғметтеріне шүкірлік етуді, рухани жақтан да мейлінше қамтамасыз болуды елестетеді. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.): «Еш өлместей дүниең үшін еңбек ете отырып, ертең өлердей ахиретің үшін еңбек ет» делінген түрде екі дүниені тең қамтуды уағыздайды. Қадірлі жамағат! Ал және бүл жерде алдын-ала сіздерге ескерте кететін негізгі мәселе: бүл шолақ дүниедегі қысқа өмірде жанның тәнмен бірігіп түрған шағындағы тіршілікті «хаят» деп атайды. Ал жанның денеден айырылу қүбылысын «мәут» деп атайды. Негізінде өліммен өмір түгемейді. Қайта мәңгілік тіршілік басталады. «Дүрысында ахиреттің анық тіршілік екендігін олар білген болса» делінген аят о дүниеде мәңгі тіршілік бар екендігін дәлелдейді. Және: «Кім бір тозаң түйірінің салмағындай жақсылық істесе ал оны көреді. Ал кім бір тозаң түйіріндей жамандық істесе оны да көреді», делінген аятпен, хазірет Пайғамбарымыздың: «Дүние-ахиреттің егіндігі» деген хадисі, бүл дүниеде нені ексе о дүниеде соны оратындықты ашық дәлелдейді. Сондықтан иманның негізгі шарттарының бірі: «Өлгеннен кейін қайта тірілуге сену екендігін әр мүсылманның шынайы білуі шарт». Қорытып айтқанда, адам баласы бүл дүниеде жақсы, жаман нендей іс істеп кеткен болса, о дүниеде соған орай мүкапат немесе жаза көреді. Ол үшін дінге сеніп, иман келтірген мүсылманның бүл дүниедегі өмірінде діннің әмірін орындап, тыйым салған істерін мейлінше көз алдыға үстап, міндетті түрде сақтануы керек. Алла тағала: «Адам баласын қүрметті еттік» деген аятта адам баласының қүрметті жаратылғандығы байқалады. Сондықтан адам баласының бүл дүниеде ғана хайуан малша ішіп-жеп күн көргенді мақсат етіп, дінді мойындамай, діни әмірді орындамай, бостан-босқа өмір сүруі адамгершілік сыйпатына жараса ма? Әрине, жараспайды. Әсіресе, ақылы, санасезімі бар адамдар осыны жете түсініп, терең ойлауы шарт. «О дүниені кім керіп келіпті? Бара көрерміз» — деп шолақ ойлап, қате түсінбеу 176

керек. Егер өлгендер топ-тобымен тіріліп келіп, о дүниенің жағдайына байланысты хабарды берсе, онда не баға қалар еді? Тіпті мойындағысы келмегендер: «Өзім барып көзбен көрмедім», — деп оған да нана қояр ма еді? Қадірлі жамағат! Мақсатқа келсек: жылына бір рет жиналып оқитын рамазан айт намазы (мерекесі) Алла тағаланың біздерге ілтипат етіп берген зор ниғметтерінің бірі, сондай-ақ ең бастысы болып табылады. Біздер намазға бір-бірімізді қүттықтап, Алла тағалаға қүлшылық ету үшін жиналамыз. Алла тағала үстаған ораза, берген садақа, еткен қүлшылықтарымызды қабыл алсын. Алла тағала о дүниеге кеткендерімізді де жарылқасын! Әмин. Қадірлі жамағат! Ислам діні негізінен бес нөрседен түрады. Бүны Исламның бес шарты, немесе бес парызы деп атайды. Бірінші: Алла тағаланың барлығына, бірлігіне және Мүхамед (ғ. с.)ның Алла тарапынан жіберілген елші екендігіне сену. Яғни, Алла тағаладан басқа ешбір тәңір жоқ. Мүхамед Алла тағаланың елшісі деу. Екінші: бүл сенім бойынша күніне бес уақыт намаз оқу. Үшінші: жыл сайын рамазан айында ораза үстау. Төртінші: мал-мүлкі болса жылына бір рет зекет беру. Бесінші: шамасы келсе өмірінде бір рет хажыға бару. Бүл айтылған Исламның бес парызын орындауды (ғибадат) қүлшылық деп атайды. Бүкіл дін ережелерін орындауды (салихғамал) дүрыс іс — деп атайды. Ол үшін Қүран кәримнің көптеген жерінде «иман келтіріп, дүрыс іс істегендер» делінген түрде тіркеліп айтылады. Қадірлі жамағат! Бүл ғибадаттар бірнеше сипаттан түрады. Айталық, намаз дененің әрекетімен, оразада денемен байланысты нәпсі тыюмен орындалатын болғандықтан екеуі де: «Бәдәни ғибадат» яғни дене ғибадатына жатады. Зекет «мали ғибадат» болса, хаж әрі мали, әрі бәдәни ғидабат болып атқарылады. Қадірлі жамағат! Жоғарыда көрсетілгендей Исламның бес парызының бірі: жылында бір рет рамазан айында үсталатын ораза «рамазан айының оразасы сендерден бүрынғыларға парыз етілгендей — сендерге де парыз етілді. Әрине, сақтанарсыңдар» делінген аят бойынша бекітілумен қатар, хазірет Пайғамбар (ғ. с.)ның «Исламның бес парызының бірі — рамазан айында бір ай ораза үстау» деп бекіткен. Сондықтан біртүтас мүсылмандардың рамазан айында бір ай ораза үстаулары парыз. Алла тағала, қүлдарының істеген немесе істейтін, әрқандай қүлшылықтарына мүқтаж емес. Бірақ өзін танып, әмірлерін орындаған 177

қүлдарын мархамат етіп, әлденеше есе артылтып мүкапаттандырады. «Кім бір жақсылық істесе, оған он есе болады» делінген және садақа жайындағы бір аятта: «Жеті жүзге дейін артық мүкапаттандырылатындығы» білдірілген. Ал оразаның мүкапатына байланысты Алла тағала хазірет Расулына білдірген бір хадис қүтсисінде: «Алла тағала ораза маған тән, оны өзім мүкапаттандырамын», деп бір мөлшерлі шек білдірмей, оны міндетті түрде өзім сыйлаймын, дегені Алла тағаланың оразаны ерекше жоғары бағалап, өте қадырлегендігінің ашық дәлелі екендігі түсінікті. Және бір хадисте: «Кімде-кім рамазан айының оразасын Алла тағаланың әмірі болғандығына сене, сауабын үміт ете отырып үстаса бүкіл өткен күнәләры жарылқанады» деген екен. Бүдан басқа да бүл жөнінде көптеген хадис бар. Қадірлі жамағат! Рамазан айының өзінің қасиеттеріне біраз тоқталып өтейік: Рамазан айының ең ірі қасиеті: отыз пара Қүран кәрим осы рамазан айында Мүхаммед (ғ. с.)ға түсе бастаған. «Рамазан айы Қүран түсірілген қасиетті ай» делінген аят жөне екінші артықша ерекшелігі Қадыр түн: «Бүл айға тән Қадыр түнде ояу отырып, қүлшылық істеу мың ай қүлшылық істегеннен а р т ы қ » делінген аят бүл айдың қасиетіне жетіп асады. Алла тағала біздерді рамазан айының қадірін біліп, қасиеттеріне сеніп, жете бағалай отырып, ораза үстаған, күнәсы кешіліп, мархаматына бөленіп, тозақтан аулақ, жаннаттық қүлдарынан ете көрсін! Әмин. Қадірлі жамағат! Біздер Алла тағаланың бағыштаған ниғметтерімен мархамат еткен сыйлықтарын жоғары бағалап, толық сене отырып, солардың шүкірлігі үшін ғибадат, қүлшылық істеуге тиіспіз. Әсіресе, он екі айда бір келген рамазан айының зор қасиеттерін біліп, мойындай отырып, шын ынта, шын пейілмен ораза үстап, Қүран оқып, тарауық тағы басқа нәпіл намаздар өтеп, мүкапатқа ие болуға тырысуымыз шарт. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.) бір хадисінде: «Жүмыстар ниетке байланысты» деген. Негізінен бір істі қай мақсатпен атқарсаң, сол ниетіңе жарай нәтижесін көресің. Істеген істі немқүрайлы емес, ықыласпен орындау керек деген үғымды білдіреді. Ораза үстағанда, таңнан кешке дейін аш жүріп ғана орындамай, Алла тағаланың әмірі екендігіне нақ сеніп, оразаны қүрметтей сауабын үміт ете, барлық тыйым салынған нәрселерден — өсек-аяңнан, күншіліктен, ғайбаттан, алдамшылықтан, өтіріктен, жанжал-төбелестен, үрлық-зорлықтан, арсыздықтан, абыройсыздықтан, зинадан, намыссыздықтан әсіресе Ислам діні бойынша кесімді түрде қатаң тыйым салынған, ауызға алынуы мүлде харам етілген, киімге тисе оны жумай 178

намаз оқуға болмайтын «Нәжіс» деп лас саналған арақтан өте-мөте сақтануымыз шарт. Бүл жерде жоғарыдағы айтылғандарды рамазан айынан басқа уақытта істеуге болатын шығар деген қате түсінік тумасын. Біздер, Ислам дінін қабылдап, соған бой үсынғаннан кейін сол діннің шариғатының бүйырмаған, тыйым салған нәрселерінен әрдайым міндетті түрде сақтануымыз, өте аулақ болуымыз шарт. Ал қауым! Араққа біраз тоқталып өтейін. Яғни: «Әй, иман иелері! Мүсылмандар! Арақ, қүмар, тігілген тастар (пүттар) және бал ашатын оқтар лас сайтанның істерінен. Одан сақтаныңдар, қүтыларсыңдар», — дейтін үғымдағы аят және Пайғамбар (ғ. с.)ның хадисі бар: «Әрбір мас ететін нәрсе арақ, әрі арақ харам» делінген. Тағы: «Арақтан аулақ болыңдар. Арақ барлық жамандықтың негізі» деген. Және: «Кім Алла тағалаға, ахирет күніне сенсе, арақ ішпесін, ал кім Алла тағалаға, ахирет күніне сенсе, тіпті арақ ішілген дастарханға отырмасын», делінген тағы басқа да хадистер бойынша арақтың мүлде харам етіліп түжырымды тыйым салынғандығын, сондай-ақ ғылыми түрғыдан да денсаулыққа өте-мөте зиян және қазақ елінің әдет-ғүрыпында болмағандығын естеріңізге сала отырып, өмір бойы арақты таптауларыңызды, мүбада татып жүргендер болса әзірден тартып дереу тастап, тәубе етулерін ерекше өтінемін. Алла тағала біздерге тәупиқ, һидаят беріп, әмірін орындап, арақтан аулақ болған мықты қүлдарынан ете көрсін! Қадірлі жамағат! Жыл сайын аттандырып отыратын рамазан айы, сондай-ақ артық сыйлық айы. Бүл айда парыз ғибадат орындалса, жетпіс есе, ал нәпіл ғибадатқа парыздың сауабындай сауап болады. Сондықтан мүсылмандар жылдық зекетін осы айда бергенді жөн көреді. Қадірлі жамағат! Негізінен алып қарағанда Ислам жүйелі түрде қоғамдық көмектесуді, жетім-жесір, жоқ-жітікті үнемі сүйеп, әрдайым қорғап-қоршап қамқорлық жасап, қамтамасыз етуді әмір етеді. «Бейтүл мал», «уақыф» делінген түрақты қоғамдық көмектесу үйым қүрылуын нүсқайды. Онымен қатар дербес адамдар жеке түрде «зекет, ғүшыр» деген атаулармен басқалай «Алла тағала жолында пайдаландыру» және «өзара жақсылыққа, тақуалыққа көмектесу» деген жолдармен міндетті түрде өзара жәрдемдесуді уағыздайды. Ол үшін рамазан айына тән «фітір садақасы» делінген ораймен жоқ-жітікке қарасу уажіп болған.

179

Фітір садақасы: адам басына жарты сағ бидай немесе арпа, тары, қүрмадан бір сағ. (саг.: онқадақтық өлшеу). Осы заттардың бағасындай ақша берсе де болады. Фітір садақасы зекетке толардық дүниелігі не ақшасы болғандарға уажіп болады. Және фітір садақасы өзі фітір беруге шамасы келмейтін фақыр адамдарға беріледі. Бүл фітір садақасы онразаның қабыл болуына, қабір ғазабынан аман болуға себепші болады. Әрі өзара көмектесіп, кембағалдарды қуантып, көңілін алудың бір жолы болғандықтан айт күндерінен бүрынырақ беріп қоюға болады. Айт күнінен қалдырмау керек. Шариғат бойынша фітір садақасы зекет берілетін жеті орынның біріне (жататын) фақыр-міскінге берілуі қажет. Қадірлі жамағат! Екі айт намазы да екі рікқаттан түратын уәжіп намаз. Екі айт намазы да күн біраз көтерілгеннен кейін, түстен бүрын оқылады. Екі айт намазының өтелуінде әрқандай парық жоқ. Алла тағала біздерді келесі ораза және мерекелерін нәсіп ете көрсін! Әмин. Ал қадірлі жамағат екі айт намазы да екі рікғаттан түратын уажіп намаз. Және екі айт намазы да күн біраз көтерілгеннен кейін түстен бүрын оқылады. Екі айт намазының орындалуында әрқандай бір айырмашылық жоқ. Рамазан айт намазының ниеті: «Ниет еттім Рамазан айт намазын нағыз Алла үшін өтеуге, жүзімді қыбла тарапына қаратып, үйдым имамға, Аллаһу Әкбәр» деп, алғашқы рікғатында «Субханәкеден кейін, екінші рікғатта қырааттан кейін имам да, жамағат да үш рет тәкбір айтып қол көтереді».

ЕЛУ БІРІНШІ

ХҮТПА

ҚҮРБАН МЕРЕКЕСШЕ БАЙЛАНЫСТЫ Қадірлі жамағат! Сіздер өте көңіл бөліп нақ ынтамен тыңдаңыздар! Бұдан екі ай он күн бұрын рамазан мерекесін өткізіп едіңіздер. Ал енді міне Алла тағалаға сансыз шүкір, құрбан мерекесін қуанышпен құттықтау мақсатымен жиналып отырсыздар. Әрине, әрбір жиналыстың өзіне тән негізгі мақсаты, өзіндік себебі болады. Бәрімізге мәлім бүгін дүние жүзіндегі мүсылман елдері осы діни мерекені қүттықтауға жиналуда. Әсіресе, Исламның бес парызы болған хаж ғамалдарын орындау үшін төңіректің төрт бүрышындағы миллиондаған мүсылман Мекке қаласындағы Кәғбаны — Алла тағаланың үйін шыр айналып тауап етіп Алла тағалаға жалбарынуда. Алла тағала сіздерге де нәсіп етсін. Дұға-тілектеріңізді сол хажылардың тілектерімен бірге қабыл етсін. Қадірлі жамағат! Келер жылғы осы қүрбанға дейін кім бар, кім жоқ. Былтыр осы қүрбанда арамызда бар адамдардың бір қаншасы о дүниеге кеткен. Алла тағала олардың алдынан жарылқасын. Сондықтан араларыңызда қандай бір көңілсіздік өтіп, араздық жағдай туған болса, кек сақтаспай татуласып, табысып бүрынғыдай болып кетсеңіздер көп сауапқа ие боласыздар. Хазірет Пайғамбар (ғ. с.) үш күннен артық кек сақтаспауды уағыздаған. Сондай-ақ араларыңызға береке-бірлік кіріп дүниелік істеріңіздің нығайып, дамуына да дәнекер болар еді. Қадірлі мүсылмандар! Бүл аз күндік шолақ өмірді бос өткізбей, әсіресе, осындай ірі қасиетті күндерде Алла тағалаға шын ықыласпен қүлшылық істеп, пақыр-міскінге, жоқ-жітікке қарайласып, қолдан келгенінше қамтамасыз етуге тырысу шарт. Хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.): «Адамдардың жақсысы, адамдарға пайдалысы» — деген. Басқаша айтқанда жақсы адам болам десең адамдарға пайда тигіз деген үғымды береді. Қадірлі жамағат! Енді Сіздерге қүрбан немесе қүрбандыққа байланысты тұсінік бере отырып, басқа да кейбір мәселелерге тоқталып өтейік. Бүл қүрбан шалу біздерге хазірет Ибраһим (ғ. с.)нан қалған жол болып шамасы келетін кісіге уәжіп, яғни міндетті бір ғамал. Сондай-ақ айт намазын өтеу жалпыға уәжіп. Алла тағала Ибраһим (ғ. с.)ды сынамаққа: «Үлың Исмағүлды құрбан ет» — деп түсінде аян береді. Үлы Пайғамбар дереу орындау үшін баласына білдіргенде, баласы ықыласпен қабылдап Мина тауына апарып бауыздағанда пышақ кеспейді. Бүл ашық сынауға толған әке мен баланың ықыласына разы болған Алла тағала қүдіретімен қүрбандық қошқар жіберіп қүтқарады. «Шын мәнінде ол ашық бір сынау еді. Оны ірі қүрбандыққа ауыстырдық» (37/107) делінген үғымдағы аят осы оқиғаны дәлелдейді.

182

Ибраһим (ғ. с.) сол қурбандықты көргенде қуанғаннан «Алла үлық, Алла үлық. Алладан басқа ешбір тәңір жоқ және Алла үлық, Алла үлық барлық мақтау Аллаға төн» — деп тәкбір айтады. Бүны «Төкбір т ә ш р и қ » деп атайды. Сондықтан біздерге қүрбан айының тоғызы ғарапа күнгі таң намазынан бастап, айдың он үші, айттың төртінші күнгі екінті намазына дейінгі жиырма үш уақыт намаздың парызының артынан тәкбір тәшриқ оқу уәжіп. Қадірлі жамағат! Заманымыздан мыңдаған жыл бүрынғы өткен атамыз хазірет Ибраһимнің (ғ. с.)ның осы сүннетін (жолын) орындау үшін миллиондаған хажылар отандары, мемлекеттері бір-бірінен үзақ, әдет-ғүрыптары бөлек, өң-түстері үқсамайды, киімдері бөтен, тілдері басқа бола түра тек қана ақ түсті ихрамға оранған бойда аппақ болып теңіздей толқыған қалың қажы «Әміріңе әзірміз, әміріңе әзірміз» деп улап-шулап, жылап-еңіреп Кәғбаны айнала тауап етіп Сапа, Мәруәға жүгіріп Ғарапатқа тоқтап, Минада шайтанға тас атып, қүрбан шалады. Бүл ерекше айта қаларлық жағдай. Мүндай орасан зор жиналыс басқа ешбір дінде жоқ екендігі түсінікті. Бүл зор жиналысқа қатынасқан адамдардың жүрегі тас болса да бір жібіп бойы балқымай қоймайды. Алла тағала нәсіп етсін. Қадірлі жамағат! Қүран кәрімнің ең қысқа сүресінің бірі — Кәусәр сүресінде: «Әй Мүхамед (ғ. с.) саған (Пайғамбарлықты, Қүранды, Исламды, ғылымды, миғражды) үжмақтағы Кәусәр атты көлді бердік. (Соның шүкірлігі үшін) айт намазын оқып, қүрбан шал» — делінген үғымдағы аят бойынша және хазірет Пайғамбарымыз (ғ. с.)ның: «Шамасы келе түра қүрбан шалмаған кісі намаз оқитын жерімізге әсте жақындамасын» делінген хадисі бойынша шамасы барларға қүрбан шалу уәжіп болған. Сондықтан негізгі қажетінен артық ақша немесе мал-мүлкі барға уәжіп болған қүрбан: қой мен ешкінің бір жасқа толғаны, сондай-ақ қойдың алты айлық марқасы бір жасындағыдай зор болса, бір кісіге жарайды. Түйенің бес, сиырдың екі жасындағысы жеті кісіге жарайды. Дені сау семіз болуы керек. Мүмкін болған жағдайда қой мен ешкінің еркігі, түйе мен сиырдың үрғашысы абзал. Соқыр, саңырау, ауру, қотыр, мүйізі түбінен сынған, жіліксіз арық мал жарамайды. Алайда туғаннан шүнақ, тоқал мал жарайды. Қүрбанды айттың үш күнінде де шалуға болады. Түнде шалу мәкрүһ. Сауапты уақыты айт намазы оқылмаған жерлерде айт намазынан бүрын. Ал айт намазы оқылатын жерлерде айт намазынан кейін. Білетін кісі өз қолымен бауыздау, білмейтін кісі бауыздалғанда жанында болып: «Әй Алла! Өз ризалығың үшін шалған қүрбанымды достың Ибраһим (ғ. с.)нан қабылдағандай қабыл ал! Егер әмірің болса, жолыңа жанымды да қүрбан етер едім!» — деп шынайы ықыласпен тілек тілеу керек. Басқа арнаулы бір қүрбан батасы шарт емес. Қүрбан етінің ең азында үштен 183

бірін пақырларға садақа етуге тиісті. Үй-ішімен өздері жесе де болады. Терісін садақа ету тағы жақсы. Қадірлі мүсылмандар! Бүл жерде Сіздерге ескерте кететін елеулі бір мәселе: «Айтып сойған малдың жағдайы: қуанғанда, қысылғанда немесе тіпті қарапайымда Алла тағалаға арнап мал айтып сою дүрыс-ақ. Шариғатта бүны «нәзір қүрбан» деп атайды. Қүрбан деген сөздің үғымы жақындасу болғандығы үшін әрдайым Алла тағалаға жақындасу ниетімен арнап мал айтудың өзі өз алдына бір қүлшылық. Және сондай-ақ жоқ-жітікке қарасудың бір орайы болып есептеледі. Бүл малды ауыздан шығып айтылғаннан кейін орындау уәжіп, оны орындаса жоқ-жітікке қарасқандығы үшін сауап табады да орындамаса күнәкәр болады. Бүған «олар нәзірлерін орындасын» деген аятта айтқанын орындасын делінген әмір бар. Әрине еліміздің салты бойынша «Ақсарбас» деп аталады. Бірақ негізінен малдың түсі, түгі шарт емес. Қүрбанға жарарлықтай дені-қарны сау болса бола береді. Бүл «нәзір қүрбан» немесе айтқан мал Алла тағала жолына арналған пақырдың хақы болғандығы үшін етінен иесі әрі садақа алуға болмайтын бай кісілердің жеулеріне болмайды. Мысалы: зекетке айырған малды немесе ақшаны мал иесі өзі, не бай кісі жеу дүрыс емес. Нәзірді сойып, яки тірідей тиісті орнына беруі керек. Егер мал иесі нәзірдің етінен жесе, жеген етінің бодауындай ақша, садақа беру шарт. Қазақтың салты бойынша айтқан малды (нәзір қүрбанды) ауылдың ақсақалдарын жинап алып, соларға сойып береді. Ол дүрыс емес. Мүндай жағдайда айтқан малы орындалмаған, мойнынан түспеген болып күнәкәр болады. Қадірлі көпшілік! Бүл нәзір қүрбанды ауызға алып атағанда, тек қана нағыз Алла тағалаға атау шарт. Алла тағаладан басқа әулие- әмбиеге немесе атақты біреудің, ата-бабасының аруағына солардан көмек тілей арнап айту дүрыс емес. Мүнда Алла тағалаға серік қосқан болады. Алла тағалаға серік қосу ең кешірілмейтін күнә. Онымен қатар «Алладан басқаға арналып бауыздалған малдың еті харам» делінген аят бойынша еті харам болады. Әрине нағыз Алла тағалаға арнап, Алла тағаланың атын атап бауыздалған малдың етін пақырларға таратып, бір нәрсе үміт етпеу шартымен сауабын өлгендердің аруақтарына бағыштау дүрыс. Қүрбан айт намазының ниеті: «Ниет еттім Қүрбан айт намазын нағыз Алла үшін өтеуге, жүзімді қыбла тарапына қаратып, үйдым имамға, Аллаһу әкбәр» деп, алғашқы рікғатында Сүбханәден кейін, екінші рікғатта қыра-аттан кейін имам да, жамағатта да үш рет тәкбір айтып қол көтереді.

184

ҚҮРБАН АИТ БАТАСЫ Бисмиллаһиррахманиррахим. Әлхамду ліллаһи Раббіл ғаләмин. Әссәлату Уәссәламу ғала Расулиһил кәрим. Әй жаратушы, жаратушы үлы Алла! Бүл қасиетті Қүрбан айт күнінде оқыған намазымызды, шалған қүрбандарымызды қабыл алып, келесі Қүрбан айттарға жеткізе гөр! Я үлы Алла! Шынайы ыхыласпен әмин деп, қол жайып отырған жамағатпен барлығымызды жарылқай көр! Ел-жүртымызға мықты береке-бірлік беріп, тәуелсіз мемлекетімізге түрақты тыныштық, күш-қуат бере көр! Дінімізді, тілімізді, әдебиетімізді, мәдениетімізді және экономикамызды дамытып өркендете көр! Я үлы Алла! Ел-жүртымызға, бүкіл дүние халқына тыныштық, амандық беріп, мемлекетімізді әртүрлі іштен-тыстан дүшпандардан сақтап, табиғи апаттардан, жердің сілкінуінен, селдің басуынан, судың тасуынан, өрттен, жүттан, қуаңшылықтан, ашаршылықтан, шегірткенің қаптауынан және дауасыз аурулардан Өзің сақтап, ауруларға тезінен шипа бере көр! Тірілерімізді есіркеп, өлілерімізді жарылқап, қорғай-қоршай көр! Я үлы Алла! Иманымызды мықты, ғибадат-қүлшылығымызды қабыл етіп, күнәларымызды кешіп, екі дүниеде де бақытты қылып, тек қана Өзіңе жалбарған қүлдарыңмен бірге жарылқап, Ол дүниеде хазірет Пайғамбарымыздың шапағатына лайық көрілген қүлдарыңнан етіп, жаннат нәсіп ете көр! Әмин.

ЕЛУ

ЕКІНШІ

ХҮТПА

НЕКЕ (НИҚАХ) ЖАЙЫНДА Мәдени бір уәделесу түріндегі неке бір тарапынан алғанда да ғибадат болып табылады. Өйткені отбасының ірге тасын орнатқан байламның неке екені даусыз. Ал отбасына дініміз зор мән берген. Сондықтан отбасы; адам баласы рахат көретін бір орта, әрі үрпақтың жалғасуы үшін бір себебкер үя, онымен қатар зина сияқты адам баласымен қоғамды пәлекетке апаратын әр түрлі жамандықтардан тосатын қасиетті бір орын болып табылады. Үйлену Пайғамбар (ғ. с.)ның сүннеті. Бір хадисында былай бүйырған: «Некелену менің сүннетім. Кімде-кім сүннетімді орындамаса менен емес. Мен сендердің басқа үмметтерден көп болуларыңды қалаймын және көбеюлеріңнен қуанамын». НЕКЕНІҢ ДҮРЫС БОЛУЫНЫҢ ШАРТТАРЫ Неке ижаб және қабылмен орындалады. Үйленетін ер-әйел бірін-бірі, мәселен еркектің: «Сені әйелдікке алдым» деуі «ижаб» болады да, әйелдің жауап түрінде: «Сені күйеулікке қабыл еттім» сөзі «қабыл» есептеледі. Бүл «ижаб, қабыл» сөзін балағатқа толған ақылдары дүрыс екі ер, немесе бір ер, екі әйелден түратын куәлердің алдында бір-бірін естірліктей дабыстап айтулары қажет. Шариғат бойынша некенің дүрыс болуы үшін қызбен күйеудің «Ла илаһә иллаллаһ Мүхаммәдүр Расулүллаһ» деп, айтулары оңды болады. НЕКЕНЩ БАТАСЫ Я Алла! Осы некені оңды және берекетті етіп, екеуінің арасын тату және үнемі мақаббатты қыла көр! Екеуінің арасын араздастырып айырма! Я Алла! Екеуінің арасына хазирет Адам атамен Хаууа ананың, хазирет Ибраһиммен Сараның, хазирет Юсыппен Зүләйқаның хазирет Мүхаммәд (ғ. с.) мен Хадишаның және хазирет Ғалимен Фатиманың арасындай татулық бере көр! Я Алла! Бүл екеуіне дүрыс үрпақ, зор денсаулық үзын өмір және мол ризық бере көр! Я Алла! Біздерге дүние және ахиретте жақсылық беріп тозақ отынан сақтай көр! Я Алла! Мүхаммәд (ғ. с.)ға, үй-ішіне, жолдастарымен барлықтарына жақсылық бере көр! Әмин.

187

МАЗМҮНЫ Хүтбаға байланысты бір екі ауыз сөз Бірінші хүтпа. Алла тағалаға иман келтіру жайлы Екінші хүтпа. Тәухид — Алла тағаланы бірлеу жайында . . . . Үшінші хүтпа. Иман және амалға байланысты Төртінші хүтпа. Ғибадат және шариғат жайлы Бесінші хүтпа. Періштелерге, кітаптарға, пайғамбарларға, ахирет күніне және тағдырға сену жайлы Алтыншы хүтпа. Намаздағы шариғат хүкімдері жайлы . . . . Жетінші хүтпа. Намаздың мәні, маңызы туралы Сегізінші хүтпа. Жүма намазына байланысты Тошзыншы хүтпа. Үлы рамазан айы және басқа да қасиетті айлар жайлы Оньшшы хүтпа. Оразаның мәні, маңызы жайлы Он бірінші хүтпа. Қадыр кеші және тарауық ығтикафқа байланысты Он екінші хүтпа. Зекет туралы Он үшінші хүтпа. Хажылыққа байланысты Он төртінші хүтпа. Мығраж туралы Он бесінші хүтпа. Мәулід туралы Он алтыншы хүтпа. Пайғамбар (ғ. с.)ның мінез-қүлықтары . . Он жетінші хүтпа. Алла тағаланың және Пайғамбар (ғ. с.)ның елеулі әмірлері Он сегізінші хүтпа. Алла тағаланы сүйген кісі Пайғамбар (ғ. с.)ның жолын үстасын Он тоғызыншы хүтпа. Толық мүсылмандық жайлы Жиырмасыншы хүтпа. Тәуекел және өзара кеңес жайлы . . . . Жиырма бірінші хүтпа. Алла тағаладан қорқу, адамдармен жақсы қарым-қатынас жасау туралы Жиырма екінші хүтпа. Әке-шешеге қүрмет етуге байланысты . Жиырма үшінші хүтпа. Үйлену және бала тәрбиесі жайлы. . . Жиырма төртінші хүтпа. Туыстық қарым-қатынас жайында . Жиырма бесінші хүтпа. Кішіпейілдік және тәкаппарлық жайлы Жиырма алтыншы хүтпа. Тазалық туралы Жиырма жетінші хүтпа. Тағы тазалық жайлы 190

3 7 11 15 18 25 32 38 41 45 49 53 56 61 65 69 79 82 86 89 93 96 98 101 104 106 109 112

Жиырма сегізінші хүтпа. Аманатты қорғау жайлы Жиырма тоғызьшшы хүтпа. Арақтың харамдығы жайында . . Отызыншы хүтпа. Арақ ішудің қоғамдық зияны жайлы . . . . Отыз бірінші хүтпа. Қүмар ойнаудың зияны жайлы Отыз екінші хүтпа. Зинадан сақтану туралы Отыз үшінші хүтпа. Көрші хақысы жайлы Отыз төртінші хүтпа. Жетімдерге көмек ету жайлы Отыз бесінші хүтпа. Жаман ой, айыптау және жамандау туралы Отыз алтыншы хүтпа. Біреуді мазақтау жаман ат тағу жайлы Отыз жетінші хүтпа. Таразыда, өлшеуде дүрыс болу жайлы Отыз сегізінші хүтпа. Әркім еңбегіне қарай табысқа ие болады Отыз тоғызьшшы хүтпа. Сауда кәсібі жайлы Қырқыншы хүтпа. Өнер-кәсіп жайлы Қырық бірінші хүтпа. Егіншілікке байланысты Қырық екінші хүтпа. Ең зор күнәларға байланысты Қырық үшінші хүтпа. Ант ішуге байланысты Қырық төртінші хүтпа. Түрлі кәсіптерге байланысты Қырық бесінші хүтпа. Іштегі баланы түсірудің әлеуметтік және мінез-қүлықтық зияндарына байланысты Қырық алтыншы хүтпа. Ахирет әлемі жайында Қырық жетінші хүтпа. Әділет және игілік жайлы Қырық сегізінші хүтпа. Отан қорғауға байланысты Қырьщ тоғызыншы хүтпа. Дүрыстыққа қосып, бүрыстықтан тосу жайлы Елуінші хүтпа. Рамазан мерекесіне байланысты Елу бірінші хүтпа. Қүрбан мерекесіне байланысты Елу екінші хүтпа. Неке (Ниқах) жайында

115 117 120 123 126 129 132 134 137 140 142 144 147 150 153 156 158 160 162 165 167 170 175 182 187

191

®

Халифа Алтай Ғақыпүлы

ХҮТПАЛАР Діни уағыз, насихаттар.

Теруге жіберілді. Басуға қол қойылды. Қалыбы 70х90'/іб- Қаріп түрі «Балтика». Офсетті басылыс. Шартты баспа табағы 14,4. Таралымы 5300 дана. Тапсырыс 513. Келісімді баға. «Кітап» баспа үйі, 480009, Алматы қаласы, Гагарин даңғылы, 93. Тел.: 42-36-31, 42-07-90, іоо_кпар@таі1.ги

Дайын диапозитивтерден басылды.