urbafrique

1

URBAFRIQUE urb•afrique, [´erbafrik] : ουσιαστικό / noun μια προσπάθεια ερμηνείας της παγκόσμιας αστικοποίησης μέσα από την ανεπισημότητα της εξελισσόμενης αφρικανικής πόλης / interpreting the exploding contemporary urban phenomena through the informalizing african city.

2

3

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Θωμίδου Άλκηστις Υπεύθυνη Καθηγήτρια : Αλκμήνη Πάκα Ιούνιος 2010

4

εισαγωγικό σημείωμα

5

/ Kεφάλαιο 1o _ H παγκόσμια κλίμακα / The global

8

1.1 αστικοποίηση _ένα παγκόσμιο φαινόμενο _οι σύγχρονοι προβληματισμοί

1.2 αστικοποίηση στις αναπτυσσόμενες χώρες

10 11 13

_η νεα οικονομική τάξη πραγμάτων

14

_το δεύτερο κύμα αστικοποίησης

16

_η εμφάνιση του «ανεπίσημου» / informal

19

/ / Kεφάλαιο 2ο _ Η Αφρική / The African

20

Παράρτημα I

22

2.1 μια γεωγραφική ζωνοποίηση της Αφρικής

26

2.2 η αφρικανική πόλη

30

2.2 αστική αύξηση / urban growth

36

2.3 αστικοποίηση στην Αφρική

37

_ Συνοψίζοντας

39

/ / / Kεφάλαιο 3ο _ Το Λάγος / The Lagotian

40

Παράρτημα ΙΙ

41

3.1 η πληθυσμιακή έκρηξη του Λάγος

44

_ που αρχίζει και πού σταματά η πόλη ;

3.2 η σύγχρονη εικόνα της πόλης _ project on the city

Παράρτημα ΙΙI _ for and from Lagos

/ / / / Kεφάλαιο 4o _ Η παγκόσμια ανεπίσημη πόλη / The global informal

45 46 47 48 53 56

_ Informal city_informal settlements

58

_The failure of the formal

59

_Informal vs formless

60

_Static City Vs Kinetic City

61

Σκέψεις για το μέλλον_ προς μια νέα „αστική επανάσταση“

64

αντί επιλόγου

68

Βιβλιογραφία

70

Πηγές εικόνων

73

5

Εισαγωγικό σημείωμα

Αφορμή για την ερευνητική αυτή εργασία στάθηκε ένα τεύχος του περιοδικού Archis με θέμα την Αφρική και το κείμενο « μανιφέστο» του Rem Koolhaas „what ever happened to urbanism“ , τα οποία με διαφορετικό τρόπο πραγματεύονται ζητήματα που αφορούν την σύγχρονη αστικοποίηση και την ανησυχία των ακαδημαικών και των αρχιτεκτόνων για το παρόν και το μέλλον των πόλεων. Κοινή παραδοχή των δύο πηγών είναι πως η ανησυχία αυτή, προς το παρόν, δεν δείχνει να βρίσκει τον δρόμο προς κάποια πρακτική λύση στα σύγχρονα αστικά προβλήματα καθώς οι «ειδικοί» φοβούνται να πάρουν την ευθύνη, ή να αρθρώσουν λόγο για το τι πρέπει να γίνει, σε μια εποχή όπου η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και η μαζική αστικοποίηση είναι οι βασικοί παράγοντες που διαμορφώνουν το παγκόσμιο αστικό τοπίο. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Koolhaas στο εν λόγω κείμενο «Η “εκζήτησή” μας κρύβει σημαντικά συμπτώματα δηλείας που εντοπίζονται στο θέμα που περιγράφει ίσως την πιό βασική μας δράση, την παραγωγή της πόλης. Είμαστε ταυτόχρονα δογματικοί και αόριστοι ». Αυτός ο αιώνας αποτέλεσε μια μάχη χαμένη απέναντι στο ζήτημα της ποσότητας. Μέσα σε 20 χρόνια, ο πληθυσμός του Λάγος αυξήθηκε αισθητά από 2 σε 7, σε 12 και τέλος σε 15 εκατομμύρια κατοίκους. Η Κωσταντινούπολη διπλασιάστηκε από 6 σε 12 εκατομμύρια. Η Κίνα παρουσιάζει αντίστοιχες αυξήσεις. Οι τελευταίες δεκαετίες αποτελούν σημαντική τόμη στην ιστορία των ανθρώπινων καταλημάτων και χαρακτηρίζονται ως η περίοδος όπου ο παγκόσμιος πληθυσμός έχει γίνει περισσότερο αστικός από ότι αγροτικός. Περισσότερο από το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού ζεί σε πόλεις. Το γεγονός αυτό δεν αποτελεί πλεον εξαίρεση στην κυρίαρχη μέχρι πρόσφατα ύπαιθρο. Ο κόσμος είναι ένα αστικός τόπος. Το ερευνητικό αυτό εξετάζει αυτό το αξιοσημείωτο γεωγραφικό και δημογραφικό φαινόμενο. Αναλύει την κατανομή και αύξηση των πόλεων και προσπαθεί να περιγράψει τα χαρακτηριστικά των συμπεριφορών της αστικής ζωής. Επιμέρους κεφάλαια επικεντρώνονται σε πληθυσμούς και τόπους, σε έννοιες όπως η αστικοποίηση, αστική αύξηση και αστική ανάπτυξη, εξετάζοντάς τα ως παγκόμια φαινόμενα, την αστική παγκόσμια κοινωνία και τις συμπεριφορές της, τις παγκόσμιες ανεπίσημες μεγαπόλεις και το μέλλον του αστικού τοπίου. Εστιάζει στην παγκόσμια κλίμακα, την αστική ανάπτυξη σε σχέση με την καθιέρωση μιας παγκόμιας οικονομίας και κοινωνίας αναλύοντας ισομερώς αστικά μοτίβα και διαδικασίες τόσο στον ανεπτυγμένο όσο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο ως αναφορά στις κοινές συνέπειες της ανάδυσης του καπιταλισμού ως κυρίαρχου οικονομικού συστήματος.

6

Ταυτόχρονα θέτει το ερώτημα για τον ρόλο των αρχιτεκτόνων σε αυτή την καινοφανή αστική κρίση. Αρχιτέκτονες, σε όλο τον κόσμου, εκπαιδευόνται για να μεταφράσουν τις ανάγκες του κόσμου σε περίπλοκες χωρικές συνθέσεις. Η πραγματικότητα όμως είναι πως οι αρχιτέκτονες στέκουν απαθείς στο γεγονός ότι σήμερα το ένα τρίτο των ανθρώπων που ζουν στις πόλεις ζει σε ανεπίσημα καταλύματα, σε επικίνδυνα περιβάλλοντα, χωρίς δικαιώματα, βασικές υπηρεσίες και ασφάλεια. Σύμφωνα με τον UN-ΗΑΒΙΤΑΤ, το 95% της αστικής αύξησης του κόσμου πραγματοποιείται υπό μορφή ανεπίσημων καταλυμάτων. Έτσι προκύπτει μια νέα ανάγκη. Oι “ειδικοί ”, συμπεριλαμβανομένων των αρχιτεκτόνων και των πολεοδόμων, θα πρέπει να βοηθήσουν τις αστικές αρχές και τους κατοίκους των πόλεων να διαχειριστούν την κρίση αυτή. Μέχρι στιγμής, η κατανόηση της δυναμικής των ανεπίσημων δομών και των αστικών συστημάτων των οποίων αποτελούν μέρος, και η ικανότητά μας να τις διαχειριστούμε αποτελεσματικά, είναι περιορισμένες. Έτσι εδώ θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε την αύξηση των μεγάλων μητροπολιτικών συσσωρεύσεων, ειδικά στον αναπτυσσόμενο κόσμο, όσον αφορά τον τρόπο και τις επιπτώσεις, τα δημογραφικά και οικονομικά αίτια, και τις κοινωνικές, οικονομικές, και περιβαλλοντικές συνέπειες Η αναζήτηση απαντήσεων ή μάλλον αναφορών στα παραπάνω θέματα επιχειρείται μέσα από την κατανόηση του ανεξερεύνητου αλλά καθόλα σημαντικού αστικού αφρικανικού τοπίου. Έτσι βασικός στόχος της έρευνας ήταν η κατανόηση της ιδιαιτερότητας της Αφρικής ώς άθροισμα διαφορετικών οικονομικών, πολιτικών, κοινωνικών αλλά και γεωγραφικών χαρακτηριστικών μέσα από ιστορικά στοιχεία, ταυτόχρονα όμως αναζητώντας στοιχεία από την σύγχρονη λογοτεχνία που αφορά την ανάπτυξη των αφρικανικών πόλεων μετά την εποχή της αποικιοκρατίας. Σκοπός της συγκεκριμένης έρευνας είναι να δεί πέρα από την στερεοτυπική εικόνα που έχουμε για την Αφρική, για μιαν Αφρική του τρίτου κόσμου όπου κυριαρχεί η φτώχεια, η πείνα και η εξαθλίωση και να παρουσιάσει μια άλλη πλευρά, αυτή της σύγχρονης Αφρικής, μέσα από το πρίσμα της σύγχρονης εξελισσόμενης αφρικανικής πόλης. Το γεγονός ότι κουβαλά πάντα το αποικιακό της παρελθόν ως πεδίο επηροής του δυτικού επεκτατισμού σχεδόν σε όλο τον προηγούμενο αιώνα θέτει το ερώτημα, πως και κατά πόσο επηρεάστηκε η εικόνα των αφρικανικών πόλεων από την δυτική κουλτούρα και ποιά η θέση της αφρικανικής πόλης στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο; Μπορούμε να διδαχθούμε από αυτή; Για την περιγραφή και ανάλυση όλων αυτών των θεμάτων η έρευνα στράφηκε, σε αναζήτηση πληροφοριών και θεωριών, σε διαφορετικά επιστημονικά πεδία, την αστική γεωγραφία, την κοινωνιολογία, την αρχιτεκτονική και τον αστικό σχεδιασμό, την οικονομία και την σύγχρονη φιλοσοφία. Οι αναφορές είναι η αφορμή για μια περαιτέρω αναζήτηση και κατανόηση του τρόπου με τον οποίο ο αστικός κόσμος εξελίσσεται και προβλέπεται να αλλάξει τα επόμενα χρόνια.

7

Η εργασία αυτή είναι το αποτέλεσμα της συνδιαστικής προσέγγισης και ανάγνωσης των παραπάνω θεμάτων τα οποία αναπτύσσονται σε 4 επιμέρους κεφάλαια, που από μόνα τους αποτελούν θέματα προς περαιτέρω διερεύνηση και ανάλυση. Έτσι στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται μια συστηματική περιγραφή των σύγχρονων αστικών φαινομένων και του ζητήματος της έντονης αστικοποίησης στον αναπτυσσόμενο κόσμο ως αποτέλεσμα μιας νέας οικονομικής παγκόσμιας τάξης και τον επακόλουθο ορισμό ενός δεύτερου κύματος αστικοποίησης στις μεγαλουπόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μια προσπάθεια περιγραφής της Αφρικής με ηπειρωτικούς όρους μέσω μιας γεωγραφικής ζωνοποίησης σε αναζήτηση των χαρακτριστικών εκέινων που ορίζουν ή όχι την Αφρικανική πόλη. Με τον τρόπο αυτό επιχειρείται ο προσδιορισμός της θέση της ως τυπολογία στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο αλλά και ως φυσική έκφραση των σύγχρονων αστικών φαινομένων. Στη συνέχεια, στο τρίτο κεφάλαιο, εστιάζουμε στο παράδειγμα του Λάγος ως case study υβριδικής αφρικανικής πόλης που βρίσκεται αντιμέτωπη με τα σύγχρονα εκρηκτικά αστικά φαινόμενα, μέσα από μια κριτική περιγραφή του ερευνητικού προγράμματος του Rem Koolhaas και του μεταπτυχιακού προγράμματος του πανεπιστημίου Harvard, το οποίο εξετάζει το Λάγος ως τόπο όπου κυριαρχεί το χάος , διακρίνοντας εντούτοις τις κινητικές ποιότητες που δημιουργούν πρωτοφανείς συνθήκες κοινωνικής συνοχής και αυτοοργάνωσης. Τέλος, στο τέταρτο κεφάλαιο συνοψίζονται όλα τα παραπάνω με την περιγραφή της έννοιας „ανεπίσημη αστικοποίηση“ ως παγκόσμιο αστικό φαινόμενο μέσα από παραδείγματα και όρους, όπως η ανεπίσημη πόλη, η κινητική πόλη, η παγκόσμια τρώγλη ως απάντηση των αστικών κατοίκων στα προβλήματα που προκύπτουν από την αύξηση των αστικών συσσωρεύσεων. Προφανώς η έρευνα αυτή δεν έχει στόχο να δώσει απαντήσεις αλλά μάλλον να εκφράσει έναν προβληματισμό και μια εναλλακτική οπτική σε σχέση με τα σύγχρονα αστικά ζητήματα και τις θεωρίες που αναπτύσσονται αναφορικά με την εικόνα και την παραγωγή των σύγχρονων πόλεων, ως μια ενδεχόμενη προσπάθεια συνδιαστικής παράθεσης στο πως μπορεί να προσεγγίσει κανείς την εκτεταμένη και πιο επίκαιρη από ποτέ συζήτηση για το παρόν και το μέλλον τον πόλεων αλλά και μια προσπάθεια προσδιορισμού του ρόλου που εμέις οι αρχιτέκτονες μπορούμε να διαδραματίσουμε συμβάλοντας αποτελεσματικά στη σύγχρονη αστική κρίση.

Θεσσαλονίκη , Ιούνιος 2010

Κεφάλαιο 1o „We live in the age of the city. The city is everything to us- it consumes us, and for that reason we glorify it.“ _Onookome Οkome 1

Η παγκόσμια κλίμακα / The global Tο παγόβουνο μεγαλώνει “The growth of cities will be the single largest influence on development in the 21st century.” 2 Αυτή ήταν η φράση που άνοιγε την αναφορά του United Nations Population Fund (UNFPA) 2006/07 με θέμα την κατάσταση του παγκόσμιου πληθυσμού, και μέρα με τη μέρα αποδεικνύεται όλο και πιο ακριβής. Μέχρι τώρα η ανθρωπότητα ζούσε και εργαζόταν κυρίως σε αγροτικές περιοχές, αλλά τα τελευταία χρόνια φαίνεται να αφήνει πίσω της το αγροτικό παρελθόν της. Tο 2008, για πρώτη φορά, 3.3 δισεκατομμύρια άνθρωποι- περισσότερο από τον μισό πληθυσμό της γής- , καταγράφηκαν να ζούν σε αστικά περιβάλλοντα. Μέχρι το 2030 o αριθμός αυτός αναμένεται να αυξηθεί σε σχεδόν 5 δισεκατομμύρια, ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό του αστικού πληθυσμού θα ζεί σε συνθήκες φτώχειας. Ενώ ο παγκόσμιος αστικός πληθυσμός κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα αυξήθηκε ραγδαία (από 220 εκατομμύρια σε 2.8 δισεκατομμύρια) στις επόμενες δεκαετίες θα σημειωθεί μια πρωτοφανούς κλίμακας αστική αύξηση, κυρίως στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Το φαινόμενο αυτό θα είναι ιδιαίτερα έντονο στην Αφρική και την Ασία όπου ο αστικός πληθυσμός αναμένεται να διπλασιαστεί μέχρι το 2030. Με λίγα λόγια η συσσωρευμένη αστική αύξηση αυτών των δύο περιοχών θα πραγματοποιηθεί σε βάθος χρόνου μιας μόνο γενιάς, ενώ μέχρι το 2030, οι πόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου θα αποτελέσουν το 81% της αστικής ανθρωπότητας. Το μέλλον των κατοίκων τους, το μέλλον των πόλεων στις αναπτυσσόμενες χώρες αλλά και το μέλλον της ανθρωπότητας, εξαρτάται από τις αποφάσεις που λαμβάνονται τώρα και αφορούν τη διαχείριση των αστικών αλλαγών. Ποιός όμως παίρνει αυτές τις αποφάσεις και ποιές δυνάμεις διαμορφώνουν το σύγχρονο αστικό περιβάλλον;

1

Onookome Okome, «Writing the Anxious city: images of Lagos in Nigerian Home Video Films», in Okwui Enzwezor et. Al.(eds), Under Siege: Four African Cities – Freetown Johannesbourg, Kinshasa, Lagos, Ostfildern- Ruit 2002, p. 316 2

UNFA, Unleashing the potential of urban growth, State of world population, 2007

εικ. 1: το ελληνικό αστικό τοπίο. η έλλειψη ενός οργανωτικού μηχανισμού διαμορφώνει την επέκταση της ελληνικής πόλης. η πόλη έιναι πλέον μια πόλη-κατοικία.

8

9

10

1.1 Aστικοποίηση _ ενά παγκόσμιο φαινόμενο

εικ. 3: στην ευρώπη οι μετανάστες θα αποτελούν σύντομα το 40% του αστικού πληθυσμού

Η αστικοποίηση3 είναι μια από τις σημαντικότερες κοινωνικές διαδικασίες που παρατηρούνται και καταγράφονται με την πάροδο του χρόνου. Οι πόλεις εξελίσονται σε περιοχές όπου λαμβάνουν χώρα ολοένα και πιο σύνθετες δραστηριότητες και ενώ κάποτε η πόλη φάνταζε παρασιτική σε σχέση με την παραγωγική επαρχία, είναι πλέον το πεδίο εφαρμογής πλήθους κοινωνικών και οικονομικών δραστηριοτήτων, θεμελιωδών για την υλική ζωή της ανθρωπότητας. Με αυτόν τον τρόπο, οι ισορροπίες μεταξύ πόλης και υπαίθρου αλλάζουν. Η πόλη του 19ου

εικ. 2: η ιδανική πόλη του Chaux, 1804

3

αιώνα αποτέλεσε αντικείιμενο σχεδιασμού και πεδίο άσκησης στοχευμένης αρχιτεκτονικής, αρχικά πολεμικού χαρακτήρα, και πρόσφατα σκηνογραφικού. Το σχέδιο των δρόμων της μεσαιωνικής πόλης ακολουθεί τη λογική του λαβύρινθου, και αυτής του 19ου αι. τη λογική του κανάβου και ούτω καθεξής. Στη σύγχρονη εποχή της οικονομικής παγκοσμιοποίησης, περισσότερο από ποτέ, η πόλη είναι ο χώρος όπου πολιτιστικές, οικονομικές και πολιτικές δυνάμεις δραστηριοποίούνται και αλληλεπιδρούν. Ο 20ος αιώνας ήταν η εποχή της αστικής μετανάστευσης και της

μετακίνησης, μια εποχή όπου, πλούσιοι και φτωχοί, μετακινούνταν από το Νότο στο Βορρά, από την Ανατολή στη Δύση και από τη επαρχία στην πόλη, σε αναζήτηση ευημερίας και ασφάλειας. Αποτέλεσμα αυτής της εκτεταμένης παγκόσμιας μετακίνησης προς τις πόλεις είναι η δημιουργία καινοφανών αστικών συνθηκών, η εμφάνιση ανεπίσημων αρχιτεκτονικών και αστικών δομών και λανθανουσών κοινωνικών οικονομικών και πολιτικών πρακτικών. Αυτή η πραγματικότητα γεννά ερωτήματα για το ποιος παράγει την πόλη και ποιές ορατές και αόρατες δυνάμεις διαμορφώνουν την εικόνα της. Ο αντίκτυπος της δύναμης του εμπορικού κεφαλαίου ή η δύναμη της πολιτικής στη διαμόρφωση του αστικού καμβά είναι ίσως εύκολα προσδιορίσιμος, αλλά οι δυνάμεις του φόβου, της επιθυμίας, της θρησκείας ή του νόμου είναι εξίσου ισχυρές στη διαμόρφωση της σύγχρονης πόλης. Το γεγονός ότι οι μετανάστες θα αποτελέσουν σύντομα το 40% του πληθυσμού των πόλεων στην Ευρώπη, υπογραμμίζει την ανάγκη της επανεξέτασης του αστικού προγραμματισμού τους. Αυτή η εκτεταμένη μορφή σύγχρονης αστικοποίησης εντείνει τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες και την πολιτική πόλωση αλλά μπορεί ταυτόχρονα να

urbanization_η διαδικασία της μετάβασης από μια αγροτική σε μια πιό αστική κοινωνία. Στατιστικά, η αστικοποίηση απεικονίζει το αυξανόμενο ποσοστό του πληθυσμού που ζει σε περιοχές που ορίζονται ως αστικές

11

εικ. 4: τον 19ο αιώνα, ο κάναβος αποτέλεσε το κατεξοχήν σχεδιαστικό εργαλείο για τις νέες αμερικανικές πόλεις, απεικόνιση της πόλης του Τέξας, 1881

λειτουργήσει ως κινητήρια δύναμη, δίνοντας ώθηση στην καινοτομία, τη δημιουργικότητα και την ανάπτυξη. Η παγκόσμια διαδικασία αστικοποίησης δημιούργησε την ανάγκη για τη εμφάνιση νέων όρων για την περιγραφή αυτού που εώς τώρα αποκαλούσαμε συμβατικά “πόλη” και “μητροπολιτικές περιοχές”. Οι πόλεις αναδιαμορφώνονται εξ΄αιτίας πολλών αλληλένδετων δυνάμεων, της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου, της εργασία και της πολιτιστικής κληρονομιάς, του σχηματισμού μιας “νέας οικονομίας” που περιγράφεται ως εύκαμπτη και παγκόσμια. Οι πόλεις δεν καθορίζονται και δεν περιορίζονται πλέον χωρικά από τις μητροπολιτικές ενδοχώρες ή τις κοινοτικές ζώνες, καθώς οι αστικές οικονομίες συντονίζονται με πολλαπλές γεωγραφικές κλίμακες που συνδέουν το τοπικό με το παγκόσμιο και επηρεάζονται από ευρύτερες περιοχές και υπεραστικά δίκτυα. Στη συνέχεια επιχειρείται μια πιο συγκεκριμένη περιγραφή σύγχρονων αστικών φαινομένων όπως οι παγκόσμιες ανεπίσημες πρακτικές που μετασχηματίζουν τις πόλεις και τα συστήματά τους χωρίς να περιορίζονται σε κανόνες και μοντέλα, δημιουργώντας έτσι νέους δράστες και μεταλλάσοντας την αστική πολιτική δύναμη.

4

εικ. 5: το εκρηκτικό αστικοποιημένο τοπίο της Σανγκάης

Οι σύγχρονοι προβληματισμοί Μια πόλη είναι ένα ασταθές σύστημα, ένα σύστημα διαβίωσης που συνεχώς αναδιοργανώνεται, επεκτείνεται και συρρικνώνεται. Ένας από τους βασικούς συντελεστές σε αυτήν την διαδικασία είναι ο αστικός πληθυσμός, συμπεριλαμβανομένων των αρχιτεκτόνων, των πολεοδόμων και των πολιτικών διακυβέρνησης, αλλά και των τεχνολογικών εξελίξεων, των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας και της μετανάστευσης. Στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα, η εκρηκτκή αύξηση του αστικού πληθυσμού βρίσκει την παγκόσμια κοινότητα αντιμέτωπη με μια διπλή κρίση. Η πρώτη αφορά το ακαδημαϊκό σάστισμα στις σύγχρονες αστικές συνθήκες και πιο συγκεκριμένα, τις νέες μορφές επιταχυνόμενης αστικοποίησης στις αναπτυσσόμενες χώρες αλλά και φαινόμενα μετασχηματισμού σε υπάρχουσες αστικές περιοχές, ενώ η δεύτερη αφορά την αποτυχία των “ειδικών” να αντιμετωπίσουν επαρκώς αυτές τις αλλαγές. Δεδομένου ότι οι πόλεις εκσυγχρονίζονται πέρα από τον έλεγχο τους, αποδεικνύεται πως οι αρχιτέκτονες, οι πολεοδόμοι και οι αρχιτέκτονες τοπίου

la biennale di venezia (2006) _ Cities, Architecture and Society International Biennale in Rotterdam (2007) _ Power: Producing the Contemporary City

δεν είναι πλέον ικανοί να περιγράψουν, πόσο μάλλον να επηρεάσουν, μεγάλες περιοχές της αστικής σφαίρας όπως στο πρόσφατο παρελθόν. Αυτός ο διπλός όρος της ανάπτυξης και της θεμελιακής παράλυσης καθιστά επιτακτική την ανάγκη να μελετηθούν οι μεταβαλλόμενοι παράγοντες, οι σχέσεις και οι συνέπειες της σύγχρονης αστικοποίησης. Τα τελευταία χρόνια η πόλη ξαναβρέθηκε στο επίκεντρο της συζήτησης μέσα από τις πρόσφατες biennale αρχιτεκτονικής4 και η έννοια του αστικού (urban) είναι εύλογα ένα από τα πιο σημαντικά θέματα του σύγχρονου πολιτισμού. Ανάλογα με τους συγκεκριμένους γεωγραφικούς, κλιματολογικούς, οικονομικούς και πολιτιστικούς όρους, υπάρχουν πολλές και συχνά βαθειά αντικρουόμενες εκδοχές αστικής ανάπτύξης- η υπερβολική πυκνότητα συνυπάρχει με την ατελείωτη διάχυση και η υψηλής ταχύτητας αστικοποίηση στην Κίνα συμβαίνει ταυτόχρονα με το φαινόμενο των συρρικνούμενων πόλεων, ιδιαίτερα στις βιομηχανοποιημένες χώρες. Ακόμη και η ίδια η ιδέα της πόλης ως αποτέλεσμα σχεδιασμού έχει αμφισβητηθεί βαθειά από

12 το ανεξέλεγκτο κύμα ανεπίσημων, άτυπων εγκαταστάσεων κατοικίας τύπου “favela” , οι οποίες αντιπροσωπεύουν την αστική συνθήκη όπου περισσότερο από το μισό του παγκόσμιου πληθυσμού αποκαλεί σήμερα “σπίτι” του. Σε αντιδιαστολή με την αποικιακή εποχή του 19ου αιώνα, ο όρος “αστικό”-urban- σήμερα δεν περιλαμβάνει πλέον μια κανονιστική πολιτιστική έννοια, εκφρασμένος για παράδειγμα στην ευρωπαϊκή πόλη, αλλά αντιπροσωπεύει έναν κόσμο τρομακτικά ποικίλων εννοιών που καθορίζονται από γεωγραφικές, πολιτιστικές και ατομικές επιλογές. Αρχιτέκτονες, αρμόδιοι για τον αστικό σχεδιασμό, μηχανικοί, ερευνητές, εργολάβοι και πολιτικοί συζητούν τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι πόλεις σήμερα και παρουσιάζουν απόψεις ετερογενείς που δεν περιορίζονται στο να παραθέσουν μια συγκεκριμένη θέση, αλλά προσπαθούν να εξερευνήσουν την πόλη ως την κρισιμότερη οικολογία του 21ου αιώνα σε όλες τις σύνθετες και αμφισβητούμενες πτυχές της και τον ρόλο της αρχιτεκτονικής, του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και της πολιτικής, σε έναν διάλογο που αφορά το μέλλον του χτισμένου περιβάλλοντος.

5

Μετά την αποτυχία της μεγάλης αστικής αφηγήσης του μοντερνισμού, που είχε προσπαθήσει να υποβάλει τις αστικές πραγματικότητες παγκοσμίως στο περιοριστικό πρότυπο της σύγχρονης πόλης αμέσως μετά το CIAM- και, επιπλέον, μετά από την αποτυχία του μεταμοντερνισμού να συγχρονίσει την παρούσα πόλη με ένα παρελθόν που δεν υπήρξε ποτέ με την επιστροφή στις αστικές τυπολογίες του παρελθόντος, σιγά σιγά συνειδητοποιούμε ότι οποιαδήποτε συζήτηση για την πόλη πρέπει πρώτα απ’ όλα να αγκαλιαστεί ως πλήθος όρων που δεν προσαρμόζονται αλλά και δεν χρειάζεται να προσαρμοστούν σε ένα καθολικό πρότυπο.

εικ. 6: JJP Oud, συγκρότημα πέντε αστικών κατοικιών στον οικισμό Weissenhof στην Στουτγγάρδη

εικ. 7: οι συμμετέχοντες στο CIAM

εικ. 8: Le Corbusier και Jeanneret, το Plan Voisin, μια πρόταση για το Παρίσι, 1925. Το χέρι του αρχτέκτονα δέιχνει προς το νέο επιχειρηνατιό κέντρο της πόλης

Οι πόλεις δεν έχουν γίνει πιό άμορφες από ότι ήταν αλλά πιο σύνθετες, όλο και περισσότερο πλούσιες σε εσωτερικούς και εξωτερικούς συνδέσμους, όλο και περισσότερο περιεκτικές, όλο και περισσότερο διαφανείς , ταυτόχρονα όμως ακατανόητες. Γι΄αυτό και για περισσότερο από σαράντα χρόνια τώρα, το γεγονός ότι η πόλη αποσυντίθεται και εξαφανίζεται εξ’αιτίας των νέων τρόπων μεταφοράς και επικοινωνίας, αποτελεί αγαπητό θέμα συζήτησης μεταξύ των αρχιτεκτόνων και των πολεοδόμων. Οι τέσσερις βασικές αστικές λειτουργίες, εργασία, κατοίκηση, αναψυχή και μετακινήσεις, που ο Le Corbusier κάποτε τόσο κομψά ανέπτυξε στο πρότυπό του για την πόλη, δεν μπορούν πλέον να χωριστούν είτε χωρικά είτε κοινωνικά. Η κατοίκηση και οι μετακινήσεις έχουν σχεδόν ταυτιστεί (όπως ο κάτοχος, κατά τον Paul Virilio, του εισιτήριου διαρκείας που συναντά τους φίλους και τους γνωστούς του στο τρένο και περνά μόνο τη νύχτα στο σπίτι του στην πόλη) . 6

“Η αλχημιστική υπόσχεση του μοντερνισμού - να μετασχηματίσει την ποσότητα σε ποιότητα μέσω της αφαίρεσης και της επανάληψης – απεδείχθει αποτυχία, μια φάρσα : ένα μαγικό που δεν πέτυχε. Οι ιδέες της, η αισθητική και οι στρατηγικές του αποτελούν παρελθόν.” 7 Πώς και γιατί οι νέες “αδύναμες” αστικές ομάδες δημιουργώντας τα τεράστια πρόχειρα αστικά καταλύμματα, τις φαβέλες, τα barriadas, τα adabas katchi και τα bidonvilles αυτού του κόσμου, μπορούν να δώσουν απάντησεις στα ζητήματα που αφορούν τη σύγχρονη πόλη;

εικ. 9: Le Corbusier και Jeanneret, η ville Radieuse, 1931 χωροταξικό που δείχνει τον διαχωρισμό σε παράλληλες ζώνες από τα γραφεία (επάνω) μέσω της κατοικίας (μέσο) στη βιομηχανία

Η ανεπίσημη αστικοποίηση μπορεί να πεί κανείς πως υπάρχει από τότε που στην ουσία εμφανίστηκε η πόλη και αποτελεί απο-προιόν (by-product) των αλλαγών στην οικονομία την πολιτική και ιστορικά στην σύσταση των πόλεων λόγω τις πληθυσμιακής μετακίνησης. Αντίθετα από τα προηγούμενα κύματα μετανάστευσης στην πόλη, αυτό αφορά μετανάστες που δεν ελπίζουν τόσο πολύ για μια καλύτερη ζωή, από αυτή που άφησαν πίσω, αλλά καταφεύγουν στην “ανεπισημότητα”, με αποτέλεσμα την αύξηση των άτυπων αστικών εγκαταστάσεων (παραγκουπόλεις) που ξεπερνά την αστικοποίηση αυτή καθ’ εαυτή. Οι άτυπες πόλεις αναφέρονται σε άτυπες κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές, αρχιτεκτονικές και αστικές

5

The Holcim Forum for Sustainable Construction on Urban Transformation, Shanghai, China, 2007 6 Paul Virilio, The Aesthetics of Disappearance, Semiotexte / Smart Art; US, 2009 Ο Paul Virilio (γεννημένος το1932 στο Παρίσι) φιλόσοφος, πολεοδόμος, και θεωρητικός του πολιτισμού. Η εργασία του εστιάζει στα αστικά διαστήματα και την ανάπτυξη της τεχνολογίας σε σχέση με τη δύναμη και την ταχύτητα που δομούν τη σύγχρονη κοινωνία.

7

Koolhass Rem, What ever happened to Urbanism? , SMLXL ,1998

13 πρακτικές σε σχέση με τις πιό επίσημες που αναλαμβάνουν να δεσμεύσουν την αστική ζωή.

Aυτές οι αυθόρμητες εκδηλώσεις, αποτέλεσμα των μαζικών αστικών μεταναστεύσεων, έχουν εξαπλωθεί σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα κυκλώνοντας τους επίσημους αστικούς πυρήνες στη Νοτιοανατολική Ασία, την Αφρική, και την Κεντρική και Νότια Αμερική. Οι Alfredo Βrillembourg και Hubert Κlumpner8, που ζούν και δουλεύουν στην πόλη του Καράκας, υποστηρίζουν ότι η οργανωτική, οικολογική και οικονομική δυνατότητα αυτών των εξελίξεων πρέπει να αγκαλιαστεί και να στρατολογηθεί ως πρότυπο αστικοποίησης που αναπτύσσεται σε άμεση σχέση με τους κατοίκουςκατασκευαστές. Αυτός ο συνδυασμός των

εικ. 10 : Petare, Caracas

επίσημων- ανεπίσημων αστικών στοιχείων θα μπορούσε ενδεχομένως να οδηγήσει σε μια νέα πιο περιεκτική αστική γεωγραφία. Οι πόλεις είναι η πιό σύνθετη εκδήλωση του ανθρώπινου πολιτισμού9. Εάν αυτό ισχύει, η ταχύτητα της παρούσας διαδικασίας αστικοποίησης αντανακλά τη συνεχώς αυξανόμενη πολυπλοκότητα του πολιτισμού μας. Η μεγέθυνση των πόλεων προκαλείται σταδιακά από περίπλοκες και συχνά αυτορυθμιζόμενες δυνάμεις, οι περισσότερες από τις οποίες, εάν όχι όλες, είναι συνήθως πέρα από τον έλεγχο των επιστημόνων, των πολιτικών ή των πολεοδόμων, πόσο μάλλον των αρχιτεκτόνων. Οι κοινωνικές οικονομικές και πολιτικές συνέπειες της σύγχρονης αστικοποίησης, είναι ως ένα βαθμό αναπόφευκτες. Η συγκέντρωση φτώχειας, η εκτεταμένη αύξηση των slums και η κοινωνική διάσπαση στις πόλεις σχηματίζουν μια απειλητική εικόνα.

1.2 Αστικοποίηση στις αναπτυσσόμενες χώρες Το 1950, οι μόνες μεγαλουπόλεις, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, βρισκόταν στον αναπτυγμένο κόσμο και μέχρι το 2000 έφταναν τις 28. Οι 22 από αυτές εντοπίστηκαν στον αναπτυσσόμενο κόσμο, ενώ ακόμη και στην Αφρική, μια από τις λιγότερο αστικοποιημένες ηπείρους, γίνονται προβλέψεις πως μέχρι το 2020 περισσότερο από τον μισό πληθυσμό θα συγκεντρώνεται σε αστικά περιβάλλοντα (O.Η.Ε)10. Οι διαδικασίες της εκτεταμένης αστικοποίησης χαρακτηρίζουν το παρόν και το άμεσο μέλλον του πλανήτη. Οι πόλεις που παρουσιάζουν τους ταχύτερους ρυθμούς αστικής ανάπτυξης βρίσκονται πρωτίστος στις αναπτυσσόμενες χώρες ενώ αυτή η μαζική αύξηση έχει και θα έχει παγκόσμιες επιπτώσεις. Οι πόλεις είναι ο γεωμετρικός τόπος όλων των σημαντικών οικονομικών, κοινωνικών, δημογραφικών και περιβαλλοντικών μετασχηματισμών. Η αστικοποίηση για τον δυτικό κόσμο αποτελεί φαινόμενο των περασμένων αιώνων, στην παγκόσμια κλίμακα όμως αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του τελευταίου μισού του 20ου αιώνα και κυρίως των τελευταίων τριών δεκαετιών. Μεγάλο μέρος του κόσμου παρέμεινε ανεπηρέαστο από τη αστική ανάπτυξη και τις επιπτώσεις της έως το 1970. Σήμερα το φαινόμενο αυτό έχει πάρει τη μορφή μαζικών αλλαγών στη διανομή του πληθυσμού στις χώρες που μέχρι σήμερα ήταν κατεξοχήν αγροτικές. Οι μεγάλες πόλεις “λειτουργούν ως εθνικές και περιφερειακές μηχανές οικονομικής ανάπτυξης, κέντρα τεχνολογικής και πολιτιστικής δραστηριότητας, καταφύγιο των φτωχών αλλά και ως πηγή περιβαλλοντικής ρύπανσης. Ο αριθμός και το ποσοστό του πληθυσμού που ζει σε πόλεις αντικατοπτρίζει την εξέλιξη μιας χώρας, τα αποθεμάτά της σε φυσικούς πόρους και σε μικρό βαθμό σχετίζεται με τα επίπεδα της σύγχρονης οικονομικής ανάπτυξης”11. Η αστικοποίηση έχει αποσυνδεθεί από την εκβιομηχάνιση και την οικονομική ανάπτυξη. Εξετάζοντας έναν γενικό συσχετισμό μεταξύ αστικοποίησης και ανάπτυξης, η Παγκόσμια Τράπεζα υπολογίζει ότι η μεγάλης κλίμακας ανακατανομή πληθυσμών συμβαίνει τρεις φορές γρηγορότερα σε πολλά από τα φτωχότερα έθνη παγκοσμίως, που ουσιαστικά είναι λιγότερο έτοιμα να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες, από ότι στις πλούσιες χώρες του ανεπτυγμένου βορρά.

8

εικ. 11 : παγκόσμια πληθυσμιακή αύξηση πηγή: United Nations, World Urbanization Prospects(2002)

Alfredo Βrillembourg και Hubert Κlumpner, Failure of the Formal, Visionary Power, σελ .189 9 George Brugmans(Director International Architecture Biennale Rotterdam), Preface, Visionary Power, σελ. 5 10 O. Η. Ε 11 Fuchs R., J.Jones, G. W. and Pernia, E. M., Urbanisation and Urban Policies in Pacific Asia, Boulder CO: Westview, 1987, (urban world global city)

14

εικ. 12 : the world΄s changing urban population. το αστικό κέντρο βάρους έχει μετατοπιστεί. Ως το 2005 70% του αστικού πληθυσμού ζούσε σε πόλεις του ανεπτυσσόμενου κόσμου ενώ το ποσοστό αυτό μεχρι το 2030 αναμένεται να φτάσει το 80%.

εικ. 13 : ποσοστό και κατανομή αστικού πληθυσμού, 1950

Μέχρι στιγμής, η κατανόηση της δυναμικής αυτών των πόλεων, των αστικών συστημάτων των οποίων αποτελούν μέρος, και η ικανότητά μας να τις διαχειριστούμε αποτελεσματικά, είναι περιορισμένες. Έτσι θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε την αύξηση των μεγάλων μητροπολιτικών συσσωρεύσεων, ειδικά στον αναπτυσσόμενο κόσμο, με γνώμονα τον τρόπο και τις επιπτώσεις, τα δημογραφικά και οικονομικά αίτια, και τις κοινωνικές, οικονομικές, και περιβαλλοντικές συνέπειες. Το φαινόμενο της αστικοποίησης πήρε παγκόσμιες διαστάσεις ως αποτέλεσμα των εκτεταμένων αλλαγών στη δομή και τις χωρικές σχέσεις της κεφαλαιοκρατίας, του καπιταλισμού, ενώ εξίσου σημαντική είναι η ταχύτητα με την οποία η πληθυσμιακή αύξηση έχει μετασχηματίσει τη μορφή των πόλεων παγκοσμίως κυρίως τη μεταπολεμική περίοδο. Οι αλλαγές απεικονίζονται σε χάρτες που δείχνουν τα επίπεδα αστικοποίησης στις δεκαετίες 1950, 1970 και 1990. Η Ασία και η Αφρική το 1950 ήταν σχεδόν εξολοκλήρου αγροτικές και είναι εκεί όπου οι μεταβολές στην αστική ζωή είχαν, και έχουν, τις βαθύτερες συνέπειες. Η σημαντική αστική αύξηση, μετρήσιμη σε εθνική κλίμακα, άρχισε να έχει επιπτώσεις σε περιοχές της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής μεταξύ 1950 και 1970, αν και πολλές χώρες σε αυτή την περιοχή, ειδικά στη ζώνη Sahel της Αφρικής και στη νοτιοδυτική Αφρική, έμειναν κατά ένα μεγάλο μέρος ανεπηρέαστες. Καμία χώρα στην Αφρική ως το 1970 δεν ήταν αστική σε ποσοστό μεγαλύτερο από το 50%. Την δεκαετία του ΄70, τόσο σε κάποιες περιοχές της Αφρικής, όπως για παράδειγμα στην Νιγηρία και ποιο συγκεκριμένα στο Λάγος όσο και σε περιοχές στις Αραβικές Ακτές η ύπαρξη πετρελαίου διαδραμάτησε καταλυτικό ρόλο, καθώς την περίοδο έκρηξης της τιμής του, την εμφάνισή τους έκαναν κερδοσκοπικές τάσεις και επενδυτικός οργασμός στον τομέα

_ Η νέα οικονομική τάξη πραγμάτων Κατά τη διάρκεια του προηγούμενου μισού αιώνα, ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής αγαθών διεθνοποιήθηκε, βγαίνοντας πλέον από τα στενά όρια των εθνών κρατών ή των δυτικών αυτοκρατοριών. Μέρος της παραγωγής μετατοπίστηκε στην περιφέρεια τόσο ως μέσο διείσδυσης στις τοπικές αγορές αλλά και έτσι ώστε να εκμεταλλευτεί το φτηνό εργατικό δυναμικό για την παραγωγή και πώληση αγαθών στις αγορές των κεντρικών οικονομιών12. Οι βιομηχανίες όπου αυτό συνέβη περιλάμβαναν ηλεκτρονικά αγαθά, μηχανοκίνητα οχήματα, ένδυματα, μηχανήματα, ναρκωτικά και οικιακές συσκευές. Συγχρόνως, διάφορες χώρες στον αναπτυσσόμενο κόσμο επέκτειναν τις κατασκευαστικές τους ικανότητες και οι εταιρίες σε αυτές τις πρόσφατα βιομηχανοποιημένες οικονομίες κατέκτησαν με τα προϊόντα τους τις αγορές του αναπτυγμένου κόσμου. Η εσωτερική αγροτική παραγωγή αντικαταστάθηκε επίσης από την παραγωγή εξαγώγιμων προιόντων, που συνέτεινε στην αύξηση του κύματος της εσωτερικής μετανάστευσης. Η νέα οικονομική τάξη προέκυψε παράλληλα με μια νέα πολιτική γεωγραφία. Το σημαντικότερο γεγονός ήταν το τέλος του ιμπεριαλισμού από τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γαλλία, το Βέλγιο και τις Κάτω Χώρες και την επίτευξη της πολιτικής ανεξαρτησίας, μεταξύ 1950 και 1980, πολλών αποικιακών εδάφών στην Αφρική και την Ασία. Αυτό πρόσθεσε περαιτέρω αλλαγές στον πολιτικό χάρτη που είχε ήδη μετασχηματιστεί τη δεκαετία του ‘40 από τον μεταπολεμικό

τον κατασκευών, αλλάζοντας το αστικό τοπίο.

12

Frobel F., Heinrichs J. και Kreye O. The New International Division Of Labour, Cambridge: Cambridge University Press, 1980

15

εικ. 14 : ποσοστό και κατανομή αστικού πληθυσμού, 1970

επαναπροσδιορισμό των συνόρων στην Ευρώπη και την απόσυρση των Βρετανών αποίκων από την ινδική χερσόνησο. Όλες αυτές οι εξελίξεις είχαν ως αποτέλεσμα έναν μεγάλο αριθμό νέων εθνικών κρατών που περίμεναν με ενθουσιασμό να συμμετάσχουν στη παγκόσμια οικονομία ώστε να απολαύσουν τα οφέλη του διεθνούς εμπορίου. Η νέα οικονομική τάξη είναι και η κατεξοχήν αρμόδια για την έντονη αστικοποίηση της περιφέρειας που συνετέλεσε με τη σειρά της στην αύξηση του επίπεδο αστικοποίησης στην παγκόσμια κλίμακα. Από τα μέσα του 20ου αιώνα, και ειδικά τα τελευταία είκοσι χρόνια, η παγκόσμια οικονομία έχει εισχωρήσει στις τοπικές και περιφερειακές οικονομίες έτσι ώστε οι περισσότερες από τις περιφερειακές χώρες να έχουν παρασυρθεί στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Οι πόλεις, ειδικά οι εθνικές πρωτεύουσες και εκείνες με σημαντικά λιμάνια ή διεθνή αεροδρόμια, προσφέρουν συντριπτικά πλεονεκτήματα για κερδοφόρες επενδύσεις εξασφαλίζοντας πρόσβαση σε φτηνό εργατικό δυναμικό και σε σχηματισμένες εγχώριες αγορές. Παράδειγμα αποτελούν τα σημαντικά και σε μερικές περιπτώσεις τα μόνα εθνικά κέντρα που διαθέτουν μεγάλης κλίμακας βιομηχανία, νοσοκομεία, πανεπιστήμια, υπηρεσίες και εγκαταστάσεις για αθλητισμό και τέχνες.

εικ. 15 : ποσοστό και κατανομή αστικού πληθυσμού, 1990

εικ. 16 : προβλεπόμενο ποσοστό και κατανομή αστικού πληθυσμού, 2025

Η διεθνικοποίηση της παραγωγής περιλαμβάνει την παραγωγή διεθνών προϊόντων, διεθνικών εταιρικών ονομάτων, τα οποία συναρμολογούνται ανά τον κόσμο από στοιχεία, μέρη που παράγονται σε διάφορες χώρες. Αυτό επιτυγχάνεται με τη άμεση επένδυση από εταιρίες των μεγάλων οικονομικών πυρήνων στις αναπτυσσόμενες χώρες, μια πρακτική που αυξήθηκε σημαντικά τη δεκαετία 1980 “ 13 13

Saskia Sassen, Cities in a World Economy, London, Pine Forge Press, 1994, (urban world global city)

14

Κasarda J., και Parnell A., Third World Cities, London, Sage, 1993, (urban world global city)

“Το Λάγος συγκεντρώνει το 5% του πληθυσμού της Νιγηρίας, και το 57% του συνολικoύ μεγέθους της βιομηχανικής παραγωγής, απασχολώντας το 40% υψηλής κατάρτισης εργατικό δυναμικό του έθνους” 14 Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η αστικοποίηση στην Αφρική και την Ασία πραγματοποιείται προς το παρόν στις χώρες με τα χαμηλότερα επίπεδα οικονομικής ανάπτυξης, γεγονος που έρχεται σε αντίθεση με την ιστορική εξέλιξη των πραγμάτων, με το ξεκίνημα της επιταχυνόμενης αστικοποίησης στις αναπτυγμένες οικονομίες της δυτικής Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής, και έχει εκτεταμένες συνέπιες στη ικανότητα των εθνικών κυβερνήσεων να αντιμετωπίσουν τις βαθιές κοινωνικές επιπτώσεις. Η σύγχρονη αστικοποίηση αφορά χώρες στις οποίες οι κάτοικοι έχουν τα χαμηλότερα επίπεδα εκτιμώμενης διάρκειας ζωής, τα φτωχότερα επίπεδα επαρκούς διατροφής, τα χαμηλότερα επίπεδα κατανάλωσης ενέργειας

και τα χαμηλότερα επίπεδα παιδείας. Εμπλέκει πολύ μεγαλύτερους αριθμούς και πραγματοποιείται σε πολύ μεγαλύτερη γεωγραφική έκταση από ότι συνέβη, ιστορικά, στις κεντρικές οικονομίες.

16 εικ.17 : Πληθυσμιακή άυξηση Οι χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου βίωσαν μια εποχή εκθετικής αύξησης στις αρχές του 20ου αιώνα. Το Μεξικό η Σανγκάη και το Γιοχάνεσμπουργ παρουσίασαν αντίστοιχη ανάπτυξη από το 1950 και έπειτα, ενώ μόλις το 1990 ο πληθυσμός του Mexico City και της Σανγκάη έφτασε τα 15 εκατομμύρια.

_ Το δεύτερο κύμα αστικοποίησης Η μεγάλη αύξηση του αστικού πληθυσμού στις αναπτυσσόμενες χώρες αποτελεί μέρος ενός “δεύτερου κύματος” δημογραφικής, οικονομικής, και αστικής αλλαγής, πολύ μεγαλύτερης και ταχύτερης από την πρώτη. Το πρώτο κύμα αλλαγών ξεκίνησε στην Ευρώπη και την Βόρεια Αμερική στις αρχές του 18ου αιώνα. Μέσα σε δύο αιώνες (1750-1950), αυτές οι περιοχές βίωσαν την πρώτη δημογραφική αλλαγή, την βιομηχανοποίηση και το πρώτο κύμα αστικοποίησης, σχηματίζοντας τις νέες αστικές βιομηχανικές κοινωνίες που πλέον εξουσιάζουν τον κόσμο. Η διαδικασία ήταν συγκριτικά βαθμιαία και αφορούσε μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους (μια αύξηση από 10 σε 52% και από 15 σε 423 εκατομμύρια αστικού πληθυσμού). Τον τελευταίο μισό αιώνα, στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές του κόσμου έχει ξεκινήσει μια παρόμοια μεταβατική διαδικασία. Το καινοφανές στην προκειμένη περίπτωση είναι ότι ουσιαστικά σε δύο ή τρείς δεκαετίες επιτυγχάνεται αυτό

εικ.18 : Εθνική αστικοποίηση Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Γερμανία ήταν ήδη εκτενώς αστικοποιημένες από τη δεκαετία του 1950

πληθυσμός της Ασίας θα αυξηθεί από 1.36 δισεκατομμύρια έως 2.64 δισεκατομμύρια, της Αφρικής από 294 εκατομμύρια έως 742 εκατομμύρια, και της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής από 394 εκατομμύρια έως 609 εκατομμύρια. Ως αποτέλεσμα αυτών των μετατοπίσεων, το 2030 οι αναπτυσσόμενες χώρες θα κατέχουν το 80% του συνολικού παγκόσμιου αστικού πληθυσμού. Το ζήτημα της φυσικής πληθυσμιακής άυξησης στην ανατολική και τη Νοτιοανατολική Ασία, τη Λατινική Αμερική και την Αφρική και η σημαντική μείωση της θνησιμότητας στις περισσότερες περιοχές αποτέλεσαν τους δύο βασικούς παράγοντες που επιτάχυναν την αύξηση του πληθυσμού. Και στις δύο περιπτώσεις οι σημαντικές δημογραφικές αλλαγές σε συνδυασμό με τις

εικ. 19 : αστικές συσσωρεύσεις με > 8 εκατομ. κατοίκους, 1950-2000

που οι ανεπτυγμένες χώρες χρειάστηκαν έναν ή δύο αιώνες για να το καταφέρουν (το μέγεθος του πληθυσμού αυξήθηκε από 309 εκατομμύρια, το 1950, σε 3.9 δισεκατομμύρια το 2010). Παρά τα πολύ χαμηλότερα επίπεδα αστικοποίησης, οι αναπτυσσόμενες χώρες έχουν τώρα 2.6 φορές περισσότερο αστικό πληθυσμό απ’ ό, τι οι αναπτυγμένες περιοχές. Αυτό το χάσμα αναμένεται να διευρύνθει ακόμα περισσότερο στις επόμενες δεκαετίες. Μεταξύ 2000 και 2030, ο αστικός

εικ.20, πηγή Mutations

17

εικ. 21: ποσοστό και κατανομή αστικού πληθυσμού, 1890

Οι πόλεις είναι οι βασικοί κερδισμένοι της παγκοσμιοποίησης, της προοδευτικής, σταδιακής ενσωμάτωσης στις παγκόσμιες οικονομίες15. Οι άνθρωποι ακολουθούν την εργασία, η οποία ακολουθεί τις επενδύσεις και τις οικονομικές δραστηριότητες. Οι περισσότεροι συγκεντρώνονται σε ή γύρω από δυναμικές αστικές περιοχές, μεγάλες και μικρές. Εντούτοις, πολύ λίγες πόλεις αναπτυσσόμενων χωρών παράγουν αρκετές θέσεις εργασίας για να ικανοποιήσουν τα αιτήματα των αυξανόμενων πληθυσμών τους. Επιπλέον, τα οφέλη της αστικοποίησης δεν απολαμβάνονται εξίσου από όλα τα τμήματα του πληθυσμού, αφήνοτας εκτός εκείνους που παραδοσιακά αντιμετωπίζουν

αλλαγές στην οικονομία τροφοδότησαν και συνεχίζουν να τροφοδοτούν τις σύγχρονες αστικές μεταβολές. Εντούτοις, oι ταχύτητες και η κλίμακα της αστικοποίησης σήμερα είναι πολύ μεγαλύτερες απ’ό, τι στο παρελθόν. Η ανάπτυξη και η προσαρμογή των μορφών πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης που θα ικανοποιήσουν τις ανάγκες του νέου αστικού κόσμου είναι ίσως η μεγαλύτερη πρόκληση. Νέα προβλήματα και κίνδυνοι ελλοχεύεουν για τις πόλεις στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες. ζητήματα όπως νέα αστική υποδομή-κατοικία, ενέργεια, νερό- και οι εμπορικές και παραγωγικές δραστηριότητες. Ο αντίκτυπος της παγκοσμιοποίησης στον τρόπο ανάπτυξης των πόλεων τονίζει μια κρίσιμη διαφορά μεταξύ του παρελθόντος και των σύγχρονων αλλαγών.

εικ. 22: αντικλαπιταλιστική διαδήλωση

τον κοινωνικό και οικονομικό αποκλεισμόόπως τις γυναίκες και τις εθνικές μειονότητες.

H τεράστια αύξηση του αριθμού του αστικού πληθυσμού ακολουθούμενη από την έλειψη εργασίας στην πόλη ευθύνονται για τις συνθήκες που ως ένα βαθμό είναι χειρότερες από τις συνθήκες εξαθλίωσης που, σύμφωνα με τον Charles Dickens16 επέφερε η Βιομηχανική Επανάσταση. Παρόλα αυτά, όπως αναφέρει ο Adegoke Taylor, οι αστικοί μετανάστες προτιμούν τη νέα ζωή τους από αυτήν που άφησαν πίσω17 .

15

Mimica Vedran, Visionary Power, σελ. 11 Dickens C., Hard Times 17 UNFA, Unleashing the potential of urban growth, State of world population , 2007 16

O ρυθμός αστικοποίησης ποικίλει μεταξύ των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών. Παρόλα αυτά οι γενικές τάσεις υπερκαλύπτουν τις μεγάλες τοπικές διαφορές. Ασία και Αφρική αναμφίβολα βρίσκονται στο κέντρο της προσοχής λόγω των μεγάλων πληθυσμών τους και της προοπτικής τους για τεράστια αστική αύξηση. Το 2005, η Ασία παρουσίασε επίπεδο αστικοποίησης 40 %, και η Αφρική, 38 %, ενώ τα ποσοστά αστικής αύξησης αναμένεται να παραμείνουν σχετικά υψηλά και τα επόμενα 25 χρόνια,

εικ.23 : Κωσταντινούπολη 2005

18

εικ. 28 / 29 : διαφορετικά αστικά μοτίβα, εικ. κοινοτικός χώρος κατά τη δάρκεια της ημέρας και αγορά τροφήμων κατα την διάρκεια της νύχτας, Shenzen, Κίνα εικ. 27: ανεπίσημη ανοιχτή αγορά στο ανατολικό Λονδίνο εικ. 24 / 25 / 26 : η ανεπίσημη οικονομία που κυριαρχεί, οικειοποιείται τον δημόσιο χώρο για τις ιδιωτικές και ανεξέλεγκτες συναλλαγές των μικροπωλητών στο ιστορικό κέντρο του Mexico City

19 με αξιοσημείωτες μεταβολλές στον αστικό πληθυσμό των δύο ηπείρων αλλά και παγκοσμίως. Παρά το γεγονός ότι αποτελεί τη λιγότερο αστικοποιημένη περιοχή στον κόσμο, η υποσαχάρια Αφρική έχει αστικό πληθυσμό που είναι ήδη τόσο μεγάλος όσο η Βόρεια Αμερική, ενώ αναμένεται να υποστεί το υψηλότερο ποσοστό αστικής αύξησης του κόσμου για αρκετές δεκαετίες, με τα ποσοστά φυσικής αύξησης να διαδραματίζουν σημαντικότατο ρόλο.

Η εμφάνιση του ανεπίσημου / informal Απόρροια της σύγχρονης αστικοποίησης στις αστικές οικονομίες αλλά και στην διαμόρφωση του αστικού τοπίου σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες είναι η εμφάνιση ενός ανεξέλεγκτου και μη καταγεγραμμένου ανεπίσημου (informal) τομέα. Η ύπαρξή του στην οικονομία εντοπίστηκε και καταγράφηκε στις αρχές της δεκαετίας του ‘70 οπότε και παρατηρήθηκε ότι οι μαζικές αυξήσεις στο αστικό εργατικό δυναμικό, εξ’ αιτίας της υψηλής εσωτερικής μετανάστευσης και της φυσικής αύξησης του πληθυσμού, δεν αντικατοπτρίζονταν στις στατιστικές που αφορούσαν τον τομέα της απασχόλησης. Οι περισσότεροι άνθρωποι στον ανεπίσημο τομέα είναι είτε αυτοαπασχολούμενοι είτε εργάζονται σε μικρής κλίμακας οικογενειακές επιχειρήσεις. Ένα μεγάλο μέρος αυτών των πληθυσμών στις αναπτυσσόμενες χώρες εγκαθίσταται σε παραγκουπόλεις (informal settlements, slums). Τέτοιες αυτοσχέδιες και συχνά παράνομες κατασκεύες διαμορφώνουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κτισμένου περιβάλλοντος των περισσότερων μεγάλων πόλεων στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Οι παραγκουπόλεις αντιπροσωπεύουν την αντίδραση των ανθρώπων σε μια οξεία ανάγκη και στο αναφαίρετο δικαίωμα για κατοικία. Οι φαβέλες του Rίο de Janeiro, τα pueblos jovens της Λίμα, τα bustees της Καλκούτας και τα bidonvilles του Ντακάρ είναι μόνο κάποια τα πιό γνωστά παραδείγματα κοινοτήτων που έχουν καταγραφεί και που υπολογίζεται πως στεγάζουν πάνω από το ένα τρίτο του αστικού πληθυσμού στις αναπτυσσόμενες χώρες18. Η ταχύτητα ανάπτυξης τους και η «πανταχού παρούσα» φύση τους έχει προκαλέσει κατα καιρούς το ενδιαφέρον αναλυτών, αρχιτεκτόνων, πολεοδόμων και πολιτικών. Χτίζονται με χαμηλές προδιαγραφές, από υλικά χαμηλής ποιότητας και βρίσκονται συνήθως σε περιοχές υψηλού κινδύνου. Η ίδια η ύπαρξή τους εφιστά την προσοχή και επισημαίνει την αποτυχία των νομικών διαδικασιών, των δυνάμεων σχεδιασμού και των κυβερνητικών πολιτικών. Πολλοί παρατηρητές, εντούτοις, αντιμετωπίζουν το φαινόμενο των παραγκουπόλεων θετικά δεδομένου ότι μεσά από αυτές ξεπηδούν σφύζουσες κοινότητες με ισχυρές μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Αποτελούν ένα σημαντικό πρώτο προορισμό για τις νέες αφίξεις στην πόλη και βοηθούν τους κατοίκους να εξοικειθούν και να αφομοιωθούν στην αστική ζωή. Μπορεί να καταδικάζονται από πολλές κυβερνήσεις και σε μια πρώτη ανάγνωση να φαντάζουν αποθητικές και επικίνδυνες αλλά εκπληρώνουν μια ζωτικής σημασίας κοινωνική ανάγκη. Συμβολίζουν τη δύναμη και το πνεύμα της αυτοβοήθειας, γεννημένη από την ανάγκη που κρύβεται πίσω από τις γρήγορα επεκτεινομένες πόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου.

18

Torado M. P., Economic Development, London, Longman, 1994, σελ.250

20

Κεφάλαιο 2o „Africa is a big place and would offer its own suggestions“ _Paul Bowles19 Η Αφρική / The African Οι σύγχρονες έννοιες που προκύπτουν από τη βαθύτερη κατανόηση των φαινομένων της παγκόσμιας αστικοποίησης, αναφέρονται, όπως είδαμε και στο προηγούμενο κεφάλαιο, κυρίως στα αναπτυσσόμενα αστικά περιβάλλοντα. Η ανατροπή ωστόσο εννοιών μιας αστικής εποχής που έχει περάσει δεν είναι εύκολο εγχείρημα. Η εύρεση μιας νέας γλώσσας και εννοιολογικών εργαλείων για την περιγραφή των αστικών συνθηκών στον αναπτυσσόμενο κόσμο γίνεται ακόμα δυσκολότερη από την έμφυτη τάση της ανάλυσης της πόλης με μια δυτικοκεντρική ορολογία. Στις μέρες μας, πόλεις όπως η Βομβάη, το Λάγος, το Σάο Πάολο και το Γιοχάνεσμπουργκ διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του παγκόσμιου τοπίου και σύντομα θα φιλοξενούν την πλειοψηφία των παγκόσμιων αστικών κατοίκων. Συχνά η αντιμετώπιση των φαινομένων της αστικοποίησης επεξεργάζεται τις ιδιότητες των πόλεων αυτών με γραμμικό τρόπο. Αυτό οδηγεί στη χρήση μιας γλώσσας για την περιγραφή της αστικής κρίσης, η οποία προέρχεται από μια δυτική γραμμική αντίληψη για το πώς οι πόλεις οφείλουν να εξελίσσονται και να αναπτύσσονται. Τo μεγαλύτερο μέρος της βιβλιογραφίας για τις αφρικανικές πόλεις αναφέρεται σε αυτές ως περιοχές σε διαρκή κρίση, “μολυσμένες” από τη διαφθορά και την φτώχεια. Η αστική ιστορία της Αφρικής είναι σχετικά σύγχρονη - με εξαίρεση τα μεγάλα βασίλεια του παρελθόντος που από πολύ νωρίς εμφάνισαν αστική ζωή ( Μπενιν κ.ά.) όπως θα δούμε στο κεφάλαιο που ακολουθεί. Ωστόσο, επηρεάζει όχι μόνο τον τρόπο με τον οποίο αστικοποιείται αυτή τη στιγμή η αφρικανική ήπειρος αλλά και την συνολικότερη κατανόηση του φαινομένου της αστικοποίησης στον 21ο αιώνα, ένα φαινόμενο που περιλαμβάνει σύνολο χαρακτηριστικών που εμφανίζονται ίδια, σε διαφορετικούς τόπους. Οι πόλεις σε όλο τον κόσμο ακολουθούν μια ιστορική πορεία. Με άλλα λόγια, η εξέλιξη όλων των πόλεων στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο ακολουθεί αναπόφευκτα μια ενιαία γραμμή, βασισμένη σε αυτήν της δύσης που μετατοπίζεται από το προ-μοντέρνο στο μοντέρνο, προ-καπιταλιστικό στο καπιταλιστικό, από το υπανάπτυκτο στο αναπτυγμένο. Αυτή η γραμμική ιστορική μέθοδος ανάγνωσης της Αφρικής, είναι αυτή που οδήγησε κάποτε τον Ηegel* να δηλώσει ότι η Αφρική είναι μια ήπειρος χωρίς ιστορία,-“(.....) η Aφρική δεν είναι ιστορικό μέρος του κόσμου. Δεν έχει καμία κίνηση ή ανάπτυξη να επιδείξει. Οι ιστορικές μετακινήσεις στο βόρειο μέρος ανήκουν στον ασιατικό ή ευρωπαϊκό κόσμο „_ Έτσι η αστική ιστορία της Αφρικής είναι προδιαγεγραμμένη και το πέρασμα του χρόνου θα την οδηγήσει στο μέλλον που αντανακλά μια δυτική ιδέα για το πώς οφείλουν να είναι τα πράγματα. Όμως αυτό που χωρίζει τις αφρικανικές πόλεις από τη δύση είναι ο χρόνος,, αποκομένος από τον τόπο. Ισχύουν όμως όλα τα παραπάνω; Η αφρική από πολύ νωρίς και λόγω αποικιοκρατίας θα έλεγε κανείς πως βίωσε μια μορφή «πρώιμης παγκοσμιοποίησης» καθώς οι σχέσεις με τις μεγάλες ευρωπαικές πρωτεύουσες τόσο οικονομικές όσο και πολιτικές ήταν ισχυρές και κράτησαν μέχρι και πρίν από λίγες δεκαετίες, οπότε και επήλθε η πλήρης ανεξαρτησία των αφρικανικών χωρών. Το ερώτημα που προκύπτει είναι τι εικόνα έχουν οι σύγχρονες αφρικανικές πόλεις; Σε ποίο βαθμό επηρέαστηκαν από την παρουσία των ευρωπαίων αποίκων; Ποιά η σχέση της αφρικανικής πόλη με την δυτική; 19

Paul Bowles, Let It Come Down, 1952, σελ.199 * G.W.F. Hegel, The Philosophy of History, trans. J. Jibree. New York: Dover, 1956, p.93.

Η Αφρική είναι παγκοσμίως η φτωχότερη κατοικημένη ήπειρος γεγονός που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στα κατάλοιπα της αποικιοκρατίας, σε μεταγενέστερες διεφθαρμένες κυβερνήσεις αλλά και στα φυσικά χαρακτηριστικά της ηπείρου, το κλίμα, τη βλάστηση, και τους φυσικούς πόρους της. Παρατηρώντας αυτά τα χαρακτηριστικά, συνειδητοποιεί κανείς τη μεγάλη γεωγραφική ποικιλομορφία, που οδηγεί λαούς και κοινωνίες να αναπτύσσουν διαφορετικούς τρόπους ζωής, οργάνωσής και ανάπτυξης. Στη συνέχεια παρατίθεται μια προσπάθεια ισομερούς εκτίμησης των διαφορετικών ζωνών της Αφρικανικής ηπείρου με σκοπό να σχηματίσουμε ένα συνολικό προφίλ, προσπερνώντας τον τρόπο με τον οποίο ο δυτικός κόσμος κρίνει και αντιλαμβάνεται αυτή την τεράστια ήπειρο, τονίζοντας την ποικιλομορφία που συναντάται στην ιστορική πορεία της αλλά και στη σύγχρονη Αφρική.

21

εικ. 30 : ένας πολιτικός χάρτης της Αφρικής χωρίς σύνορα

22 Παράρτημα I Η Αφρική είναι η τρίτη σε μέγεθος ήπειρος στον πλανήτη, μετά την Ασία και την Αμερική. Η έκτασή της είναι, χωρίς τα νησιά, 29,2 εκατομμύρια km2, ενώ με τα νησιά φτάνει τα 30,2 εκατομμύρια km2 και καλύπτει το 6.0% της συνολικής επιφάνειας της γης και το 20.4% της στεριάς. Ο πληθυσμός της είναι 922 εκατομμύρια (απογραφή του 2005) και αποτελεί περίπου το 14% του συνολικού πληθυσμού της γής. Περιβάλλεται από τη Μεσόγειο Θάλασσα στα βόρεια, τη Διώρυγα του Σουέζ και την Ερυθρά Θάλασσα στα βορειοανατολικά, τον Ινδικό Ωκεανό στα νοτιοανατολικά και τον Ατλαντικό Ωκεανό στα δυτικά. Η μεγαλύτερη χώρα της Αφρικής είναι το Σουδάν, και η μικρότερη οι Σεϋχέλλες. Η Αφρική διαφέρει από τις άλλες δύο μεγάλες ηπείρους στο γεωμορφολογικό χαρακτήρα, στο κλίμα και στη χλωρίδα. Επιπλέον παρουσιάζει σημαντικές διαφορές παρουσιάζει στο χαρακτήρα της ιστορικής και πολιτιστικής της εξέλιξης, αλλά ακόμη και στο βαθμό ανάπτυξης που τη χαρακτηρίζει τουλάχιστον τα τελευταία χρόνια.

_Οικονομία Η Αφρική είναι βασικά γεωργική ήπειρος και η γεωργία αποτελεί τη βασική πηγή εσόδων για πολλές χώρες σε αυτήν. Η γεωργία είχε αναπτυχθεί από παλία γύρω από εύφορες ζώνες, κυρίως γύρω από τα ποτάμια που μπορούσαν να αποτελέσουν δρόμους επικοινωνίας, ενώ η υπόλοιπη ήπειρος έμεινε σχεδόν εντελώς ακαλλιέργητη. Οι Ευρωπαίοι άποικοι δημιούργησαν τις λεγόμενες μονοκαλλιέργειες με αποτέλεσμα να μη μπορούν τα νέα Αφρικανικά κράτη να αναπτυχθούν με τον τρόπο και το ρυθμό που θα ήθελαν. Το γεγονός αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία, αν σκεφτεί κανείς ότι σε πολλές αφρικανικές χώρες πάνω από το 70% του πληθυσμού ασχολείται με τη γεωργία, ενώ σε μερικές χώρες το ποσοστό αυτό φτάνει και το 85%. Από τον κανόνα αυτό ξεφεύγουν, σε μεγάλο βαθμό, μερικές από τις μεσογειακές χώρες, καθώς και οι χώρες της νότιας Αφρικής, που έχουν αναπτύξει σημαντικά κλάδους βιομηχανίας. Αντιθέτως ελάχιστα αναπτυγμένη είναι η κτηνοτροφία. γεγονός που οφείλεται στις πάρα πολλές δυσκολίες, που προκύπτουν τόσο από τις αντίξοες κλιματολογικές συνθήκες, αλλά και από το συνολικό πολιτιστικό και κοινωνικό οικοδόμημα της αφρικανικής ηπείρου.

“Η φτώχεια, ο αναλφαβητισμός, ο υποσιτισμός και η ανεπαρκής παροχή νερού και συνθηκών υγιεινής, καθώς επίσης και το κακό σύστημα υγείας, έχουν επιπτώσεις σε ένα μεγάλο ποσοστό των ανθρώπων που κατοικούν στην αφρικανική ήπειρο. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας (Αύγουστο του 2008) το 2005 το 80.5% του πληθυσμού της υποσαχάριας Αφρικής ζούσε με λιγότερο από $2.50 την ημέρα” _Ορυκτός πλούτος Το υπέδαφος της Αφρικής είναι πολύ πλούσιο σε μεταλλεύματα. Στις βόρειες περιοχές της Αφρικής και συγκεκριμένα στις χώρες γύρω από τη Σαχάρα υπάρχουν τεράστια αποθέματα πετρελαίου. Στο νότο, αντίθετα, εξορύσσεται το 98% της παγκόσμιας παραγωγής διαμαντιών και το 77% της παγκόσμιας παραγωγής χρυσού. Παρ’ όλο που η Αφρική έχει τα μεγαλύτερα αποθέματα πολύτιμων φυσικών πόρων (90% του παγκόσμιου αποθέματος κοβαλτίου, το 90% λευκόχρυσού, 50% χρυσού, 98% χρωμίου, 70% τανταλίτη, 64% μαγγανιού και το ένα τρίτο του αποθέματος ουράνιού) είναι οικονομικά υπανάπτυκτη, με μερικές ίσως εξαιρέσεις συγκεκριμένων χωρών. Ακόμα και αυτές οι εξαιρέσεις όμως, έρχονται να τονίσουν τη μεγάλη ετερογένεια που διακρίνει την αχανή ήπειρο. Η ετερογένεια δεν υφίσταται μόνο σε επίπεδο οικονομιάς και ανάπτυξης ή μάλλον πιο σωστά δεν ξεκινά από εκεί, αλλά από την πολιτισμική, φυλετική, θρησκευτική και γλωσσική ετερογένεια. Η Αφρική συνιστά ένα μωσαικό πολιτισμών και φυλών που στην ουσία καθορίζουν τον τρόπο ζωής των διαφόρων πληθυσμών και κατ΄επέκταση τον βαθμό ανάπτυξης και εξέλιξής τους.

23

_Θρησκείες - Γλώσσες – Πολιτισμός Η Αφρική είναι η πιό πολύγλωσση ήπειρος στον κόσμο αν και μετά το τέλος της αποικιοκρατίας, σχεδόν όλες οι χώρες υιοθέτησαν τις επίσημες γλώσσες, αγγλική-γαλλική. Παρ΄όλα αυτά διάφορες χώρες πέτυχαν τη νομική κατοχύρωση των γηγενών γλωσσών (όπως σουαχίλι, Yoruba, Igbo και Hausa). Σύμφωνα με εκτιμήσεις, στην Αφρική επιβιώνουν περισσότερες από χίλιες γλώσσες (η ΟΥΝΕΣΚΟ έχει υπολογίσει περίπου δύο χιλιάδες). Οι περισσότερες είναι αφρικανικής προέλευσης ενώ κάποιες ευρωπαϊκής ή ασιατικής προέλευσης. Στα βόρεια, στα βορειοδυτικά, και στα βορειοανατολικά της Αφρικής, επικρατούν οι χαμιτοσημιτικές γλώσσες των Αράβων, των Βερβέρων, των Αβησσυνών και των Κουσιτών. Στα νότια, αντίθετα, επικρατούν οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες σαν αποτέλεσμα των Ευρωπαίων αποίκων, που εξακολουθούν να παραμένουν στην περιοχή. Στις υπόλοιπες περιοχές υπάρχουν τόσες πολλές γλώσσες και διάλεκτοι, που πολλές απ’ αυτές, δύσκολα μπορούν να ενταχτούν σε μια κατηγορία. Ο αποικισμός είχε το σοβαρό μειονέκτημα του κατακερματισμού της Αφρικής σε ένα σύνολο επικρατειών, (γαλλικών, αγγλικών, γερμανικών,

εικ. 31 : ζώνες βλάστησης

βελγικών, πορτογαλικών) αλλά και γλωσσικά να ισοπεδώσει την εθνική και πολιτιστική ιδιαιτερότητα των αφρικανικών λαών και να τη χωρίσει σε δύο μεγάλες ενότητες, την γαλλική και την αγγλική. Στις περισσότερες χώρες, τα αγγλικά και γαλλικά χρησιμοποιούνται ως επίσημες γλώσσες , στην πολιτική, το εμπόριο, την εκπαίδευση και τα μέσα ενημέρωσης. Ανάλογο φαινόμενο παρατηρείται και στο θρησκευτικό υπόβαθρο της ηπείρου. Η βασικότερη θρησκεία είναι η μουσουλμανική. Παράλληλα όμως συναντώνται και άλλες, όπως τα διάφορα χριστιανικά δόγματα χωρίς να παραλείψουμε τις φυλές εκείνες που είναι ειδωλολατρικές . Σύμφωνα με την εγκυκλοπαίδεια Britannica, 45% του πληθυσμού είναι μουσουλμάνοι, 40% είναι Χριστιανοί και λιγότερο από 15% είναι μηθρησκευόμενοι ή πιστεύουν σε παραδοσιακές αφρικανικές θρησκείες. Τέλος ένας μικρός αριθμός έχει πεποιθήσεις από την ιουδαϊκή παράδοση. 20 Στην Αφρική είχε αναπτυχθεί ένας από τους μεγαλύτερους πολιτισμούς της ανθρωπότητας. Πρόκειται για τον πολιτισμό των Αιγυπτίων. Κατόπιν ακολούθησε η κατάκτηση της βόρειας Αφρικής από το Μέγα Αλέξανδρο και, αργότερα, από τους Ρωμαίους ενώ την εποχή των Βυζαντινών στο βόρειο τμήμα της ηπείρου αναπτύσσεται ένας καινούριος πολιτισμός, που στη συνέχεια αφομοιώνεται από τους Άραβες και έτσι προκύπτει ο αραβικός πολιτισμός. Σε πολλές περιοχές της ηπείρου αναπτύχθηκαν διάφοροι πολιτισμοί, από τους οποίους κάποιοι εξελίχθηκαν περισσότερο (ο πολιτισμός των Αιθιόπων) ενώ άλλοι χάθηκαν με το πέρασμα του χρόνου. Δυστυχώς όμως οι πηγές πληροφοριών για τους πολιτισμούς της Αφρικής είναι πολύ περιορισμένες με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατή μια πλήρης αναπαράσταση όλων όσων αναπτύχθηκαν. Η ανεξάρτητη εξέλιξη και πορεία των πολιτισμών, που είχαν αναπτυχθεί ή αναπτυσσόταν σε πολλές περιοχές της Αφρικής, σταμάτησε απότομα τον 15ο με 16ο αιώνα, όταν ξεκίνησε η ευρωπαϊκή επέμβαση. Μέχρι τότε το βόρειο, το βορειοδυτικό και το βορειοανατολικό τμήμα της Αφρικής ήταν ως ένα βαθμό γνωστά αλλά η υπόλοιπη Αφρική ήταν σχεδόν άγνωστη. Από την πτώση του απαρτχάιντ και έπειτα παρατηρήθηκε η επανεμφάνιση του παναφρικανισμού ενώ ολοένα και αυξάνεται η τάση και η διάθεση για ανανέωση και επαναφορά μιας αφρικανικής ταυτότητας.

20

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7924/Africa

εικ. 32 : γλωσσικές ζώνες εικ. 33 : φυλετικές ζώνες

24

_Εξερεύνηση και αποικισμός της Αφρικής Η πρώτη απόπειρα εξερεύνησης της Αφρικής χρονολογείται το 1436, ενώ ο Βάσκο ντα Γκάμα περιπλέει για πρώτη φορά ολόκληρη την ήπειρο στα 1497. Έτσι, για πολλά χρόνια, γνωστές ήταν μόνο οι ακτές, τη στιγμή που η ενδοχώρα εξακολουθούσε να παραμένει ανεξερεύνητη. Άλλωστε οι πρώτοι εξερευνητές δεν ενδιαφέρονταν να δημιουργήσουν αποικίες, αλλά κυρίως βάσεις ανεφοδιασμού. Αργότερα αρχίζει ο συστηματικός αποικισμός της Αφρικής που διήρκεσε αρκετούς αιώνες.

εικ. 34 : ο πορτογάλλος εξερευνητής Βάσκο Ντα Γκάμα

“Με λίγα λόγια η Αφρική άνοιξε τις πόρτες της προς τον έξω κόσμο με καθυστέρηση και όχι όσο θα έπρεπε.” _ Fernand Braudel 21

Πρός το τέλος 19ου αιώνα, στην συνδιάσκεψη του Βερολίνου το 1885, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις μοιράστηκαν τις ελεύθερες εκτάσεις και κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της ηπείρου, δημιουργώντας αποικιακά κράτη, αφήνοντας μόνο δύο ανεξάρτητα έθνη: τη Λιβερία και την ορθόδοξη χριστιανική Αιθιοπία (γνωστή στους Ευρωπαίους ως «Αβυσσινία»). Η αποικιοκρατία από τους Ευρωπαίους θα συνεχιζόταν μέχρι το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, όταν όλα τα αποικιακά κράτη βαθμιαία κατέκτησαν επίσημη την ανεξαρτησία τους. Τα κινήματα ανεξαρτησίας στην Αφρική έκαναν την εμφάνισή τους μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος άφησε τις σημαντικότερες ευρωπαϊκές δυνάμεις αποδυναμωμένες και σε ένα γενικότερο παγκόσμιο κλίμα πολιτικών και κοινωνικών αναταραχών (επανάσταση στην Κούβα τέλος δεκαετίας ’50 Μάης ’68, ) 21

Fernand Braudel, Η γραμματική των πολιτισμών, σελ 195

εικ. 35: χάρτης της αποικιοκρατούμενης Αφρικής, 1910

25

_Μετα-αποικιακή Αφρική Με το τέλος της αποικιοκρατίας στην Αφρική δημιουργήθηκαν καινούρια κράτη, που συνήθως αντιπροσωπεύαν μια βασική φυλή και μερικές πιο μικρές. Αυτό προκαλούσε πάντα μεγάλες φυλετικές αναταραχές με αποτέλεσμα κάθε τόσο να ξεσπούν άγριοι τοπικοί πόλεμοι, που κατέστρεψαν την ούτως ή άλλως αδύνατη οικονομία των χωρών αυτών. Απόδειξη αποτελεί το παλιό Βελγικό Κογκό, η σημερινή Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό που ύστερα από πολλούς και άγριους εμφύλιους πολέμους, διοικείται από μεταβατική κυβέρνηση. Επιπλέον η Νότια Αφρική αν και ήταν μια από τις πρώτες χώρες της Αφρικής που κέρδίσε την ανεξαρτησία της βίωσε ένα καθεστώς φυλετικών διακρίσεων γνωστό ως απαρτχάιντ (στα ολλανδικά διάκριση), από το 1948 έως το 1994. Τα σύγχρονα αφρικανικά κράτη αντιμετωπίζουν προβλήματα πολιτικής αστάθειας, διαφθοράς, έντονης εγκληματικότητας , και απολυταρχισμού. Η πλειοψηφία των αφρικανικών εθνών μετά την ανεξαρτητοποίησή τους, λειτούργησαν ως δημοκρατίες με τη μορφή προεδρικού συστήματος. Εντούτοις, ελάχιστα από αυτά ήταν σε θέση να στηρίξουν τις δημοκρατικές κυβερνήσεις, και τα περισσότερα έπειτα από σειρά χτυπημάτων υπέκυψαν σε στρατιωτικές δικτατορίες. Διάφοροι μετα-αποικιακοί πολιτικοί ηγέτες της Αφρικής ήταν στρατιωτικοί, ανεπαρκώς εκπαιδευμένοι και ανίδεοι σε θέματα διακυβέρνησης τροφοδοτώντας έτσι συνθήκες αστάθειας και εμφύλιων συγκρούσεων. Η πιό καταστρεπτική στρατιωτική σύγκρουση στη σύγχρονη ανεξάρτητη Αφρική ήταν ο δεύτερος πόλεμος του Κονγκό. Μέχρι το 2008, αυτή η σύγκρουση και οι συνέπειες της οδήγησαν στο θάνατο 5.4 εκατομμυρίων ανθρώπων. Επιπλέον η περίοδος του ψυχρού πολέμου, η σύγκρουση μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και Σοβιετικής Ένωσης, καθώς επίσης και οι πολιτικές του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, ενέτειναν την υπάρχουσα ασταθή κατάσταση.

Όταν μια χώρα ανεξαρτητοποιούνταν, συχνά συνασπιζόταν με μια από τις δύο υπερδυνάμεις. Πολλές χώρες στη βόρεια Αφρική έλαβαν σοβιετική στρατιωτική βοήθεια, ενώ άλλες στην κεντρική και νότια Αφρική υποστηρίζαν την Αμερική ή τη Γαλλία ή τις δύο. 12 Τέλος ο ιός του AIDS αποτέλεσε συγκριτικά το μεγαλύτερο και σοβαρότερο πλήγμα στην μετα- αποικιακή Αφρική, επιφέρωντας τεράστιες πληθυσμιακές απώλειες και ανυπολίγιστες συνέπειες. Παρ΄’ολα αυτά ο πληθυσμός της Αφρικής τα τελευταία 40 χρόνια παρουσίασε ραγδαία αύξηση, και συνεπώς είναι σχετικά νέος. Σε μερικά αφρικανικά κράτη το μισό ή και περισσότερο του πληθυσμού είναι ηλικίας κάτω των 25.

Σήμερα, η Αφρική αποτελείται από 53 ανεξάρτητες χώρες, οι περισσότερες από τις οποίες ακόμα φέρουν τα σύνορα από την εποχή της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας. 24 Τα σύγχρονα αφρικανικά κράτη σε μια πρώτη προσπάθεια δικτύωσης και συσπέιρωσής τους δημιούργησαν την αφρικανική ένωση (AU). Είναι μια ομοσπονδία που αποτελείται από τα κράτη όλης της Αφρικής εκτός από το Μαρόκο, η οποία συγκροτήθηκε στις 26 Ιουνίου 2001 με σκοπό την καλύτερη και τελέσφορη συνεργασία και ειρήνη μεταξύ των χωρών της ηπείρου καθώς και τη διαφύλαξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι εκτενείς καταπατήσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων εμφανίζονται ακόμα σε διάφορα μέρη της Αφρικής, συχνά κάτω από την εθελοτυφλία του κράτους. Οι περισσότερες από τέτοιες παραβιάσεις εμφανίζονται για πολιτικούς λόγους, συχνά ως συνεπειες του εμφύλιου πολέμου.

22

Fernand Braudel, Η γραμματική των πολιτισμών, σελ. 231 UNFA, Report, 2007 24 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7924/Africa 23

ο συνολικός αφρικανικός πληθυσμός αυξήθηκε από 221 εκατομμύρια το 1950 σε 1 δισεκατομμύριο το 2009 23

εικ. 36 : το έμβλημα της Αφρικανικής Ένωσης (AU)

Τα νέα αυτά Αφρικανικά κράτη αρχίζουν μέσα από πάρα πολλές δυσκολίες που κληρονόμησαν από την πολύχρονη αποικιοκρατία, να βρίσκουν σταδιακά το δικό τους δρόμο ανάπτυξης. Δε λείπουν φυσικά και οι χώρες εκείνες που βρίσκονται κάτω από μια νέα μορφή αποικιοκρατίας, τη λεγόμενη νεοαποικιοκρατία, που σημαίνει ότι, ενώ είναι φαινομενικά ελεύθερα κράτη, στην ουσία εξαρτώνται άμεσα, τόσο οικονομικά, όσο και πολιτικά, από άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Γενικά, όμως, τα κράτη της Αφρικής ανήκουν στο χώρο των αδέσμευτων κρατών και κάθε χρόνο αποκτούν όλο και μεγαλύτερη πολιτική δύναμη και κάνουν την παρουσία τους όλο και πιο αισθητή σε ολόκληρο τον κόσμο.

26

2.1 Μια γεωγραφική ζωνοποίηση της Αφρικής

Ορίζοντας την Αφρική με ηπειρωτικούς όρους αυξάνεται το επιπέδο ετερογένειας, πράγμα που είναι ούτως ή άλλως σύνθετο ακόμη και αν εξετάζουμε μόνο χώρες τις Βόρειας Αφρικής ή την υποσαχάρια Αφρική. Ένας τρόπος ανάγνωσης αυτής της απέραντης ηπείρου είναι να προσδιοριστούν τα χαρακτηριστικά των περιοχών, που καθορίζονται με γνώμονα την γεωγραφική συνάφεια. Πέρα από την γεωγραφική ανομοιογένεια, η διαφορετικότητα των αφρικανικών χωρών πηγάζει, στην πιό σύγχρονη εκδοχή της, από την αποικιακή τους ιστορία. Η Μοζαμβίκη έχει περισσότερα κοινά με την Ανγκόλα απ’ ό,τι με τη γειτονική Νότια Αφρική, τη Ζιμπάμπουε, και την Τανζανία. Οι γαλλόφωνες χώρες της Κεντρικής Αφρικής έχουν κοινά χαρακτηριστικά με τις αγγλόφωνες της Κεντρικής Αφρικής, καθώς επίσης και με τη γαλλόφωνη Αφρική. Tέλος οι μουσουλμανικές χώρες της Βόρειας Αφρικής έχουν περισσότερα από κοινού με τη Μέση Ανατολή απ’ ό,τι με τις περισσότερες χώρες της νότιας Σαχάρας, πρόβλημα που εμφανίζεται και στις εσωτερικές εντάσεις των χωρών όπως στο Σουδάν και τη Νιγηρία. Η Αφρική είναι μια ήπειρος τεράστιων αντιθέσεων. Μπορούμε όμως να διακρίνουμε 5 αφρικανικές ζώνες. Η διάκριση μεταξύ τους μπορεί να γίνει με βάση το αποικιακό τους παρελθόν (αποικιακή δύναμη, σύστημα νόμων, ημερομηνία και τρόπος ανεξαρτησίας), με βάση τους φυσικούς τους πόρους, τη γεωγραφική τους θέση (παραθαλάσσια/περιτριγυρισμένη από ξηρά), την πολιτιστική σύνθεσή τους (έθνος, θρησκεία), και την πολιτική τους ιστορία (μορφή του κράτους, σημασία στη παγκόσμια πολιτική, φύση του πολιτικού συστήματος). Αυτοί οι παράγοντες έχουν επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο οι χώρες έχουν ενσωματωθεί στη παγκόσμια οικονομία, τις εσωτερικές πολιτικές που έχουν υιοθετήσει και τη θέση που έχουν πλέον, στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Οι γενικεύσεις είναι επικίνδυνες, ωστόσο κοινά χαρακτηριστικά, προβλήματα και τάσεις μπορούν να προσδιοριστούν.

27

εικ. 38 : Aït Benhaddou, “οχυρωμένη πόλη”., Μαρόκο

_Βόρεια Αφρική Βρίσκεται βόρεια της Σαχάρας και εκτείνεται κατά μήκος της ανατολικής ακτής. Η διάκριση μεταξύ της βόρειας και της υπόλοιπης Αφρικής είναι ιστορικά και οικολογικά σημαντική λόγω του εμποδίου που δημιουργείται από τη Σαχάρα, η οποία αποτελεί χαρακτηριστικό όριο προς τον “μαύρο κόσμο”. Από τις μεσογειακές ακτές μέχρι το Σουδάν ο πληθυσμός της βόρειας Αφρικής ανήκει στη λευκή φυλή. Περιλαμβάνει επτά χώρες: Αλγερία, Αίγυπτο, Λιβύη, Μαρόκο, Σουδάν, Τυνησία, και δυτική Σαχάρα. Η Βόρεια Αφρική διατηρούσε πάντα πολιτικούς, οικονομικούς, και πολιτιστικούς δεσμούς με την Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή, καθώς η επικοινωνία και η μετανάστευση προς τη Μεσόγειο ήταν έυκολη. Οι πολιτισμοί της Βόρειας Αφρικής διαμορφώθηκαν από την επηροή που δέθηκε από τη νοτιοδυτική Ασία και την Ευρώπη. Η ισλαμική επηροή στην περιοχή είναι εξίσου σημαντική, και μαζί με τη Μέση Ανατολή, αποτελούν σημαντικό μέρος του αραβικού κόσμου. Είναι η περιοχή στην οποία αναπτύχθηκε ένας από τους σημαντικότερους πολιτισμούς, αυτός της Αιγύπτου. Γνωρίζει από πολύ νωρίς τη γραφή άρα έχει ιστορία και διατηρεί ισχυρούς δεσμούς με τα μεγάλα κέντρα ακτινοβολίας του βορρά, την

_Νότια Αφρική Η περιοχή της νοτίου Αφρικής παρουσιάζει μεγάλη ποικιλομορφία γεωγραφικών χαρακτηριστικών και περιέχει μεγάλες δασικές εκτάσεις, μεγάλα έυφορα λιβάδια, ερήμους, παραλιακές ζώνες αλλά και έντονα ορεινά τοπία και αποτελεί τη μεγαλύτερη πηγή φυσικών πόρων παγκοσμίως (λευκόχρυσος, κοβάλτιο, ουράνιο, χρυσός, τιτάνιο, σίδηρος και διαμάντια).

εικ. 42 : oρυχεία στο Johannesburg

εικ. 39 : οι πυραμίδες της Giza , Αίγυπτος

Ευρώπη, τις χώρες της Μεσογείου και τη δυτική Ασία λόγω εμπορικών συναλλαγών. _Κεντρική Αφρική Η κεντρική περιοχή της αφρικανικής ηπείρου περιλαμβάνει το Μπουρούντι, τη Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, το Chad, τη λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, και τη Ρουάντα. Στην περιοχή υπήρχαν μικρές εθνοφυλετικές ομάδες και πολιτισμοί οι οποίοι δεν ανέπτυξαν γραφή και οι πληθυσμοί ήταν πρωτόγονοι που πάλευαν να κρατήσουν πληθυσμούς της τάξης των 50 κατοίκων ανα km2. Η εποίκηση έγινε κατά διαδοχικά κύματα που αλληλοεπικαλύφθηκαν ή εκτόπισαν το ένα το άλλο. Λόγω γεωγραφικών χαρακτηριστικών υπήρχε πάντοτε μεγάλη δυσκολία πρόσβασης από τον έξω κόσμο και αυτός ο αποκλεισμός εξηγεί την

εικ. 40 : ο καταυλισμός Amboko, νότιο Chad

Η Νότιος Αφρική αποτέλεσε πεδίο δράσης για πολλούς πολιτισμούς και εθνικότητες. Αρχικά εποικήθηκε από γηγενείς πληθυσμούς αλλά το ευρωπαικό αποικιακό της παρελθόν της κληροδότησε έναν σημαντικό πληθυσμό ευρωπαϊκής (Αφρικάνερς,anglo-Αφρικανοί, πορτογάλλοι Αφρικανοί, κ.λπ.) και ασιατικής καταγωγής (ακρωτήριο Malays, Ινδοί, Σιχ, κ.λπ.) σε πολλές χώρες της νότιας Αφρικής. Εώς τον 17ο αιώνα και λόγω δυσκολιών εξάπλωσης της μαύρης Αφρικής προς το νότο, η νότια Αφρική στο μεγαλύτερο ποσοστό της έκτασής της παρέμενε ακατοίκητη. Την περίοδο εκείνη εγκαθίστανται στην περιοχή Ολλανδοί

εικ. 41 : κάτοψη του καταυλισμού προσφύγων Amboko, νότιο Chad, με την νότια επέκταση από τον UNHCR(c)

ύπαρξη μεγάλων κενών ανάπτυξης που δεν καλύφθηκαν πριν την άφιξη και την εγκατάσταση των μεγάλων Ευρωπαίων αποίκων. Κάθε λαός έχει δικούς του τρόπους ζωής κοινωνικές δομές και πολιτισμικές παραδόσεις και οι διαφορές μεγαλώνουν όσο περνά κανείς από την μια άκρη στην άλλη Πλέον η κεντρική ή «Μαύρη Aφρική» διακρίνεται στο εσωτερικό της από ζώνες καταφύγια των ιθαγενών που προβάλλουν αντίσταση σε οποιαδήποτε επηροή απ έξω, ενώ βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με τις πιο ανεπτυγμένες πρωτεύουσες.

εικ. 43 : αντάρτες Μπόερ κατά την διάρκεια του δεύτερου Αγγλο-μπόερ πολέμου στην νότια Αφρική.

28 άποικοι ώστε να δημιουργήσουν δρόμο για την ανατολή και πιο συγκεκριμένα για τις Ινδίες. Το 1815 οι Άγγλοι κατέλαβαν αυτή τη στρατηγική θέση και οι Ολλανδοί (Μπόερς) μετακινήθηκαν προς το βορρά όπου ασχολήθηκαν με την γεωργική παραγωγή και δημιούργησαν μια ανθηρή κτηνοτροφική οικονομία. Έτσι δημιουργήθηκε μια δέυτερη λευκή Αφρική στο νότο. Αφρική που θα συνεχίσει να ευημερεί λόγω των ορυχείων χρυσού και διαμαντιών. Οι περισσότερες πόλεις στο νότο αναπτύχθηκαν εκ νέου κυρίως για να στεγάσουν τους εργαζόμενους στα ορυχεία (Γιοχάνεσμπουργκ) αλλά και στα λιμάνια που χρησιμποιήθηκαν για την μεταφορά των αγαθών στον υπόλοιπο

Μαδαγασκάρης. Το τμήμα αυτό βρισκόταν σε επαφή με την Αραβία και την Ινδική χερσόνησο πολλούς αιώνες π. Χ. και ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τον βορρά αλλά με εντονότερη ίσως την επιρροή από τις αραβικές χώρες. Από τον 7ο αιώνα π. Χ, αναπτύσσονται συνεχείς και έντονες σχέσεις με την Αραβία και την Περσία λόγω της εμπορικής δραστηριότητας, εξαγωγές ελεφαντοστού και χρυσού, καθώς και λόγω δουλεμπορίου το οποίο παρουσίασε άνθηση κυρίως τον 15ο και 16ο αιώνα και κρατησε μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Ποσοτικά θα λέγαμε πως ίσως και να αποτελεί σημαντικότερη αιτία διαρροής πληθυσμού από αυτή των ευρωπαίων αποίκων, αλλά και εδώ για τους ίδιους ακριβώς λόγους. H μεγάλη ακμή για την περιοχή ξεκινά τον 15ο αιώνα με την άφιξη του Βάσκο Ντα Γκάμα κατά το ταξίδι του για την Ινδία και την εγκατάσταση των πορτογάλων στον Ινδικό Ωκεανό πράγμα που τους επέτρεψε να έχουν άμεσες εμπορικές συναλλαγές με την Άπω Ανατολή μέσω θαλάσσης. Μεταξύ του 19ου και 20ου αιώνα, η Ανατολική Αφρική αποτέλεσε σημείο ανταγωνισμού μεταξύ των σημαντικότερων ιμπεριαλιστικών ευρωπαϊκών εθνών της εποχής. Κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής, σχεδόν κάθε χώρα της ανατολικής Αφρικής αποτέλεσε σε διαφορετικό βαθμό μέρος κάποιας ευρωπαϊκής αποικιακής αυτοκρατορίας.

_Δυτική Αφρική εικ. 44 : παραλία στη νότια Αφρική την εποχή του καθεστώτος apartheid

κόσμο (Κέιπ Τάουν). Μετά τον ΄Β Παγκόσμιο Πόλεμο η νότια Αφρική βρέθηκε σε πλήρη αστική και βιομηχανική ανάπτυξη ενώ η μειονότητα των λευκών (3 εκατ. έναντι 10 εκατ. μαύρων) καταφέρνει με την εφαρμογή πολιτικής φυλετικών διακρίσεων (1960, καθεστώς απαρτχάιντ) να διατηρήσει την ισχύ της.

Αναφέρεται στην περιοχή στο τόξο του Νίγηρα και περιλαμβάνει τις παρακάτω 16 χώρες που κατανέμονται σε μια έκταση περίπου 5 εκατομμυρίων km2. Μπενίν,

Μπουρκίνα Φάσο, Ακτή Ελεφαντοστού, Πράσινο Ακρωτήριο, Γκάμπια, Γκάνα, Γουινέα, Γουινέα-Μπισσάου, Λιβερία, Μαλί, Μαυριτανία, Νίγηρας, Νιγηρία, Σενεγάλη, Sierra Leone, Τόγκο. Κυρίαρχη θρησκεία της δυτικής Αφρικής είναι το Ισλάμ (κυρίως στην ενδοχώρα), η κυρίαρχη θρησκεία στις παράκτιες περιοχές της Νιγηρίας,

εικ. 46 : χάρτης του Κόλπου της Γουινέας και του βασιλείου του Benin, 1558

της Γκάνας, και της Ακτής Ελεφαντοστού είναι ο χριστιανισμός, ενώ συνεχίζουν να υφίστανται στοιχεία γηγενών θρησκειών. Η πρώτη αυτοκρατορία της Γκάνα εμφανίζεται από το 800 μ.χ, ενώ το εμπόριο χρυσού ανθίζει, γεγονός που εξηγεί την σχετικά πρώιμη εμφάνιση αστικής ζωής στη ζώνη μεταξύ του Δέλτα του Νίγηρα και του σημερινού Λάγος. Στην περιοχή του Μπενίν που είχε τη φήμη σημαντικού

_Ανατολική Αφρική Εκτείνεται από τη Ερυθρά Θάλασσα και την χερσόνησο της Σομαλίας “το Κέρατο της Αφρικής” στη Μοζαμβίκη, συμπεριλαμβανομένης και της

εικ. 45 : κάρτα εποχής, άφιξη ατμόπολοιου με φορτίο κάρβουνου, Maputo, Μοζαμβίκη

29

Μεγάλα πληθυσμιακά σύνολα γιορούμπα και ίγκμπο, αποτελούν τις δύο πυκνές ομάδες της ισχυρής Νιγηρίας που είναι η πιό πλούσια και πιο πυκνοκατοικημένη χώρα της δυτικής Αφρικής, πράγμα που αποτελεί εξαίρεση καθώς τα κράτη της μαύρης Αφρικής ήταν συνήθως πολύ περιορισμένα σε έκταση, και λειτουργούσαν κυρίως σαν οργανωμένα περάσματα ανάμεσα σε εικ. 47 : γυναίκα της φυλής Yoruba, 1973 / μεγάλες εκτάσεις ζούγκλας

εικ. 48 : η αρχαία πόλη του Benin / εικ. 49 : μεταφορά σκλάβων με το πλοίο “Wildfire” , 1860

καλλιτεχνικού κέντρου, λόγω διασυνδέσεων με το βορρά αλλά και λόγω κλίματος, εξ’ αιτίας της άμεσης γειτνίασης με τον κόλπο της Γουινέας, παρατηρήθηκε από νωρίς μεγάλη πυκνότητα πληθυσμών (περιοχές των Γιορούμπα), στην αστική δομή. Οι πορτογάλλοι έμποροι άρχισαν να εγκαθίστανται κατά μήκος της ακτής το 1445, ακολουθούμενος από τους Γάλλους και τους Άγγλους, ενώ το δουλεμπόριο άρχισε λίγο αργότερα, το οποίο κατά τη διάρκεια των επόμενων αιώνων θα εξασθένιζε την οικονομία και τον πληθυσμό της περιοχής ως τις αρχές του 19ου αιώνα όπου και ξεκινά η περίοδος της μεγάλης αποίκησης από τη Γαλλία και την Αγγλία.

Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, εμφανίστηκαν εθνικά απελευθερωτικά κινήματα σε ολόκληρη τη Δυτική Αφρική και το 1957 η Γκάνα έγινε η πρώτη αποικία που πέτυχε την ανεξαρτησία της ενώ μέχρι το 1974, αυτονομήθηκαν σταδιακά όλα τα κράτη της Δυτικής Αφρικής. Από το τέλος της αποικιοκρατίας, η περιοχή αποτελεί πεδίο βάναυσων συγκρούσεων και συνεχόμενης κρίσης. Μετά την ανεξαρτησία, τα δυτικά αφρικανικά έθνη ταλανίστηκαν από τη διαφθορά και την αστάθεια, εμφύλιους πολέμους πχ. στη Νιγηρία, τη Sierra Leone, τη Λιβερία, και την Ακτή Ελεφαντοστού, και διαδοχικά στρατιωτικά πραξικοπήματα, όπως στη Γκάνα και τη Μπουρκίνα Φάσο. Γι’ αυτό πολλά κράτη μέσα στο γενικό κλίμα πολιτική αστάθειας έχουν αποτύχει να αναπτύξουν τις οικονομίες τους παρά τους πλούσιους φυσικούς πόρους. Το AIDS επίσης αποτελεί μείζον πρόβλημα για την περιοχή συνοδευόμενο από την φτώχεια και την εξαθλίωση. 25

25

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7924/Africa

30

2.2 H Αφρικανική πόλη Σε μια συζήτηση περι πολιτισμού και κουλτούρας ο Braudel αναφέρει πως το ποιό εμφανές εξωτερικό στοιχείο που επιτρέπει σε κάποιον να διακρίνει μια «κουλτούρα» από έναν «πολιτισμό» είναι η ύπαρξη ή απουσία πόλεων. Η πόλη ευδοκιμεί στο επίπεδο των πολιτισμών.

“ H Μαύρη Αφρική, λόγου χάρη, δεν είναι παρά ένα σύνολο από παραδοσιακές κοινωνίες, από κουλτούρες, που έχουν ήδη μπεί στο δύσκολο, και πολλές φορές απάνθρωπο δρόμο που οδηγεί στο πρώτο σκαλοπάτι του πολιτισμού και της σύγχρονης αστικοποίησης. Οι πόλεις της, που έχουν όλη την προσοχή τους στραμμένη προς ό,τι έρχεται απ’έξω και προς οτιδήποτε μπορεί να οδηγήσει σε έναν ομοιόμορφο τρόπο ζωής για όλο τον κόσμο, αποτελούν νησίδες μέσα στο τέλμα της ενδοχώρας τους και δίνουν μια πρώτη εικόνα της μελλοντικής κοινωνίας και του επερχόμενου πολιτισμού .” _Fernand Braudel26 Η Αφρική αποτελεί ιδανικό παράδειγμα για να μελετήσει κανείς την παραπάνω αντίληψη ότι οι Αφρικανικές πόλεις είναι τόσο ετερόκλητες. Τίθεται έτσι το ερώτημα. “Έχει καταφέρει αυτή η ήπειρος, αυτό το μωσαϊκό πολιτισμών, φυλών, θρησκειών να αναπτύξει ένα σύστημα σχεδιασμού της πόλης που να υπερβαίνει αυτές τις επιμέρους δαφορές; Έχει να καταδείξει μια συγκεκριμένη εικόνα στην εφαρμογή ενός παγκόσμιου μοντέλου σχεδιασμού; Και αν ναι ή μάλλον περισσότερο εάν όχι μπορούμε εμείς οι υπόλοιποι να μάθουμε κάτι από αυτό ; “ Οι αφρικανικές πόλεις εξελίχθηκαν στο χρόνο και ποικίλες αλλαγές σημειώθηκαν συντελώντας στην διαμόρφωση της ιστορίας και των χαρακτηριστικών τους. Η ερμηνεία της εξελικτικής διαδικασίας στην Αφρική συνεχίζει να αποτελεί σημείο αντιπαράθεσης και συζήτησης. Παρόλα αυτά, μια χρονολογική ανάλυση της διαμόρφωσης των πόλεων οδηγεί σε μια τυπολογική κατηγοριοποίηση που αποδίδει το φαινόμενο της αφρικανικής πόλης λιγότερο αφηρημένα και αποσπασματικά.

26

Fernand Braudel, Η γραμματική των πολιτισμών, σελ.70

31

_Παραδοσιακές, γηγενείς πόλεις Παραδείγματα παραδοσιακών Αφρικανικών πόλεων αποτελούν οι προαποικιακοί οικισμοί Yoruba στην Νιγηρία και πόλεις Asante στην Γκάνα. Οι αφρικανικές πόλεις Yoruba παρουσιάζουν σχεδιαστικές και οργανωτικές αρχές που προκύπτουν από την πολιτική δομή και άλλες, οικονομικές και κοινωνικοπολιτισμικές παραμέτρους. Το βασιλικό ανάκτορο είχε πάντα κεντρική θέση και χάρην προσεγγισιμότητας προς την αγορά η πόλη παρουσίαζε γραμμική διάταξη. Οι περιοχές κατοικίας των φυλετικών αρχηγών τοποθετούνται περιμετρικά των κεντρικών αυτών λειτουργιών. Όλες αυτές οι περιοχές κατοικίας συνδέονται μεταξύ τους με πεζοδρόμους και δημόσιους κοινωνικούς χώρους με τη μορφή πλατειών, γεγονός που υπογραμμίζει την σημασία του πυρήνα

οικονομία και τα τοπικά ήθη και έθιμα.” Κάποιοι υποστηρίζουν πως το κτισμένο περιβάλλον θα μπορούσε να εξεταστεί ως μοναδικό πολιτισμικό προιόν, με την έννοια ότι εκφράζει ταυτόχρονα τις κοινωνικές σχέσεις που δομούν τις ζωές των ανθρώπων και στην πραγματικότητα λειτουργεί ως χωρικό σύστημα. Αυτό συμβαίνει και στην περίπτωση των παραδοσιακών αφρικανικών πόλεων άσχετα με την κλίμακα και το επίπεδο επιτήδευσής τους.

εικ. 51 : εσωτερική αυλή συγκροτήματος Ashante

εικ. 50 : παραδοσιακό σπίτι Asante, με τέσσερα δωμάτια εικ. 52 : η σχέση με τον περιβάλλοντα χώρο, ιδιωτικό / δημόσιο να διαμορφώνουν την κεντρική εσωτερική αυλή

και της γειτονιάς σαν ένα ενσωματωμένο οργανικά λειτουργικό κέντρο που υπάρχει ακόμα και σήμερα. Η οργάνωση των συγκροτημάτων Yoruba μπορεί να χαρακτηριστεί ως εσωστρεφής με ένα ή περισσότερα προαύλια, απαντώντας έτσι σε ζητήματα αναφορικά με το περιβάλλον και τους κλιματολογικούς παράγοντες. Αυτή η τυπολογία της χωρικής οργάνωσης συναντάται επίσης και σε άλλες γηγενείς αφρικανικές πόλεις. Η ανθρώπινη διάσταση αποκαλύπτεται συνεχώς στη μορφή και τη λειτουργία της πόλης, σύμφωνα με με την άποψη των Odumodu και Chukwuall27, ότι “οι πόλεις πρέπει στο χρόνο και στο χώρο να απεικονίζουν την χωρική οργάνωση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, την 27

Odumodu και Chukwalis, ‘Courtyard Concept in Igbo Traditional Architecture’, N.I.A. Journal, Nigeria,1986

εικ. 53 : ευέλικτη μορφή οργάνωσης παραδοσιακού οικισμού, Yenne, Dakar

32

_ ισλαμικές πόλεις Ισλαμικές πόλεις συναντώνται από τον 7ο αιώνα μ.Χ και σε διάφορα μέρη του κόσμου όπως στην Iσπανία, Συρία, Μικρά Ασία, Ιρακ, Ιράν, Κεντρική Ασία και στην Ινδική χερσόνησο και στη βόρεια και βορειοδυτική Αφρική. Η μορφή των ισλαμικών πόλεων επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τον ισλαμικό νόμο και την ισλαμική θρησκεία καθώς και από την οικονομία, μέσω των εμπορικών συναλλαγών. Αυτές οι επηροές είναι έκδηλες στην χωρική οργάνωση των ισλαμικών πόλεων. Για παράδειγμα στην περίπτωση του Marrakesh στο Μαρόκο, οι κτισμένες περιοχές εντός των τοιχών ήταν συγκεντρωμένες γύρω από ένα τζαμί και κοντά στην κεντρική αγορά , στην επέκταση της περιοχής κατοικίας και σε γραμμική διάταξη και χαρακτηρίζονται από διαφορετικές γεωμετρικές και οργανικές μορφές, προβά λλοντας αντιθέσεις στις αισθητικές και λειτουργικές ποιότητες της πόλης. Οι εμπορικοί δρόμοι ονομάζονται δρόμοι Bazaar ή Souk και αποτελούνται, στο πρώτο επίπεδο από καταστήματα και χώρους εργασίας και στα επόμενα επίπεδα από κατοικίες. Αυτές οι κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες είναι τοποθετημένες στην καρδιά της πόλης, μια ενσωματωμένη οργανική μορφή σε ένα δυναμικό αστικό περιβάλλον με μικτές χρήσεις. Η χωρική οργάνωση μεταξύ των περιοχών κατοικίας αντανακλά τον διαχωρισμό μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου. Το ίδιο συμβαίνει και στο επίπεδο της κατοικίας όπου οι ιδιωτικοί χώροι του σπιτιού στρέφονται προς μια εσωτερική

_πόλεις αγορές, Market towns Ο όρος αναφέρεται στα πρώτα λιμάνια της Ανατολικής Αφρικής ως παραθαλάσσιοι εμπορικοί κόμβοι εξαιτίας των μακροχρόνιων, ιστορικής σημασίας, εμπορικών συναλλαγών με τις αραβικές χώρες, την Κίνα και τον Περσικό Κόλπο και από τα τέλη του 15ου αιώνα με την Πορτογαλία. Κάποιες από αυτές τις παραθαλάσσιες πόλεις όπως η Mombasa, το Lamu, η Ζανζιβάρη, επηρεάστηκαν από την κουλτούρα των ξένων εμπόρων. Η οργάνωση αυτών των πόλεων αντικατοπτρίζει την εμπορική αυτή δραστηριότητα, την παραθαλάσια θέση τους και τις περιβαλλοντικές και εικ. 54 : εμπορικός δρόμος/ souk, Marakesh

αυλή και όχι προς τον δρόμο. Καθαροί χωρικοί διαχωρισμοί παρατηρούνται και όσον αφορά τα θέματα φύλου σύμφωνα με τις επιταγές της ισλαμικής θρησκείας. Η μοναδικότητα αυτών των πόλεων, η σαφήνεια, η δομή και ο χαρακτήρας του αστικού συστήματος είναι μια άμεση μετάφραση, αντανάκλαση των ισλαμικών κοινωνικοπολιτισμικών, θρησκευτικών, οικονομικών και κλιματικών παραμέτρων που καθορίζουν την φυσική μορφή της πόλης.

κλιματικές συνθήκες. Η συνύπαρξη συγκροτημάτων κατοικίας και εμπορίου παραπέμπουν σε δρόμους bazaar που συναντούμε στην ισλαμική πόλη. Παρόλα αυτά οι αρχιτεκτονικές λεπτομέριες και η διακόσμηση είναι ένα αμάλγαμα αραβικών, ασιατικών και τοπικών, παραδοσιακών χαρακτηριστικών. Αυτή η πολυπολιτισμική αρχιτεκτονική και χωρική έκφραση χαρακτηρίζεται ως αρχιτεκτονική Swahili και συμβολίζει τον συνδυασμό και την αφομοίωση των διαφόρων πολιτισμικών επηροών. εικ. 56 : κύρια αρτηρία στην παλιά πόλη, Κάιρο

εικ. 55 : Κάιρο, 1685

33

εικ. 57 : η αγορά Addis Merkato στην Addis Ababa, πρωτεύουσα της Αιθιοπίας (Abyssinia) , 1900. εικ. 58 : shopping-souks, Marrakesh, Μαρόκο εικ. 59 : Nakasero Market, η μεγαλύτερη υπαίθρια αγορά στην Kampala εικ. 60 : Antananarivo, Mαδαγασκάρη

34

_αποικιακές πόλεις Οι αποικιακές πόλεις στην Αφρική ιδρύθηκαν με βάση την αντίληψη των αποίκων για την “γνήσια” πόλη. Έτσι μπορούμε να διακρίνουμε διαφορετικά αρχιτεκτονικά και μορφολογικά στοιχεία από την μια πόλη στην άλλη. Για παράδειγμα το Harare και το Nairobi, που υδρήθηκαν με βάση τα αγγλικά πρότυπα, διαφέρουν από τις “πορτογαλλικές” πόλεις Luanda και Maputo. Γαλλικές επηροές παρατηρούνται στο Dakar και το Abidjan, ενώ το Windhoek και το Dar-es-Salaam παρουσιάζουν γερμανικά χαρακτηριστικά. Η αστική οργάνωση και το νομικό και διοικητικό σύστημα αυτών των πόλεων είναι διαφορετικά όπως διαφορετικοί είναι και οι σχεδιαστικοί κώδικες. Ο David Simon εξηγεί ότι η εμφάνιση των αποικιακών πόλεων μπορεί να χαρακτηριστεί ως η περίοδος όπου εγκαθίσταται ένας αρχικός δομικός σχηματισμός παράλληλα με τον πληθυσμό, την πολιτική οικονομία και την ιδεολογία των αποίκων στο συγκεκριμενο πλαίσιο28. Τα στοιχεία που καθόρισαν την εξελικτική σχέση μεταξύ ευρωπαίων και αφρικανών αντικατοπτρίζονται στην αστική μορφή των αφρικανικών πόλεων σε ποικίλα πλαίσια ως αποτέλεσμα οικονομικού και εμπορικού ελέγχου σε υφιστάμενους οικισμούς και στις αμφιλεγόμενες σχέχεις μεταξύ των αποίκων και των γηγενών πληθυσμών. Η χωρική οργάνωση των αποικιακών πόλεων χαρακτηριζόταν και σε μερικές περιπτώσεις συνεχίζει να χαρακτηρίζεται για τον κοινωνικό και χωρικό αποκλεισμό, διαχωρισμό, τις δομικές ανισότητες που ενίσχυαν φυλετικές και εθνικοπολιτισμικές διαφορές. Η πολιτισμική επικράτηση και η επιβολή ιδεών από τους διάφορους ευρωπαίους αποίκους και οι σχεδιαστικές αρχές βασισμένες στα ιδανικά του μοντέρνου κινήματος για μονολειτουργικές ζώνες, συνεισέφεραν σε τεράστιο βαθμό στα προβλήματα των σημερινών πόλεων. Συγκεκριμένα, αστικά στοιχεία όπως κοινωνικά κέντρα και ζώνες αναψυχής όπως κεντρικά και περιφερειακά πάρκα σε γειτονιές, έχασαν την αρχική τους 28

D. Simon, Cities, Capital and Development, African Cities in the World Economy, London 1992

29

C. Alexander, The City is not a Tree, Architectural Forum, April 1986.

εικ. 61/62 (επάνω) : το τοπίο του Apartheid ο χωρικός διαχωρισμός των φυλετικών ομάδων σε περιοχές κατοικίας διαχωρισμένες με φυσικά όρια, αυτοκινητόδρομους ή buffer zones αποτελούσε πρωταρχικό σχεδιαστικό εργαλείο της κυβέρνησης του aparheid τη δεκαετία 1950 εικ. 63/ 64(κάτω) : παράλληλες ζωές το μετα-apartheid τοπίο νέων κατοικιών στο Johannesburgδημιουργεί ένα ασυνεχές περιβάλλον από περιτειχισμένα συγκροτήματα με φράχτες ασφαλείας και φρουρούμενες πύλες

σημασία και ταυτότητα και κατέληξαν να αποτελούν πυρήνες εγκληματικότητας. Για παράδειγμα το κεντρικό πάρκο του Nairobi βρίσκεται σε μια περιοχή που λειτουργεί μόνο κατα τη διάρκεια της ημέρας και είναι αδύνατον να ενσωματωθεί στο αστικό περιβάλλον. Παρά το γεγονός ότι τέτοια πάρκα συμβάλουν στην οπτική ποιοτική αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος δεν εκπληρώνουν πλέον τον ρόλο τους ώς πυρήνες κοινωνικόποίησης και αναψυχής. Ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα προβλήματα που παρουσιάζουν οι αποικιακές πόλεις είναι ότι ο πυρήνας, το κέντρο της πόλης λειτουργεί ως επιχειρηματικό εμπορικό και διοικητικό κέντρο και στερείται συνομιλίας με τις υπόλοιπες λειτουργίες της πόλης. Ο Christopher Alexander υποστηρίζει29 ότι οι λειτουργίες της πόλης πρέπει να επικαλύπτονται, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για πολυλειτουργικές έναντι των μονολειτουργικών ζωνών που στερούνται ποικιλομορφίας και δομής. Αυτά και άλλα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σημερινές πόλεις πηγάζουν από την εμπειρία της αποικιοκρατίας και καθιστούν την ανάγκη για αναζήτηση λύσεων στα προβλήματα των μετα-αποκιακών πόλεων, επιτακτκή.

35

_σύγχρονες / μετα-αποικιακές πόλεις. Η τυπολογία που επικρατεί στις σύγχρονες αφρικανικές πόλεις είναι ένα μίγμα της παραδοσιακής πόλης, της ισλαμικής πόλης, της αποικιακής πόλης και της ευρωπαΪκής πόλης . Τέλος παρατηρείται και η ύπαρξη της υβριδικής πόλης, στην οποία τα αστικά χαρακτηριστικά είναι σε μεγάλο βαθμό ενσωματωμένα και όχι απλά αντιπαραβαλλόμενα ή απλώς συνυπάρχουν. Πολλές πόλεις κινούνται προς αυτή την κατεύθυνση μεταξύ αυτών η Addis Ababa, το Ibadan, το Lagos, το Kumasi, το Dar-esSalam, η Kampala και το Οuagadougou. Οι σύγχρονες αφρικανικές πόλεις συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν προβήματα που κληρονόμησαν από την αποικιοκρατία και το καθεστώς apartheid και σχεδιαστικές αρχές που βασίζονταν στην κυριαρχία, την επικράτηση της δύναμης και στην επιβολή υποκινούμενων ιδεών για το πώς θα έπρεπε να είναι οι αφρικανικές πόλεις.

εικ. 65 : Λάγος, 1970

εικ. 66 : Καμπάλα, 1970

Η προφανής απάντηση στην ερώτηση που τέθηκε στην αρχή του κεφαλαίου είναι φυσικά αρνητική. Δεν υπάρχει μια ομογενής αφρικανική ψυχή που να νοιώθει την ανάγκη να εκφραστεί διαμέσου μιας χωρικής οργάνωσης σε αστικό επίπεδο (όπως συνέβη στην Ευρώπη με το παράδειγμα των μεσαιωνικών πόλεων, ή στην Αμερική με την τάση για συνεχή επέκταση προς τη δύση και την έννοια της ιδιοκτησίας). Σημαντικό είναι το γεγονός ότι στην προκειμένη περίπτωση δεν υπάρχουν ούτε τα χρήματα αλλά ούτε και οι κλιματικές συνθήκες που θα δικαιολογούσαν επενδύσεις τέτοιας κλίμακας. Οπότε η έννοια “αφρικανική πόλη” δεν υφίσταται. Εκτός και αν ορίσουμε την “πόλη” όχι πια με υλικούς όρους αλλά ώς δίκτυο σχέσεων20. Σε αυτό το δίκτυο αλληλεξαρτούμενων πολιτισμών, οι άνθρωποι γνωρίζοντας ελάχιστα την δυτική αντίληψη ενός ουδέτερου δημόσιου σκηνικού για ατομική δράση δεν υπάρχει καμία πραγματική ανάγκη ή ακόμα και θεωρητική αιτιολόγηση της όποιας μορφής. Αλλά σ’ αυτό το έντονο κοινωνικό δίκτυο, αυτή εικ. 67: danfo ταξί, Λάγος Νιγηρία

30

Ole Bouman, Urbafrique, Archis, σελ 6.

την αλυσίδα πολιτισμών, θρησκευτικών τελετουργιών, οι μνήμες, η έννοια της οικογένειας, η γραφειοκρατεία, όλων των ειδών οι συναλλαγές και η τοπική μαφία έχουν δική τους χωρική υπόσταση. Συνοψίζοντας μπορούμε να κάνουμε λόγο μόνο για ένα συνολικό αφικανικό μοτίβο. Η Αφρική με την κοινωνική και χωρική κατάτμηση που την χαρακτηρίζει βρίσκεται επίσης σε μια εποχή μεταστροφής από την αποικιοκρατία στην παγκοσμοιοποίηση. Τυπολογίες που σχετίζονται με παλιές φυλετικές διαμάχες αναμειγνύονται με την υπερσύγχρονη ανάπτυξη του παγκόσμιου εμπορίου. Η συνακόλουθη, συνεχώς μεταβαλλόμενη, αλληλεπίδραση των αστικών παραμέτρων, απλά δεν υπόκειται σε καμία χωρική οργάνωση ή σε πραγμάτωση κάποιας θεσμικής σχεδιαστικής πρακτικής εφαρμογής. Δεν υπάρχει καμία επιστημονική μέθοδος, καμία αρχή, καμία συναρπαστική διαχρονική ιδεολογία και, καμία μνήμη αρκετά ισχυρή για να παράξει αστικά μοτίβα. Παρόλα αυτά οι πόλεις συνεχώς αναπτύσσονται.

36

2.3 Αστική Αύξηση / Urban growth Όπως αναφέρθηκε στο πρώτο κεφάλαιο, ο 21ος αιώνας χαρακτηρίζεται ως ο αιώνας της αστικοποίησης. Υπάρχει όμως μεγάλη διαφορά μεταξύ urbanization, urban growth και urban development ***. Και αυτή η διαφορά δεν είναι αυτή τη στιγμή πουθενά μεγαλύτερη από ότι στην Αφρική. ***urban growth _ αστική αύξηση, μεγέυθνση, αναφέρεται στην απόλυτη αύξηση του μεγέθους του αστικού πληθυσμού ***urbanization_ αστικοποίηση, αστική ανάπτυξη, αναφέρεται στην σχετική αλλαγή των αναλογιών και της κατανομής ανθρώπινων πληθυσμών από την ύπαιθρο στις πόλεις. ***urban development_ αναφέρεται στην στην εξέλιξη των αστικών δραστηριοτήτων που επιφέρουν οικονομική κυρίως ανάπτυξη

Ενώ τα φαινόμενα αυτά μπορούν να συνυπάρχουν, μπορεί να παρατηρηθεί αστική αύξηση χωρίς κατ΄ανάγκη να υπάρχει αστικοποίηση ή αστική ανάπτυξη και αντιστρόφως.

Ο Marx διαφοροποίησε τη αύξηση από την ανάπτυξη μόνο επειδή θέλησε να αποφύγει οποιαδήποτε σύγχυση μεταξύ της ποσότητας και της ποιότητας. Αλλά για τον Μάρξ η αύξηση (ποσοτική) και η εξέλιξη (ποιοτική) της κοινωνίας θα μπορούσαν και θα έπρεπε να γίνουν ταυτόχρονα. Δυστυχώς η ιστορία δείχνει ότι τα πράγματα δεν είναι έτσι. Αύξηση μπορεί να εμφανιστεί και χωρίς ανάπτυξη και μερικές φορές η ανάπτυξη μπορεί να προκύψει χωρίς αύξηση.31 Ασχέτως τυπολογίας οι περισσότερες σύγχρονες αφρικανικές πόλεις είναι περίπλοκες σε μορφή και παρουσιάζουν κατα συνέπεια περίπλοκα προβλήματα. Μετά από αιώνες συνεχόμενης διαρροής και υποβάθμισης του ανθρώπινου στοιχείου προς όλες τις κατευθύνσεις32, ο αστικός πληθυσμός της Αφρικής αυξάνει με γρήγορους ρυθμούς ως αποτέλεσμα της εσωτερικής μετανάστευσης αλλά και λόγω φυσικής αύξησης.

31 32

εικ. 68 : Luanda, Angola, 2003

Το αποτέλεσμα αυτής της αστικής πληθυσμιακής αύξησης είναι η αύξηση της αστικής φτώχειας, της ανεργίας, η έλλειψη επαρκούς κατοικίας, η αστική παρακμή, περιβαλλοντική ρύπανση και υποβάθμιση των υπηρεσιών και των υποδομών. Νέοι κάτοικοι συνεχίζουν να καταφθάνουν στις πόλεις σε αναζήτηση καλύτερων ευκαιριών και δημιουργούν πρόχειρα, ανεπίσημα καταλήματα, η συγκέντρωση οικονομικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων οδηγεί στην αύξηση της αξίας της γής στο κέντρο της πόλης και οδηγεί σε γενική εξαχρείωση, υποβάθμιση και κατακερματισμός του αστικού περιβάλλοντος και της αστικής δομής. Αν κάποιος εξετάσει την Αφρική μέσα από το πρίσμα των υπαρχόντων αρχών ή απόψεων για την φύση της πόλης το μόνο που θα αντικρίσει είναι χάος και συνεχόμενη κρίση.

Henry Lefebvre, The Urban Revolution, σελ 168

”προς τις ισλαμικές χώρες, για την πραγματοποίηση εργασιών που ξεπερνούσαν τις δυνατότητες του διαθέσιμου ανθρώποινου δυναμικού, αλλά διαβολικές διαστάσεις παίρνει τον 16ο αιώνα την εποχή δηλαδή που η ευρώπη προσπαθεί να αξιοποιήσει την αμερικανική ήπειρο αλλά μόνη της δεν επαρκεί για να φέρει σε πέρας το τεράσιο αυτο έργο. Από το 1500 εώς το 1850 υπολογίζεται ετήσιος μέσος όρος μετακίνησης 60.000 δούλων”. Χαρακτηριστικά ο Β,Λ Κάμερον αναφέρει “η Αφρική αιμοραγεί απ όλους της τους πόρους” (Braudel. 2003)

37

2.4 Aστικοποίηση στην Αφρική

Στις μέρες μας, η αφρικανική ήπειρος είναι συνολικά η λιγότερο αστικοποιημένη σε σύγκριση με τον υπόλοιπο κόσμο γι’ αυτό και αποτελεί ιδανικό παράδειγμα για να μελετήσει κανείς την αρχή της αστικοποίησης. Σε πολλές περιοχές της αφρικανικής ηπείρου, η ανάπτυξη των πόλεων ανήκει στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν. Παραδείγματος χάριν, το 2001 οι αστικοί κάτοικοι στην Ανατολική Αφρική αποτέλεσαν μόνο 25% του πληθυσμού, ποσοστό συγκρινόμενο με το 70% στον υπόλοιπο κόσμο. Οι τρέχουσες εκτιμήσεις των Ηνωμένων Εθνών προβλέπουν ότι ο μισός αφρικανικός πληθυσμός μέχρι το 2025 θα ζεί σε αστικές περιοχές, και ότι μέχρι το 2030 το ποσοστό θα αυξηθεί επιπλέον σε 52.9% ή 787 εκατομμύρια.

Ποιά δύναμη όμως συντηρεί το φαινόμενο αυτό; Κατ’ αρχάς, παρατηρείται έντονη, οικονομικά υποκινούμενη, αγροτικήαστική μεταναστεύση, καθώς οι άνθρωποι αναζητούν καλύτερες ευκαιρίες για εκπαίδευση και εργασία. Δεύτερον, ακόμη και οι αγροτικές περιοχές, έχουν εξελιχθεί σε μικρές ή μεσαίες πόλεις και έχουν συγχωνευτεί με τις μεγαλύτερες πόλεις δημιουργώντας μεγάλα αστικά συγκροτήματα. Το 1950, στην αφρικανική

για να υποστηρίξουν τους μεγάλους εισερχόμενους πληθυσμούς. Οι διοικητικές αρχές ήταν συχνά ανίκανες να διαχειριστούν την ταχεία ανάπτυξη των νέων περιοχών εγκατάστασης του πληθυσμού και την επέκταση των φτωχογειτονιών. Επιπλέον, οι λιμνάζουσες και παρακμάζουσες οικονομίες οδήγησαν στη μείωση της ποιότητας του αστικού περιβάλλοντος, επηρεάζοντας την ποιότητα ζωής αλλά και την ποιότητα των βασικών υπηρεσιών, συμπεριλαμβανομένης της κατοικίας και των υπηρεσιών υγείας. Κατά συνέπεια, το νέο αστικό περιβάλλον παρουσιάζει σημαντική ανομοιογένεια όσον αφορά το βαθμό ανάπτυξής του. Ανεπτυγμένα κέντρα πόλεων περιβάλλονται συχνά από ανεπίσημους και ανεπαρκώς εξοπλισμένους οικισμούς που φιλοξενούν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Έτσι προκύπτει η κοινή καταθληπτική εικόνα που τείνει να στοιχειώνει την “αφρικανική πόλη”. Ο AbouMaliq Simone σε ένα πρόσφατο βιβλίο για την αστική Αφρική γράφει: “Είναι αλήθεια ότι οι αφρικανικές πόλεις αποτελούν καταφύγιο γι΄αυτούς για τους οποίους η επιβίωση στις αγροτικές περιοχές δεν ήταν πλέον δυνατή. Όπως επίσης αλήθεια είναι ότι οι πόλεις απεικονίζουν την περιθωριοποίηση που προκαλεί μια αστικοποίηση που δίνει έμφαση στην σημασία του κεφαλαίου και τη τεχνολογική καινοτομία. Το κόστος αυτής της ιστορίας είναι υψηλό» 34

ήπειρο δεν υπήρχε ούτε μια μεγαλούπολη. Εξήντα χρόνια αργότερα υπάρχουν 43 μεγαλουπόλεις, που αντιπροσωπεύουν το 11.9% του αφρικανικού πληθυσμού. Υπολογίζεται ότι μέχρι το 2015 περισσότερες από 100 πόλεις στην αφρικανική ήπειρο θα έχουν πληθυσμό τουλάχιστον 500.000, και περισσότερες από τις μισές εξ’ αυτών θα αριθμούν περισσότερο από ένα εκατομμύριο κατοίκους. Στην Αφρική, οι περισσότερες πόλεις αναπτύχθηκαν ως αποικιακά διοικητικά ή εμπορικά κέντρα παρά τις βιομηχανικές και εμπορικές ζώνες που δημιουργήθηκαν 33/34

AbdulMaliq Simone, On the Worldling of African Cities, 2001

εικ. 69 : συγκέντρωση του αστικού πληθυσμού της Αφρικής

38 Θέτωντας ως βάση την δεδομένη άποψη για την αποτυχημένη αστική διακυβέρνηση και τον ελλειπή προγραμματισμό, θα μπορούσαμε να επικεντρωθούμε στα χαρακτηριστικά των σύγχρονων αφρικανικών πόλεων, όπως αυτά προκύπτουν από τις προκλήσεις που θέτει η έντονη αστικοποίησή τους. Κύριο χαρακτηριστικό αποτελεί η ανεπισημότητα (informality), αναφερόμενη στις στρατηγικές, τους κανονισμούς, τα όργανα που αναπτύσσονται “έξω από το κράτος”. Η ανεπισημότητα αναφέρεται τόσο στον τομέα της οικονομίας, της πολιτικής αλλά και των κοινωνικών σχέσεων, ενώ οι παραγ κουπόλεις (slums) αποτελούν τη φυσική έκφραση όλων των παραπάνω στην παραγωγή του αστικού χώρου. Μια πρόσφατη έκθεση των Ηνωμένων Εθνών δηλώνει ότι: “Στη υποσαχάρια Αφρική, η αστικοποίηση έχει γίνει συνώνυμη με την αύξηση των παραγκουπόλεων, 72 % του αστικού πληθυσμού της περιοχής ζουν σε συνθήκες παραγκούπολης, έναντι 56% στη Νότια Ασία»35. Για μερικούς, η αστική ζωή είναι ένα στάδιο για έναν επιθυμητό και όλο και περισσότερο αφρικανοποιημένο νεωτερισμό. για άλλους, σημαίνει το να ανήκεις σε ένα αστικό “quartier” παρά σε μια πόλη και για κάποιους τρίτους, μια βάση στην πόλη είναι μια ευκαιρία να συγκεντρώσουν πόρους για μια μελλοντικά καλύτερη ζωή ή καλύτερες ευκαιρίες

εικ. 71 : Ibadan, 2004

για τις επερχόμενες γενιές. Όσο αυξάνουν οι εκτάσεις ανεπίσημων οικισμών στην πόλη άλλο τόσο αυξάνεται το αίσθημα ανασφάλειας και η ανάγκη για προστασία. Καθώς τα ρεύματα μετανάστευσης από τις αγροτικές περιοχές συνεχίζονται και το αίσθημα ανασφάλειας και αβεβαιότητα στις πόλεις αυξάνει, η έξοδος της μεσαίας τάξης προς τα προάστια αποτελεί γεγονός. Αυτές οι νέες γειτονιές συλλογικά φέρνουν την ετικέτα των προαστίων φρουρίων -fortress suburbia - ετερόκλητα patchworks αυτοάμυνας, δημιουργώντας συνθήκες διαιρεμένης πόλης και γκέτο.

εικ.72 :walled city, Brickfields, Johannesburg

εικ. 70 : οικονομικό περιοδικό, Bussiness in Africa, Ιούλιος/ Αύγουστος 2001

Οι όροι με τους οποίους οι Αφρικανικές χώρες αλληλεπιδρούν με τη παγκόσμια οικονομία και ο τρόπος που αυτές έχουν αναπτυχθεί με την πάροδο του χρόνου είναι ένας σημαντικός, αλλά όχι ο μόνος, παράγοντας που καθορίζει τα μοτίβα αστικοποίησης στις αφρικανικές πόλεις. Το

κληρονομημένο αποικιακό μοντέλο αστικοποίησης, διαμορφωμένο έτσι ώστε να εξυπηρετεί την εκμετάλλευση πόρων αλλά και να επιτυγχάνει διοικητικό και πολιτικό έλεγχο, αναπτύχθηκε από την αρχή σε τμήματα της ηπείρου και σε περιπτώσεις επικάλυψε παλαιότερα μοτίβα αστικής ανάπτυξης. Οι υποδομές, τα λιμάνια, οι μεγάλης κλίμακας ευρωπαϊκές εμπορικές περιοχές και περιοχές γεωργικής καλλιέργειας, τα ορυχεία, και οι δρόμοι μεταφορών που τα συνδέουν αποτελούν μέρος αυτής της κληρονομιάς.

35

Η συνεχής έλξη αγροτικών μεταναστών, σε ένα πλαίσιο στο οποίο οι φιλελεύθερες πολιτικές είχαν καταστροφικές συνέπειες στη δημόσια και στη μεγάλης κλίμακας απασχόληση στον ιδιωτικό τομέα καθώς και στις αμοιβές, έκανε τα πραγματα ακόμη πιο περίπλοκα. Επιπλέον, τα αστικά συστήματα διαχείρισης αποδείχτηκαν ανίκανα να συμβαδίσουν με τις ανάγκες για υποδομές και σε πολλές περιπτώσεις σχεδόν κατέρρευσαν. Η συνεχής αγροτική-αστική μετανάστευση σε ένα πλαίσιο τόσο δυσμενών συνθηκών δημιουργεί αμφιβολίες για την ισχύ των προηγούμενων προτύπων μετανάστευσης και αστικής οικονομίας. Η εμπειρία των πόλεων όπως το Λάγος και η Kinshasa, δείχνει ότι είναι μη ρεαλιστικό να αναμένεται οποιαδήποτε επιβράδυνση στα ποσοστά αστικής πληθυσμιακής αύξησης. Και καθώς οι οικονομίες αρχίζουν να συνέρχονται, ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης παγκόσμιας ζήτησης για τα προϊόντα της Αφρικής ή των πολιτικών διαρθρωτικής προσαρμογής, οι πόλεις είναι πιθανό να αναπτύσσονται ακόμη γρηγορότερα.

UNFA, Unleashing the potential of urban growth, State of world population, 2007

39

Συνοψίζοντας Τα τελευταία χρόνια σειρά μελετών ασχολούνται με την αφρικανική ήπειρο και ερευνώντας τα φαινόμενα αστικής πληθυσμιακής αύξησης και την ιδιομορφία των αφρικανικών αστικών μορφών, από το Λάγoς και την Kinshasa μέχρι το Γιοχάνεσμπουργκ36. Οι μελετητές επιμένουν, πως δεν ωφελεί να αντιμετωπίζει κανείς τις πόλεις αυτές ώς παθογενείς ή αποτυχημένες, αν και πολλές χαρακτηρίζονται από ακραίες συνθήκες εξαθλίωσης και φτώχειας. Από μια μακροσκοπική ματιά είναι σαφές ότι ο αστικός σχεδιασμός στην εφαρμογή του είναι στις περισσότερες αφρικανικές μητροπόλεις κατά ένα μεγάλο μέρος απών ή ατελέσφορος. Αλλά αυτοί οι ίδιοι μελετητές εστιάζουν στο γεγονός ότι, παρά τις καταρρέουσες υποδομές και τους φτωχούς πληθυσμούς, οι αφρικανικές μητροπόλεις όλως περιέργως λειτουργούν, οι περισσότερες συχνά μέσω της ανεπίσημης απασχόλησης και ανταλλαγής καθώς και άτυπων δικτύων συνεργασίας και επικοινωνίας, που είναι συνήθως δυσδιάκριτα στον έξω κόσμο.

36

εικ. 73: hidden city, “ανεπίσημοι” κάτοικοι, Johannesburg

Με άλλα λόγια, οι πληθυσμοί σε μια προσπάθεια επιβίωσης εφευρίσκουν στρατηγικές, αναζητούν καταφύγιο και παράγουν μορφές αστκής ζωής, ανακαλύπτοντας συνεχώς και εξασφαλίζοντας πόρους για την κοινότητα μέσω εκτεταμένων κυκλωμάτων κοινωνικής πάλης. Η σημασία αυτών των μελετών πρόκειται να καταδείξει πώς ο αυξανόμενος αστικός πληθυσμός σε μια εποχή που οι “ειδικοί” αποτυγχάνουν να αντιμετωπιστούν επαρκώς τις μεγάλες αστικές αλλαγές, μπορεί να παράξει τον χώρο στον οποίο δρά και οργανώνεται. Η έννοια της αστικής αλλαγής όχι απλά ως έκφραση της ανάγκης για στέγαση ή χωρική αποτύπωση της οικονομικής ανάπτυξης αλλά με την ίδια την πόλη ως πλατφόρμα αλλαγών, υπογραμμίζοντας την ανθεκτικότητα και την προσαρμοστικότητα που επιδεικνύουν οι αφρικανικές πόλεις, ιδιότητες που στηρίζουν την τοπική επιβίωση. Με αυτήν την έμφαση στη διαδικασία της αλλαγής, η αστική ζωή γίνεται αντιληπτή πέρα από τον τόπο και όχι ως μια ιστορική διαδικασία ή μια σειρά πολιτικών που πήγε στραβά, αλλά ως η επιθυμία και η αποφασιστικότητα των αστικών Αφρικανών κατοίκων να βρούν τον δικό τους τρόπο.

The endless city / biennale di venezia:cities architecture and society / biennale rotterdam: visionary power / urban transformations / city edge / Mutations

40

Κεφάλαιο 3o “African cities operate as a platform for people to engage in processes and territories elsewhere.” _AbdulMaliq Simone

Το Λάγος / The Lagotian “Το φαινόμενο της αστικοποίησης στην Αφρική μπορεί να γίνει κατανοητό μέσα από τη μελέτη των παραδειγματικών διεθνοποιημένων ποιοτήτων του Λάγος, και τεκμηριώνεται μέσα από οργανωτικές μορφές απόλυτης διάχυσης, ευελιξίας και ανεπισημότητας, καταδεικνύοντας ότι το Λάγος «λειτουργεί» με έναν τρόπο πιο πλήρη από τις λεγόμενες σύγχρονες πόλεις όπως το Λος Άντζελες, το Χιούστον, το Τόκιο και το Λονδίνο” 37 Σύμφωνα με στοιχεία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, το Λάγος αποτελέι την ταχύτερα αναπτυσσόμενη πόλη του κόσμου. Τα στοιχεία ωστόσο που διαθέτουμε για το Λάγος είναι περιορισμένα, αναφέρομαι κυρίως στα τελευταία τριάντα χρόνια, εξαιτίας των πολιτικών συνθηκών στη χώρα . H ιδιατερότητα όμως που εμφανίζει ο τρόπος ανάπτυξής του -….αλλιώς- , καθιστά το Λάγος ενδιαφέρον αντικείμενο ανάλυσης και αναφορά στην σύγχρονη αφρικανική πόλη. Από όλες τις mega cities του κόσμου το Λάγος είναι ίσως η λιγότερο γνωστή. Πως λειτουργεί μια τόσο μεγάλη αλλά ταυτόχρονα τόσο φτωχή πόλη, μια πόλη σχεδόν αποκομμένη από το παγκόσμιο σύστημα; Το πιο εντυπωσιακό στην περίπτωση του Λάγος είναι ότι δεν θα λειτουργούσε αν δεν είχε «εκμοντερνιστεί» σύμφωνα με την συμβατικό όραμα για την σύγχρονη πόλη τη δεκαετία του ΄70. Η πόλη έχει υποδομές, γέφυρες, μεγάλους κόμβους κυκλοφορίας σε μια ιδιαίτερη μετάφραση του οράματος για την πρωτεύουσα μιας ανεξάρτητης αφρικανικής πόλης. Έτσι το Λάγος, λόγω της παλαιότερης εξάρτησης της εθνικής οικονομίας από το πετρέλαιο, είναι μια πόλη πλούσια, αλλά οι πολίτες της είναι φτωχοί αλλά καταφέρνουν να επιβιώνουν και μάλιστα με εντυπωσιακό τρόπο, χωρίς καμία θεσμική οργάνωση. Λόγω της ανεπάρκειας των θεσμών της πόλης , οι κάτοικοι παίρνουν πωτοβουλίες και αυτοοργανώνονται. Το Λάγος είναι μια πόλη μεγάλων αντιθέσεων. Έχει όλα εκείνα τα χαρατηριστικά μιας σύγχρονης πόλης, δρόμους ουρανοξύστες, αλλά είναι η έννοια της «ανεπισημότητας» κυριαρχεί, τόσο στον τομέα της οικονομίας όσο και στην οργάνωση του χώρου της πόλης. Παράδειγμα αποτελούν αυτοοργανούμενες και αυτοδιαχειριζόμενες ενότητες όπως αυτή της διεθνούς αγοράς ηλεκτρονικών ειδών Alaba - ο μεγαλύτερος εισαγωγέας ηλεκτρονικών στην Αφρική με 50.000 εμπόρους και περίπου 2 δισεκατομμύρια τζίρο ετησίος αλλά δεν έχει υποδομές. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί θα προσπαθήσουμε μέσα από μια σύντομη ανδαρομή στα σημαντικότερα γεγονότα που επηρέασαν την οικονομία και την αστική ζωή της πόλης , σε συνδιασμό με τη σύγχρονη ανάγνωση του Rem Koolhaas και του μεταπτυχιακού προγράμματος του πανενιστημίου Harvard να περιγράψουμε και να κατανοήσουμε το φαινόμενο της εκρηκτικής και καινοφανούς εξέλιξης της πόλης του Λάγος.

37

Simon Bekker, Diversity in post-colonial cities of Africa, University of Stellenbosch, South Africa, 2002

41

Παράρτημα II

Το Λάγος βρίσκεται στην νοτιοδυτική Νιγηρία, στο Κόλπο της Γουινέας και αποτελεί το πιο πυκνοκατοικημένο αστικό συγκρότημα της χώρας. Αυτή τη στιγμή υπολογίζεται πως είναι η δεύτερη ταχύτερα αναπτυσσόμενη πόλη της ηπείρου (7η ταχύτερα αναπτυσσόμενη στον κόσμο) Όντας πρωτεύουσα της Νιγηρίας στο παρελθόν, το Λάγος είναι μια τεράστια μητρόπολη που δημιουργήθηκε πάνω σε νησιά διαχωρισμένα από κολπίσκους, όπως το Lagos Island, που πλαισιώνουν το νοτιοδυτικό άνοιγμα της λιμνοθάλασσας του Λάγος. Αρχικά εκτεινόταν στην ηπειρωτική χώρα δυτικά της λιμνοθάλασσας ενώ το αστικό συγκρότημα, συμπεριλαμβανομένου των Ikeja και Agege, έχει τώρα επεκταθεί περισσότερα από 40 χλμ βορειοδυτικά του Lagos Island. Η πόλη αποτελεί το διοικητικό και οικονομικό κέντρο της χώρας και οι βιομηχανικές δραστηριότητές της περιλαμβάνουν κατασκευές σιδηροδρόμων, συναρμολόγηση οχημάτων, επεξεργασία τροφίμων, κατασκευή μεταλλικών προϊόντων, κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων, ποτών, χημικών ουσιών, φαρμακευτικών ειδών, σαπουνιού, και επίπλων. Διαθέτει το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας, διεθνές αεροδρόμιο και αποτελεί εθνικό κόμβο μεταφορών, τερματικό σταθμό δρόμων και σιδηροδρόμων. Το Λάγος, παλαιά πόλη Yoruba, εμφανίστηκε κατά τον 15ο αιώνα και αναπτύχθηκε ως εμπορικό κέντρο και λιμάνι. Από το 1820 έως ότου έγινε βρετανική αποικία, ήταν πασίγνωστο κέντρο δουλεμπορίου. Το 1861 η πόλη προσαρτήθηκε στη Μεγάλη Βρετανία και το 1906, το Λάγος ενώθηκε με το βρετανικό προτεκτοράτο της νότιας Νιγηρίας, ενώ το 1914, όταν νότια και βόρεια Νιγηρία συγχωνεύθηκαν, έγινε μέρος της μικρής παράκτιας αποικίας της Νιγηρίας. Το 1954 το μεγαλύτερο τμήμα της αποικίας συγχωνεύθηκε με το υπόλοιπο της χώρας, αλλά το Λάγος παρέμεινε ανεξάρτητη ομοσπονδιακή περιοχή. Από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι την ανεξαρτησία το 1960, το Λάγος ήταν το κέντρο του Νιγηριανού Εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος. Από την ανεξαρτησία έως το 1991, αποτέλεσε πρωτεύουσα της Νιγηρίας, ενώ έπειτα η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε στην Abuja, αν και μερικά κυβερνητικά τμήματα παραμένουν στο Λάγος. Το Λάγος σήμερα, είναι το εμπορικό και επιχειρηματικό κέντρο της Νιγηρίας και όλοι οι τομείς της οικονομίας αντιπροσωπεύονται εδώ. Η σύγχρονη εικόνα της πόλης είναι το αποτέλεσμα συγκέντρωσης φυλών και από τις 36 πολιτείες της Νιγηρίας με αποτέλεσμα να έχει έντονο το εθνικό στοιχείο ενώ ταυτόχρονα μέσω των οικονομικών δραστηριοτήτων προσανατολίζεται διεθνώς περισσότερο από τις υπόλοιπες αφρικανικές πόλεις.

εικ. 74 : H γεωγραφική θέση του Λάγος στην Νιγηρία

42

H δεκαετία του 70 Σταθμό στην ιστορία της εξέλιξης και ανάπτυξης της πόλης αποτέλεσε τόσο η επίτευξη της εθνικής ανεξαρτησίας αλλά και η ιδιαίτερη οικονομική άνθηση που γνώρισε την δεκαετία του ‘70. Η Νιγηρία ανεξαρτητοποιήθηκε τη δεκαετία του ’60 ενώ μια δεκαετία αργότερα παρατηρήθηκε μια τεράστια άνοδος στην εθνική παραγωγή και στο εθνικό εισόδημα. Για να μιλήσει όμως κανείς για την δεκαετία του ‘70 στην Νιγηρία πρέπει να λάβει υπόψην τις παγκόσμιες συνθήκες την περίοδο αυτή. Περίοδο που χαρακτηρίζεται από την άνοδο της τιμής του πετρελαίου αλλά και μετέπειτα από την πετρελαϊκή κρίση. Μια περίοδος ανεξέλεγκτης κερδοσκοπίας από μέρους των μηχανικών και των επενδυτών ξεκίνά, οι οποίοι πίστεψαν πώς θα μπορούσαν να αλλάξουν την εικόνα του κόσμου. Αυτός ο ίδιος θεωρητικός παροξυσμός για το πώς θα μπορούσε ο τομέας των κατασκευών και της μηχανικής να αλλάξει τον κόσμο περιέλαβε και την Αφρική ως ένα από τα πιθανά εδάφη υλοποίησης της φιλοδοξίας αυτής. Χαρακτηριστικό είναι πως την εποχή εκέινη ανάμεσα σε αυτούς που θέλησαν να οραματιστούν το μέλλον της αφρικής ήταν και ο έλληνας πολεοδόμος Κωσταντίνος Δοξιάδης ο οποίος την περιέλαβε σε μερικές από τη σημαντικότερες εργασίες του, ecumenopolis, χαρακτηρίζοντάς ως ιδανική την θέση της περιβαλλόμενη από τις άλλες ηπείρους, και διέκρινε πως θα μπορούσε να αποτελέσει θέση κλειδί στα παγκόσμια οικονομικά δίκτυα. Στις αρχές της δεκαετίας του ‘70 ταυτόχρονα με την ξαφνική άνοδο της τιμής του πετρελαίου, το Λάγος αντιμετώπισε εκρηκτική πληθυσμιακή αύξηση, απίστευτη οικονομική ανάπτυξη, και μια ανεξέλεγκτη αστική μετανάστευση. Η ζωή στο Λάγος, εκείνη τη στιγμή, ήταν “σύγχρονη“ αρκετά με τέτοιο τρόπο ώστε να συμβαδίζει με την παγκόσμια πραγματικότητα. Όπως μια generic πόλη της εποχής το Λάγος έχει τεράστια υποδομή και ήταν η πρώτη φορά όπου μια συγκεκριμένη αισθητική, αυτή του μοντέρνου, ανέπτυσσε εκείνα τα στοιχεία, όχι τόσο πολύ μιας καταναλωτικής κοινωνίας, αλλά αυτά της σύγχρονης παραγωγής και του νεωτερισμού38. Μια σειρά σύχρονων υποδομών, το αεροδρόμιο, το εθνικό στάδιο, το εθνικό θέατρο έδιναν αυτή τη αίσθηση της μοντερνοποιημένης σύγχρονης πόλης με όλα εκέινα τα εμβληματικά κτίρια- σύμβολα του έθνους.

εικ. 75 : Το εθνικό θέατρο, μια γλώσσα που συνδυάζει αξιοθαύμαστα και αποτελεσματικά την αισθητική του νεωτερισμού με μια αισθητική που εκφράζει μια συγκεκριμένη ταυτότητα, την αφρικανική.

εικ. 76 : θεωρητική διαμόρφωση παγκόσμιων αξόνων και αστικών κέντρων, K. Δοξιάδης, Ecumenopolis

38

Dk Osseo-Asare, Network Power in a West African New Town, http://afrch.blogspot.com/2009/02/tema-network-power

43

εικ. 77 : Africanopolis, αστικές συγκεντρώσεις , K. Δοξιάδης, Ecumenopolis

εικ. 78 : η ανάλυση για το Λάγος , K. Δοξιάδης, Ecumenopolis

Αυτό που το Λάγος κατάφερε να κερδίσει κατά την διάρκεια αυτής της δεκαετίας ήταν η διαμόρφωση της ιδιαίτερής του ταυτότητας: μια πόλη ισχυρή, ανοικτή και σε μια κατεύθυνση αποδοχής του νεωτερισμού χωρίς να εγκαταλείπει τον αφρικανικό της χαρακτήρα. Στα χρόνια που ακολούθησαν, το Λάγος βίωσε μια περίοδο απόλυτης παρακμής, απόρροια της πετρελαϊκής κρίσης, ενώ σειρά στρατιωτικών δικτατόριων δημιούργησαν συνθήκες απόλυτης αστάθειας που παρέδοσε την πόλη στα χέρια διευθαρμένων πολιτικών.

Η κρίση του Λάγος. ήταν μια σκόπιμη κρίση. Η κατασκευή της σύγχρονης πόλης ακολουθήθηκε από την καταστροφή της σύγχρονης πόλης. ”Όχι μέσω της αποσύνθεσης αλλά από μια μορφή αναζωογονητικής παραμέλησης”39. Το 1999 η πολιτική κατάσταση αλλάζει. Εκλέγεται πρόεδρος και η δημοκρατία αποκαθίσταται. Εκτός από εκλεγμένο Πρόεδρο το Λάγος απέκτησε δικό του κυβερνήτη ο οποίος έιχε νέο σχέδιο για την πόλη. Είναι πολύ σαφές ότι το Λάγος άρχισε να αλλάζει αλλά πόσο βαθιά ή δραστική είναι αυτή η αλλαγή μένει φυσικά να διαπιστωθεί στο μέλλον.

39

εικ. 79 : η εικόνα της πόλης. Η τρέχουσα ανάπτυξη των πόλεων ανά τον κόσμο αντιμετωπίζει συνθήκες μοναδικής ιδιομορφίας αλλά και γενικής ομοιότητας. Η μοναδικής κλίμακας αστική αύξηση του Λάγος αναιρεί τις μέχρι τώρα αποδεκτές έννοιες του δημόσιου χώρου.

Rem Koolhaas, Συνέντευξη με την Funmi Iyanda για το talk show “New Dawn on Ten” σε τοπικό τηλεοπτικό σταθμό,17 Μαρτίου 2002

44

3.1 Λάγος_η εκρηκτική πληθυσμιακή αύξηση Όταν κανείς εξετάζει για πρώτη φορά το Λάγος θεωρεί πως είναι μια εκρηκτικά αυθόρμητη κατάσταση αλλά αυτό που πρέπει να κρατά στο πίσω μέρος του μυαλού του είναι πως δεν είναι τυχάιο ότι ο μεγαλύτερος αριθμός Lagotians συγκεντρώθηκε σε αυτό το σημείο τη δεκαετία του ‘70 με σκοπό να συντελέσει στην πραγματοποίηση του οράματος για την πόλη σε μια περίοδο έντονης κινητικότητας και αλλαγών, σε μια “δρομολογημένη ουτοπία”. Το Λάγος συγκαταλέγεται μεταξύ των ταχύτερα πληθυσμιακά αναπτυσσόμενων πόλεων του κόσμου. To 2006 είχε πληθυσμό 7.937.932, ενώ η τελευταία απογραφή έδειξε ότι το Λάγος έχει πληθυσμό περίπου 15 εκατομμύρια ενώ χιλιάδες περισσότεροι συγκεντρώνονται κάθε χρόνο. Το ποσοστό πληθυσμιακής αύξησης του Λάγος αντιστοιχεί σε περίπου 200.000 ανθρώπους το χρόνο! Ο πληθυσμός της πόλης του Λάγος αναμένεται, μέχρι το 2020, να φθάσει τα 24 εκατομμύρια, γεγονός που θα την κατατάξει τρίτη στην παγκόσμια κατάταξη των μεγαλύτερων πόλεων. Κάθε ώρα, 21 νέοι κάτοικοι ξεκινούν μια καινούρια ζωή στην πόλη, μια ζωή που είναι ιδιαίτερα απρόβλεπτη και απαιτεί τολμηρές αποφάσεις, δικτύωση και αυτοσχεδιασμό ως βασικές στρατηγικές επιβίωσης. Οι λόγοι που οδήγησαν και συνεχίζουν να οδηγούν στη μαζική εισροή ανθρώπων στο Λάγος είναι η εργασία, οι ευκαιρίες για απασχόληση λόγω των επιχειρηματικών και εμπορικών δραστηριοτήτων της πόλης, αλλά και ο φιλελευθερισμός τόσο στην οικονομία όσο και στις κοινωνικές δράσεις. Οι άνθρωποι έρχονται στο Λάγος 40 41

_Rem Koolhaas 40

Μεταξύ 1970 και 2000, ο πληθυσμός του Λάγος αυξήθηκε κατα 563,1% 41

σε αναζήτηση εργασίας, σε αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής. Δυστυχώς, τα εκατομμύρια των ανθρώπων που ζουν εκεί δεν επιτυγχάνουν πλέον να εκπληρώσουν τα ονείρά τους. Όσοι ήρθαν σε αναζήτηση εργασίας ανακάλυψαν σύντομα ότι οι άνεργοι είναι πολύ περισσότεροι από τις διαθέσιμες δουλειές και η προσφορά είναι μικρότερη της ζήτησης. Το αποτέλεσμα είναι πως χιλιάδες άνθρωποι μη έχοντας άλλη επιλογή, έχουν καταλήξει στο δρόμο.

Rem Koolhaas, διάλεξη στο πανεπιστήμιο Harvard Carole Rakodi (Edi.), The urban challenge in Africa: Growth and management of its large cities, 1997

εικ. 80 : o ανεπίσημος οικισμός Ebute Metta, στον κύριο άξονα που συνδέει την ενδοχώρα του Λάγος με τα τρία νησιά, Victoria, Ikoy kai Lagos Island εικ. 81 : η παραγκούπολη Makoko, με φόντο το Lagos Island, από την ταινία HOME, 2009

45

Lagos Lagoon

Makoko

Surulele

Ebute- Metta

Ikoyi

Apapa

Lagos Island Victoria Island

Island Port Lagos Harbour

εικ. 82 : χάρτης περιοχών τοπικής αυτοδιοίκησης

10 km N

_ Πού αρχίζει και πού σταματά η πόλη; Ενώ τα όρια της πόλης συνεχώς εκτείνονται, το Λάγος διατηρεί κάποιες ευδιάκριτες ζώνες με συγκεκριμένες δραστηριότητες και κοινωνικό προφίλ. Η πόλη εκτείνεται σε τρία νησιά στο νότο και μια μεγάλη περιοχή ηπειρωτικών περιοχών. Η γραμμική διάταξη κτιρίων γραφείων που παρατάσσονται κατά μήκος της μαρίνας χαρακτηρίζει την εμπορική περιοχή, την οποία διαδέχεται ένα πυκνό δίκτυο αγορών και κατοικημένων περιοχών, το Lagos Island. Το Ikoyi είναι από παλιά μια πλούσια περίκλειστη ζώνη που στεγάζει την ελίτ και την ξένη κοινότητα, ενώ το γειτονικό νησί Βικτώρια έχει τα τελευταία χρόνια μετατραπεί από κατοικημένη περιοχή σε μια προέκταση της περιοχής οικονομικής δραστηριότητας. Στην ηπειρωτική χώρα, οι γειτονιές της μεσαίας τάξης Surulere και Ikeja είναι κοντά στις περιοχές Ebute Metta και Palmgrove της εργατικής τάξης, και πιο κοντά στις παραγκουπόλεις Mushin, Ajegunle ή Makoko. Κάθε μια από αυτές τις περιοχές αν και αποτελούν εξίσου σημαντικούς κρίκους στις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις της πόλης, συμβάλουν εντούτοις στη διαμόρφωση ενός μοτίβου τεράστιων αντιθέσεων.

εικ. 83 : οικισμός Masha, Surulele, Λάγος

Τη νύχτα συναντά κανείς ανθρώπους να κοιμούνται κάτω από τις υπερυψωμένες γέφυρες δίπλα σε υπερπολυτελείς ουρανοξύστες και κτίρια γραφείων ή περιτοιχισμένες ιδιωτικές κατοικίες. Το νησί Βικτώρια, το πλούσιο προάστιο όπου το δίκτυο δρόμων και κατοικιών κρύβεται πίσω από τεράστιους τοίχους, έχει λίγα κοινά με τις μικρές φτωχότερες περιοχές όπως η Ajegunle. Τα πολυώροφα κτίρια γραφείων στη λεωφόρο Allen ή Ikeja και η μαρίνα δεν υστερούν σε τίποτα από εκείνα στα κέντρα άλλων σύγχρονων πόλεων. Αν και αυτή η ετερογένεια ουσιαστικά αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων των πόλεων, το Λάγος είναι ιδιαίτερα δύσκολο να αντιμετωπιστεί ως ομοιογενές σύνολο. Απ την άλλη πλευρά, ανάμεσα σε αυτά τα ετερόκλητα τμήματα της πόλης υπάρχουν πολλές ομοιότητες, όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται

εικ. 84 : Victoria Island, Λάγος

και ορίζεται ο χώρος. . Παρόλα αυτά η πόλη συνεχίζει να μεγαλώνει. Το Λάγος είναι μια ιδιάζουσα περίπτωση μελέτης γιατί δεν γίνεται εύκολα κατανοητή, γεγονός που οφείλεται στη δυσκολία ορισμού των ορίων και του περιεχομένου ενός τέτοιου άμορφου αστικού σύμπλεγματος. Η χωρική οργάνωσή της πόλης έχει μια κινητική (kinetic) ποιότητα με αποτέλεσμα να μην επιδέχεται συμβατικών μεθόδων ανάλυσης. Μια τέτοια προσέγγιση επιχείρησε ο Rem Koolhaas και η ομάδα φοιτητών του πανεπιστημίου Harvard με το ερευνητικό πρόγραμμα Project on the city, Lagos, How it works το οποίο θα αναλύσουμε στη συνέχεια του κεφαλαίου.

46

_H σύγχρονη εικόνα του Λάγος Η εμπορική (και πρώην πολιτική) πρωτεύουσα της μεγαλύτερης σε πληθυσμό χώρας της Αφρικής, το Λάγος είναι μια αστική συγκέντρωση που συνεχώς αυξάνεται. Η πόλη έχει ελάχιστους φωτεινούς σηματοδότες ή πεζοδρόμια, δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας που καταρρέει για εβδομάδες, ελάχιστο πόσιμο νερό, ανύπαρκτη τάξη, και ένα «δημόσιο» σύστημα μεταφορών υποστηριζόμενο από ιδιωτικά δίκτυα τοπικά-εκμεταλλευόμενων λεωφορείων και φορτηγών. Οικισμοί παραπηγμάτων και λιθόκτιστα σπίτια συνυπάρχουν πλάι σε πολυτελή κτίρια. Μια διεφθαρμένη γραφειοκρατία και μια δωροδοκούμενη αστυνομία κάνει την καθημερινότητα των κατοίκων ακόμα δυσκολότερη. Ωστόσο, η πόλη διακατέχεται από ένα ισχυρό ρεύμα ζωτικότητας. Ο οικονομικός, επαγγελματικός, επιχείρηματικός κόσμος της Νιγηρίας καθώς και τα μέσα ενημέρωσης, και οι πολιτιστικοί φορείς είναι κεντροθετημένοι στο Λάγος, με συνδέσεις σε ολόκληρη τη Δυτική Αφρική και τον κόσμο. Οι πολλαπλές εθνικές και θρησκευτικές ταυτότητες της Νιγηρίας βρίσκονται διάχυτες σε όλες τις γειτονιές της πόλης, κατορθώνοντας συνήθως να συνυπάρξουν. Οι χριστιανικές εκκλησίες συνυπάρχουν με μουσουλμανικά τεμένη, και οι επιχειρηματικές δραστηριότητες κάθε είδους είναι διάχυτες: βιομηχανικές εγκαταστάσεις, μικρές επιχειρήσεις, εργαστήρια και αγορές γεμίζουν κάθε διαθέσιμο χώρο. Παράλληλα με τέτοιες δραστηριότητες, το θέμα των μετακινήσεων, της διακίνησης ναρκωτικών, το ξεπλύμα χρήματος, και η οργανωμένη βία αποτελούν σημαντικό μέρος της καθημερινότητας στο Λάγος. Καταλυτικό ρόλο στην έντονη μοντερνοποίηση και τη διαμόρφωση της εικόνας της πόλης διαδραμάτησε η ύπαρξη πετρέλαιου στην περιοχή, όπως πιο πρόσφατα συνέβη με τα Αραβικά Εμιράτα και το παράδειγμα του Ντουμπάι. Το Λάγος το 1960, μετά την ανεξαρτησία από τη Μεγάλη Βρετανία, ήταν μια δραστήρια αποικιακή πρωτεύουσα μερικών εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων. Η μετανάστευση από τις αγροτικές περιοχές αύξησε τον αστικό πληθυσμό στην πρώτη δεκαετία, αλλά η αύξηση της τιμής του πετρελαίου τη δεκαετίας του ‘70 προκάλεσε πραγματικά εκρηκτική ανάπτυξη, καθώς αυξήθηκε η κρατική απασχόληση, τα μεγάλης κλίμακας προγράμματα δημόσιων έργων πολλαπλασιάστηκαν, οι μεγαλοπρεπείς κατασκευές και οι ιδιωτικές κατοικίες, και οι βιομηχανικές περιοχές κύκλωσαν την πόλη. Το κίνητρο των ευκαιριών εργασίας και των σύγχρονων υπηρεσιών προσέλκυσε τους μετανάστες από ολόκληρη τη χώρα και την ευρύτερη περιοχή. Η συνεχιζόμενη αύξηση συνέτριψε την αστική υποδομή καθώς η κυκλοφορία αυξανόταν όλο και περισσότερο, το δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας κατέρευσε, οι γειτονιές εξαπλώθηκαν προς όλες τις κατευθύνσεις χωρίς όριο, η εγκληματικότητα αυξήθηκε, και η διαφθορά αποτελούσε πλέον γεγονός.

Το Λάγος φαινομενικά είναι μια πόλη σε μόνιμη κρίση, ένα χαοτικό μίγμα φτώχειας, αποσύνθεσης και βίας. Βεβαίως οι επιπτώσεις της δυσλειτουργίας και της στασιμότητας είναι εμφανείς στις ζωές των εκατομμυρίων κατοίκων αλλά και στον χώρο της πόλης. Το Λάγος ως εναλλακτική έκφραση του νεωτερισμού, συνδυάζει στοιχεία δυναμικής αγοράς, καταναλωτικού πολιτισμού, και παγκόσμιων συνδέσμων, που φιλτράρονται μέσα από τον τοπικό αυτοσχεδιασμό και την κοινωνική συνοχή, όπως συμβαίνει και σε με άλλες «μεγαλουπόλεις» όπως το Ρίο ντε Τζανέιρο, το Κάιρο, τη Kinshasa, τη Τζακάρτα, και το Mumbai. Η παρουσία επιβλητικών «μοντέρνων» στοιχείων όπως οι υπερυψωμένες εθνικές οδοί και, οι νέοι ουρανοξύστες, είναι ένα από τα πολλά παραδείγματα αντιφατικών καταστάσεων που συνυπάρχουν και διαμορφώνουν μια πυκνή αλλά φαινομενικά τυχαία διάχυση σε ολόκληρη την πόλη. Για τους κατοίκους του Λάγος η επιβίωση σε ένα τέτοιο περιβάλλον, όσο αξιοθαύμαστη και αν είναι, αποτελεί καθημερινά κίνητρο για την συνεχή εφεύρεση εναλλακτικών συστημάτων, ανεπίσημου χαρακτήρα και “αποτελεσματικότερων” στρατηγικών επιβίωσης σε μια πόλη με τεράστια υποδομή που μοιάζει με ένα σχέδιο που πήγε προς μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση.

”Κάθε πόλη είναι βασισμένη σε ένα ιδιαίτερο σύστημα οργάνωσης και αυτή η οργάνωση μπορεί είτε να πάει προς τα εμπρός είτε προς τα πίσω και ακόμα κι αν πηγαίνει προς τα πίσω κάνει τους ανθρώπους να εφεύρουν μια απίστευτη ποικιλία αυτοσχεδιασμών, με μια ισχυρή εξάρτηση από το αρχικό σχέδιο... “ 42

Rem Koolhaas, Συνέντευξη με την Funmi Iyanda για το talk show “New Dawn on Ten” σε τοπικό τηλεοπτικό σταθμό,17 Μαρτίου 2002

_ Rem Koolhaas42

Ποιά δύναμη, ποια συστήματα και τι είδους σχέσεις υποκινούν αυτήν την λειτουργικότητα; Πώς και γιατί καταφέρνει να λειτουργεί αυτό το φαινομενικό χάος ; Για περισσότερα από οκτώ χρόνια o Rem Koolhaas και οι σπουδαστές από το πρόγραμμα του Harvard για την πόλη μελέτησαν το Λάγος ως παράδειγμα πρωτοφανούς αστικής αύξησης για το οποίο τα τελευταία 30 χρόνια λόγω των πολιτικών συνθηκών δεν υπάρχει καμία επίσημη καταγραφή της εξέλιξης της πόλης. Έτσι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης των πληροφοριών θεώρησαν αδιανόητο την ύπαρξη μιας τέτοιας άγνωστης εξαιρετικής συνθήκης και έθεσαν ως στόχο την κατανόηση του αστικού περιβάλλοντος που μπορεί να παράξει η εκρηκτική πληθυσμιακή αύξηση. Η έρευνα ενώ αναγνωρίζει τα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζει το Λάγος σε επίπεδο αστικών υποδομών (δίκτυα πόσιμου νερού, ηλεκτρικής ενέργειας και επαρκή δίκτυα κυκλοφορίας), αρνείται να καταδικάσει το μέλλον της πόλης, αγνοεί ως ένα βαθμό το ιστορικό της υπόβαθρο και προσπαθεί να ερμηνεύσει αυτόν τον σύγχρονο «πολιτισμό της συμφόρησης», έτσι ώστε να δημιουργήσει μια εντελώς νέα εικόνα για τη σύγχρονη “μεγάλη πόλη”. Για τον Koolhaas, το κλειδί για την κατανόηση μιας πόλης όπως το Λάγος είναι η παραδοχή ότι δεν αποτελεί ελέγξιμο αποτέλεσμα δυτικών προτύπων σχεδιασμού. Η πόλη εξετάζεται ως αναρχικός οργανισμός στον οποίο οι ενέργιες των κατοίκων μετατρέπουν οποιοδήποτε προφανές μειονέκτημα σε πλεονέκτημα.

43 44

«ο ενθουσιασμός, πέρα από τις ανεπάρκειες της πόλης στα παραδοσιακά αστικά συστήματα, κρύβει τους λόγους για την ύπαρξη του Λάγος και άλλων μεγαλουπόλεων όπως αυτή. Αυτές οι ανεπάρκειες έδωσαν την αφορμή γαι την εμφάνιση έξυπνων, εναλλακτικών συστημάτων οργάνωσης και επιβίωσης» Ένα τέτοιο συστήματα, το οποίο και αναλύεται εκτενέστερα στη συνέχεια, αποτελεί αυτό της αγοράς ως χαρακτηριστικό στοιχείο των αφρικανικών πόλεων. Οι αγορές και οι εκθέσεις αποτελούσαν πάντοτε αναπόσπαστο στοιχείο των αστικών οικονομιών και οι πόλεις είχαν πάντα χώρο γι αυτές. Στην σύγχρονη αστική πραγματικότητα της αφρικανικής πόλης, η δομή της αγοράς είναι ο φυσικός χώρος που συγκεντρώνει τα χαρακτηριστικά της ανεπίσημης οικονομίας, της κοινωνικής και χωρικής οργάνωσης.

Oshodi market/ alaba market ¨Ενα από τα σημεία στα οποία εστιάζει η έρευνα είναι η σύνθετη εμπορική οργάνωση γνωστή ως Alaba, μια τεράστια αγορά ηλεκτρονικού εξοπλισμού που βρίσκεται μεταξύ του Λάγος και του Badagry, και η αγορά Oshodi που σύμφωνα με τον Ambrose Adebayo ενσαρκώνει την ταυτότητα του Λάγκος 43. Στο παρελθόν, οι αγορές επιδείκνυαν κινητικές και παροδικές ιδιότητες αλλά δεν είναι μόνο η οργάνωση τους που ήταν σημαντική. Ήταν η συνολική προσέγγιση, και η αντίληψη για το χώρο που αυτές δημιουργούσαν. Καταλάμβαναν το χώρο προσωρινά και έπειτα τον εγκατέλειπαν. Ήταν χώροι που ενθάρρυναν την κοινωνική αλληλεπίδραση και διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στη σύνδεση των διαφορετικών οργανωτικών στοιχείων. Για παράδειγμα πολλά χωριά Igbo κτιζόταν συγκεκριμένες ημέρες της εβδομάδας γύρω από συγκεκριμένες αγορές. Από αυτή την άποψη λειτουργούσαν πραγματικά ως παράγοντας ανάπτυξης στρατηγικών (στο χρόνο και στο χώρο) επιτρέποντας το σχηματισμό ευρύτερων δικτύων. Με άλλα λόγια, ο χώρος της αγοράς επέτρεπε στα εκτενή αστικά συγκροτήματα να προκύπτουν, αλλά αυτά μετά τη χρήση εξαφανίζονταν 44.

Ambrose A. Adebayo, The streets of Africa, Archis, σελ. 20 Uche Isichei, From and for Lagos, Αrchis, σελ. 11

καθόλου έυκολη

τρένο συμμετέχει στις εμπορικές συναλλαγές εικ.89 : Η ζωή στις γειτονιές Αbuta - Metta δεν είνια

εικ. 86 : αντιθέσεις, αστικές υποδομές και ανεπίσημη κατοικία , η τρίτη γέφυρα που συνδέει την ενδοχώρα με το Lagos Island και η παραγκούπολη Makoko εικ. 87 : Lagos Island, την περίοδο κατασκευής του αυτοκινητοδρόμου εικ.88 : Oshodi market, ακόμα και το εγκαταλελειμμένο

εικ. 85 : danfo, τo „ανεπίσημα“ μεταφορικό μέσο των κατοίκων του Λάγος

_ Project on the city

47

48 Στη σύγχρονη Νιγηρία, η παραδοσιακή ιδέα του χώρου της αγοράς έχει μετασχηματιστεί σε αστική στρατηγική. Έχει μεταλλαχθεί σε ένα παγιωμένο σύστημα - ένα σύστημα που αναστρέφει ουσιαστικά τη δυτική ιδέα «της διαμέσου κίνησης». Αντί να πηγαίνει ο κόσμος στα προϊόντα, τα προιόντα “έρχονται” στους οδηγούς και τους χρήστες του δημόσιου χώρου («αγοράζοντας εν κινήσι»). Οι χώροι δεν ορίζονται από μόνιμες λειτουργίες, οι δρόμοι μπορούν να γίνουν αγορές, τα ταξί ή οι σταθμοί λεωφορείων μπορούν να γίνουν κουρεία, και ούτω καθεξής. Έτσι, η πόλη κατοικείται ως αγορά, και αυτό επιτρέπει στα αγαθά και τις υπηρεσίες να λαμβάνονται άμεσα στο σημείο όπου καταναλώνονται. Όπως άλλες πτυχές της αγοράς, η χρήση και η οριοθέτηση του χώρου παραμένουν διαπραγματεύσιμες και επαναξιολογούνται συνεχώς. Αυτό φαίνεται να είναι το κλειδί στην επιβίωση του Λάγος. Το Λάγος είναι από πολλές απόψεις το αντίθετο από αυτό που ορίζει η λέξη «σχέδιο». Τα σχέδια προσπαθούν να δομήσουν το χώρο με άκαμπτους και συγκεκριμένους κανόνες που καλύπτουν τις ανάγκες και τις λειτουργίες. Η έννοια ενός σχεδίου προυποθέτει δεδομένα και σταθερές τιμές (λειτουργίες, τύποι, θέσεις). Το Λάγκος, παραμένει εύκαμπτο και οι οργανωτικές δομές του αλλάζουν όταν οι καταστάσεις το απαιτούν. Τα σύμβολα και οι ιδέες επομένως παραμένουν ρευστά. Τίποτα δεν καθορίζεται. Άλλωστε κάτι τέτοιο δεν θα ήταν δυνατό αν συλλογιστεί κανείς τις υφιστάμενες ανεπίσημες οικονομικές δραστηριότητες όπου ένα άκαμπτο σύστημα οργάνωσης δεν θα επέτρεπε την αλληλεπίδραση των χρηστών, των προϊόντων και των υπηρεσιών. Ο χώρος της αγοράς αυτήν την στιγμή χρησιμοποιεί τον εναπομείναντα χώρο, πράγμα που ταυτίζεται με τον τρόπο με τον οποίο παραδοσιακά προσεγγίζονταν ο δημόσιος χώρος. Και οι δύο αγορές λειτουργούν χωρίς οποιαδήποτε κυβερνητική ή ρυθμιστική επιρροή, και αυτό είναι που πραγματικά έλκει το ενδιαφέρον του Koolhaas για το τι ισχύει γενικότερα στην πόλη. Εμμένει στην ιδέα ότι εκεί αυτά τα συστήματα αναπτύσσονται μόνα τους οργανώσεις και δομές που προκύπτουν πρώτιστα ως αποτέλεσμα των οικονομικών και κοινωνικών δυνάμεων, χωρίς οποιοδήποτε ρυθμιστικό έλεγχο ή προγραμματισμό. Χαρτογραφώντας την πόλη και εξετάζοντας τις λεπτομέρειες που διακρίνονται μέσα στο «χάος», η ομάδα άρχισε να ανακαλύπτει σύνθετες «σχέσεις που δεν είναι αμέσως προφανείς» και να ερευνά αυτά τα συστήματα ως παραδείγματα αποτελεσματικά και καινοτόμα τα οποία εμφανίζονται στο περιθώριο, ανεπίσημα ή παράνομα μέσα από τα διαφορετικά επίπεδα ανάγνωσης - την αστική οικονομία, την ιδιοκτησία και τα δίκτυα μεταφορών (βλέπε παράρτημα III ).

εικ. 92 : η διεθνής αγορά ηλεκτρονικών ειδών Alaba

εικ. 90 : Alaba market / Oshodi market, οι μεγαλύτερες αγορές ηλεκτρονικών ειδών του Λάγος αλλά και της Νιγηρίας

εικ. 91 : το παγκόσμιο δίκτυο του Alaba market, alaban pangea

49

Παράρτημα III

εικ. 96 : o αυτοκινητόδρομος Agage κινείται

_Αγορά Oshodi

υποδομές, τη σιδηροδρομικές γραμμές και τον δρόμο Αgene, και έχουν ήδη λάβει μέτρα για την κατασκεύη νέων δρόμων, έχουν μετατρέψει την υποδομή σε αγορά, τον μή-τόπο σε παραγωγικότητα. Παρά

ανακατασκευάζεται και ανατροφοδοτείται. Η συνολική έκταση έχει διαιρεθεί από είκοσι έως τριάντα παράλληλες λωρίδες, κάθε μια με διαφορετικό επίπεδο μονιμότητας και κινητικότητας. Αν και η τυπολογία του συναντάται και σε άλλες αγορές του Λάγος, η γραμμική οργάνωση στην Οshodi την καθιστά ιδιαίτερα σύντομη. Λόγω των ασταθών συνθηκών ιδιοκτησίας στην γύρω περιοχή όσο και στην ίδια την έκταση της αγοράς (η γή ανήκει στην κυβέρνηση) ο βαθμός μονιμότητας των υποδομών για εμπορικές συναλλαγές είναι σχετικός. Με όρους γεωγραφίας και πολεοδομίας η αγορά Οshodi “αντιπροσωπεύει τη δυσλειτουργική πόλη, την αύρα του τελευταίου παρηκμασμένου ανενεργού αποικιακού οργάνου, του

τα πολλαπλά συμφέροντα που την διεκδικούν, οι εμπόροι, τα συμβούλια, οι πωλητές και τα agrebos (τα “αγόρια” της περιοχής), η αγορά Οshodi συντηρείται από τις συνθήκες κινητικότητας που την χαρακτηρίζουν. Σε εικοσιτέτράωρη βάση,

σιδηρόδρομου”46. Σήμερα, εντούτοις, η Οshodi αποτελεί απόδειξη της συλλογικής αντίστασης της πόλης και εμμένει παρά όλα τα ρυθμιστικά κίνητρα, μετασχηματίζοντας τις ανενεργές σιδηροδρομικές γραμμές στην πιο παραγωγική αγορά της πόλης

παράλληλα με τις σιδηροδρομικές γραμμές

Σήμερα η αγορά Οshodi είναι η πιο δραστήρια αγορά του Λάγος, και ίσως όλης της Νιγηρίας. Τοποθετημένη στο σταυροδρόμι της περιφερειακής οδού Oworonsoki Apapa και της σιδηροδρομικής γραμμής που διασχίζει την πόλη στην κατεύθυνση βορρά-νότου, Agege road, έχει καταφέρει να μετασχηματίσει τις υπάρχουσες υποδομές, έναν ελειπή υπερυψωμένο αυτοκινητόδρομο και έναν ανενεργό σιδηρόδρομο. Εκμεταλλευόμενες την αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο διαφορετικών συστημάτων κυκλοφορίας, το υπερυψωμένο επίπεδο ταχείας κυκλοφορίας και το χαμηλής ταχύτητας σύστημα πεζών παράλληλο με την κατεύθυνση των σιδηροδρομικών γραμμών, υπηρεσίες και άλλες χρήσεις έχουν αποικίσει κόμβους και διασταυρώσεις κυκλικής κυκλοφορίας (roundabouts). Όλα αυτά μαζί διαμορφώνουν μια σύνθετη επικάλυψη προγραμμάτων: αστικές και προαστιακές στάσεις λεωφορείων, σταθμοί τρένου, σταθμοί μετεπιβίβασης και διάφορες αγορές. Χώροι στάθμευσης αυτοκινήτων, ένα σχολείο, μια εκκλησία και εκατοντάδες εάν όχι χιλιάδες πάγκοι μικροπωλητών. Όπως παρατηρεί ο David Αradeon η αγορά Oshodi είναι ίσως η μακρύτερη συνεχής κορδέλα ιδιωτικής/δημόσιας ιδιοκτησίας στο Λάγος 45. Κατά μήκος της αγοράς, οι άκρες των δρόμων έχουν καταληφθεί από δραστηριότητες εμπορικών συναλλαγών. Οι έμποροι και οι επιχειρήσεις μεταφορών έχουν

κυριολεκτικά

καταλάβει

τις

εικ. 93 /94/ 95 : η αγορά Oshodi και τα διαφορετικά επίπεδα κίνησης πεζών και αυτοκινήτων

45

D. Αradeon, Replanners options for a subcity, The Guardian, 2 Ιουνίου 2008, σελ 76 46 Rem Koolhaas, Lagos, Mutations, σελ. 694

50

_Compounding Η ατομική -δημόσιο

ιδιοκτησία_Ιδιωτικό

Στις νιγηριανές πόλεις, είναι συχνά δύσκολο να διαχωρίσει κανείς το ιδιωτικό από τον δημόσιο χώρο- πολλοί «ιδιωτικοί» χώροι, όπως τα συγκροτήματα (compounds), έχουν μεγάλες «δημόσιες» εκτονώσεις, όπως καταστήματα. Αντιθέτως πολλοί δημόσιοι χώροι κατοικούνται στην πραγματικότητα ως «ιδιωτικοί» και είναι συχνά περιτοιχισμένοι και «προστατευμένοι» με τον ίδιο σχεδόν τρόπο με το σπίτι ή το compound47.

Αυτό επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο γίνονται αντιληπτές οι έννοιες «δημόσιο» και «ιδιωτικό», αν αναλογιστεί κανείς πως η επικρατούσα θρησκεΙα στη Δυτική Αφρική και κατ΄επέκταση στη Νιγηρία είναι ο Μουσουλμανισμός. Παραδείγματος χάριν, είναι δύσκολο να βγάλει κανείς «δημόσιες» φωτογραφίες στη Νιγηρία επειδή οι άνθρωποι θα αντισταθούν, θεωρώντας την πράξη αυτή παραβίαση «της ιδιωτικότητάς τους». Με κάποιο τρόπο οι δημόσιοι χώροι είναι συνεχώς διαιρεμένοι σε ένα πλήθος ιδιωτικών. Στην προ-αποικιακή αρχιτεκτονική, οι ιδιωτικοί χώροι ορίζονταν από τους τοίχους του συγκροτήματος, και οι δημόσιοι ή κοινοτικοί χώροι ήταν οι χώροι που περίσσευαν ή αποκλείονταν από την ατομική ιδιοκτησία. Με λίγες εξαιρέσεις, ο κοινοτικός χώρος ήταν άκτιστος και ο πιό κοινός δημόσιος χώρος σε αυτές τις κοινωνίες ήταν στην πραγματικότητα ο χώρος της αγοράς. Η μονάδα ιδιοκτησίας στο Λάγος προέρχεται από το συγκρότημα τ ω ν Yo r u b a . Τ ο συγκρότημα αναπτύσσεται μέσω της προσωρινής κατάληψης και κατοίκησης περιοχών της πόλης, έξω από τις νόμιμες διαδικασίες του κράτους για 47 48

παροχή στέγης, που συνήθως είναι χρονοβόρες και αναποτελεσματικές. Όσο αυτές οι περιοχές ανεπίσημης εποίκησης επεκτείνονται τόσο οι αντιθέσεις μεταξύ “επίσημης” και “ανεπίσημης” πόλης υπογραμμίζονται αλλά και η περιβάλλουσα αστική ζωή οχυρώνεται και γκετοποιείται, και η ίδια η πόλη πλέον σχηματίζει την μελλοντική της εικόνα όχι ως μια, αλλά ως πολλές. Διαδικασίες όπως η οχύρωση μεγαλώνουν ακόμα περισσότερο το χάσμα μεταξύ των κοινωνικών ομάδων, συμβάλουν στην αύξηση της εγκληματικότητας και παράγουν ρήγματα και εγκλεισμούς που παραπέμπουν σε καθεστωτικές συνθήκες τύπου apartheid στη Νότια Αφρική, του δεδομένου apartheid στην Ιερουσαλήμ και των γκετοποιημένων κοινoτήτων στην Αμερική αλλά και σε όλο τιν κόσμο, οδηγώντας την πόλη γρήγορα σε μια τεμαχισμένη, κατακερματισμένη ύπαρξη που ενσαρκώνει την έννοια διαιρεμένη πόλη, divided city48. Με αυτούς τους όρους, οι προκύπτουσες αστικές τυπολογίες όπως το συγκρότημα (compound) και τα φαινόμενα όπως η αφομοίωση των προαστίων με την απόλυτη αστική διάχυση, δίνουν αφορμή για μια πρωτοφανή αστικότητα. Ειρωνικά, η εμφάνιση αυτών των τυπολογιών φαίνεται να ενισχύει παρά να διευκολύνει την ήδη φορτωμένη διάχυτη αστικότητα του Λάγος, ιδιαίτερα της πυκνής και ετερόκλητης ζωής στους δρόμους, μέχρι το σημείο που κάποιος διερωτάται κατα πόσο αυτή η επιβαρυμμένη αστικότητα είναι “πραγματική” ή “κατασκευασμένη”. Στο Λάγος , ο δημόσιος χώρος συνεχώς καταλαμβάνεται με νέους τρόπους. Τα προάστια δεν περιορίζονται στην περιφέρεια της πόλης, όπως συχνά προστάζει ο κανόνας, αλλά εκτείνονται προς αυτήν. Το τείχος, πλέον λειτουργεί ως ένας μηχανισμός περιφρούρισης του εδάφους ενάντια στην κατάληψη από τους φτωχούς, τις μάζες και αποτελεί περισσότερο έναν τρόπο ελέγχου της επιφάνειας παρά έναν μηχανισμό ενάντια στη βία.

Δεδομένου ότι τα όρια γίνονται όλο και περισσότερο άκαμπτα - όχι μόνο τα φυσικά όρια αλλά και τα κοινωνικοοικονομικά και εθνικά, και με όλο και περισσότερες εκφάνσεις της καθημερινή ζωή να διαδραματίζονται “εντός”, το συγκρότημα συνεχώς αλλοιώνεται και μεταλλάσεται. Εισαγόμενο από τις αποικιακές δυνάμεις – το σύγχρονο συγκρότημα έχει ελάχιστα κοινά με το παραδοσιακό Yoruba. Το συγκρότημα έχει εξελιχθεί σε έναν σύνθετο μηχανισμό όπου ο έλεγχος (του ορίου, της εισόδου, της επιφάνειας, της αυτάρκειας), εικ. 97/98 :η σύγχρονη εκδοχή του παραδοσιακού συγκροτήματος / Το τείχος, ως μηχανισμός περιφρούρισης του εδάφους ενάντια στην κατάληψη από τους φτωχούς

αναμιγνύεται με την παροχή “ιδανικών” συνθηκών διαβίωσης και εργασίας. Τα όρια ιδιοκτησίας συνεχώς επαναπροσδιορίζονται και επαναδιαπραγματεύονται σύμφωνα με τους νόμους που αφορούν το έδαφος, τους φόρους, την ιδιοκτησία και τα συμφέροντα. Αυτό το δομικό πλέγμα καλύπτει το λειτουργικό σύστημα, αλλά αναγνωρίζει ότι το δικαίωμα κάποιου να κατοικεί και να εργάζεται στην πόλη είναι ευέλικτο και μεταβλητό. Η διαπραγματευσιμότητα των ορίων ιδιοκτησίας σημαίνει ότι δεν υπάρχει καμία σταθερή τυπολογία στο Λάγος. Διαφορετικές τυπολογίες μπορούν να εμφανιστούν ή να αναπτυχθούν, αλλά

υπόκεινται στην επαναξιολόγηση και τον επανασχηματισμό. εικ. 99 : αεροφωτογραφία του Λάγος, όπου διακρίνονται οι περιφράξεις γύρω από τις ιδιωτικές κατοικίες. Όλοι οι τοίχοι είναι από τσιμέντο και έχουν τουλάχιστον 3 μέτρα ύψος.

compound_ συλλογική ιδιοκτησία που συνίσταται από την συνύπαρξη κατοικιών που οργανώνονται λόγω φυσικής εγγύτητας Alfredo Brillemburg και Hubert Klumpner, The failure of the formal, Visionary Power, 2007, σελ 186

51

_Εργασία Κύρια πηγή απασχόλησης μεγάλου μέρους του πληθυσμού αποτελούν οι άτυπες βιομηχανίες που έχουν προκύψει κάτω από τους αυτοκινητόδρομους που διασχίζουν την πόλη. Σε μια περιοχή, δεκάδες νεαρών άνδρων έχουν δημιουργήσει εργαστήρια για τον διαχωρισμό και την ανακύκλωση βιομηχανικών απορριμάτων, συμπεριλαμβανομένων πλαστικών, μετάλλων, και άλλων υλικών. Σε άλλα σημεία, πριονιστήρια και βιομηχανίες επεξεργασίας ξυλείας συγκεντρώνονται στο κανάλι κάτω από την κύρια οδική αρτηρία. Δεν υπάρχει σαφής ζωνοποίηση για τις βιομηχανικές χρήσεις πέρα από τα συγκροτήματα πολυεθνικών εταιρειών και η ακατάπαυστη επέκταση των οικισμών σε όλη την πόλη έχει ωθήσει την αγορά εργασίας να καταλάβει περιοχές στα όρια της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και των αστικών υποδομών. Ομάδες νεαρών άνδρων συγκεντρώνουν φανάρια, μαγειρικά σκεύη και άλλα μεταλλικά και βιομηχανικά προιόντα. Άλλοι εργάζονται ως οδοκαθαριστές στην πόλη, συλλέγοντας παλιοσίδερα και πλαστικά τα οποία στη συνέχεια διαχωρίζουν σε σωρούς ανάλογα με το υλικό.

έντονα απελευθερωμένες ζώνες στις οποίες οι κάτοικοι πραγματοποιούν μερικούς από τους πιο ανταγωνιστικούς μετασχηματισμούς. Σε μια πρώτη ματιά μοιάζει με μια βρώμικη και ερειπωμένη ζώνη αλλά εάν κοιτάξει κανείς πιο προσεκτικά μπορεί να διακρίνει ότι όλα είναι ταξινομημένα προκειμένου να ανακυκλωθούν. Δεν αποτελεί δηλαδή μια διαδικασία απόρριψης αλλά μια διαδικασία διαλογής.

εικ. 101 : η ζωή κάτω από τους αυτοκινητόδρομους

“Εδώ η βιωσιμότητα αποτελεί ανάγκη και όχι ακαδημαΪκή αρχή.”49

Η αποθήκευση αυτών των απορριμάτων

εικ. 100 : πλανόδιοι μικροπωλητές στον Ebute Metta

πραγματοποιείται στις διαθέσιμες περιοχές των κυκλοφοριακών κόμβων. Από τη συλλογή απορριμάτων, την ταξινόμιση, στο σχεδιασμό, τη συναρμολόγηση και τη μεταπώληση, όλη αυτή η αλυσίδα παραγωγής προϊόντων χωροθετείται στους κόμβους των εθνικών οδών. Δύσκολο να φανταστεί κανείς

πως μια φαινομενικά χαοτική πόλη θα μπορούσε να οργανώσει τέτοια αποδοτικά συστήματα μεταποίησης απορριμάτων με έναν τόσο καλά δομημένο τρόπο (εικ. 102) .Τα εξεζητημένα οργανωτικά δίκτυα φαίνονται καταρχάς να είναι τραγικές εκδηλώσεις μιας υποβαθμισμένης αστικής ζωής οι οποίες ουσιαστικά αποτελούν 49

Alfredo Brillemburg και Hubert Klumpner, The failure of the formal, Visionary Power, 2007, σελ 185

εικ. 102

52

_Μεταφορές Το Λάγκος διαθέτει ένα από τα μεγαλύτερα και πιό εκτενή οδικά δίκτυα στη Δυτική Αφρική50. Οι αυτοκινητόδρομοι στις ώρες αιχμής φράσσουν, γεγονός που οφείλεται εν μέρει στη γεωγραφία της πόλης, στην αστική οργάνωση καθώς επίσης και στην

εικ. 103 : ένας από τους χαρακτηριστικούς κυκλοφοριακούς κόμβους

εκρηκτική πληθυσμιακή αύξηση της. Οι όροι go-slow και no-go είναι μέρος ενός λεξιλογίου εικ. 105: τα κυκλοφοριακά αδιέξοδα και οι συνδεδεμένου με τις ένοιες κυκλοφορία και μετακίνηση σε επίπεδο αστικής συνείδησης. Η έννοια go-slow περιγράφει την κυκλοφοριακή συμφόρηση με την έννοια του εγκλοβισμού στην κίνηση σε συνδυασμό με την ανάπτυξη επιχειρηματικών δραστηριοτήτων.

Goslow είναι μια προσωρινή συνθήκη, η οποία γίνεται εντονότερη στις ώρες αυξημένης αστικής μετακίνησης. Νo-go απ’ την άλλη είναι περισσότερο μια θέση και λιγότερο ένας όρος. Λόγω αποτυχημένου προγραμματισμού, έλλειψη πρωτοβουλίας, συνήθως διαφθοράς, ή και φυσικής κατάρρευσης, η no-go συνθήκη επιβραδύνει την κυκλοφορία ακόμη περισσότερο. Αν εξετάσει κανείς την διαστάυρωση σε ώρα αιχμής με όρους αποδοτικότητας και όχι με όρους ταχύτητας, είναι πάρα πολύ λειτουργική: το no-go** μετατρέπει την κυκλοφοριακή συμφόριση σε προορισμό. Δεδομένου ότι οι δρόμοι φράσσουν, η κυκλοφορία εκτονώνεται στις γύρω περιοχές, επεκτείνοντας το οδικό δίκτυο. εικ. 104 : το go - slow του Λάγος 50

http://en.wikipedia.org/wiki/Lagos, Transport

παρακαμπτήριες διαδρομές

εικ. 106 : σκίτσο και σημειώσεις του Koolhaas για τους υπερυψωμένους κυκλοφοριακούς κόμβους

Οι δρόμοι παρακάμπτονται σε σημεία μειωμένης χρησιμότητας, υποβάλλοντας τις γειτονικές κοινότητες και τα παρακείμενα τοπία στους κινδύνους και τις ευκαιρίες που κρίβει η έντονη οδική κυκλοφορία. Η κυκλοφοριακή συμφόρηση ενθαρρύνει την περιήγηση στις γειτονιές, στις άσπρες και γκρίζες περιοχές στο χάρτη μεταξύ των ευδιάκριτων οδών ταχείας κυκλοφορίας αποκαλύπτωντας άπειρες πιθανές διαδρομές. Η παράκαμψη και η αλλαγή πορείας, είναι το αντίστροφο της θεωρίας της εγγύτητας. Παρά την πίστη στην εγγύτητα και στη σταθερή υποδομή, η αλλαγή πορείας αυξάνει τα οικονομικά οφέλη, καθώς προσφέρει πρόσβαση και πεδίο δράσης σε υποτιμημένες περιοχές.

53

Από και για το Λάγος / From and for Lagos „Lagos is not catching up with us. Rather, we may be catching up with Lagos“ _Rem Koolhaas51

«Το Λάγος δεν θα αποκτήσει ποτέ την εικόνα μιας συμβατικής πόλης αλλά σίγουρα θα επιβιώσει επειδή εδώ αναπτύσσονται και ορίζονται νέες μορφές επιβίωσης. Η πόλη θα γίνει μια μίξη επίσημων, σοβαρών και σύνθετων δομών αλλά και ασήμαντων, ανεπίσημων, προσωρινών και ευέλικτων ενοτήτων. Ο συνδυασμός του στατικού και άκαμπτου και της ευελιξίας θα ναι εδώ πάντα εμφανής»52

Η ανάλυση του Rem Koolhaas εστιάζει στο πρωταρχικό ρόλο της ανεπισημότητας ως οργανωτικής αρχής των κατοίκων της αφρικανικής μητρόπολης. Χωρίς υποδομή, σαφή κυβερνητικά όργανα, ή ένα πλαίσιο προγραμματισμού για να δομήσει την αύξηση, την καθημερινότητα, τους κοινωνικούς κανόνες, οι τοπικές οργανώσεις και τα δίκτυα δημιουργούν γειτονιές ενώ η αναγκαία υποδομή σπάνια παρέχεται και η επιβίωση επινοείται σε προσωπικό επίπεδο. Οι αγορές και η μεταφορές ρυθμίζονται από ανεξάρτητες οργανώσεις. Πέρα από το επίσημο τραπεζικό σύστημα, που αφορά ελάχιστα τον απλό κάτοικο, δίκτυα δανειστών, και πιστωτικών κύκλων ικανοποιούν τις οικονομικές ανάγκες της πόλης. Για όσους μπορούν να το αντέξουν οικονομικά υπάρχουν ιδιωτικές εταιρείες παροχής υπηρεσιών, διανομής νερού και ηλεκτρικού. Οι εκκλησίες και τα μουσουλμανικά τεμένη υποστηρίζουν την κοινωνική συνείδηση, οι εθνικές και τοπικές ενώσεις ενισχύουν τη συνοχή μεταξύ των ομάδων, και μια σειρά οργάνων βοηθά σε θέματα κοινωνικής πρόνοιας. Αυτό το σύστημα οργάνωσης σε επίπεδα, έχει τεράστια ικανότητα να απορροφά νέους μετανάστες, να ρυθμίζει τις εντάσεις, και να στηρίζει την επιβίωση και τις κοινωνικές συναναστροφές. Αποτελέι ταυτόχρονα την αρετή και τη βασική ανεπάρκεια του οράματος για την πόλη. Το Λάγος, όπως και η Aραβική Aκτή, μέσα από το παράδειγμα του Ντουμπάι, αποτελεί δείγμα αστικής συνθήκης που ξεφεύγει των δυτικών πρότυπων. Και στις δύο περιπτώσεις το πετρέλαιο αποτέλεσε στοιχείο καταλυτικής σημασίας στην αλλαγή του αστικού τοπίου. Η ξαφνική συσσώρευση πλούτου σε ελάχιστο χρονικό διάστημα συνετέλεσε στη δημιουργία υποδομών που θα πληρούσαν τις προυποθέσεις για την συμμετοχή στην νέα παγκόσμια οικονομική τάξη. Το Ντουμπάι και η Αραβική Ακτή μέσα από ένα μίγμα συνεχόμενου ανταγωνισμού και αυτοκαθορισμού, εισήγαγαν το δυτικό μοντερνισμό με τη φιλοδοξία να δημιουργήσουν ένα νέο είδος αστικότητας μέσω της ανακάλυψης των μητροπολιτικών δυνατοτήτων τους53. Το Ντουμπάι έχει κατορθώσει να δραπετεύσει από τη μοίρα της πετρελαικής εξάρτησης διαφοροποιώντας την οικονομία του (υπηρεσίες, βιομηχανία, τουρισμός, ακίνητη περιουσία). Και οι δύο πόλεις αντιπροσωπεύουν ένα μοναδικό πρωτότυπο της αναδυόμενης μηδυτικής πόλης, και της διαδικασίας αλληλεπίδρασης των πληθυσμών με τα περιβάλλοντά τους.

εικ. 107 : Dubai Masterplan εικ. 108 : Lagos Island, CBD, επιχειρηματικό κέντρο εικ. 109 : συγκέντρωση αναψυχής και ουρανοξύστες στην παραλία του Dubai

51

Rem Koolhaas, Lagos, Mutations, σελ 653

52

Rem Koolhaas, Συνέντευξη με την Funmi Iyanda για το talk show “New Dawn on Ten” σε τοπικό τηλεοπτικό σταθμό, 24 Ιανουαρίου 2001 OMA-AMO, Lagos and the Arabian Coast, Cities, Architecture and society, σελ. 306

53

54

Η σημαντική συμβολή του προγράμματος του Harvard είναι ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζει το Λάγος, και κατ‘ επέκταση τη Νιγηρία και την Αφρική, εντάσσωντας το στη διεθνή συζήτηση για το παρόν και το μέλλον των σύγχρονων πόλεων. Η επινοητική σύλληψη του Koolhaas ανατρέπει το στερεότυπο clichés για την αφρικανική πόλη, της απελπισίας της εξαθλίωσης και της αποσυνθεσης, ωστόσο σύμφωνα με τον Uche Isichei απουσιάζει μια ουσιαστικότερη γνώση του ιστορικού και πολιτιστικού πλαισίου το οποίο θεωρεί πως περιγράφει αυτές τις εναλλακτικές οργανωτικές στρατηγικές χωρίς έρευνα της ποιότητας του inhabitation, της διαβίωσης. Σίγουρα οι βέλτιστες οργανωτικές στρατηγικές πρέπει να διαφοροποιούνται από τις βασικές στρατηγικές επιβίωσης. Η διάκριση όμως πρέπει να είναι υποκειμενική.“Οι Lagosians είναι αναμφίβολα πολυμήχανοι, λειτουργούν αισιόδοξα και σταθερά, με απίστευτη ενέργεια και κινητικότητα, αλλά ακόμη και οι μέλισσες και τα μυρμήγκια έχουν «ενδιαφέρουσες» οργανωτικές ικανότητες όπως χαρακτηριστικά αναφέρει. Για να είναι επιτυχή όμως τα αστικά συγκροτήματα, οι πόλεις πρέπει να παρέχουν στους πολίτες τους ένα περιβάλλον που να «ενορχηστρώνει» περισσότερα από τα βασικά”53. Με άλλα λόγια θεωρεί πως η έρευνα δεν προσπαθεί να αξιολογήσει τα ευρήματα της, επισημαίνοντας πως είναι σημαντικό οι μελέτες να είναι ολιστικές για να είναι σημαντικές. Η παραπάνω άποψη ως ένα βαθμό ισχύει καθώς μέσα από από την έρευνα και την παρατήρηση των αστικών χαρακτηριστικών, αγορά, ιδιοκτησία, μεταφορές και εργασία, ο Koolhaas εστιάζει στη σύγχρονη εικόνα της πόλης μέσα από τον παράγοντα κάτοικο και τη ζωή του στην πόλη και όχι με έμφαση στην υποδομή ως αποτέλεσμα των ιστορικών εξελίσεων. Στην ουσία όμως, κατά την άποψή μου, ακριβώς μέσα από τα συγκεκριμένα αστικά χαρακτηριστικά προσπαθεί να καταδειξει την υβριδική φύση της πόλης εμπεριέχοντας όλα αυτά τα στοιχεία που αναλύσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο για την υβριδική πόλη55 (για παράδειγμα ο αστικός πυρήνας-compound που έχει τις ρίζες του στην κλασική γηγενή πόλη Yoruba, το στοιχείο της αγοράς που συναντήσαμε στις market towns, χαρακτηριστικά που αναφέρονται στον μουσουλμανικό νόμο και τη θρησκεία και ορίζουν τις έννοιες ιδιωτικό και δημόσιο αλλά και στα κατάλοιπα της αποικιοκρατίας, τις υποδομές αλλά και τον κοινωνικό διαχωρισμό στον φυσικό χώρο της πόλης). Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά όμως εδώ βρίσκονται υπό μια μορφή μετάλλαξης (Mutation).

εικ. 110 /111 /112 : Λάγος 54

Uche Isiche, From and for Lagos, Archis is Αfrica, Archis 187, 2002, Uche Isichei, director of Funktion Architects, Wellington, New Zealand.

55

Κεφάλαιο 2ο, Η Αφρικανική πόλη

55

εικ. 113 : Λάγος

H παραδοσιακή ιδέα του χώρου της αγοράς έχει μετασχηματιστεί σε αστική στρατηγική. Tο σύγχρονο συγκρότημα έχει ελάχιστα κοινά με το παραδοσιακό Yoruba, το συγκρότημα έχει εξελιχθεί σε έναν σύνθετο μηχανισμό όπου τα όρια συνεχώς επαναπροσδιορίζονται(.....)56. Ο αυθορμητισμός των κοινωνικών δράσεων κουβαλά τα χαρακτηριστικά του παρελθόντος ως πολιτισμική κληρονομιά, ενώ καταλάμβάνει τις υποδομές οι οποίες έκαναν το ίδιο καταλαμβάνοντας το χώρο της πόλης με την εμφάνισή τους συνειδητά ή ασυνείδητα, μεταλλάσοντας το όραμα του παρελθόντος για την σύγχρονη πόλη σε μια ανεπίσημη πρακτική. Η έρευνα για το Λάγος επιχειρέι τη διατύπωση της ποιότητας ενός παραδείγματος εκρηκτικής πληθυσμιακής αύξησης και εκτεταμένης ανεπίσημης αστικοποίησης που είναι η αυτοοργάνωση, η αυτοβοήθεια και το φαινομενικό χάος. Προφανώς δεν αποτελέι μοναδικό παράδειγμα στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο, καθώς τα χαρακτηριστικά αυτά προκύπτουν από τις διαδικασίες της παγκόσμιας οικονομίας και ιδιαίτερα στις περιοχές του παγκόσμιου νότου. Απλά ο Koolhaas απενοχοποιώντας την εικόνα για την Αφρική, καταφέρνει με κριτική ματιά, όπως κάνει και στο παρελθόν σε άλλα case studies57 μελετώντας εξαιρετικές περιπτώσεις αστικών φαινομένων, να διακρίνει τη σύγχρονη δυναμική και τις δυνατότητες που κρύβονται πίσω από αυτό που όλοι οι άλλοι αντιμετωπίζουν ως παθογένειες και αναζητούν σε ιστορικές αναλύσεις.

Στο επόμενο κεφάλαιο θα προσπαθήσουμε να επανέλθουμε στο παγκόσμιο φαινόμενο της εκτεταμένης ανεπίσημης αστικοποίησης και μέσα από θεωρίες και απόψεις θα προσπαθήσουμε να συνοψίσουμε την δυναμική των αστικοτήτων αυτών σε αντιπαράθεση με τα δυτικά πρότυπα του παρελθόντος που διαμόρφωσαν το αστικό τοπίο του ανεπτυγμένου κόσμου.

εικ.114: Salvador de Bahia, Brazil 56

βλέπε παράρτημα (delirious New York_1997, Pearl River Delta_2000, The Gulf_2006)

57

εικ. 115 : οι παγκόσμιες παραγκουπόλεις favela paraisopoli, Sao Paol, Brazil, 2001

56

Κεφάλαιο 4o «The provinces generally go, in the changes they make, from order to disorder and then pass again from disorder to order, for worldly things are not allowed by nature to stand still. » 58 _Machiavelli

Η παγκόσμια ανεπίσημη πόλη / The Global Informal Όπως σύντομα αναφέρθηκε στο πρώτο κεφάλαιο τα έντονα φαινόμενα σύγχρονης αστικοποίησης οδηγούν, κυρίως στον αναπτυσσόμενο κόσμο, στην εμφάνιση ανεπίσημων οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών, αρχιτεκτονικών και αστικών πρακτικών, που έρχονται σε αντίθεση με τις επίσημες αστικές δομές του παρελθόντος, με σκοπό να δημιουργήσουν τις προυποθέσεις για μια νέα αστική ζωή. Η μεταστροφή στον τομέα της οικονομίας μέσω του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης και της απελευθέρωσης των τοπικών αγορών προκάλεσε μια νέα μαζική αστική μετανάστευση, αποτέλεσμα της οποίας αποτελούν οι αυθόρμητες εκδηλώσεις που έχουν περικυκλώσει τα τελευταία 30 χρόνια τους επίσημους αστικούς και οικονομικούς πυρήνες της Αφρικής, της Νοτιοανατολικής Ασίας, και της κεντρικής και λατινικής Αμερικής. Οι παγκόσμιες ανεπίσημες αστικές πρακτικές μετασχηματίζουν την πόλη και τα συστήματά της, χωρίς να ακολουθούν κανόνες και μοντέλα δημιουργώντας νέους δράστες μεταλλάσοντας με αυτό τον τρόπο την αστική πολιτική δύναμη. Η φυσική έκφραση του φαινομένου είναι κοινή στις ανα τον κόσμο ανεπίσημες αστικότητες, οι οποίες με μοναδικό τρόπο αντιπροσωπεύουν τον χώρο όπου συναντάται ή και συγκρούεται η παγκόσμια πόλη, global city με την παγκόσμια τρώγλη, global slum.59 Η ενασχόληση και η έρευνα με τα θέματα που αφορούν τα σύγχρονα αστικά φαινόμενα, οδήγησε στην παρατήρηση και τον εντοπισμό του φυσικού χώρου όπου αυτά συγκεντρώνονται, που οι Alfredo Brillembourg και Hubert Klumpner ονομάζουν “Global South“60. Με άλλα λόγια το παράδειγμα του Λάγος, που αναλύθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, δεν αποτελεί καινοτομία αλλά, αντιθέτως συγκεντρώνει τα στοιχεία ενός παγκόσμιου φαινομένου, της εκρηκτικής αστικοποίησης του παγκόσμιου νότου και των μέχρι τώρα κατ΄εξοχήν αγροτικών περιοχών. Συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά που περιγράφουν οι σύγχρονες θεωρίες στις οποίες καταφέυγουν οι ανά τον κόσμο κοινωνιολόγοι, αρχιτέκτονες κ.ά. σε μια προσπάθεια να κατανοήσουν αλλά και να περιγράψουν τα φαινόμενα και την φυσική τους έκφραση στο χώρο της πόλης, έννοιες όπως kinetic city (Rahul Mehrota , Mumbai kinetic city) για τη Βομβάη, global slum για τις παραγκουπόλεις στις αναπτυσσόμενες χώρες του παγκόσμιου νότου (Rio de Janeiro, Caracas) και τις έννοιες sanctioned and shadow order που αφορούν το δίπολο τάξη και αταξία στις σύγχρονες αστικές μεταβολές, έννοιες τις οποίες θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε συνοπτικά στη συνέχεια του κεφαλαίου ως σύγχρονες θεωρίες για την πόλη.

58

Machiavelli, Florentine Histories global slum, όρος που εφήυραν οι Alfredo Brillembourg και Hubert Klumpner κάνοντας σκέψεις πάνω στη συζήτηση για όλα τα παγκόσμια / global πράγματα παρατήρησαν πως μεταξύ των όρων global city, global economy, globalism, δύο στοιχεία έμοιαζαν να απουσιάζουν. Το global slum η παγκόσμια παραγκούπολη, και το νότιο ημισφαίριο, global south το πεδίο φυσικής έκφρασής τους.

59

60

Alfredo Brillembourg και Hubert Klumpner, Failure of the formal, Visionary power, σελ 186

57

58 Το εξαιρετικό ίσως στην περίπτωση του Λάγος είναι το γεγονός ότι αποτελεί μια σημαντική πηγή πληροφορίας όχι εξ ολοκλήρου αυτοαναφορικής αλλά κυρίως ως μεθοδολογική προσέγγιση. Η έρευνα του προγράμματος για την πόλη εστιάζει στους ανθρώπους ως δράστες και διαμορφωτές του αστικού καμβά μέσα από τις διαφορετικες εκφάνσεις των κοινωνικών δικτύων, ως βασικούς αστικούς παράγοντες και όχι ως χρήστες. Η πόλη ορίζεται από τους κατοίκους της, τα δίκτυα και τις δομές που αυτοί καταφέρνουν να δημιουργήσουν και όχι από τις υποδομές που αναφέρονται κυρίως στο παρελθόν και την επίσημη οικονομική δραστηριότητα. Η έρευνα αυτή δίνει την αφορφή για να επαναπροσδιορίσουμε την έννοια της σύγχρονη πόλης, της υπερπληθούς πόλης, της megacity όχι ως το χώρο συνάθρισης πλούτου, πληροφοριών και οικονομικών δραστηριοτήτων αλλά ως τη μεγάλη φτωχή, ανεπίσημη πόλη, που περιγράφεται από τη σχέση των αστικών μορφών και την ίδια τη ζωή στην πόλη.

εικ. 118: μια απέραντη παραγκούπολη αεροφωτογραφία, Salvador de Bahia, Brazil

Από τα επεκτεινόμενα barricadas της Λίμα στους λόφους απορριμάτων της Μανίλα, η αστικοποίηση έχει αποσυνδεθεί από την εκβιομηχάνιση, ακόμη και από την οικονομική ανάπτυξη. Ο Μike Davis στο βιβλίο του _“The Planet of Slums“_ απεικονίζει μια απέραντη ανθρωπότητα που συγκεντρώνεται στις φτωχογειτονιές και εξορίζεται από την επίσημη παγκόσμια οικονομία. Υποστηρίζει ότι η άνοδος αυτού του ανεπίσημου αστικού προλεταριάτου είναι μια πλήρως αρχική ανάπτυξη που δεν προβέθφηκε ούτε από τον κλασσικό μαρξισμό ούτε από τη νεοφιλελεύθερη θεωρία. Ο Davis υποστηρίζει ότι η εκθετική αύξηση των τρωγλών δεν είναι τυχαία αλλά το αποτέλεσμα μιας διευθαρμένης διακυβέρνησης, της θεσμικής αποτυχίας, και των προγραμμάτων διαρθρωτικής προσαρμογής του ΔΝΤ που οδηγούν σε μια ογκώδη μεταφορά του πλούτου από τους φτωχούς στους πλουσίους 61.

_ Informal city / informal settlements Σε πολλές περιοχές τα ανεπίσημα (informal) αστικά καταλύμματα (settlements) τείνουν να διαμορφώσουν την εικόνα του αστικού περιβάλλοντος. Στον παγκόσμιο νότο (global south), οι πόλεις είναι κυρίως ανεπίσημες (informal) σε όρους οικονομίας και κατοίκησης. Η έρευνα του UΝ-Ηabitat αποκαλύπτει ότι περισσότεροι από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι ζουν στις παραγκουπόλεις του νότου και, 79% του αστικού πληθυσμού στην Αφρική ζεί σε ανεπίσημες αστικές εγκαταστάσεις. Η αναλογία αναμένεται να αλλάξει, καθώς Αφρική και Ασία για τις επόμενες δεκαετίες θα αποτελέσουν πεδίο ταχείας αστικοποίησης, ενώ αντίστοιχα η ανεπίσημη απασχόληση είναι εντυπωσιακά υψηλή: 72% στην Αφρική, 65% στην Ασία και 51% στη Λατινική Αμερική.

εικ. 119 : Rocinha, η μεγαλύτερη favela του Rio de Janeiro, 2008

Ο όρος informal settlement χρησιμοποιείται για να περιγράψει πρόχειρα αστικά καταλύμματα και που συγκεντρώνουν τα εξής χαρακτηριστικά:

• δεν εξασφαλίζουν ατομικής ιδιοκτησία μεγάλης διάρκειας • δεν ανταποκρίνονται στους οικοδομικούς κανονισμούς της ευρύτερης περιοχής της πόλης • δεν καλύπτουν τις βασικές ανάγκες κατοίκησης

εικ. 120 : οι κάτοικοι στην Quinta Monroy προτίμησαν να μείνουν στην παραγκούπολη 30 χρόνια αντί να μετακομίσουν στην περιφέρεια. η τοποθεσία γι αυτούς έχει μεγάλη σημασία. η κατοχύρωση μιας τοποθεσίας σημαίνει ελπίδα για το μέλλον.

Iquique, Χιλή

Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των Η.Ε τρεις στους τέσσερις αστικούς κατοίκους - περίπου 200 εκατομμύρια άνθρωποι – που ζουν σε οικισμούς στη υποσαχάρια Αφρική, αντιμετωπίζουν τουλάχιστον ένα από τα παραπάνω τρία μειονεκτήματα. Το υπόλοιπο του αστικού πληθυσμού τείνει να ζεί σε όλο και περισσότερο περιφρουρούμενες επίσημες (formal) κατοικημένες κοινότητες, όμοιες με αυτές στα γκετοποιημένα προάστια της Νότιας Αφρικής.

εικ. 116 / 117 : οι αεροφωτογραφίες του Caracas,Venezuela, αντιπροσωπεύουν τις χωρικές ποιότητες πολλών πόλεων της Λατινικής Αμερικής, φωτογραφίες του Alfred Brillenbοurg για το Τhink Tank, Informal City Project

“Η ανεπίσημη (Informal) πόλη αποτελεί το 50% των κύριων αστικών περιοχών στο παγκόσμιο νότο, global south, αλλά συνεχίζει να χάνει αρχιτεκτονικής και αστικής προσοχής. Απαιτεί και παράγει ένα άλλο είδος αστικού σχεδίασμού, του οποίου διαδικασία είναι το αντίστροφο της επίσημης πόλης”62 _Crimson

61

Mike Davis, Planet of slums, Verso, USA, 2006

62

Crimson, Facts on the Ground, Harvard Design Magazine, 2006

59

_The failure of the formal.

“ But in the technical sense chaos is what happens when nothing happens, not something that can be engineered or embraced; it is something that infiltrates; it cannot be fabricated” 62 _Rem Koolhaas

Οι ανεπίσημες πόλεις γίνονται αντιληπτές ως χώροι που βρίσκονται σε συνεχή κρίση, σε έναν διαρκή αγώνα επιβίωσης. Η περιβαλλοντική ρύπανση αυξάνει, ο πληθυσμός το ίδιο αλλά ακόμα το όνειρο της οικονομικής ανάπτυξης και σταθερότητας παραμένει άπιαστο. Οι πόλεις και οι διοικήσεις τους, οι οποίες στοχέουν σε αναπτυξιακά προγράμματα και real estate επενδύσεις που θα δημιουργήσουν οικονομικά κέρδη, συχνά υποκλίνονται στους ειδικούς με την παραδοχή πως εκείνοι ξέρουν καλύτερα. Είναι πλέον κοινώς αποδεκτό ότι projects που συλλαμβάνονται, διαδίδονται, σχεδιάζονται και πραγματοποιούνται από τους “ειδικούς” αρχιτέκτονες και πολεοδόμους πολύ συχνά αποδεικνύονται αποτυχημένα, επειδή βασίζονται σε πρότυπα και σε αστικά λεξιλόγια του 19ου και 20ου αιώνα. Αστικές και αρχιτεκτονικές θεωρίες και ιδεολογίες που πηγάζουν από τον ακαδημαικό χώρο και από τους μεγάλους αρχιτέκτονες αποτυγχάνουν ακριβώς εκεί που θα έπρεπε ουσιαστικά να εστιάζουν: στην πόλη ως τόπο ίσων ευκαιριών, αστικού πολιτισμού, και πολιτικών στην υπηρεσία και την ευημερία των πολιτών. Η ανεκπλήρωτη υπόσχεση του μοντερνισμού στη λατινική Αμερική ήταν ίσως αναπόφευκτη λαμβάνοντας υπόψη το πρωτοφανείς μέγεθος και την κλίμακα της αστικής έκρηξης στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Η πραγματικότητα των ιδιαίτερων αστικών ή περιβαλλοντικών συνθηκών στην Αφρική συνδέεται σήμερα με μια εξίσου πραγματική ιστορία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής και του επεμβατικού σχεδιασμού ενώ παρατηρούνται τα πιό σημαντικά ποσοστά αστικοποίησης σε όλη τη ιστορία της ανθρωπότητας. Αλλά αυτή τη φορά η αρχιτεκτονική δεν βρίσκεται στο προσκήνιο. Το πρώτο κύμα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής και παρεμβατικού σχεδιασμού στην Αφρική εφαρμόστηκε ως ένα “πείραμα” την δεκαετία του ’70 όπου αφρικανοί τεχνοκράτες που εκπαιδεύτηκαν στις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλεο και την Ανατολική Ευρώπη επιστρέφοντας στην Αφρική δημιούργησαν –πάνω από τα αποικιακά δίκτυα –πρόσθετα δίκτυα υποδομής που κατεύθηναν ένα μεγάλο μέρος της νέας αστικής αύξησης.

εικ. 121 : Η εποχή των μεγάλων project, δεκαετία ΄70 _σχεδιασμός της διεθνούς έκθεσης του Λάγος (επάνω) _masterplan για το Lagos Island (κάτω)

Παρόλα αυτά, οι σύγχρονες παγκόσμιες ανεπίσημες αστικές πρακτικές μετασχηματίζουν την πόλη και τις δομές της, δημιουργούν νέους ρόλους και επαναπροσδιορίζουν την αστική πολιτική δύναμη, δηλώνοντας την απόρριψη των προτύπων που συνδέονται με τον μοντερνισμό των μέσων του 20ου αιώνα και την κοινωνική ολοκλήρωση μέσω τυποποιημένων δημόσιων κοινωνικών παροχών ενώ αποτελώντας κανόνα στον νότο, λειτουργούν ως αναπόσπαστο κομμάτι της παγκόσμιας οικονομίας. Ο αυθόρμητος -αυτοσχεδιαστικός- χαρακτήρας των περιοχών αυτών θυμίζει την plug-in, tune-up, clipon, αρχιτεκτονική του Yona Friedman και των Archigramm.

εικ. 122 : archigram, plug- in city , 1964 εικ. 123 : Ron Herron, walking city, 1964

62

Rem koolhaas, „What ever happened to urbanism“, SMLXL, σελ 960

60

_Informal63 or formless ? Λαμβάνοντας υπόψη τις προκλήσεις του αστικού νότου, η “μορφή” δεν φαίνεται να λειτουργεί ως καθοριστικός παράγοντας, αφετηρία, ιδεολογία. Με κανένα τρόπο δεν πρέπει να σκεφτόμαστε ότι η αρχιτεκτονική για τη σύγχρονη πόλη είναι ή πρέπει να είναι άμορφη. Μάλλον, η μορφή πρέπει να προκύπτει και να διαμορφώνεται από την ίδια την ανάγκη, τις περιστάσεις, τους ανθρώπους και τις λειτουργίες._“Informal doesn’t mean lacking form- formless“64 _. Οι πρακτικές και τα αποτελέσματα που περιγράφονται ως ανεπίσημα προκύπτουν από μόνα τους και από αυτούς που τα δημιουργούν, οι οποίοι εν τέλει είναι οι χρήστες, οι κάτοικοι οι ίδιοι, έξω από την επίσημη κοινωνία και τα νομικά πλαίσια, αλλά βεβαίως όχι έξω από οποιοδήποτε πολιτικό, πολιτιστικό ή οικονομικό πλαίσιο. Η ανεπίσημη πόλη με κανένα τρόπο δεν είναι άναρχη, αλλά καταλαμβάνει τη γκρίζα ζώνη μεταξύ νόμιμων και παράνομων συναλλαγών. Η γκρίζα αυτή ζώνη είναι ο χώρος σύμφωνα με τον Rahul Mehrorta μεταξύ της θεσμικής και σκιώδους τάξης65 (between sanctioned and shadow order), ένα ρευστό και διφορούμενο διάστημα που χαρακτηρίζεται από μια ανεπισημότητα που οι “ειδικοί” συχνά δεν λαμβάνουν υπόψη, δεν καταγράφουν ή δεν μπορούν να περιγράψουν. Στην πραγματικότητα, στα αστικά τοπία της Ασίας, της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής αυτό το συγκεχυμένο διάμεσο περιβάλλον μπορεί κανείς να το δει συμβολικά ως τη φυσική έκφραση της σύγχρονης πόλης. Όπως σημειώνει ο Rem Koolhaas σε συνέντευξή του για το Λάγος :

εικ. 124 : Kibera slum στο Nairobi, Kenya

“Το Λάγος μεγαλώνει τόσο γρήγορα που αν δεν αναπτύξει έναν τρόπο οργάνωσης μέσα στα επόμενα 10 χρόνια, έχει πολλές πιθανότητες να βιώσει καταστροφικές συνέπειες”. Θεωρεί αδιανόητο μια πόλη 24 εκατομμυρίων ανθρώπων χωρίς στρατηγική ή concept.“ 66

63

Informal είναι μια προσέγγιση σχεδιασμού μιας μη γραμμικής μορφής. (…..). Informal είναι μια δυναμική που απελευθερώνει ενέργεια με την έννοια της ολίσθησης, του άλματος, της διασποράς, εισάγαγουν το λεξιλόγιο, νέες γεωμετρίες υποστηρίζοντας τέτοιες διαδικασίες εύρεσης μορφής.

Cecil Βalmont_Metapolis Dictionary of Advanced Architecture, σελ 343 64

Alfredo Brillembourg και Hubert Klumpner, Failure of the formal, Visionary power, σελ. 189

65

Rahul Mehrorta, Between sanctioned and shadow order, Urban transformations, σελ. 202

66

Rem Koolhaas, Συνέντευξη με την Funmi Iyanda για το talk show “New Dawn τηλεοπτικό σταθμό, 24 Ιανουαρίου 2001

on

Ten” σε τοπικό

εικ. 127 : η ανεπισημότητα διαμορφώνει το αστικό τοπίο των πόλεων παγκοσμίως, με τους πλανώδιους πωλητές να καταλαμβάνουν σημαντικούς κόμβους στους οποίους δεν υπάρχει κάποιο πρόγραμμα σύμφωνα με τα σχέδια των πολεοδόμων και των πολιτικών των πόλεων. μικροπωλητές στους δρόμους της Σανγκάη (πάνω) , κυρία που πουλα quesadilla σε δρόμο του Santa Fe (κάτω)

61

_Static City Vs Kinetic City Όλα όσα περιγράφουν οι παραπάνω όροι για το επίσημο και ανεπίσημο, τη θεσμική και σκιώδη τάξη συνοψίζει ο Rahul Mehrotra στην έννοια„kinetic city“, κινητική πόλη, περιγράφωντας τον δημόσιο χώρο της Βομβάης. * Η κινητική πόλη μετατοπίζεται, μετασχηματίζεται, και συχνά ιδιοποιείται την “επίσημη” πόλη με εξαιρετικά ενδιαφέροντες τρόπους που αμφισβητούν την ίδια τη σύλληψη της αστικοποίησης ως σταθερή και προβλέψιμη κατάσταση. Στην πραγματικότητα, για πολυάριθμες πόλεις σε παγκόσμιο επίπεδο η κινητική πόλη είναι αυτή απ όπου αντλούν την σημερινή τους εικόνα. Τα φεστιβάλ, οι πλανόδιοι πωλητές, και τα ανεπίσημα καταλύμματα, όλα οδηγούν σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο τοπίο, μια πόλη σε διαρκή κίνηση όπου το κάθε αστικό χαρακτηριστικό εμπεριέχει την κινητική ποιότητα. Η κινητική πόλη ανακυκλώνει συνεχώς τους πόρους της, ενισχύει τη μεγάλη επίδραση και την παρουσία της με πολύ λίγα μέσα, βρίσκεται σε συνεχή κίνηση, «κατασκευάζει και ανακατασκευάζει» οποιαδήποτε δεδομένη πόλη.

εικ. 125 : Sao Paulo, εικόνες από τον δορυφόρο εικ. 126 : Bαρκελώνη. Μια πόλη που συνδυάζει τη QuickBird σύγχρονη αρχιτεκτονική με τον αστικό σχεδιασμό του 19ου αιώνα και την οργανική εξέλιξη του σύγχρονού αστικού καμβά - ένα ζωντανό εργαστήριο αστικής μορφής

«Στην πραγματικότητα, είναι το αντίθετο της στατικής πόλης και έχει όμοια χαρακτηριστικά με τις παραγκουπόλεις και τα ανεπίσημα αστικά καταλύμματα σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες. Σήμερα οι μέγα πόλεις_mega cities4 ειδικά εκείνες στον αναπτυσσόμενο κόσμo περιλαμβάνουν δύο ευδιάκριτες κατηγορίες πόλεων - τη στατική πόλη και η κινητική πόλη. Η στατική πόλη όπως αναφέρει ο Mehrota68 είναι ο χώρος παραδοσιακά αντιληπτός ως χτισμένο περιβάλλον, χτίζεται από μόνιμα υλικά και με μνημειακό τρόπο ενώ η κινητική πόλη χτίζεται από προσωρινά, πρόχειρα υλικά και εμφανίζεται ανάμεσα σε περιοχές της στατικής πόλης - δύο απολύτως διαφορετικοί κόσμοι με διαφορετική φυσική εκδήλωση. Η αρχιτεκτονική είναι το αποτέλεσμα, η ατρραξιόν της στατικής πόλης ενώ αντίθετα για την κινητική πόλη, τα φεστιβάλ, οι θρησκευτικές πομπές και οι δημόσιοι εορτασμοί αποτελούν τρόπο οικιοποίησης του χώρου. Αυτό το ιδιαίτερα πλουραλιστικό περιβάλλον της Ασίας και συγκεκριμένα της Βομβάης απαιτεί μηχανισμούς που διαπραγματεύονται συνεχώς μεταξύ αυτών των διαφορών - τη στατική πόλη και την κινητική πόλη, το κράτος και την αγορά, των προνομιούχων και των φτωχών. Ο αστικός σχεδιασμός και ο προγραμματισμός των πόλεων παραδοσιακά ασχολούνται με το μόνιμο αστικό καμβά_urban fabric_ λαμβάνοντας ελάχιστα υπόψην τα εφήμερα τοπία. Πρίν όμως από τη Βιομηχανική Επανάσταση οι αγορές και οι εκθέσεις ήταν αναπόσπαστο στοιχείο των αστικών οικονομικών και οι πόλεις είχαν πάντα χώρο γι αυτές. Προκειμένου να γίνει μια ουσιαστικότερη διαφοροποίηση μεταξύ θεσμικής και σκιώδους τάξης, είναι κρίσιμο να γίνει μια διεύρυνση αυτής της ιδέας, πέρα από μια συμβατική κατανόηση του χώρου αυτού ως πόλη των φτωχών και περιθωριοποιημένων. Επιπλέον τα δίπολα που καθορίζουν τους όρους αυτής της συζήτησης (οι πλούσιοι και οι φτωχοί, επίσημο και ανεπίσημο, το κέντρο και η περιφέρεια) πρέπει να διαλυθούν. Η συζήτηση πρέπει να τεθεί υπό διαφορετικούς όρους και να περιλάβει τις ερωτήσεις για το υβρίδικό, το ταυτόχρονο, τις έννοιες της συνύπαρξης, καθως το ενδιαφέρον είναι πώς οι προσωρινές και μόνιμες δομές καταλαμβάνουν τον ίδιο χώρο και ίσως θα αποτελούσε πρόκληση να αναγνωρίσουμε τη δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ στατικής και κινητικής πόλης, και να επιδιώξουμε δημιουργικούς τρόπους συνύπαρξης των δύο. Κατά συνέπεια σήμερα περισσότερο από ποτέ είναι απλά ασύλληπτο να προσεγγίσει κανείς την πόλη με αμετάκλητη βεβαιότητα για το τι συμβαίνει- ή τι πρέπει να να συμβέι, για να γίνει καλύτερη. Η εννοιολογική ανάλυση, οι πολιτικές στρατηγικές και οι σχεδιαστικές φιλοδοξίες των αρχιτεκτόνων πρέπει να κινηθούν με μεγάλη προσοχή και σκεπτικισμό. Αυτό υποννοεί μια βαθιά εκτίμηση της συστατικής φύσης των δυνατοτήτων και της πολυπλοκότητας στη συνεχώς ανεπίσημη informalizing μεταλασσόμενη πόλη.

67

mega-cities σύμφωνα με τον ΟΗΕ είναι οι πόλεις με πληθυσμό μεγαλύτερο των 8 εκατομμυρίων Rahul Mehrorta, Learning from the kinetic city, urban transformation, σελ 202

68

62

*

εικ. 128 : σιδηροδρομικές γραμμές διασχίζουν τον ανεπίσημο οικισμό, Βομβάη, Ινδία

Η Βομβάη εξελίχθηκε από μικρό ψαροχώρι σε αποικιακό κόμβο, σε λίκνο του πολιτισμού της υφαντουργίας, και στις μέρες μας αποτελέι το εμπορικό και οικονομικό κέντρο της Ινδίας. Με πληθυσμό 15 εκατομμύρια κατοίκους, είναι η μεγαλύτερη, ταχύτερη, πλουσιότερη πόλη της Ινδίας και η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη παγκοσμίως. Μια πόλη που βιώνει ταυτόχρονα την απόλυτη αστική ανάπτυξη αλλά και την απόλυτη παρακμή. Σύντομα θα έχει τη μεγαλύτερη αστική τάξη αλλά αλλά αυτή τη στιγμή υπερτερέι μια υπερπληθής κατώτερη τάξη. Η ευρύτατα διαδεδομένη αντίληψη για τη Βομβάη, για ανθρώπους της περιφέρειας ακόμη και πέρα από τη Νότια Ασία, είναι αυτή της πόλης των ευκαιριών. Αυτές οι ευκαιρίες, ωστόσο, έχουν διανεμηθεί άνισα . Οι αντιθέσεις είναι μεγάλες και η συνύπαρξη πλούσιων και φτωχών, δεν είναι πάντα ειρηνικά, καθώς τα δικαιώματα για τις βασικές υπηρεσίες - νερό και υγιεινή, υγειονομική περίθαλψη και διατροφή είναι διαφορετικά. Σύμφωνα με τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών περίπου 60% του πληθυσμού της πόλης ζει σε slums, τρώγλες, πηγή φτηνού εργατικού δυναμικού, που καταλαμβάνουν το 8 % του εδάφους, και οι ζωές τους χαρακτηρίζονται από την υποβιβασμένη κατοικία, την κακή υγιεινή, την συμφόρηση, τις ανεπαρκείς δημόσιες υπηρεσίες.ενώ δίπλα τους υψώνονται ουρανοξύστες πολυεθνικών εταιριών. Η πόλη απουσία κρατικών επενδύσεων και αστικών υποδομών παραδίδεται στα χέρια του πληθυσμού ο οποίος συνεχώς αυξάνει. Όπως άλλες megacities του αναπτυσσόμενου κόσμου η Βομβάη αντιμετωπίζει τις συνέπειες της ταχείας αστικοποίησης όπου η φτώχεια, οι περιορισμένες δημόσιες παροχές, η ανεργεία και η αστάθεια επηρρεάζει μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Παρόλα αυτά η Βομβάη λειτουργεί μέσω αόρατων δικτύων αλληλοβοήθειας και ανεπίσημης οικονομίας, κοινωνικής οργάνωσης και αστικής δομής σε τέτοιο βαθμό που δίνεται η εντύπωση πως η πόλη βιώνει δύο παράλληλες πραγματικότητες. Όπως οι περισσότερες Ινδικές πόλεις έτσι και η Βομβάη έχει ελάχιστο ανοιχτό ή δημόσιο χώρο. Ο Rahul Mehrotra μιλώντας για την έννοια της κινητικής πόλης με αφορμή το παράδειγμα της Βομβάης παρατηρεί ότι όπως και σε άλλες megacities η έννοια της μετακίνησης και της λογικής του δημόσιου χώρου συντίθεται από το γεγονός ότι λόγω της αστικής ανάπτυξης κατοικία στα προάστια και εργασία στο κέντρο της πόλης έχουν τοποθετηθεί αντιδιαμετρικά αντίθετα. Η έννοια του δημόσιου χώρου περιορίζεται σε έναν αγωγό μετακίνησης και όχι σε χώρο κοινωνικής εμπειρίας και έκφρασης. Οι άνθρωποι δεν χρησιμοποιούν πλέον τους δημόσιους χώρους αλλά τους θεωρούν μέσο μετάβασης σε άλλους τόπους, διαιωνίζοντας έτσι την πτώση της ποιότητα και της φύσης των δημόσιων χώρων. Επιπλέον, σε μετα-αποικιακές πόλεις όπως η Βομβάη η συμφιλίωση των αποικιακών αστικών δομών με τα νέα πολιτιστικά πρότυπα δημιουργεί ενδιαφέροντα ερωτήματα για τον ίδιο τον καθορισμό της δημόσιας σφαίρας όπου τα όρια μεταξύ των δημόσιων και ιδιωτικών χώρων ορίζονται διαφορετικά σε σχέση με τον αυστηρό καθορισμό στα δυτικά αστικά πρότυπα. Παραθέτοντας το παράδειγμα ένας τοπικό δημόσιο γήπεδο κρίκετ με σκοπό να παραουσιάσει αυτά τα χαρακτηριστικά που για αυτόν αποδίδουν την έννοια της κινητικής πόλης. Μετά τον αγώνα, το πάρκο μετατρέπεται σε χώρο για γαμήλια δεξίωση. ”Οι περίπλοκες προσωρινές κατασκευές τοποθετούνται διάσπαρτες δημιουργώντας την αίσθηση διαφορετικών γειτονιών μέσα στα σύνορα αυτής της «στιγμιαίας πόλης.” Η γαμήλια γιορτή τελειώνει τη νύχτα, και αμέσως μετά, αυτή η τεράστια κοινότητα αποσυντίθεται. Το πρωί της επόμενης ημέρας, κανένα ίχνος του γάμου δεν έχει μείνει. «Η αρχιτεκτονική δεν είναι το θέαμα της πόλης,» λέει ο Mehrotra. «Ή μάλλον, είναι το θέαμα που δεν αφήνει καμία μνήμη.»

_Suketu Mehta, Mumbai India, Cities Architecture and Society, σελ. 243 _S. Parasuraman, (Director, Tata Institute of Social Sciences (TISS), Mumbai), Uncovering the myth of urban development in Mumbai, Urban Age, 2007 _Rahul Mehrotra, Public Space in the Mega City of Bombay, Cities and markets, IFHP World Congress, Vienna, 2003

63

εικ. 129 : οργανωμένη ανεπισημότητα, Dhobi Chat, το μεγαλύτερο υπαίθριο πλυντήριο της Ασίας, Mumbai, Ινδία

εικ. 130 : λόγω της βιομηχανίας κινηματογράφου Βollywood, για τον λαό της Ινδίας η Βομβάη ενσαρκώνει το μεγάλο όνειρο

εικ. 131 : Βομβάη, kinetic city

εικ. 132 : η νότια χερσόνησος, εδώ όπου ζούν οι πλούσιοι Βομβάη, Ινδία

64

Σκέψεις για το μέλλον

“ H πόλη πρέπει να προσεγγίζεται και να εξερευνάται ως αναδυόμενη και επομένως ανοικτή πραγματικότητα“ _ David Byrne59

Η παραπάνω άποψη του πολεοδόμου David Byrne προτείνει ότι υπάρχουν τόσες πολλές μεταβλητές που καθορίζουν την λειτουργία των πόλεων, το πως αυτές αναπτύσσονται και σταδιακά μεταλλάσονται, που θα έπρεπε να είναι σημαντικό να λαμβάνεται υπόψην η πολυπλοκότητα, η oποία λόγω της ταχύτητας των αλλαγών στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο συνεχώς αυξάνει , ως κεντρικό στοιχείο για την λύση του γρίφου για το μέλλον των πόλεων.

εικ. 133 : σκουπιδότοποι στη Νέα Υόρκη (επάνω) και το Λάγος (κάτω)

_προς μια νέα “αστική επανάσταση “ Η διαδικασία της αστικοποίησης δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί και η τροχιά την οποία έχει πάρει δεν είναι εντελώς ανεξέλεγκτη. Ακριβώς για αυτό το λόγο κρύβει πολλές δυνατότητες. Αλλά για να αντιληφθούμε αυτές τις δυνατότητες πρέπει να αλλάξουμε τρόπο σκέψης, να αφήσουμε πίσω ιδέες που αντιστοιχούν στις αγροτικές και βιομηχανικές «επαναστάσεις», να εστιάσουμε σε αυτές που μας κάνουν να ανοίξουμε τα μάτια μας και να δούμε τις ιδιαιτερότητες, τις αντιφάσεις και τις δυνατότητες της τρέχουσας επανάστασής μας, της αστικής. «Και, εάν πρόκειται να πάρουμε τα ινία της επανάστασης, η επανάσταση που απαιτείεται δεν είναι παρά μια νοητική, ιδεολογική επανάσταση»70. Ο χώρος της πόλης είναι “ο τόπος όπου οι διαφορές αμοιβαία αναγνωρίζουν η μία την άλλη, εξετάζουν η μια την άλλη, και κατά αυτόν τον τρόπο ενισχύονται ή αποδυναμώνονται. Είναι ο κοινωνικός χώρος όπου ο άνθρωπος κατοικεί, όπου μπορεί «να κατοικήσει ποιητικά».

Ο γάλλος κοινωνιολόγος και φιλόσοφος Henry Lefebvre πρίν από περίπου μισό αιώνα έκανε λόγο για μια νέα επανάσταση την αστική επανάσταση, εκφράζοντας με πολιτική και διανοητική αισιοδοξία τις δυνατότητες απελευθέρωσης του αστικού, urban. Ταυτόχρονα όμως εξέφρασε και μια ριζική αμφιβολία για την «εξαιρετική παθητικότητα των ανθρώπων των αμεσότερα συσχετισμένων» - τους χρήστες του αστικού χώρου. Ο λόγος για αυτό, υποστηρίζει, είναι ότι ο αφηρημένος χώρος του διεθνούς επιπέδου εξουσιάζει, και οι επαγγελματίες του («αρχιτέκτονες και urbanists») ακούσια επιβάλλουν τις ιδεολογικές, κατασταλτικές και αποκαλούμενες αντικειμενικές αφαιρέσεις πίσω από τη βιωμένη εμπειρία. Αλλά στη σύγχρονη εποχή αποδεικνύεται το αντίθετο... Οι αστικοί κάτοικοι έχουν πάρει πλέον την κατάσταση στα χέρια τους και είναι αυτοί που κατοικούν “ποιητικά” σε αντίθεση με τους ειδικούς οι οποίοι όπως

χαρακτηριστικά αναφέρει ο Koolhaas βρίσκονται μπροστά στις καταστάσεις σαν σκακιστές που χάνουν από υπολογιστές 71. Στις μέρες μας οι ζωές και οι αξίες των αστικών κατοίκων επεκτείνονται σε όλο τον κόσμο ως άμεση συνέπεια της παγκοσιοποίησης, της αστικής αύξησης και της αστικοποίησης, και μέσω των τηλεπικοινωνιών και των μέσων ενημέρωσης μπορούν να προσεγγίσουν, να αντιγραφούν και να υιοθετηθούν στις αγροτικές περιοχές. Η δυνατότητα να συμμετέχει κανείς σε έναν αστικό τρόπο ζωής γίνεται όλο και περισσότερο ανεξάρτητη από τον τόπο στον οποίο βρίσκεται. Ο κόσμος γίνεται γρήγορα μια παγκόσμια αστική κοινωνία της οποίας κάτοικοι είμαστε όλοι. Ο δεσμός γεωγραφικού τόπου και ταυτότητας αναιρείται και έτσι σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου παρατηρούμε περιοχές με τα χαρακτηριστικά της Νεας Υόρκης, του Λονδίνου κ.ο.κ

“ Ο απόλυτος διαχωρισμός της αστικής ζωής από οποιοδήποτε χωρικό matrix θα μπορούσε να αποτελέσει μάθημα για τον κόσμο στον αιώνα που η αστικοποίηση έχει ξεπεράσει κάθε σχεδιαστική παράμετρο. Η μορφή και ο τόπος πλέον έρχονται σε δεύτερη μοίρα.” 72 69

Edgar Pieterse, Deciphering city futures, Cluster Magazine/07, σελ 134 Henry Lefebvre, Τhe Urban Revolution, σελ. 181 71 “The professionals of the city are like chess players who lose to computers”, Rem Koolhaas, What ever happened to Urbanism, SMLXL, σελ 960 72 Ole Bouman, Archis Africa, Archis, σελ. 6 70

65 Πιθανώς δεν θα έπρεπε να εξετάζουμε το πως εγκαθίσταται ή το πως θα μπορούσε να εγκαθίσταται η αστική ζωή στο κτισμένο περιβάλλον αλλά τον ακριβή τρόπο με τον οποίο το περιβάλλον, η κατοίκηση και οι υποδομές συνεχώς προσαρμόζονται στην αστική ζωή. Ο κοινωνιολόγος AbduMaliq Simon αναφέρει73, -πως η αστική Αφρική είναι το σημείο στο οποίο συμβαίνουν πράγματα τα οποία σε τελική ανάλυση συμβαίνουν ή θα συμβούν σύντομα παντού. Μια κοινωνία δίκτυο που αντιλαμβάνεται τον αστικό σχεδιασμό σαν μια ανοησία παρά ώς ανάγκη , ευκολία, στοιχείο διαβίωσης -, και την βιωσιμότητα όχι ως ακαδημαΪκή αρχή αλλά ως ανάγκη. Οι απέραντες αστικές συσσωρεύσεις που σχηματίζονται ανά τον κόσμο, συχνά αντιμετωπίζονται σαν να στερούνται τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα, την ποιότητα και

Χαρακτηριστικό παράδειγμα φαινομενικού χάους για τον Rem Koolhaas αποτελέι το Λάγος. Έτσι, - εδώ έρχεται και πάλι η προτροπή του Henry Lefebvre για μια ιδεολογική, νοητική επανάσταση. Οι ιδιαιτερότητες κάθε πόλης γίνονται σημαντικές εάν προσπαθούμε να αποτινάξουμε την αστικότητα από την δυτική της μοίρα και περιεχόμενο. Η πολεότητα (Cityness) μπορεί να κατοικήσει σε αυτό που θεωρείται αστική διάχυση είτε οριζόντια είτε κατακόρυφη σε πολυόροφα κτίρια, στο δυτικό μάτι. Δεν είναι όμως ένα ζήτημα αστικής μορφής και σχεδιασμού. Το βασικό ερώτημα τίθεται στο αν παραγωγικές τομές μπορούν να γίνουν τους ανθρώπους τους ίδιους.

To τι μπορεί να αντιμετωπίζουμε ως αναρχία, ανεπάρκεια, ή δυσλειτουργία μπορεί κάλυστα να είναι μια ένδειξη της πολεότητας, cityness, μιας περιοχής. Το θέμα κλειδί που θα έπρεπε να απασχολεί τον αστικό κόσμο είναι εάν μπορεί να συνεχιστεί με την παρούσα μορφή του. Τα διάφορα αστικά μοτίβα καθιερώνονται στις περισσότερες χώρες, αλλά το αν μποούν να απορροφήσουν έναν πιθανολογούμενο διπλασιασμό στον αστικό πληθυσμό κατά τη διάρκεια του επόμενου τετάρτου του αιώνα τίθεται ύπο αμφισβήτηση. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι το παγκόσμιο φυσικό περιβάλλον υποβαθμίζεται και ότι πολλές μεγάλες πόλεις είναι κοντά στην εξάντληση των δυνατοτήτων σε ότι αφορά την αντιμετώπιση των πληθυσμών τους.

την αίσθηση αυτού που αντιλαμβανόμαστε ως αστικότητα. Από την άλλη, η αστικότητα είναι ίσως ένας όρος επιφορτωμένος με την δυτική έννοια του κοσμοπολιτισμού και τι είναι ή πρέπει να είναι ο δημόσιος χώρος. Στην πραγματικότητα, μπορεί να είναι μέρος της σύχρονης ιστορίας-εν τι γενέσει- αλλά και ένας νέος όρος που να αποδίδει την έννοια της αστικότητας. Έτσι η Saskia Sasen εισαγάγει τον όρο cityness 74 (πολεότητα) ο οποίος προτείνει τη δυνατότητα ύπαρξης μορφών αστικότητας που δεν ταιρίάζουν στον ορισμό που αναπτύχθηκε στη δύση και με έναν τρόπο παγδεύει κάτι που ειδάλλως μπορεί να χαθεί εύκολα: τύπους αστικότητας που είναι μηδυτικοί ή που είναι νέοι και απέχουν από τις παραδοσιακές έννοιες της δύσης, και προτείνει πως πρέπει να ανοίξουμε τη συζήτηση σε ένα ευρύτερο φάσμα αστικοτήτων75. Σε αυτές τις νέες λοιπόν αστικότητες του παγκόσμιου νότου, παρατηρείται μια τάξη, αν και όχι αυτή που αντιστοιχεί στην επίσημη λογική των αρμόδιων για το σχεδιασμό. Σε αυτήν την αντιπαράθεση είναι πιθανό το να δημιουργηθεί cityness μέσω των πρακτικών και των χρήσεων των ανθρώπων και ακόμη και αν οι δημόσιοι χώροι να φαίνοντα χαοτικοί, υπάρχει, στην πραγματικότητα, κάποια τάξη, μια συγκεχυμένη τάξη.

“Aren’t we, faced with the urban phenomenon, in a situation comparable ti the one faced a century ago by those who had to accommodate the growth of industrial phenomenon?”76 Την εποχή που περιγράφει ο Lefebvre, όλοι έβλεπαν μόνο χάος και δεν υπήρχε τρόπος να εξηγήσει κανείς την αιτία των γεγονότων, για να αντιδράσει σε αυτά. Συμβαίνει αλήθεια το ίδιο και σήμερα όσον αφορά το αστικό φαινόμενο και την αστική κοινωνία; Δεν ξέρουμε πώς να την προσεγγίσουμε. Στην ουσία η ιστορία επαναλαμβάνεται αλλά αυτή τη φορά ξέρουμε ότι οι επιλογές που έγιναν δεν είναι πλέον συμβατές. Με τη γνώση του παρελθόντος μπορούμε, αναγνωρίζοντας τις αδυναμίες αλλά και τις προοπτικές και τις δυνατότητες των σύγχρονων τάσεων, να οραματιστούμε ή να θεμελιώσουμε το μέλλον μέσα από τη συμμετοχή όλων των αστικών παραγόντων. Για το Λάγος, που θεωρείται παράδειγμα και παθολογικό άκρο της πόλης της δυτικής Αφρικής, είναι η συνεχής ύπαρξη και η παραγωγικότητά του παρά η πλήρη απουσία εκείνων των υποδομών, συστημάτων, οργανώσεων και ανέσεων που καθορίζουν τη λέξη *city * σύμφωνα με τις δυτικές μεθόδους σχεδιασμού. Ως δείγμα δυτικής αφρικανικής αστικότητας, αναστρέφει κάθε ουσιαστικό χαρακτηριστικό της αποκαλούμενης σύγχρονης πόλης. Όμως είναι μια πόλη που λειτουργεί. Τα μειονεκτήματα έχουν οδηγήσει στη ανάδυση 74

Saskia Sassen, Cityness, Urban Transformations, σελ 85 Saskia Sassen, The global city 76 Henry Lefevbre, Τhe Urban Revolution, σελ 184 75

εικ. 134/ 135/ 136/ 137 : Ο δεσμός γεωγραφικού τόπου και ταυ-

τότητας αναιρείται, έτσι σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου παρατηρούμε πόλεις με κοινά χαρακτηριστικά, Marseille, Νέα Υόρκη, Σανγκάη (από αριστερά προς δεξιά)

εικ. 141 : ο δημόσιος χώρος της πόλης είναι τόπος ανταλλαγής αγαθών και των συναλλαγών που συντηρούν τις αστικές οικονομίες σε όλο τον κόσμο, χαρακτηριστικό παραδειγμα οι υπαίθριες αγορες στο Sao Paulo

66

έξυπνων, κρίσιμα εναλλακτικών συστημάτων, τα οποία απαιτούν έναν επαναπροσδιορισμό των ιδεών του αστικού σχεδιασμού, της αρχιτεκτονικής και των κοινωνικών επιστημών, τον επαναπροσδιορισμό της ιδέας της ίδιας της πόλης. Αναζητά την πόλη κάπου αλλού, στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Όπως συνειδητοποιούμε το Λάγος δεν αποτελεί μοναδικό φαινόμενο και οι σύγχρονες τάσεις αστικοποίησης τείνουν να περιλαμβάνουν όλες τις παραπάνω έννοιες που αναλύσαμε. Είτε στην Αφρική (Λάγος) είτε στην Ασία (Βομβάη) έιτε στην Λατινική Αμερική (Καράκας) η ανεπίσημότητα και η νέα αστική πολιτική δύναμη των κατοίκων τείνει να διαμορφώνει το αστικό περιβάλλον των σύγχρονων πόλεων. Έτσι πολεοδόμοι και αναλυτές πρέπει να σταματήσουν να σκέφτονται τις πόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου ως περιοχές που δεν έχουν ακόμα εξελίχθεί πλήρως, αλλά αντιθέτως ως περιοχές θεωρητικοποίησης, αντιμετωπίζοντας τες ως μέρος του κόσμου. Η πρόκληση είναι να βρεθεί ένα νέο λεξιλόγιο, μεθοδολογίες, και εννοιολογικά εργαλεία για τις αφρικανικές πόλεις ως κατηγορία προς ανάλυση όχι μόνο ως παρεκκλίνουσα μορφή ύπαρξης. Αυτό βέβαια θα απαιτούσε την αποστασιοποίηση από μια παράδοση που χρησιμοποιεί τις δυτικές πόλεις ως σημεία αναφοράς 77. Εάν θέλουμε η πόλη να παραμείνει η κινητήρια δύναμη πίσω από την ανθρώπινη ανάπτυξη, πρέπει να την εφεύρουμε πάλι. Διαφορετικά υπάρχει ο κίνδυνος ο 21ος αιώνας να αποτελέσει την τελική φάση του ανθρώπινου πολιτισμού 78.

77

«It is to reconsider the modern city and to suggest a paradigm for ist future.

In short we would argue it is to do away with the inherited notion of the city once and for all». Rem Koolhaas, Lagos, Mutations, σελ.653 78

Wolfgang Novak (managing director of the Alfred Herrhausen Society, the international forum of Deutsche Bank) Foreword, The endless city, σελ. 7

εικ. 138 : σωροί από βαρέλια που θα ξαναβρούν το δρόμο τους στην επίσημη βιομηχανία της πόλης, Λάγος, Νιγηρία

εικ. 139 : Mexico City/ endless city, o συνδιασμός γεωγραφίας και εκτεταμένης αστικής διάχυσης, Μεξικό

εικ. 140 : η δύναμη της αλλαγής στην Bogota, με ιδιωτική πρωτοβουλία βελτιώθηκε η ποιότητα του δημόσιου χώρου και των ηπηρεσιών, στην καρδιά των φτωχότερων ανεπίσημων οικισμών της συνεχώς επεκτεινόμενης πόλης 7 εκατομμυρίων κατοίκων, Κολομβία

67

εικ. 142 : we love our cities

68

Αντί επιλόγου Πώς εξηγείται το παράδοξο ότι ο αστικός σχεδιασμός, ως επάγγελμα, έχει εξαφανιστεί τη στιγμή που η αστικοποίηση μετά από δεκαετίες σταθερής επιτάχυνσης οδηγείται στην καθιέρωση της παγκοσμίως ως αστική συνθήκη; Δεδομένου ότι η αποθέωση της αστικοποίησης είναι προφανής και με μαθηματική ακρίβεια αναπόφευκτη, παρατηρείται οπισθοχώρηση, και αποποίηση των ευθύνων από τα δύο επαγγέλματα που παραδοσιακά εμπλέκονται στην παραγωγή της πόλης –αναφερόμαστε στην αρχιτεκτονική και τον αστικό σχεδιασμό. (.....) «Η πόλη » δεν υφίσταται πλέον. Δεδομένου ότι η έννοια της πόλης έχει διαστρεβλωθεί και επεκταθεί πέρα από κάθε προηγούμενο, κάθε επιμονή στον αρχέγονο όρο της - από άποψη εικόνων, κανόνων, επεξεργασίας - οδηγεί οριστικά μέσω της νοσταλγίας σε κάτι άσχετο.(….) Η δυσαρέσκεια για τη σύγχρονη πόλη δεν έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη μιας αξιόπιστης εναλλακτικής λύσης , αντίθετα, έχει εμπνεύσει με περισσότερους τρόπους τη δυσαρέσκεια. Η παρούσα σχέση μας με τη «κρίση» της πόλης είναι βαθειά διφορούμενη: κατηγορούμε κάποιους άλλους για μια κατάσταση για την οποία τόσο ο αθεράπευτος ουτοπισμός μας όσο και η αδιαφορία μας είναι αρμόδια. Τώρα αφηνόμαστε σε έναν κόσμο χωρίς αστικό προγραμματισμό, μόνο αρχιτεκτονική, ακόμα περισσότερη αρχιτεκτονική (…..) Επειδή η γενιά του Μάη του ‘68 –η μεγαλύτερη γεννιά στην ιστορία, εγκλοβισμένη στο “συλλογικό ναρκισσισμό μιας δημογραφικής φυσαλίδας” έχει έρθει τελικά στη εξουσία, μπαίνει στον πειρασμό να θεωρηθεί ότι είναι αρμόδια για τον θάνατο του αστικού χώρου– στην παρούσα κατάσταση όπου οι πόλεις πλέον δεν σχεδιάζονται– παραδόξως επειδή κάποτε ανακάλυψε και έφηυρε ξανά την πόλη.(….)

If there is to be a “new urbanism”….. δεν βασίζεται στη φαντασίωση της τάξης και της παντοδυναμίας αλλά στην οργάνωση της αβεβαιότητας, δεν αφορά πλέον τη διαχείρηση των μόνιμων δομών αλλά την τροφοδότηση περιοχών με δυνατότητες και προοποτικές και τη δημιουργία τομέων και διαδικασιών που αρνούνται να σταθεροποιηθούν σε μια οριστική μορφή, δεν καταλήγει πλέον στην επιβολή ορίων, αλλά στην αμφισβήτηση των ορίων και την επέκταση των εννοιών, όχι για τη διάκριση και την περιοθωριοποίηση, αλλά για την ανακάλυψη υβριδικών μορφών. H πόλη δεν θα αποτελεί πλέον έμμονη ιδέα, αλλά θα εστιάζει στην αξιοποίηση των υποδομών για αέναη εντατικοποίηση και τροποποιήσεις, σύντομες οδούς και ανακατανομές - η επανεφεύρεση του ψυχολογικού χώρου. Δεδομένης της κυριαρχίας της έννοιας urban , ο αστικός σχεδιασμός δεν θα έχει ποτέ πια να κάνει με «το νέο» αλλά με το «περισσότερο» και το « τροποποιημένο ». Δεν θα αφορά την ανάπτυξη αλλά την υπανάπτυξη. Δεδομένου ότι είναι εκτός ελέγχου, η έννοια urban είναι έτοιμη να γίνει θεμελιώδης έννοια της φαντασίας. Ο αστικός σχεδιασμός, η πολεοδομία και η αρχιτεκτονική δεν θα αποτελούν πλέον επαγγέλματα, αλλά τρόπο σκέψης, ιδεολογία: της αποδοχής και του επαναπροσδιορισμού του υφιστάμενου.

“To survive, urbanism will have to imagine a new newness”. Ελευθερωμένος από τα αταβιστικά καθήκοντά του, ο αστικός σχεδιασμός, ως τρόπος διαχείρισης του αναπόφευκτου, θα επιτεθεί στην αρχιτεκτονική, θα εισβάλει στις τάφρους της, θα την οδηγήσει στους προμαχώνες της, θα υπονομεύσει τη βεβαιότητά της, θα διαλύσει τα όριά της, θα γελοιοποιήσει τις προκαταλήψεις της με την ύλη και την ουσία, θα καταστρέψει τις

79

παραδόσεις της, θα αλλοιώσει την πρακτική εφαρμογή της. Η φαινομενική αποτυχία του “αστικού” προσφέρει μια εξαιρετική ευκαιρία. Πρέπει να φανταστούμε 1.001 άλλες έννοιες για την πόλη, πρέπει να πάρουμε μεγάλα ρίσκα, να τολμήσουμε να είμαστε εντελώς επιπόλαιοι. Η σιγουριά της αποτυχίας πρέπει να είναι το οξυγόνο μας, ο νεωτερισμός το πιό ισχυρό ναρκωτικό μας. Δεδομένου ότι δεν είμαστε

υπεύθυνοι, ας γίνουμε ανεύθυνοι. Σε μια εποχή αυξανόμενης κινητικότητας και παροδικότητας,ο αστικός σχεδιασμός δεν είναι ή δεν πρέπει να είναι αντικέιμενο των πιό σοβαρών αποφάσεών μας, αλλά μπορεί να γίνει μια χαρούμενη επιστήμη - Gay Science -Lite Urbanism. Τι θα συνέβαινε αν κάναμε την παραδοχή πως δεν υπάρχει καμία κρίση και επαναπροσδιορίζαμε τη σχέση μας με την πόλη όχι ως κατασκευαστές της αλλά ως αντικείμενά της, ως οπαδοί της; _Rem Koolhaas

“More than ever,the city is all we have”79.

Rem Koolhaas, What ever happened to Urbanism, SMLXL, 1994

69

70

Βιβλιογραφία

-Alexander Christopher, The City is not a Tree, Architectural Forum, April 1986.

-Braudel Fernand, Η γραμματική των πολιτισμών, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2003 -Burdett Ricky & Sudjic Deyan (eds.), The Endless City, Phaidon ,NY, 2007 -Bowles Paul , Let It Come Down (1952), Black Sparrow Books , 1980 -Clark David, Urban world global city, Routledge, London, 1996 -Drakakis- Smith, W. David, Third World Cities, Taylor & Francis Ltd, 2000 -Davis Mike , Planet of slums, Verso , USA, 2006 -Freund Bill, The African City: a history, Cambridge University Press, USA, 2007 -Frobel F., Heinrichs J. και Kreye O. The New International Division Of Labour, Cambridge: Cambridge University Press, 1980 -Hobsbawm, E. J. , Η εποχή των άκρων : ο σύντομος εικοστός αιώνας, 1914-1991, Αθήνα : Θεμέλιο, 1999 -International Architecture Biennale Rotterdam, Christine da Baan, Declerck Joachim& Patteeuw (eds.) Berlage Institute, Visionary power , producing the contemporary city, Nai Publishers, Rotterdam, 2007 -Koolhaas Rem , Mutations : Harvard Project on the City ; Stefano Boeri,Sanford Kwinter ; Nadia Tazi, Hans Ulrich Obrist., Barcelona : ACTAR ; Bordeaux, France : Arc en rβeve centre d‘architecture, 2000 -Koolhaas Rem, Mau Bruce, Sigler Jennifer, Werlemann Hans, Office for Metropolitan Architecture ) , S,M, L, XL , New York, N.Y. : Monacelli Press, 1998.

-La Biennale di Venezia, Francesca Puglia (eds.), Cities , Architecture and Society , Marsilio Editori, Venice , 2006 -Lefebvre Henry, The Urban Revolution, University of Minnesota Press, Minneapolis / London ,1970/2003 - Metapolis Dictionary of Advanced Architecture: City, Technology and Society in the Information Age, Actar, 2003 -Onookome Okome, «Writing the Anxious city: images of Lagos in Nigerian Home Video Films», in Okwui Enzwezor et.

Al.(eds), Under Siege: Four African Cities – Freetown Johannesbourg, Kinshasa, Lagos, Ostfildern- Ruit 2002 -Rakodi Carole (eds.), The urban challenge in Africa: Growth and management of its large cities, The United Nations University, 1997 -Ruby Ljika & Andreas (eds.), urban transformation, Ruby Press, Berlin, 2008 -Simone AbdulMaliq, On the Worldling of African Cities, 2001 -Simone, A and Abdelghani Abouhani (eds.) 2005 Urban Africa: changing contours of survival in the city, Zed Books ,London, 2005 -Torado M. P., Economic Development, London, Longman, 1994, σελ.250 -UNFPA, State of World Population 2007: Unleashing the potential of urban growth -Odumodu και Chukwalis, Courtyard Concept in Igbo Traditional Architecture, N.I.A. Journal, Nigeria,1986 -Paul Virilio, The Aesthetics of Disappearance, Semiotexte / Smart Art; US, 2009

71

72

multimedia -DVD Lagos Wide and Close / an interactive journey into an exploding city/ AMOKoolhaas, Author(s) : Bregtje Ter Haak(DIR.), Rem Koolhaas, Alexander Oey, SUBMARIN, 2002

περιοδικές εκδόσεις -Archis, Archis 187 / 2002, Ole Bouman, Uche Isichei, Ambrose A. Adebayo, Ashraf Salama, Arjen Oosterman, Wim Cuyvers, Arjen Oosteman, Steven Wassenaar, Koen van Synghel, A.A. Payne A. Kuttner and R. Smick (eds.), Lemerle, Joachim Krause and Claude Lichtenstein (eds), Elisabeth Grosz, Ad Hereijgers and Endry van Velzen, Katherine Solomonson, Bert van Meggelen, Phillip van den Bossche -Cluster, transmitting architecture, issue 07, 2008

άρθρα - Bekker Simon Diversity in post-colonial cities of Africa. University of Stellenbosch , South Africa -Crimson, Facts on the Ground, Harvard Design Magazine, 2006 -Master class with the Urban Think Tank: the Informal City, International New Town Institute, Almere The Netherlands, 2009 - Mehrotra Rahul, STATIC SPACES, KINETIC PLACES, Conference: CITIES AND MARKETS, IFHP WORLD CONGRESS VIENNA, Vienna, 2003

διαδίκτυο http://afrch.blogspot.com/2009/02/tema-network-power.html http://www.archiafrika.org/ http://www.africanperspectives.nl/en/page.php?pid=4&sid=0 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/7924/Africa http://bldgblog.blogspot.com http://dickens.stanford.edu/hard/times.html http://www.encyclopedia.com/topic/Lagos.aspx http://www.lagosstate.gov.ng/index.php?page=subpage&spid=9&mnu=null http://www.patternlanguage.com/archives/alexander1.htm http://www.unfpa.org/swp/2007/english/chapter_1/policies.html http://www.urbaninform.net/ http://www.unhabitat.org http://www.u-tt.com/index.php?option=com_contact&Itemid=3

73

Πηγές εικόνων από βιβλία _ Bardett Ricky & Sudjik Deyan (eds.) The endless city, Phaidon, New York- London , 2007 εικόνες : 4, 12, 17, 24,25, 26, 27, 61, 62, 63, 64, 72, 79, 127, 136, 140, 141 _ Clark David, Urban world global city, Routledge, London, 1996 εικόνες : 13, 14, 15, 16, 17, 18,19 _ Doxiadis C.A. , Papaioannou J.G., Ecumenopolis_ The inevitable city of the future, Athens Center of Ekistics, Athens, 1974 εικόνες : 76, 77, _ Doxiadis C.A. , Building Entopia, Athens Center of Ekistics, Athens, 1974 εικόνα : 78 _ Frampton Kenneth, Μοντέρνα αρχιτεκτονική, Θεμέλιο, 2002 εικόνες : 5, 6, 8, 9, _ International Architecture Biennale Rotterdam, Christine de Baan, Declerck Joachim & Patteeuw (eds.), Visionary Power, NaiPublishers, Rotterdam, 2007 εικόνες : 10, 58, 59, 60, 73 _ Jaques Maquet, Afrique, Les civilizations noires, Horizons de France, Paris, 1962 εικόνες : 31, 32, 33, 47 _ Koolhaas Rem , Mutations : Harvard Project on the City ; Stefano Boeri,Sanford Kwinter ; Nadia Tazi, Hans Ulrich Obrist., Barcelona : ACTAR ; Bordeaux, France : Arc en rβeve centre d‘architecture, 2000 εικόνες : 1, 20, 65, 89, 90, 91, 94, 95, 96, 97, 98, 101, 105, 106, 110 _ La biennale di Venezia, Francesca di Puglia (eds.) Cities, Architecture and Society, τόμος 1, Marsilio, Venezia, 2006 εικόνες : 21, 25, 27, 41, 75, 87, 88, 107, 108, 109, 115, 116, 117, 125, 128, 129, 130, 137, 139, 142 _ Ruby Ilka& Andreas, urban transformation, Ruby Press, Berlin, 2008 εικόνες : 28, 29, 40, 41, 120 _ Rakodi Carole (ed.), The urban challenge in Africa: Growth and management of its large cities, The United Nations University, 1997 εικόνες : 31, 32, 33, 53, 69 _ The Aga Khan Award for Architecture, Reading the contemporary African City, Dakar, Senegal, 1982 εικόνες : 54, 55, 56, 57 αρχείο _ AMO-OMA εικόνες : 111, 112, 113, 121, 138, προσωπικό αρχείο εικόνες : 37, 114, 118

περιοδικά _ Cluster, transmitting architecture, issue 07, 2008 εικόνα :124 _ Archis, Archis 187 , 2002, Ole Bouman, Uche Isichei, Ambrose A. Adebayo, Ashraf Salama, Arjen Oosterman, Wim Cuyvers, Arjen Oosteman, Steven Wassenaar, Koen van Synghel, A.A. Payne A. Kuttner and R. Smick (eds.), Lemerle, Joachim Krause and Claude Lichtenstein (eds), Elisabeth Grosz, Ad Hereijgers and Endry van Velzen, Katherine Solomonson, Bert van Meggelen, Phillip van den Bossche εικόνες : 30, 70, 93, 102, 104, 133, 134, 135

multimedia _ DVD Lagos Wide and Close / an interactive journey into an exploding city/ AMO-Koolhaas, Author(s) : Bregtje Ter Haak(DIR.), Rem Koolhaas, Alexander Oey, SUBMARIN εικόνες : 67, 92

74

από το διαδίκτυο http://www. flickr.com εικόνες : 99, 100, http://www.informalcities.org/index.php?m=p&id=62&lang=eng εικόνα : 119 http://www..ciam1929-2009.de/bilder/terrasse.JPG εικόνα : 7 http://historic-cities.huji.ac.il εικόνες : 45, 48, 49 http://www.mapsorama.com/maps εικόνα : 35 http://cmes.berkeley.edu/outreach/icmc_files/icmc/images/MAPS/1685_cairo_down.jpg εικόνα : 4 http://architectureandmorality.blogspot.com/ εικόνα : 22 http://www.thepolisblog.org/ εικόνα : 55 http://behindinformationdesign.wordpress.com/2009/10/ εικόνες : 122, 123 http://architecturelab.net/tag/urban-design/ εικόνα : 103 http://www.digitalglobe.com/downloads/featured_images/ εικόνα : 68 http://arkinetblog.wordpress.com/2009/11/30/multiple-city-–-urban-concepts-1908-2008/ εικόνα : 44 http://www.ghanaexpeditions.com/regions/highlight_detail.asp?id=9&rdid=383 εικόνες : 50, 51, 52

75

76

77

78

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ιούνιος 2010