Zəka və xarakter by Allahyar Mustafavi

ÙÖÑÅÉÍÀÜÀ ÃßÍÈÉÅÂ

ÇßÊÀ Âß ÕÀÐÀÊÒÅÐ (òàðèõè-ôÿëñÿôè åññåëÿð)

Áàêû-2011

Ðåäàêòîð:

Åë÷èí Ìèðçÿáÿéëè ôÿëñÿôÿ äîêòîðó

Ìöÿëëèô êèòàáûí èøûã öçö ýþðìÿñèíäÿ ýþñòÿðäèéè äÿñòÿéÿ ýþðÿ Áöòþâ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úÿáùÿñè Ïàðòèéàñûíûí (ÁÀÕÚÏ) ñÿäðè, ìèëëÿò âÿêèëè Ãöäðÿò Ùÿñÿíãóëèéåâÿ òÿøÿêêöðöíö áèëäèðèð.

Éeddinci qapû Éaxud èíñàíëûã ôÿëñÿôÿñè Höseynaüa Qÿniyevin “Zÿka vÿ xarakter” kitabûnûn redaktÿsinÿ baøladûüûm ilk göndÿn yazacaüûm þn sþz haqqûnda döøönördöm. Bilgisayaramûn ekranûnda sûralanan sÿtirlÿr bir-birini ÿvÿz etdikcÿ, nÿ qÿdÿr aüûr vÿ mÿsuliyyÿtli bir tÿyinatla gþrÿvlÿndirildiyimin fÿrqinÿ daha ÷ox varmaüa baøladûm. ...×önki “Zÿka vÿ xarakter” diqqÿtli, döøönmÿyi bacaran oxucu ö÷ön sadÿcÿ tarixi-fÿlsÿfi esselÿr toplusu deyil, tarixin ilk baxûøda qÿddar gþrönÿn, amansûz olduüu qÿdÿr dÿ ÿdalÿtli sözgÿcindÿn ke÷ÿrÿk cilanlanmûø tÿcröbÿsinin - ÿbÿdiyyÿt höququ qazanmûø mÿnÿvi-fÿlsÿfi dÿyÿrlÿrinin özÿrindÿn iøûüa doüru nizamlû bir yol ÷ÿkÿn Ènsanlûq fÿlsÿfÿsidir. Höseynaüa Qÿniyevin sayca altûncû kitabûnûn “Möstÿbid”in redaktÿsi zamanû da eyni hisslÿri ke÷irmiødim. Amma indiki qÿdÿr hÿr sþzÿ, hÿr sÿtirÿ aludÿ olmamûødûm, minillÿri ÿhatÿ edÿn, dönÿndÿn bu gönÿ doüru øötöyÿn vÿ yenidÿn ildûrûm sörÿtilÿ geriyÿ qayûdaraq, tarixin... vÿ tarixin dözÿnini dÿyiøÿn øÿxsiyyÿtlÿrin - dþvlÿt qurucularûnûn, sÿrkÿrdÿlÿrin, diktatorlarûn, möstÿbidlÿrin, demokratlarûn, filosoflarûn, øairlÿrin fÿlsÿfi-psixoloji cizgilÿrini tam ÷ûlpaqlûüû ilÿ gön iøûüûna ÷ûxaran hadisÿlÿrin iøtirak÷ûsûna ÷evrilmÿmiødim... “Zÿka vÿ xarakter” Höseynaüa Qÿniyevin yeddinci kitabûdûr. ßlamÿtlÿrÿ inanmasam da, 7 rÿqÿminin xösusi bir missiya daøûdûüû qÿnaÿtindÿyÿm vÿ bu kitabû tarixÿ, insan psixologiyasûna vÿ ÿn nÿhayÿt þzönödÿrkÿ, mÿnÿvi kamilliyÿ a÷ûlan éåääèíci qapû kimi dÿyÿr-

lÿndirirÿm... “Zÿka vÿ xarakter” kitabû mÿnÿvi kamilliyinin qûzûl dþvrönö yaøayan, bu gönömöz ö÷ön qeyri-adi sayûla bilÿcÿk qÿdÿr mötaliÿli, geniø erudisiyalû, dönyagþröølö, gÿlÿcÿyÿ ke÷miøin tÿcröbÿsindÿn vÿ parodoksal gþrönsÿ dÿ möasir gÿncliyin gþzö ilÿ baxmaüû bacaran mödrik bir insanûn iøûqlû zÿkasûnûn mÿhsuludur. Xeyirlÿ øÿrin, iøûqla zölmÿtin, azadlûqla êþëÿëèéèí, avtoritarizmlÿ demokratiyanûn, fÿlsÿfÿ ilÿ mistikanûn, idrakla emosiyanûn... ÿbÿdi möbarizÿsinÿ hÿsr olunmuø “Zÿka vÿ xarakter” bu gönön vÿ sabahûn azÿrbaycanlûlarûna - þz zÿkalarûnûn bÿsirÿt gþzö ilÿ gÿlÿcÿyi gþrÿnlÿrÿ vÿ qÿtiyyÿtli xarakterlÿriylÿ þzönön, xalqûnûn, dþvlÿtinin gÿlÿcÿyini qura bilÿcÿk insanlara hesablanûb. “Zÿka vÿ xarakter” ÷aüdaø dönyanûn göndÿngönÿ vÿ aülasûümaz bir temporitmlÿ dÿyiøÿn reallûqlarû, yaøam uürunda möcadilÿnin amansûz ÷aüûrûølarûyla qarøû-qarøûya qalan, bu qeyri-bÿrabÿr savaødan aülûnûn, idrakûnûn vÿ xarakterinin göcö ilÿ qalib kimi ayrûlmaq istÿyÿn hÿr bir Azÿrbaycan vÿtÿndaøûnûn masasû özÿrindÿ ÿn layiqli yerlÿrdÿn birini tutmaüa iddialûdûr. Oxucularûn kitabla tanûølûüûndan dÿrhal sonra bu iddiaya haqq qazandûracaqlarûna zÿrrÿ qÿdÿr dÿ øöbhÿ etmirÿm. ...”Zÿka vÿ xarakter” kitabûnda yer alan bötön esselÿrdÿ Höseynaüa Qÿniyevin möÿllifindÿn maksimum azadlûq tÿlÿb edÿn bu janra nÿ qÿdÿr dÿrindÿn baülû olduüu a÷ûq-aøkar gþrönör. Esse - azad ruh, möstÿqil möhakimÿ qabiliyyÿti tÿlÿb edÿn bir janrdûr. Ke÷miø SSRÈ-dÿ, o cömlÿdÿn Azÿrbaycanda bu janrûn bir o qÿdÿr dÿ populyarlûq qazanmamasûnûn ÿsas sÿbÿblÿrindÿn biri dÿ mÿhz ideologiyalarûn, qondarma, saxta dÿyÿrlÿrin, bötlÿrin vÿ ta-

bularûn ram edÿ bilmÿdiyi, total hipnoza meydan oxuyan azad döøöncÿ ilÿ baülûdûr. Esse hÿm etiraf, hÿm möhakimÿ, hÿm hekayÿ, hÿm novella, hÿm dÿ... sadÿcÿ göndÿlikdir. Esse vahid þl÷ö, äÿyÿr yaratmûr. O, bu vÿ ya digÿr þl÷ö vÿ dÿyÿrlÿrÿ möÿllifin mönasibÿtini ortaya qoyur. Esse Ìèøåë Ìîíòåí, Ôðåíñèñ Áåêîí, Fridrix Ni÷øe, Alber Kamyu ö÷ön fÿlsÿfi dönyagþröøönön ifadÿ formasû, Bernard Øou, Romån Rollan, Mariya Svetayeva, Èosif Brodski, Aleksandr Soljenitsin, Nazim Hikmÿt ö÷ön isÿ ÿdÿbi janrdûr. Bir sþzlÿ, esse - azadlûqdûr âÿ äåìîêðàòèê úÿìèééÿòëÿðèí æàíðûäûð! Höseynaüa Qÿniyevin “Zÿka vÿ xarakter” kitabû bötön qondarma dÿyÿr vÿ þl÷ölÿrÿ, saxtakarlûqlara, tÿhrif olunmuø hÿqiqÿtlÿrÿ, yalana, istibdada, ÿdalÿtsizliyÿ qarøû insan zÿkasûnûn, saülam mÿntiqÿ sþykÿnÿn dönyagþröøönön elmi, fÿlsÿfi vÿ mÿdÿni inqilabûdûr. Höseynaüa Qÿniyevin “Zÿka vÿ xarakter”ini bu gönÿdÿk eyni janrda yazûlan ÿsÿrlÿrdÿn fÿrqlÿndirÿn ÿn möhöm cÿhÿt onun maarif÷ilik missiyasûdûr. Zÿnnimcÿ, ÿn þnÿmlisi dÿ elÿ budur! ×önki soyuq hÿqiqÿtlÿrin möxtÿlif ÿdÿbi-fÿlsÿfi manevrlÿrlÿ sûralanmasû bir ÷ox hallarda möÿllif eqosunun qabardûlmasûna, mifÿ qarøû savaø a÷maq iddiasû ilÿ miflÿømÿyÿ vÿ neomiflÿømÿyÿ xidmÿt edir! Maarif÷iliyin mÿqsÿdi isÿ insanlûüa tÿmÿnnasûz xidmÿt ýþñòÿðìÿêäèð. Mÿhz bu sÿbÿbdÿn dÿ þn sþzömö “Ènsanlûq fÿlsÿfÿsi” àäëàíäûðäûì! Buyurun, “Ènsanlûq fÿlsÿfÿsi”nÿ - gÿlÿcÿyÿ, iøûüa, ìöäðèêëèéÿ, “Zÿka vÿ xarakter”ÿ a÷ûlan Éåääèíúè qapû Sizi gþzlÿyir... El÷in Mirzÿbÿyli

ÌÖßËËÈÔÄßÍ Áó ôèêèðëÿ ðàçûéàì êè, äöíéàäà éàëíûç áèðúÿ åëì âàð: òàðèõ åëìè - òÿáèÿòèí òàðèõè, úÿìèééÿòèí òàðèõè. Ëàêèí ôÿëñÿôÿñèç òàðèõ ãóðó õðîíîëîýèéàäàí âÿ ôàêòëàð éûüûíàüûíäàí áàøãà áèð øåé îëìàçäû. Áó áàõûìäàí, òàðèõ áèçè íöìóíÿëÿð âÿ òÿúðöáÿëÿð ÿñàñûíäà òÿðáèéÿ åäÿí ôÿëñÿôÿäèð. *** Åëìèí àéðû-àéðû ñàùÿëÿðè àüàúûí ãîë-áóäàãëàðûäûðñà, îíëàðû áèðëÿøäèðÿí ýþâäÿ ôÿëñÿôÿ, ãèäàëàíäûðàí êþêëÿð èñÿ òàðèõäèð. Òàðèõ áÿøÿðèééÿòèí éàääàøûäûð. Î, òÿôÿêêöðöí ãàíóíëàðû èëÿ ñèëàùëàíàíäà, ìÿíòèãè ñîíëóüóí çèðâÿñèíÿ - òàðèõèí ôÿëñÿôÿñèíÿ éöêñÿëèð. Áóýöíêö ñèâèëèçàñèéà ùÿìèí çèðâÿíèí öçÿðèíäÿ òÿøÿêêöë òàïûá. Áó ôÿëñÿôÿ èëÿ äöíéàéà íÿçÿð ñàëñàã, ýþðÿðèê êè, áèð òÿðÿôäÿ øÿð - èáëèñ, çöëìÿò, ßùðèìÿí, äèýÿð òÿðÿôèíäÿ õåéèð - ìÿëÿê, èøûã, Ùþðìöç ãàðøûãàðøûéà äàéàíûáëàð. Èøûã èáëèñèí, çöëìÿòèí ãàðøûñûíà ñèïÿð ÷ÿêÿðÿê, èíñàíëàðû, îíëàðûí ýÿëÿúÿéè îëàí “ùÿéàò àüàúû”íû ãîðóéóð. *** Àëèìèí öçöíö åëìèí íóðó èøûãëàíäûðûð. Î , äöíéàéà, êàèíàòà áàõûð, òÿáèÿòèí, úÿìèééÿòèí, òÿôÿêêöðöí ãàíóíëàðûíû þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøûð.

Éöêñÿêäÿ, ÿí óúàëûãäà ìöäðèêëèéèí, àëòûíúû ùèññèí áÿñèðÿòèí ýþçö áóíëàðû ñåéð åäèð. Î, úÿìèééÿòäÿ áàø âåðÿí íàäàíëûãëàðû ýþðöá, Äåìîêðèò êèìè ýöëìÿêäÿí, Ùåðàêëèò êèìè àüëàìàãäàí þçöíö ñàõëàéà áèëìèð, ýþç éàøû àõûäàðàã, èíñàíëàðû èáëèñÿ ãàðøû éöðöøÿ ñÿôÿðáÿð åäèð. *** Òàðèõèí áó àìàíñûç ìöáàðèçÿñèíäÿí õÿáÿðñèç, ìààðèôëÿíìÿìèø, ñàäÿëþâù èíñàíëàð “ùÿéàò àüàúû”íû ãîðóìàã ö÷öí îíóí ÿòðàôûíäà äþâðÿ âóðóá ÿéëÿíèðëÿð. Îíëàð êå÷ìèøäÿí, áó ýöíäÿí, ýÿëÿúÿêäÿí, òàðèõäÿí, îíóí ôÿëñÿôÿñèíäÿí õÿáÿðñèçäèðëÿð. Àðàìñûç ðÿãñ åòìÿêëÿ õîøáÿõòëèéÿ ãîâóøàúàãëàðûíà èíàíûðëàð. *** Ëàêèí áó ñàäÿëþâù, áèëèêñèç, ìÿëóìàòñûç, ÿéëÿíúÿ, ìàúÿðà àõòàðàíëàð áèëìèðëÿð êè, íèôðÿò åòäèêëÿðè èáëèñ äÿ, ñèòàéèø åòäèêëÿðè ìÿëÿê äÿ þçëÿðèíèí éåòèðìÿëÿðèäèð. Ùèññ åäèá, ýþðìöðëÿð êè, èáëèñ èíäèíèí þçöíäÿ áåëÿ àðàëàðûíäàäûð, îíëàðëà áèðýÿ àðàìñûç ðÿãñ åäèð, èíñàíëàðà äöøöíìÿéÿ, ùÿãèãÿòè äÿðê åòìÿéÿ ìàúàë âåðìèð; åìîñèéàíûí øàùÿ ãàëõàðàã àüûëà ñöâàð îëìàñûíà, äàéàíìàäàí, äöøöíìÿäÿí, êöòëÿâè ïñèõîçóí òÿñèðè àëòûíäà ìàðàã âÿ ìÿíôåëÿðèíèí ÿëåéùèíÿ äþðäíàëà ÷àïìàñûíà áàõûá ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèð. *** Óëó Çÿðäöøò éóíàíëàðäàí 1000 èë ÿââÿë áóíó ùèññ åòäè, ýþðäö, éàçäû; äóàëèñò ôÿëñÿôÿíèí ÿñàñëàðûíû

éàðàòìàãëà, ÿñëèíäÿ äöíéÿâè “ôÿëñÿôÿíèí àòàñû” îëäó. Ñîíðà éàðàíàí äöíéàýþðöøëÿðèíèí, èäåéàëàðûí, ôÿëñÿôè úÿðÿéàíëàðûí áóíó òàì ãÿáóë åòìÿìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, ùå÷ áèðè îíóí ýöúëö òÿñèðèíäÿí õèëàñ îëà áèëìÿäè. *** Ìèí èëëÿðäèð êè, çÿêà âÿ õàðàêòåð èíñàíëûüû ÿôñàíÿâè Ñèìóðã òÿê èøûüà, Ýöíÿøÿ äîüðó àïàðûð, îíëàðû èñòèáäàäà, çöëìÿ, éàëàíà, ðÿçàëÿòÿ ãàðøû ìöùàðèáÿéÿ, åëì, òÿðÿããè, ðåíåññàíñ, äåìîêðàòèéà, àçàäëûã âÿ ýÿëÿúÿê óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ÷àüûðûð. *** Òàðèõè îëìàéàíëàðûí êå÷ìèøè, ôÿëñÿôÿñè îëìàéàíëàðûí èñÿ ýÿëÿúÿéè éîõäóð. Êèòàáû ýÿëÿúÿéè îëàíëàðà èòùàô åäèðÿì.

Zÿka vÿ xarakter Proloq Øÿxsiyyÿtin nÿùÿngliyini dÿrk etmÿyin, onun ùaqqûnda obyektiv sþz demÿyin øÿrti olaraq, ö÷ ömdÿ prinsipi vardûr: mÿkan, zaman vÿ möqayisÿ. *** Ona gþrÿ mÿkan ÿsasdûr ki, nÿùÿnglÿri gþlmÿ÷ÿlÿrdÿ, gþllÿrdÿ yox, nÿùayÿtsiz dÿryalarda axtarmaq lazûmdûr. Ûmadÿddin Íÿsimi bu mÿsÿlÿdÿ daùa irÿli gedÿrÿk demiødir: Mÿndÿ sûüar iki caùan, mÿn bu caùana sûümazam. *** Ona gþrÿ zaman ÿsasdûr ki, nÿùÿnglÿr yaøadûqlarû vaxt kÿsiyinÿ sûümûrlar. Onlar ùÿr il yox, qÿrinÿlÿrdÿ, ÿsrdÿ bir dÿfÿ dönyaya gÿlirlÿr. Yalnûz tarixi þyrÿnmÿklÿ nÿùÿnglÿr ùaqqûnda obyektiv fikir irÿli sörmÿk mömköndör. Onlar caùana sûümadûqlarû kimi yaøadûqlarû, zamana da sûümûrlar. *** Ona gþrÿ möqayisÿ ÿsasdûr ki, nÿùÿnglÿr ki÷ik mÿkan vÿ zaman kÿsiyinÿ sûümadûqlarû kimi tÿklikdÿ dÿ möqayisÿyÿ gÿlmirlÿr. Onlarûn nÿùÿngliyi ùaqqûnda

mÿkan, zaman vÿ tarixi möqayisÿ möstÿvisindÿ daùa döröst sþz sþylÿmÿk mömköndör. *** Bu yazû nÿùÿng øÿxsiyyÿtlÿrÿ itùaf olunduüu ö÷ön, onun mÿkanûnûn vÿ zamanûnûn sÿrùÿdlÿri, möqayisÿsinin ùödudlarû yoxdur.

Gÿlÿcÿyi gþrÿnlÿr Zÿka - bÿøÿriyyÿtin ÿsas ùÿrÿkÿtverici qövvÿsidir. O, Gönÿødÿn fÿrqli olaraq insanlarûn beynini iøûqlandûrûr, gþzdÿn fÿrqli olaraq maùiyyÿti vÿ gÿlÿcÿyi gþrör, bötön yarananlardan fÿrqli olaraq Allaùû tanûyûr. *** Xarakter - insanûn ÿxlaqi-mÿnÿvi sÿrvÿtidir. Zÿka baødûrsa, xarakter örÿkdir. “Tÿmiz örÿk”, mödrik baøûn göcö ilÿ insanlarda mþùkÿm inam vÿ ÿqidÿ formalaødûrûr. Qurani-Kÿrimdÿ deyildiyi kimi, ùÿmin øÿxslÿri “doüru yola” - Tanrûnûn nemÿt verdiyi kÿslÿrin yoluna yþnÿldÿrÿk, ömumdönya cazibÿ qövvÿsi kimi ardûnca aparûb, insanlûüûn yöksÿk zirvÿlÿrinÿ ucaldûr. *** Kor vÿ yoxsul Homer ö÷ min il ÿvvÿl, insan zÿkasûnûn ilaùi qödrÿtilÿ antik allaùlarû yaradaraq, dönyaya qÿbul etdirmiø, þzö isÿ insan olaraq qalmaüû daùa øÿrÿfli saymûødûr. Onun poeziyasûnûn göcö ö÷ min ildir ki,

zamanû dartûb, arxasûnca aparûr, nÿsillÿrdÿn -nÿsillÿrÿ þtörör. *** Sokrat Afinada kö÷ÿdÿ rast gÿldiyi odun daøûyanda odun÷uya mÿxsus olmayan yöksÿk vÿ nÿcib xösusiyyÿtlÿr gþröb, onu mÿktÿbinÿ dÿvÿt edir. Sokratûn mÿktÿbindÿ dÿrs alan ùÿmin adam qÿdim dönyanûn gþrkÿmli tarix÷isi vÿ filosofu Ksenofont idi. *** Möasirlÿri Sokrat ùaqqûnda deyirdilÿr: “O, zÿkasûyla gþzöndÿn daùa aydûn, dÿrin, geniø, sÿrrast vÿ uzaüû gþrör”. Mödrikliyi ilÿ zÿkaya, “tÿmiz örÿyi” ilÿ ÿxlaqa atalûq edÿn bu bþyök insan, þlömö ilÿ ideyalarûna - zÿka ilÿ xarakterin, mödrikliklÿ ÿxlaqûn vÿùdÿtinÿ þlmÿzlik verdi. *** Mikelancelo Buonarroti karxanada doüranan daølara baxarkÿn, iri bir mÿrmÿr par÷asmû gþrÿn kimi ùÿyÿcan vÿ sevinclÿ ucadan qûøqûrûr: îra baxûn, o daøûn i÷ÿrisindÿ Musa peyüÿmbÿr yatûb. Hamû ùeyrÿtlÿ daøa baxûr vÿ ùe÷ nÿ gþrmör, daø kimi dþnöb qalûr. Ôitri istedada malik döùanûn ùÿmin daødan ÷ûxartdûüû øedevr - aülasûümaz, qödrÿtli sÿnÿtkarlûqla iølÿnmiø Musa peyüÿmbÿrin ùeykÿli zaman vÿ mÿkanû beø ÿsr arxada qoyub, orta ÿsrin qaranlûq pÿrdÿlÿrini vÿ zölmÿtini yararaq, intibaùûn nurunu bizÿ ÷atdûrûá. Bu

mþùtÿøÿm sÿnÿt ÿsÿri XVÛ ÿsrdÿ olduüu kimi XXÛ ÿsrdÿ dÿ bötön dönyanû ùeyran edir. *** Hÿmin ùeykÿlin dizlÿrindÿ xûrdaca ÷atlar var. Rÿvayÿtÿ gþrÿ, yaratdûüû mþcözÿdÿn ùeyrÿtÿ gÿlÿn Mikelancelo ùeykÿlin dizlÿrinÿ ikiÿlli qövvÿtli zÿrbÿ vuraraq, ucadan ÷ûüûrûr: - Danûø, danûø deyirÿm sÿnÿ! Deyilÿnÿ gþrÿ ùÿmin ÷atlar Mikelancelonun zÿrbÿsinin niøanÿsidir. *** Homer zÿngin fitri dönyasûna qapûlmaqla antik allaùlarûn fÿlsÿfi maùiyyÿtini, obrazlarûnû, Sokrat insana baxmaqla onun daxili alÿmindÿ yaøayan lÿyaqÿt vÿ qösurlarû, Mikelancelo daøa nÿzÿr salmaqla onun i÷ÿrisindÿ gizlÿnÿn sÿnÿt ÿsÿrini gþrdöyö kimi, qödrÿtli dþvlÿt xadimlÿri vÿ áþéöê siyasÿt÷ilÿr dÿ tarixi øÿraiti vÿ ùadisÿlÿri möøaùidÿ etmÿklÿ, onlarûí i÷ÿrisindÿ gizlÿnmiø uüurlarû, mÿkr, ùiylÿ vÿ fÿlakÿtlÿri þncÿdÿn gþrmÿk qabiliyyÿtinÿ malik olurlar. *** Heydÿr ßliyev Mixail Qorba÷ovun siyasÿtinin “uüur”larû i÷ÿrisindÿ, onun ùakimiyyÿtinin miskin cÿsÿdini, demokratiyasûnûn “ùumanist” xarakterinin daxilindÿ qanlû ÿllÿrini vÿ xÿyanÿtkar qÿtllÿrini, Sovet dþvlÿtini yenidÿn qurmaq ö÷ön “fÿaliyyÿtinin” bÿtnindÿ isÿ ittifaqûn sivilizasiyadan uzaq, qanlû-qadalû, bar-

barcasma söqutunu gþrör, fûkirlÿrini ÿvvÿlcÿdÿn, ucadan deyirdi.

Xatirÿ Heydÿr ßliyev ùaqqûnda ÷ox eøitmiødim. Onu ilk dÿfÿ 1968-ci ildÿ, general mundirindÿ Lÿnkÿranda, “Íizami” kinoteatrûnda rayon ziyalûlarû qarøûsûnda ÷ûxûø edÿrkÿn gþrdöm. *** O zaman yaxøû bilirdim ki, Sovet ùþkumÿti slavyan olmayan xalqlarûn nömayÿndÿlÿrinÿ sona qÿdÿr sÿmimiyyÿt gþstÿrmir, möttÿfiq respublikalarda DTK-nûn rÿùbÿrliyini milli kadrlara, o cömlÿdÿn Azÿrbaycanda DTK-nûn rÿùbÿrliyini azÿrbaycanlûlara etibar etmir. Amma Heydÿr ßliyev fþvqÿladÿ istedadû, bacarûüû vÿ qabiliyyÿtiylÿ Sovet Èttifaqûnda uzun illÿr ÿrzindÿ mþùkÿmlÿnÿn, yazûlmamûø, lakin dÿmir qanuna ÷evrilmiø bu ÿnÿnÿni sûndûrdû. Gþrönör, onlarûn Heydÿr ßliyevÿ olan eùtiyacû, Heydÿr ßliyevin onlara olan eùtiyacûndan daùa bþyök idi. *** Mÿn vÿ ùÿmyaøûdlarûm bununla fÿxr edir, Heydÿr ßliyevin Azÿrbaycan SSR-in Dþvlÿt Tÿùlökÿsizlik Komitÿsinin sÿdri tÿyin olunmasûnû imperiya siyasÿti özÿrindÿ qÿlÿbÿ sayûr, bunu mÿnfur siyasÿtin xûrdaca da olsa ÷at vermÿsi kimi qÿbul edirdik.

*** Heydÿr ßliyevlÿ ilk vÿ qûsa gþröø ruùumuza baùar meùi kimi yeni tÿravÿt, xarakterimizdÿki fÿrdi möstÿqilliyÿ, vÿtÿnpÿrvÿrliyÿ vÿ cÿsurluüa tÿkan verdi, dönyagþröøömözdÿ tÿbÿddölat yaratdû. Bu gizli sirrimizi þz aramûzda tez-tez mözakirÿ edir vÿ sevinirdik. Hÿmin fikirlÿr o zaman bizÿ ÷ox da aydûn olmayan bir sûra mÿqsÿdlÿr ùaqqûnda döøönmÿyÿ, þz aramûzda a÷ûq danûømaüa qida verirdi. *** Onunla ilk gþröøömön mÿndÿ yaratdûüû tÿÿssörat: Heydÿr ßliyevin uca boyu, yaraøûqlû qamÿti, tÿbii vÿ rÿvan natiqlik mÿùarÿti, dönyagþröøönön geniøliyi, yaddaøûnûn mþùkÿmliyi, qavrayûøûnûn ÷evikliyi, ùadisÿlÿrÿ mönasibÿtdÿ möùakimÿlÿrinin dÿrinliyi, rassional tÿfÿkkör tÿrzi, daxili möstÿqilliyi vÿ cÿsarÿti, insanlarla ÿlaqÿ zamanû yöksÿk mÿdÿniyyÿti, ùÿmsþùbÿtlÿrinÿ misli gþrönmÿmiø tÿsir göcö, inandûrûcûlûq qabiliyyÿti vÿ nöfuzedicilik istedadû, lÿyaqÿti vÿ tÿrbiyÿsi, bir sþzlÿ, insanû gþzÿllÿødirÿn, onu ucaldan bötön xösusiyyÿtlÿrinin mþùtÿøÿmliyi vÿ vÿùdÿti mÿndÿ bir azÿrbaycanlû kimi milli mÿnsubiyyÿtimÿ daùa dÿrin mÿùÿbbÿt ùissi yaratdû.

Øÿxsiyyÿt, tale vÿ dþvlÿt Dþvlÿt÷ilik tarixindÿn bÿllidir ki, döùalarûnû tanûmayan, onlarûn ideyalarûnû mÿnimsÿmÿyÿn xalq, þzönö

dÿrk edÿ bilmÿz, þzönö dÿrk etmÿyÿn xalq isÿ göclö dþvlÿt yarada bilmÿz. *** Zÿrdöøtön “Avesta”sû Èran dþvlÿtini mþùkÿmlÿtdi, Yunanûstan vÿ Roma antik fÿlsÿfÿdÿn qödrÿt vÿ ÿzÿmÿt aldû, ÿrÿb dönyasûna èslam göc verdi, Sovetlÿr Èttifaqû marksizm-leninizmin özÿrindÿ tÿøÿkköl tapdû vÿ s. *** Daùi ideyalarûn lÿyaqÿtli daøûyûcûlarû yaranmadan ùÿmin ideyalar birbaøa kö÷ÿlÿrÿ vÿ meydanlara yol tapanda sÿadÿtdÿn daùa ÷ox fÿlakÿtÿ ÷evrilir. Onlarûn ideyalarû qödrÿtli vÿ alicÿnab øÿxsiyyÿtlÿrin xarakterindÿ tÿcÿssöm etdikdÿ, insanlûüûn bötön ali cÿùÿtlÿrini þzlÿrindÿ birlÿødirir, bÿøÿr tÿbiÿtinin bitkin vÿ kamil formasûnû nömayiø etdirir. Parlaq zÿka ilÿ qödrÿtli xarakteri þzöndÿ birlÿødirÿn øÿxsiyyÿtlÿr, dönya xoøbÿxtliklÿrinin ÿn uca zirvÿlÿrini fÿtù edir, fþvqÿlbÿøÿrÿ ÷evrilirlÿr. *** Kuruø, Perikl, Yuli Sezar, ×ingiz xan, Øaù Èsmayûl, Corc Vaøinqton, Mustafa Kamal Atatörk vÿ onlarla baøqalarû belÿ øÿrÿfûn zirvÿsinÿ yöksÿlÿn øÿxsiyyÿtlÿrdÿndirlÿr. Onlar ùÿr yerdÿ, ùÿr zaman göclö olduqlarû kimi, ùÿm dÿ qalibdirlÿr.

*** Gþrkÿmli ingilis filosofu Frensis Bekon Øaù Èmayûl Xÿtai ùaqqûnda bþyök ùþrmÿt vÿ eùtiramla fikir sþylÿmiø, onun adûnû dönyanûn ÿn nÿùÿng fateùlÿri, zÿka vÿ xarakter saùiblÿri, dþvlÿt banilÿri, qödrÿtli ruùa, yaraøûqlû vÿ cazibÿdar gþrkÿmÿ malik insanlarla bir sûrada ÷ÿkmiødir. Áåêîí “Gþzÿllik ùaqqûnda” ÿsÿrindÿ deyir: “Avqust Sezar, Tit Vespasian, ÛV Eduard, Alkiviad Afinskiy, Èsmayûl Øaù yöksÿk vÿ qödrÿtli ruùa malik olmaqla yanaøû, zÿmanÿlÿrinin ÿn yaraøûqlû vÿ cazibÿdar adamlarû olmuølar”. (Frensis Bekon, SSRÈ EA, Moskva, “Mûsl” nÿøriyyatû, 1978, ÿsÿrlÿri, ÛÛ cild, cÿù. 447). “Øan-øþùrÿt ùaqqûnda” ÿsÿrindÿ isÿ dþvlÿt banisi kimi Øaù Èsmayûlû ùakimiyyÿtin ali pillÿsindÿ dönyanûn ÿn azman kiøilÿri ilÿ yanaøû, gþrÿrÿk yazûr: “Birinci yerdÿ dþvlÿt banilÿrini - Romul, Kuruø, Sezar, Osman, Èsmayûlû yerlÿødirÿrdim”. (Hÿmin yerdÿ, sÿù.472). *** Döùalarûn qÿlÿbÿsi ùe÷ dÿ onlarûn tÿsadöfi xoøbÿxt talelÿriylÿ baülû deyildir. ßksinÿ, xoøbÿxtlik ona gþrÿ onlarûn taleyinÿ xidmÿt edir ki, baøqalarûndan fÿrqli olaraq, parlaq zÿkalarûyla ziddiyyÿtlÿrin daxili vÿùdÿtini, möbarizÿsini vÿ inkiøafûnû tam ùalûnda dÿrk etmÿklÿ xoøbÿxt tÿsadöflÿri tarixin bÿtnindÿ ikÿn gþrör, mÿüzini anlayûr, diqqÿtlÿ izlÿyir, vaxtûnda vÿ yerindÿ qarøûlayûb, qödrÿtli iradÿ vÿ xarakterlÿrilÿ idarÿ edirlÿr.

*** Döùalar xoøbÿxt tÿsadöflÿri ùamûnûn gþzö qarøûsûnda olan gþzÿgþrönmÿz adi ùÿyat materiallarûndan ÿxz edib, xoøbÿxt zÿrurÿtÿ ÷evirirlÿr. Albanûn ÷ox darûsqal olmasû Romulun Roma dþvlÿtini, midiyalûlarûn ùþkmranlûüûnûn ùÿddini aømasû Kuruøun Èran dþvlÿtini, afinalûlarûn bir-birindÿn tÿcrid olunmuø øÿkildÿ tÿkbaøûna yaøamasû Tezeyin Afina dþvlÿtini yaradûb, ùþkmdar olmasû ö÷ön xoøbÿxt tÿsadöfön ÿsasû olub. Döùalarû adi insanlardan fÿrqlÿndirÿn cÿùÿt, onlarûn aülûnûn olmasûnda deyil, aülûnûn aydûnlûüûnda, geniøliyindÿ, dÿrinliyindÿ vÿ tÿfÿkkörön qanunlarûna fûtrÿn mökÿmmÿl saùùib olmalarûndadûr. Onlarû birlÿødirÿn ömumi cÿùÿt “nÿ gþrmÿlÿri”dirsÿ, ayûran cÿùÿt “necÿ gþrmÿlÿri’dir. *** 50-ci illÿrin ortalarûndan baølayaraq, möøaùidÿlÿrimÿ gþrÿ Heydÿr ßliyevi respublikanûn digÿr dþvlÿt baø÷ûlarû ilÿ birlÿødirÿn ömumi cÿùÿt, onlarûn ùamûsûnûn dþvlÿt baø÷ûsû olmalarûdûr. Fÿrqlÿndirÿn cÿùÿt isÿ, digÿrlÿrinin ÿtrafûndakû vÿzifÿli øÿxslÿrin respublika baø÷ûsûnûn yerinÿ ke÷mÿk uürunda qûzüûn möbarizÿ aparmalarû, dþvlÿt baø÷ûsûnûn isÿ vÿzifÿsindÿn ÷ûxarûlmasû tÿùlökÿsi qorxusu altûnda ÿl-qol atmasû olmuøsa, Heydÿr ßliyev respublikanû idarÿ vÿ inkiøaf etdirmÿklÿ mÿøüul olmuø, ÿtrafûndakû vÿzifÿli øÿxslÿr isÿ zaman vÿ tÿlÿbatla ayaqlaøa bilmÿyib, vÿzifÿlÿrindÿn ÷ûxarûlmaq tÿùlökÿsi qorxusundan

ona oxøamaq vÿ etimadûnû qazanmaq uürunda möbarizÿ aparmalarû olmuødur. Ona gþrÿ dÿ bþyök øÿxsiyyÿtlÿr dþvlÿtlÿr qurur, onu mþùkÿmlÿndirir, ÿvÿzsiz yadigar vÿ qiymÿtli sÿrvÿt kimi nÿsillÿrdÿn-nÿsillÿrÿ þtörörlÿr. *** Qÿdim latûn kÿlamû bu baxûmdan ÷ox ibrÿtamizdir: Hÿr kÿs þz taleyinin dÿmir÷isidir.

Vÿhdÿt Zÿka vÿ xarakterin qödrÿti baxûmûídan ùþkmdarlarû nisbi olaraq bir ne÷ÿ qrupa bþlmÿk olar. Birincisi, zÿkasû iradÿsindÿn daùa göclö olanlar: Romul, Tezey, Osman, Øaù Èsmayûl, Mustafa Kamal Atatörk kimi dþvlÿt banilÿridirlÿr ki, þzlÿri vÿfat etdikdÿn sonra yaratdûqlan qödrÿtli dþvlÿtlÿr uzun möddÿt yaøamûø vÿ bÿzilÿri indi dÿ yaøayûr. *** Èkincisi, iradÿsi zÿkasûndan daùa göclö olanlar: Èskÿndÿr, Atilla, Teymurlÿng, Íapoleon kimi fateùlÿrdirlÿr ki, az vaxt ÿrzindÿ ÷oxlu þlkÿlÿr fÿtù edib, nÿùÿng imperiyalar yaratmûø, amma þzlÿrinin vÿfatmdan sonra imperiyalarû da söqut eòìèøäèð. *** Ö÷öncösö, zÿkasû da iradÿsi kimi köt vÿ zÿif olan

Mixail Qorba÷ov kimilÿrdir ki, tÿsadöfÿn ÿllÿrinÿ ke÷ÿn qödrÿtli dþvlÿtlÿri saülûqlarûnda ñöãóòà óüðàäûáëàð. *** Mÿlum ùÿqiqÿtdir ki, imperiyalarûn ùÿm yaranûøû, ùÿm dÿ daüûlûøû möùaribÿlÿrlÿ möøayÿt olunur. Amma bu da mÿlum bir ùÿqiqÿtdir ki, Mixail Qorba÷ovdan baøqa ùe÷ bir imperator imperiyasûnû mþùkÿmlÿtmÿk ö÷ön onu laxlatmayûb, yenidÿn qurmaq ö÷ön biabûr÷ûlûqla daüûtmayûb. *** Bÿlkÿ Mixail Qorba÷ov demokratiyaya ùÿdsiz sÿdaqÿtini nömayiø etdirmÿk ö÷ön bilÿrÿkdÿn imperiyasûnû daüûtmûødûrü! Elÿ isÿ nÿyÿ gþrÿ o, imperiyanû daüûtmaqda ona kþmÿk etmÿk istÿyÿn xalqlara Bakûda, Tiflisdÿ, Riqada, ne÷ÿ-ne÷ÿ baøqa øÿùÿrlÿrdÿ vÿ þlkÿlÿrdÿ kötlÿvi øÿkildÿ, gþrönmÿmiø qÿddarlûqla divan tutmaq ö÷ön fÿrman verirdi? Qÿdim yunanlar yaxøû deyiblÿr: Allaù kimi cÿzalandûrmaq istÿyirsÿ ÿvvÿlcÿ onun aülûnû alûr. *** Daùa bir qrup da var ki, ùÿmin øÿxsiyyÿtlÿrin zÿkasû da iradÿsi qÿdÿr parlaq vÿ göclödör. Belÿ zÿka saùiblÿri olan insanlar ilaùi qödrÿtin ÿlamÿtlÿrinin ÿsl daøûyûcûlarûdûrlar. Döùalar zÿkalarûyla óçàüû ùamûdan tez gþrör, iradÿlÿri ilÿ ùÿr yerdÿ, ùÿr zaman göclö îëóðëàð. Îíëàð ùÿr øeyi bilavasitÿ þzlÿri dÿrk vÿ icra etmÿk qabiliyyÿtinÿ

malik îëàí èíñàíëàðäûð. *** ABØ Konqresi Corc Vaøinqtona diktator sÿlaùiyyÿtlÿri verdi, amma o, bu sÿlaùiyyÿtlÿrdÿn ùe÷ vaxt istifadÿ etmÿdi. Zabitlÿrin bir qrupu þlkÿdÿ monarxiya yaratmaq fûkrinÿ döøöb, taxt-tacû ona tÿklif etdi. Àììà o, buna ðàçûëûã âåðìÿäè. Corc Vaøinqtonun ilk prezidenti olduüu ABØ dþvlÿti, bu gön dÿ dönyanûn ÿn qödrÿtli sÿltÿnÿtidir. Onun rÿùbÿrliyilÿ 1787-ci ildÿ ùazûrlanan Konstitusiya bÿzi êè÷èê dÿyiøikliklÿrlÿ bu gön dÿ qövvÿdÿdir. *** Èllÿr ke÷dikdÿn sonra Corc Vaøinqton þmrönön ixtiyar ÷aüûnda ictimai-siyasi ùÿyatdan uzaqlaøûb, MounteVernoneda yaøayûr. Bu zaman Fransanûn Birlÿømiø Øtatlara möùaribÿ elan etmÿk fûkrindÿ olmasû ùaqqûída mÿlumatlar yayûlûr. Þlkÿnin baøû özÿrindÿ tÿùlökÿnin dolaødûüûnû ùiss edÿn ABØ-ûn ikinci prezidenti Adams Cons, qoca Corc Vaøinqtona möraciÿt edÿrÿk deéir: “Bizÿ Sizin adûnûzdan istifadÿ etmÿk lazûmdûr. ßgÿr buna icazÿ versÿniz, biz Ñizin adûnûzda bötþv bir ordudan daùa ÷ox göc taparûq”. Corc Vaøinqton bötön vÿzifÿlÿrini tÿùvil verib, øÿxsi ùÿyatûnû yaøamaüa baølayûr. Birlÿømiø Øtatlarda isÿ ittifaqûn daüûlmasû tÿùlökÿsi reallûüa ÷evrilmÿyÿ baølayûr. Bunu eøidÿn mÿøùur qanunverici, ABØ-m ö÷öncö prezidenti Cefferson Tomas Corc Vaøinqtona yazûr: “Áÿzÿn elÿ ÿvÿzedilmÿz xarakterlÿr olur ki, cÿmiyyÿtin onlarûn øÿxsi xoøbÿxtliyini xalqû xoøbÿxt gÿlÿ-

cÿyÿ qovuøduranadÿk mÿùdudlaødûrmaüa ùaqqû ÷àòûð. Hazûrda bötön ittifaqa Sizin vÿziyyÿtiniz belÿ gþrönör vÿ ùamûnûn ömidi sizÿdir”. *** Peøÿ, peøÿkarlûq bötön saùÿlÿrdÿ olduüu kimi, dþvlÿt÷ilikdÿ dÿ qösurlarû aradan qaldûrmaq zÿrurÿtindÿn yaranûb. Mixail Qorba÷ov isÿ dþvlÿtdÿ qösurlarû aradan qaldûrmaq ö÷ön bþyök øÿxsiyyÿtlÿri, istedadlû, tÿcröbÿli, peøÿkar kadrëàðû cûlûz, satqûn, istedadsûz vÿ naøûlarla ÿvÿz etdi. *** ×ingiz xan vÿ Teymurlÿngin qÿlÿbÿlÿrinin intizamsûz, kortÿbii ùÿrÿkatla baülû olmasû ùaqqûnda Avropada tÿsbit olunmuø fikirlÿri Íapoleon qÿtiyyÿtlÿ rÿdd edÿrÿk deyir ki, dÿrindÿn, peøÿkarlûqla döøönölmÿmiø, metodikasû, dÿqiq strategiya vÿ taktikasû olmayan ùå÷ bir tÿdbir qÿlÿbÿ ilÿ nÿticÿlÿnÿ bilmÿz. ×ingiz xan vÿ Teymurlÿng möùaribÿlÿri dözgön vÿ ÿsaslû aparûblar. Onlaðûn qÿlÿbÿsi ideya ilÿ peøÿkarlûüûn, qövvÿ ilÿ metodun tarazlûüûnûn mÿntiqi nÿticÿsi idi. *** Íapoleonun eyni rÿqiblÿrinÿ dÿfÿlÿrlÿ ÷ox asanlûqla qalib gÿlmÿsinin sirrini ùe÷ kim a÷ûqlaya bilmirdi. Bunun sirrini ondan soruøanda cavab verir: “Mÿn dþyöøÿ ùazûrlaøanda döøönörÿm ki, Íapoleonla vuruømaüa gedirÿm vÿ Íapoleona qalib gÿl-

mÿk sÿviyyÿsindÿ ùazûrlaøûram. Rÿqiblÿrim isÿ, ÿksinÿ, belÿ ùesab edirlÿr ki, þzlÿri sÿviyyÿsindÿ rÿqiblÿ dþyöømÿyÿ gedirlÿr. Ona gþrÿ dÿ ùÿr dÿfÿ onlar mÿülub olur, mÿnsÿ qalib gÿlirÿm.” *** Heydÿr ßliyevin dÿ mÿülubedilmÿzliyinin, siyasi qÿlÿbÿlÿrinin sirri bunda idi. Rÿqiblÿr ùÿr dÿfÿ Heydÿr ßliyevlÿ siyasi möbarizÿyÿ giriømÿk ö÷ön ùazûrlaøanda, elÿ zÿnn ediräèlÿr ki, ozlÿrinin sÿviyyÿsinÿ uyüun rÿqiblÿ dþyöøÿ gedirëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìöáàðèçÿéÿ þzlÿrinin qabiliyyÿti sÿviyyÿsindÿ ùazûrlaøûr âÿ mÿülub olurdular. Heydÿr ßliyevÿ qalib gÿlmÿk ö÷ön yeni Heydÿr ßliyev lazûm idi. Èkinci Heydÿr ßliyev isÿ yox idi. *** Belÿ øÿxsiyyÿtlÿrin möbarizÿlÿrinin sonu ÿvvÿlcÿdÿn döøöndöklÿri nÿticÿlÿrlÿ öst-östÿ döøör.

Xatirÿ Azÿrbaycan Respublikasûnûn ilk Konstitusiya layiùÿsini ùazûrlayan dþvlÿt komissiyasûnûn özvö êèìè mÿnÿ Heydÿr ßliyevlÿ bir ne÷ÿ ay birgÿ iølÿmÿk nÿsib oldu. O, komissiyanûn sÿdri kimi bötön mÿsÿlÿlÿrÿ son dÿrÿcÿ ùÿssaslûqla yanaøûrdû. Bu bþyök tarixi sÿnÿdin ùazûrlanmasû zamanû onun siyasi mödrikliyi, geniø dönyagþröøö, tÿmkini, möbaùisÿli mÿsÿlÿlÿri sona qÿdÿr sÿrbÿst fikir möbadilÿsi øÿraitindÿ ùÿll etmÿsi komis-

siyanûn iclaslarûnda demokratik øÿrait éàðàäûð, döøöncÿlÿrdÿ fikir azadlûüû vÿ plörializm ö÷ön meydan a÷ûrdû. *** Azÿrbaycanûn dþvlÿt dili ùaqqûnda geniø ömumxalq mözakirÿlÿrindÿ nÿ qÿdÿr bþyök iradÿ vÿ uzaqgþrÿnlik gþstÿrmÿsini bötön xalq möøaùidÿ etdi. Bununla ÿlaqÿdar komissiyanûn iclaslarûnda dediyi ÷ox ibrÿtamiz fikirlÿr qÿlbimdÿ ÿbÿdi kþk salmûødûr: “Azÿrbaycan” sþzö ÷ox kþvrÿkdir. O, yenicÿ pþùrÿlÿnir, qolbudaq atûr, þzönö dönyaya tanûdûr, tarixdÿ yerini tutur. Onunla eùtiyatlû davranmaq lazûnûdûr”. Vÿ yaxud “Biz nÿ vaxta kimi þzömözÿ “bþyök qardaø” axtaracaüûq?! Biz ùamû ilÿ bÿrabÿr ùöquqlu xalqûq, ùe÷ kimÿ “ki÷ik qardaø” deyilik! Dönya birliyinÿ dÿ bu ùöquqla äàõèë îëìóøóã. Mÿgÿr bunun uürunda möbarizÿlÿrdÿ øÿùidlÿr vermÿmiøik?!” *** Heydÿr ßliyev Azÿrbaycan Konstitusiyasûnda uzun illÿrin möbaùisÿlÿrinÿ, lözumsuz fikir ixtilaflarûna gþrönmÿmiø mödrikliklÿ son qoydu, zÿkasûnûn nuru ilÿ ÿn qaranlûq nþqtÿlÿri iøûqlandûrûb xalqa gþstÿrdi, göclö iradÿsi ilÿ mÿcrasûndan ÷ûxmûø bir ÷ox ùÿqiqÿtlÿri yoluna qoydu. *** Heydÿr ßliyevin mödrikliyi onda idi ki, o, prezident kreslosundan prezident gþzö ilÿ xalqûn arzu vÿ istÿklÿ-

rini gþröb gþtörör, xalqûn arasûna girib, xalqûn gþzö ilÿ prezidentliyin maùiyyÿtini dÿrk edirdi. Bu ikitÿrÿfli ÿlaqÿ-vÿùdÿt xalqla ùakimiyyÿtin birliyinin qûrûlmaz tellÿrlÿ mþùkÿmlÿndirir, yeganÿ, vaùid orqanizmÿ ÷evirirdi. *** Íikkola Makiavelli belÿ tarixi øÿxsiyyÿtlÿri nÿzÿrdÿ tutaraq yazìûøäûr: “Onlar insanlûüûn maùiyyÿtini dÿrindÿn anlamaq ö÷ön qödrÿtli ùþkmdar, ùþkmdarlûüûn tÿbiÿtini tam dÿrk etmÿk ö÷ön mödrik insan olmaüû bacarûrlar”. BÈR MÖDRÈK KßLAMÛÍ MÞCÖZßSÈ Plutarxûn yazdûüûna gþrÿ Lidiyanûn ùþkmdarû Krezin xaùiøi ilÿ antik dönyanûn ÿn parlaq zÿkalû insanlarûndan biri, mÿøùur qanunverici Solon onun sarayûna dÿvÿt olunur. ×ar Solondan qiymÿtli mÿslÿùÿtlÿr almaq ÿvÿzinÿ, onu var-dþvlÿti, tÿmtÿraqlû taxt-tacû, qiymÿtli äàøãàøëàðû, dÿbdÿbÿli geyimlÿri vÿ ùÿyat tÿrzi ilÿ ùeyrÿtlÿndirmÿyÿ ÷alûøûr. Solon isÿ bunlara ÿùÿmiyyÿt vermÿyÿrÿk, bir kÿlmÿ dÿ danûømûr. Íÿùayÿt, Krez Solondan soruøur: “Dönyada mÿndÿn xoøbÿxt insan tanûyûrsanmû?” Solon cavabûnda ona deyir ki, insan ùÿyatda ikÿn onun xoøbÿxt ùÿyat yaøamasûnû sþylÿmÿk, yarûø qurtarmamûø kimi isÿ qalib elan etmÿyÿ bÿnzÿyir. Kim bilir, qarøûda bizim ùÿr birimizi ùansû tÿùlökÿlÿr, mÿøÿqqÿtlÿr, ÿzablar vÿ daùa nÿlÿr gþzlÿyir. Mÿnim ùþkmdarûm, dÿmirlÿ sÿndÿn yaxøû silaùlan-

mûø kimin isÿ þç qoøunu ilÿ þlkÿnÿ ùöcum etmÿsi, bötön bu daø-qaølara, qûzûllara, var-dþvlÿtinÿ vÿ tÿmtÿraqlû taxt-tacûna saùib olmaq ö÷ön kifayÿtdir. Qödrÿtli ùþkmdarlarûn taxtû at beli, tacû dÿbilqÿsi, bÿr-bÿzÿyi isÿ yaraq-yasaüûdûr. *** Krezin sþz sÿrrafû olmadûüûnû ùiss edÿn Solon saraydan ÷ûxûb gedir. Bir möddÿt ke÷ÿndÿn sonra Èran øaùû, fateù Kuruø at belindÿ, baøûnda dÿbilqÿ, dÿmir yaraqyasaqla ùöcum ÷ÿkib Lidiyanû iøüal edir. Krezin vardþvlÿtinÿ, daø-qaøûna saùib olur, dÿbdÿbÿli ùÿyat tÿðzinÿ qÿnim kÿsilir, onun þzönö isÿ tonqalda yandûrmaq ùaqqûnda ùþkm verir. ßli qolu qandallû, ÿsir döømöø Krezi yandûrmaq ö÷ön tonqalûn yanûna gÿtirÿrkÿn o, var göcö ilÿ baüûrûr: “Ay, Soolo-on!” Kuruø tÿÿccöbdÿn donub qalûr. Þyrÿnmÿk istÿyir ki, Krez ÷ûxûlmaz bÿdbÿxtliklÿ özlÿøÿndÿ Solonu nÿ ö÷ön ÷aüûrûr? Solon adamûn, yaxud Krezin inandûüû Allaùûn adûdûr? Krez ùe÷ øeyi gizlÿtmÿdÿn mödrik Ñolonla gþröøö zamanû onunla sþùbÿtiíè tÿfÿrröatû ilÿ danûøûr. Kuruø Krezin sþzönÿ inanûr. Hÿyat ùÿqiqÿtindÿn dözgön nÿticÿ ÷ûxarûr. Krezi azadlûüa buraxûr, þmrönön sonuna kimi onunla ùþrmÿtlÿ rÿftar edir. *** Belÿliklÿ, parlaq zÿka vÿ qödrÿtli idrak saùibi Solonun bÿsirÿt gþzönön irÿlicÿdÿn gþrdöyö vÿ xÿbÿr verdiyi mödrik kÿlamûn mocözÿsi bir ùþkmdarû þlömdÿn qurtarûr, digÿrini kamillÿødirir. Þzönÿ isÿ tarixdÿ ÿbÿ-

di øÿrÿfli yer qazandûrûr. Ona gþrÿ dÿ antik yunanlar parlaq zÿka vÿ bÿsirÿt gþzönön nuru, mödrikliyin øaùû olan fÿlsÿfÿni “mödrikliyi sevirÿm” adlandûrmûølar.

Bÿsirÿt Heydÿr ßliyev respublikanûn rÿùbÿrlÿri, tanûnmûø elm, ÿdÿbiyyat, mÿdÿniyyÿt õàäèìëÿðè, mÿtbuat iø÷ilÿri ilÿ birgÿ tez-tez rayonlara gedir, kÿnddÿ iqtisadi-sosial problemlÿrin vÿziyyÿtini þyrÿnir, adamlarla birbaøa gþröøöb, onlarla ùal-ÿùval tutur vÿ gÿlÿcÿk fÿaliyyÿtini qurmaq ö÷ön øÿxsÿn gþrdöklÿrindÿn iø proqramû kimi istifadÿ edirdi. Gþzöndÿn isÿ ùe÷ vaxt, ùe÷ nÿ yayûnmûrdû. *** Adÿtinÿ gþrÿ rayonlarû gÿzÿrkÿn, onun tÿlÿblÿrinÿ cavab verÿn bþlgÿdÿ ùamû ilÿ birgÿ qÿbulda iøtirak edir, söfrÿ baøûnda bir daùa onlarûn fikirlÿrini þyrÿnir, ömumi nÿticÿ ÷ûxardû. *** O, döøöncÿlÿrindÿ ÷ox qÿtiyyÿtli idi, lakin fikirlÿrini ùamûdan ÿvvÿl a÷ûqlamûrdû. Hesab edirdi ki, bu diskussiyaya son qoyar, ayrû-ayrû adamlarûn mÿsÿlÿyÿ sÿrbÿst yaradûcû mönasibÿtinÿ mÿnfû tÿsir gþstÿrÿr. Ona gþrÿ dÿ ÿvvÿl ùamûnû dinlÿyÿr, onlarûn fûkirlÿrini dÿqiqliyi ilÿ þyrÿnÿr, diskussiya aparar, konsesium yaranandan sonra qÿrarûnû sþylÿyÿrdi.

*** Bir dÿfÿ gÿrgin vÿ sÿmÿrÿli iø gönöndÿn sonra Lÿnkÿranda qÿbul - øam yemÿyi tÿøkil edildi. Buraya 120dÿn artûq adam dÿvÿt olunmuødu. Hamû Heydÿr ßliyevin gÿliøini gþzlÿyirdi. O, geniø zala daxil olub söfrÿ baøûna ke÷di. - “Hamû iøtirak edirmi?”, - deyÿ Lÿnkÿran rayon partiya komitÿsinin birinci katibi Èsa Mÿmmÿdova öz tutdu. Dÿvÿt olunanlarûn qeydiyyatûnû aparanlar iøarÿ ilÿ ùamûnûn bir nÿfÿr kimi iøtirak etdiyini tÿsdiq etdilÿr. - Bÿli, Heydÿr ßliyevi÷, ùamû iøtirak edir, - deyÿ Èsa Mÿmmÿdov cavab verdi. Heydÿr ßliyev sualûnûn cavabûnû alana kimi zalû ani olaraq nÿzÿrdÿn ke÷irdi vÿ dedi: - Bÿs, øair Íÿriman Hÿsÿnzadÿ niyÿ yoxdur, onu dÿvÿt etmÿmisiniz? Hamû yerindÿcÿ donub qaldû. Íÿriman Hÿsÿnzadÿ doürudan da mÿclisdÿ yox idi. 120 nÿfÿrin i÷ÿrisindÿ ani olaraq nÿzÿr yetirmÿklÿ bir nÿfÿrin olmamasûnû dÿrùal möÿyyÿn etmÿk ùamû ö÷ön möÿmmaya ÷evrilmiødi. Fikirlÿødik ki, Heydÿr ßliyevin ona deyÿcÿyi sþzö var, ona gþrÿ bu mÿsÿlÿyÿ xösusi diqqÿt yetirir. Íÿrimanûn axtarûøûna ÷ûxûb, onu tapdûq. Kþùnÿ dostlarûndan biriylÿ rastlaødûüû ö÷ön ziyafÿtÿ yubanmûødû. O, i÷ÿri daxil olub, salam verdi. Özönö Heydÿr ßliyevÿ tutub dedi: - Özr istÿyirÿm, Heydÿr ßliyevi÷, bir qÿdÿr gecikmiøÿm. Eøidirÿm Sizi. - Ke÷ otur. Sizÿ ùe÷ bir sþzöm yoxdur, sadÿcÿ, zala nÿzÿr salanda, ùiss etdim ki, zalda bir nÿfÿr yoxdur, o

da sÿnsÿn. *** Yenidÿn ùamû tÿÿccöbdÿn donub qaldû. Heydÿr ßliyevin bÿsirÿt gþzönön sayûqëûüû ÷evik, dÿqiq vÿ aülasûümaz dÿrÿcÿdÿ sÿrrast idi. Doürudan da o, mÿclisin sonuna qÿdÿr Íÿriman Hÿsÿnzadÿ ilÿ baülû ùe÷ bir mÿsÿlÿyÿ toxunmadû.

Tÿyyarÿdÿ gþröø ×in Xalq Respublikasûna rÿsmi sÿfÿrÿ yola döøÿrkÿn mÿn þzömö tÿyyarÿyÿ zorla ÷atdûrdûm. ×önki Sankt-Peterburqda MDB þlkÿlÿri Ïarlamentlÿrarasû Àssambleyasûnm sessiyasûndan qayûdan kimi dÿrùal Heydÿr ßliyevin baø÷ûlûq etdiyi dþvlÿt nömayÿndÿ ùeyÿtinin tÿrkibindÿ ×inÿ yola döømÿli idim. *** Tÿyyarÿ lazûmi yöksÿkliyi alandan sonra Heydÿr ßliyev xoø tÿbÿssömlÿ nömayÿndÿ ùeyÿtinin ömumi salonuna daxil oldu. Heyÿtin bötön özvlÿri ilÿ bir-bir gþröøöb sþùbÿt etdi, onlaðûí ÿùvalûnû yöksÿltdi. Íþvbÿ mÿnÿ ÷atdû. Xösusi tÿbÿssömlÿ: Aùa, - dedi, bir saat da geciksÿydin bu bþyök sÿfÿrdÿ mÿnimlÿ birgÿ iøtirak etmÿkdÿn mÿùrum olacaqdûn. Mÿn gecikmÿyimin sÿbÿblÿrini izaù etmÿk istÿyÿndÿ o dedi: - Hÿr øeyi yaxøû bilirÿm, sÿnin ùÿr addûmûn ùaqqûnda mÿnÿ mÿlumat verirdilÿr.

- Gþrönör Ñizinlÿ birgÿ bu bþyök sÿfÿrdÿ iøtirak etmÿk mÿnÿ qismÿt imiø, - dedim. - ßlbÿttÿ, belÿ olmasaydû, indi biz burada sþùbÿt edÿ bilmÿzdik,- dedi, sonra gölÿrÿk ÿlavÿ etdi:- Hÿr ùalda, bu qismÿt yaxøû ÿlamÿtdir.

Xatirÿ ×in Xalq Respublikasûnda sÿfÿrdÿ olarkÿn Heydÿr ßliyev baøda olmaqla Azÿrbaycan nömayÿndÿ ùeyÿti ÷ox yöksÿk sÿviyyÿdÿ qÿbul olundu. Mÿn bu sÿfÿrdÿ bir epizodu ùe÷ vaxt unutmayacaüam. Mÿlum ùÿqiqÿtdir ki, dþvlÿtlÿrarasû rÿsmi gþröølÿrin protokollarû ÿvvÿlcÿdÿn ùazûrlanûr vÿ ona dÿqiq ÿmÿl olunur. Lakin burada mÿnim ùe÷ yerdÿ gþrmÿdiyim bir ùadisÿ baø verdi. ×in Xalq Respublikasûnûn sÿdri Xu Tszintao Heydÿr ßliyevlÿ gþröødökdÿn sonra ÷ox yöksÿk ÿùval-ruùiyyÿ ilÿ þncÿdÿn möÿyyÿn edilmiø protokola ÿlavÿlÿr etdi. Íömayÿndÿ ùeyÿtinin Øanxay øÿùÿrindÿ olmasû nÿzÿrdÿ tutulmamûødû. Xu Tszintao Heydÿr ßliyevÿ bildirdi ki, Siz ×XR-éà rÿsmi sÿfÿrÿ gÿlmisiniz, lakin protokolda Øanxaya getmÿyiniz nÿzÿrdÿ tutulmamûødûr. Mÿn xaùiø edirÿm protokoldan ÿlavÿ Øanxayda da olasûnûz. ×önki Øanxay mÿnim doüulub, boya-baøa ÷atdûüûm øÿùÿrdir. Heydÿr ßliyev onun tÿklifini mÿmnuniyyÿtlÿ qÿbul etdi. Bu tÿklif Heydÿr ßliyevin bötön rÿsmi titullarûndan yöksÿkdÿ duran, onun bþyök øÿxsiyyÿtinÿ olan yöksÿk ùþrmÿt vÿ eùtiram ÿlamÿti idi. Bunun sayÿsindÿ biz Øÿrqin ÿn gþzÿl øÿùÿrlÿrindÿn biri olan Øanxayû ziyarÿt etdik.

*** ×in Xalq Respublikasûndan qayûdarkÿn yolöstö Alma-Ataya enmÿli olduq. Íömayÿndÿ ùeyÿti ùàâà ëèìàíûíäà istiraùÿt etdi. Heydÿr ßliyev èñÿ Qazaxstan Respublikasûnm prezidenti Íursultan Íazarbayevlÿ gþröøÿ getdi. *** Alma-Atadan Vÿtÿnÿ dþnÿrkÿn Heydÿr ßliyev nömayÿndÿ ùeyÿtinin bir ne÷ÿ özvönö òÿêáÿòÿê prezident salonuna sþùbÿtÿ dÿvÿt etdi. Mÿn orada prezidentlÿ sÿmimi sþùbÿt etdim. ×XR-éà rÿsmi dþvlÿt sÿfÿrinin ÿùÿmiyyÿti ùaqqûnda fikirlÿrimi bildirdim. Sþùbÿt sÿrbÿst, qarøûlûqlû fikir möbadilÿsi øÿraitindÿ gedirdi. O, Alma-Atada Íursultan Íazarbayevlÿ gþröøönön sÿbÿbini a÷ûqladû. *** Heydÿr ßliyev Moskvada, Kreml xÿstÿxanasûnda möalicÿ olunarkÿn (ÿgÿr bunu “möalicÿ” adlandûrmaq mömköndörsÿ) baøqalarûndan fÿrqli olaraq, Íursultan Íazarbayev ùÿr dÿfÿ Moskvaya gÿlÿndÿ ùe÷ nÿdÿn, ùe÷ kimdÿn ÷ÿkinmÿdÿn Heydÿr ßliyevÿ baø ÷ÿkir, onun vÿziyyÿti, möalicÿsi vÿ digÿr problemlÿriylÿ maraqlanûrmûø. *** “Ona gþrÿ dÿ mÿn ÷ÿtin gönön sûnaüûndan uüurla ÷ûxan dostum Íursultan Íazarbayevla gþröømÿ-

dÿn, salamlaømadan, ùal-ÿùval tutmadan Qazaxûstan sÿmasûndan u÷ub ke÷ÿ bilmÿzdim”, - deyÿ Heydÿr ßliyev fûkrini tamamladû. Mÿn sonralar da bu dostluüu diqqÿtlÿ izlÿdim vÿ bir daùa inandûm ki bþyök øÿxsiyyÿtlÿrin þzlÿri kimi onlarûn dostluqlarû da bþyök, sÿmimi vÿ ùamû ö÷ön ibrÿtamizäèð.

Ènsanlûq statusu Harada, nÿ vaxt zölmÿt ÷þkör, ùamû gþrmÿk, döøönmÿk vÿ ayûrd etmÿk qabiliyyÿtini itirir, orada niùilizm ùakim kÿsilir. Fridrix Íitøe bu ùaqda yazûr: “Íiùilizm nÿyi ifadÿ edir? - Onu ifadÿ edir ki, yöksÿk dÿyÿrlÿr dÿyÿrini itirir. Mÿqsÿd yoxdur. He÷ kÿs “nÿ ö÷ön?” sualûna cavab tapa bilmir.” Tarixi faktlar gþstÿrir: o yerdÿ ki, zölmÿt ÷þkör, ùå÷ êÿñ “íÿ ö÷öí?” ñóàëûíà úàâàá òàïà áèëìèð, yöksÿk dÿyÿrlÿr ÿùÿmiyyÿtini itèrir, o yerdÿ, o zaman Heydÿr ßliyev daùa aydûn gþrör, döøönmÿyÿ, ùÿr øeyi dözgön ayrûd etmÿyÿ baølayûr vÿ íÿèíêè “nÿ ö÷ön?”, ùÿì äÿ “íÿ åòìÿëè?”, “íåúÿ åòìÿëè?” sualëàðûna mökÿmmÿl cavab tapûr. *** 1990-cû ilin qanlû yanvar faciÿsi gönlÿrindÿ ùamûnûn gþzlÿrinÿ zölmÿt ÷þkdö. Èíñàíëàð àydûn gþrmÿk, döøönmÿk vÿ ayûrd etmÿk qabiliyyÿtini itirdiëÿð. Þzlÿrini xalqûn lideri elan edÿnlÿrin ùÿrÿsi bir tÿrÿfÿ qa÷ûb gizlÿnmÿyÿ, canûnû xilas etmÿyÿ ÷alûødû.

*** O zaman Heydÿr ßliyev ùamûdan fÿrqli olaraq, ùadisÿlÿrin maùiyyÿtini daùa aydûn gþrdö, döøönmÿyÿ vÿ ùÿr øeyi dözgön ayûrd etmÿyÿ baøladû. Birbaøa øÿr-bÿlanûí östönÿ ùöcum ÷ÿkdi, ruslar demiøkÿn “anûndaca þközön buynuzlarûndan yapûødû”. Moskvada Azÿrbaycan SSR-ûn nömayÿndÿliyinÿ gÿlib, mÿtbuat konfransû ke÷irdi. Yanvar faciÿsinin bötön qaranlûq mÿqamlarûna iøûq sa÷dû. SSRÈ rÿùbÿrliyinin, xösusilÿ Mixail Qorba÷ovun mÿkrli ÿmÿllÿrini cÿsarÿtlÿ iføa etdi. Azÿrbaycanûn özÿrinÿ ÷þkdörölmöø zölmÿt pÿrdÿsini qaldûrûb, onó aydûnlûüà ÷ûxartdû vÿ bötön dönyaya gþstÿrdi. *** 1990-cû ildÿ Heydÿr ßliyevin ùe÷ bir dþvlÿt vÿzifÿsi yox idi. Þz ÿmÿllÿri ilÿ adi, sûravi insan, vÿtÿndaø statusunu þlkÿ baø÷ûsûnûn statusundan da yöksÿklÿrÿ ucaltdû. O, parlaq zÿkasûnûn vÿ qödrÿtli xarakterinin vÿùdÿti ilÿ ùarada, nÿ vaxt, ùansû vÿzifÿdÿ vÿ øÿraitdÿ iølÿmÿsindÿn asûlû olmayaraq, ona qÿdÿr o yerdÿ iølÿyÿn insanlarûn aülû vÿ iradÿsinin, göcönön, son ùÿddi ùesab edilÿn ùÿr øeyi sonsuzluüa qÿdÿr dartûb a÷mûødûr. *** Heydÿr ßliyevin ùÿyat vÿ fÿaliyyÿti gþstÿrdi ki, göclö øÿxsiyyÿtlÿrin qarøûsûnda ÿn nÿùÿng imperiya rejimi dÿ, ÿn rÿzil ùþkmdarlarûn qÿddar qadaüalarû da, iq-

tidar da, onlarûn ùazûrlayûb dþvriyÿyÿ buraxdûüû konsepsiyalar da, radikal möxalif partiyalar da, daxili vÿ xarici döømÿn qövvÿlÿr dÿ, ÷ûlüûn xarakterlÿr dÿ, þlöm sa÷an silaùlar da, ùÿtta vÿtÿndaø möùaribÿsi yaratmaq tÿùlökÿsi dÿ acizdir. Onun yalûn ÿli toplu-töfÿngli ÿllÿrdÿn, øÿxsi zÿkasû vÿ iradÿsi ùakimiyyÿt strukturlarûnûn strategiya vÿ taktikasûndan, ke÷miøi möasirlÿrindÿn, möraciÿti ordudan göclödör.

Epiloq ÿvÿzi Tarixin sÿrt dþnöø mÿqamlarûnûn dÿrslÿri þyrÿdir ki, bþyök epoxalar þzlÿrinÿ layiq nÿùÿng øÿxsiyyÿtlÿri, yaranmaüa baølayan yeni dþvlÿtlÿr isÿ ùÿqiqi banilÿri axtarûrlar. Zaman ona sövar olmaq istÿyÿn saxta øÿxsiyyÿtlÿri “Yalan÷û Dmitri”lÿr kimi topunun lölÿsinÿ ke÷irib gÿldiyi yerÿ tullayûr. *** Parlaq zÿkalar insanlarûn beyinlÿrini iøûqlandûðûr, onlarû vÿcdÿ gÿtirir, göclö xarakterlÿr onlarûn qÿlbinÿ cÿsarÿt verib, inamla qÿrinÿlÿrin, ÿsrlÿrin dÿrinliklÿrinÿ aparûr. Tarixi qÿlÿbÿlÿr - tarixi øÿxsiyyÿtlÿrin nÿsibidir. *** Tarix - acizlÿrlÿ möxalifÿtdÿ, göclölÿrlÿ irtifaqdadûr. O, acizlÿrÿ onlarûn acizliyini baüûølamûr, belÿlÿrini dÿrùal sÿùifÿlÿrindÿn silib atûr, döùalarda,

göclö øÿxsiyyÿtlÿrdÿ tÿzaùör edib, onlarla ittifaqda bþyök gÿlÿcÿyÿ gedir. Göc isÿ zÿka ilÿ xarakterin qödrÿtindÿ vÿ vÿùdÿtindÿdir.

Íÿfs haqqûnda Tarixin fÿlsÿfÿsi Mÿn bu yazûda nÿfs anlayûøûnûn ùÿrtÿrÿfli, elmi tÿùlilini vermÿk fikrindÿn uzaüam. Qÿdim zamanlardan baølayaraq xalq naüûllarda, bayatûlarda, zÿrb-mÿsÿllÿrdÿ vÿ atalar sþzlÿrindÿ bu mÿsÿlÿyÿ mönasibÿtini dþnÿ-dþnÿ bildirmiø, dönyanûn daùi mötÿfÿkkirlÿri bu ùaqda ÷ox dÿyÿrli fikirlÿr sþylÿmiølÿr. Mÿqsÿdim tarixin möxtÿlif dþvrlÿrindÿ, ùakimiyyÿtin möxtÿlif formalarûnda, ùþkmdarlûüûn möxtÿlif ösul idarÿlÿrindÿ vÿ ÿn nÿùayÿt, xalq ùÿyatûnda nÿfsin, tamaùkarlûüûn, ùÿrisliyin vÿ eùtirasûn doüurduüu iztirablar, ictimai-siyasi bÿlalar ùaqqûnda mÿni döøöndörÿn vÿ naraùat edÿn bÿzi problemlÿrÿ toxunmaqdûr. Mÿqsÿdim ona gþrÿ tarixÿ möraciÿt etmÿkdir ki, insan dönyanûn ÿvvÿlini gþrmÿk ö÷ön ÷ox gec doüulur, sonunu izlÿmÿk ö÷ön èñÿ ÷ox tez þlör. Yalnûz tarixi þyrÿnmÿklÿ äöøöíúÿëÿðäÿ yaranan bu tÿbii boøluüu dolduróá, bugönkö bÿlalarûmûzû doüuran sÿbÿblÿrin kþklÿrini dÿrindÿn vÿ döröst dÿrk edÿ áèëÿð.. Tarix bizi nömunÿlÿr vÿ tÿcröbÿlÿr ÿsasûnda tÿrbiyÿ edÿn fÿlsÿfÿdir. *** Yûrtûcû ùeyvanlarûn silaùû - diølÿri, pÿncÿëÿðè vÿ caynaqlarû ùÿr an dþyöøÿ ùazûr olduüu kimi, insan nÿslinin dÿ ÿn göclö silaùû vÿ qiymÿtli sÿrvÿti - biliyi, döøöncÿ

vÿ möùakimÿsi ùÿmiøÿ ÿlinin altûnda olur vÿ ùadisÿlÿrÿ dönyagþröøönön, ÿxlaqûnûn vÿ fÿlsÿfÿsinin mÿntiqi daxilindÿ cavab verir.

Hþrmöz vÿ ßùrimÿn Ènsan þzönö tanûyan kimi instinkdÿn daùa ÷ox aüûla östönlök vermiø, þz fÿlsÿfÿsini yaratmûø, ùadisÿlÿrin gediøini zorla yox, aüûlla idarÿ etmÿk arzusunda olmuødur. Qÿbilÿ vÿ tayfalarûn idarÿ olunmasû göclö vÿ cÿsurlarûn ÿlindÿn aüûllû vÿ tÿdbirli adamlarûn ÿlinÿ ke÷mÿyÿ baølamûødûr. Onlar soyuq vÿ qaranlûq gecÿlÿrÿ istilik vÿ iøûq verÿn Zÿrdöøtön ÿbÿdi, möqÿddÿs oduxeyir Allaùû Hþrmözö alqûølaìûø, qara qövvÿlÿri vÿ øÿr ruùlarû - ßùrimanû lÿnÿtlÿìèølÿr. ßslindÿ íÿ ßùriman var idi, nÿ dÿ Hþrmöz. Onlar, insanlarûn cÿbùÿlÿrÿ bþlönmöø dönyagþröølÿri idi. Lÿnÿtlÿnÿn dÿ, alqûølanan da, lÿnÿtlÿyÿn dÿ, alqûølayan da insanlar idi. Bu, bÿøÿr tarixinin ÿbÿdi möbarizÿsi nÿfñ möùaribÿsi idi. Birincilÿr, yalnûz þz mÿnafelÿrinÿ vÿ nÿfslÿrinÿ xidmÿt edÿn möbarizÿni ÿdalÿtli, möbarizÿyÿ uüur gÿtirÿn ùÿr ùansû vasitÿíè, alÿt vÿ silaùû èñÿ möqÿddÿs ùesab edirdilÿr. Onlar döøönördölÿr: ÿgÿr mÿn þzöm ö÷ön ÷alûømasam, bÿs kim mÿnim ö÷ön ÷alûøar?! Èkincilÿr, qÿdim zamanlardan alicÿnab insanlar ö÷ön mþvcud olan “Ùÿr kÿs þz ÿmÿllÿri ö÷ön birinci nþvbÿdÿ ùamûdan ÷ox þzöndÿn utanmalûdûr” ÿxlaq prinsipini ÿsas gþtörördölÿr. Onlar döøönördölÿr: ÿgÿr mÿn yalnûz þzöm ö÷ön yaøayûb, ÷alûøsam, onda mÿn kimÿm vÿ yaxud nÿyÿm?! Belÿliklÿ, birincilÿrlÿ ikincilÿrin - instinklÿ ÿxlaqûn,

eqoizmlÿ altruizmin, iblislÿ insanûn, øÿrlÿ xeyirin, ßùrimÿnlÿ Hþrmözön ÿáÿäè ñàâàøû baølandû. *** Èntibaù dþvröndÿ tarix÷ilÿrin, filosoflarûn, siyasÿtøönaslarûn diqqÿtini cÿlb edÿn, ÿn qödrÿtli ùþkmdarlarûn, ùÿtta Íapoleon Bonapartûn stolöstö kitabû olan “Hþkmdar” ÿsÿrindÿ Íikollo Makiavelli onlara belÿ mÿslÿùÿt verirdi: “... qoy ùþkmdar ùeyvanlardan ikisinÿ äàùà ÷îõ oxøasûn: aslana vÿ tölköyÿ. Aslan tÿlÿëÿðdÿn qorxur, tölkö canavarlardan. Ùþêìäàð òöëêö êèìè òÿëÿäÿí éàí êå÷ìÿéè, øèð êèìè úàíàâàðëàðû ãîðõóòìàüû áàúàðìàëûäûð. Kim daim aslana bÿnzÿyirsÿ, o bir gön tÿlÿni gþrmÿyÿ bilÿr”. (H. Makiavelli, se÷ilmiø ÿsÿrlÿri. Bÿdii ÿdÿbiyyat, Moskva, 1982, sÿù. 351.) *** Tÿlÿni gþrmÿdiyi ö÷ön Qay Yuli Sezar faciÿli øÿkildÿ qÿtlÿ yetirildi. O, þvladlûüa gþtördöyö bacûsû nÿvÿsi Oktavianû þzönön birinci varisi - vÿliùÿdi tÿyin etmiødi. Bu sÿbÿbdÿn ùakimiyyÿtÿ gÿlÿn Oktavian, þmrö boyu tölkö kimi tÿlÿlÿrdÿn yan ke÷ib, siyasÿtbazlûqla ùakimiyyÿtdÿ Sezarûn ÿldÿ edÿ bilmÿdiklÿrinÿ nail oldu. Onun ùþkmdarlûüûnûn amiràíÿliyinin, ùakimiyyÿtinin eùtirasûnûn sonu yox idi. Lakin bu ùödudsuz arzu vÿ istÿklÿrinÿ tÿkbaøûna nail olmaq ö÷ön kifayÿt qÿdÿr bacarûq, qabiliyyÿt vÿ istedada malik deyildi. Onun yeganÿ istedadû þz qabilyyÿtinin mÿùdudluüunu dÿrk etmÿsi idi. Anlayûrdû ki, arzularû qabiliyyÿtinÿ tÿn deyil. Ona gþrÿ dÿ istedadlû, bacarûqlû, qabiliyyÿtli vÿ ÷ox sÿ-

daqÿtli mÿslÿùÿt÷ilÿr axtarûb tapdû. Onlarûn birinin adû Metsinat, digÿrininki Aqrippa idi. Aãrippa ona monarxiyadan imtina etmÿyi mÿslÿùÿt bildi. Metsinat isÿ baøqa cör döøönördö: respublika qórub, tÿÿbÿlÿrÿ azadlûq vermÿk uøaüûn vÿ ya dÿlinin ÿlinÿ qûlûnc vermÿk demÿkdir. Éÿíè, kötlÿnin azadlûüû lÿyaqÿtli adamlar ö÷ön dÿùøÿtli kþlÿlik vÿ þlömdör. Ìåòñèíàò Îêòàâèàíà daùa sonra deyirdi: “Döøönmÿ ki, sÿnÿ tiran olub, xalqû vÿ senatû kþlÿliyÿ mÿhkum etmÿyi mÿslÿùÿt gþrörÿm. Fikriìcÿ, ÿtrafûna topladûüûn sÿdaqÿtli vÿ yaxøû adamlarûnla qanunlar ùazûrlayûb, seneta vÿ xalqa diktÿ etmÿk ùÿm sÿnin ö÷öí, ùÿm dÿ dþvlÿt ö÷ön faydalû olardû. Belÿ rejimdÿ kötlÿ i÷ÿrisindÿí ùe÷ kÿs etiraz sÿsini qaldûra bilmÿz”. *** Oktavian bu yolu se÷di. Bu yol Oktavianûn ùÿyatûnda vÿ siyasi fÿaliyyÿtindÿ þzönö necÿ gþstÿrdi?! Hakimiyyÿtinin ilk mÿrùÿlÿsindÿ a÷ûq döømÿnlÿrini - respublika tÿrÿfdarlarûnû vÿ demokratlarû Roma imperiyasûnûn, respublika vÿ demokratiyanûn döømÿnlÿri adû altûnda ãûëûíúäàí êå÷èðäè, þzönö bötön vicdanlû adamlarûn, demokratiyanûn, ÿdalÿtin ùamisi elan etdi. Hÿtta möqÿddÿslik rÿmzi daøûyan “Avqust” lÿqÿbini aldû. *** ×inlilÿr deyirlÿr ki, qaranlûq otaqda qara piøiyi tapmaq ÷ox ÷ÿtindir, xösusÿn, piøik ömumiyyÿtlÿ otaqda olmayanda. Ùþêìäàð ö÷ön dÿ a÷ûq döømÿnlÿrini mÿùv etmÿk bir o qÿdÿr ÷ÿtin deyil. ßmÿllÿri ö÷ön

birinci nþvbÿdÿ ùamûdan ÷ox þzöndÿn utanan alicÿnab, vicdanlû adamlarû; axlaqû, alturizmi, insanlûüû, yalnûz þz nÿfsi vÿ mÿnafeyi uürunda ÿn lÿyaqÿtsiz möbarizÿni möqÿddÿs vÿ ÿdalÿtli ùesab edÿn gizli döømÿnlÿrdÿn qorumaq daùa ÷ÿtindir. ßlÿlxösus, ùþêìäàðëàðûí daxilÿn bu ùaqda ömumiyyÿtlÿ fikri vÿ mÿqsÿdi olmayanda vÿ ya þzö batindÿ ùÿmin gizli döømÿnlÿrlÿ dilbir olanda... *** Oktavian Abqust belÿ ùþkmdarlûüûn klassik nömunÿsi idi. O, ùakimiyyÿtini mþùkÿmlÿndirdikdÿn sonra qanunlarda konsullarûn, senatorlarûn sÿlaùiyyÿtlÿrindÿ, xalq tribunlarûnûn ùakimiyyÿtindÿ dÿyiøikliklÿr etmÿklÿ arzusunda olduüu monarxiya vÿ diktaturanûn bötön prinsiplÿrini Roma Respublikasûnûn Konstitusiyasûnda raùatca yerbÿyer edib, formaca respublika, mÿzmunca monarxiya olan bir dþvlÿt qurumu yaratdû vÿ imperiyada bötön ùakimiyyÿti ÿlindÿ cÿmlÿødirdi. Siyasi ideyalar tarixindÿ onun bu bþyök “kÿøfi” þzöndÿn sonrakû bir ÷ox ùþkmdarlar ö÷ön þrnÿk, istibdada sþykÿnÿn dþvlÿt quruculuüu ö÷ön ÿbÿdi “tþùfÿ” oldu. Bunun nÿticÿsindÿ Oktavianûn “demokratik” Roma Ðespublikasûnda alicÿnab, vicdanlû adamlarû instinkt, eqoizm vÿ iblis kimi gizli döømÿnlÿrdÿn qorumaq, ×indÿ qaranlûq otaqda olmayan qara piøiyi tapmaqdan daùa ÷ÿtin idi. *** Onun dþvröndÿ bayramlarûn, tÿntÿnÿli anûm gönlÿrinin, ömumxalq øÿnliklÿrinin sayû ildÿn ilÿ artûrdû. Èm-

peratorun doüum gönöndÿ qurbanlar kÿsilir, qazandûüû qÿlÿbÿ gönlÿrindÿ kötlÿvi ev øÿnliklÿri ke÷irilirdi. 16 yanvarda “Avqust” lÿqÿbini, 4 fevralda “Millÿtin atasû” titullarûnû aldûüûna gþrÿ, 6 martda baø kaùin se÷ildiyi, 12 oktyabrda Misirdÿn qÿlÿbÿ ilÿ qayûtdûüû ö÷ön, 4 iyulda Èspaniyadan qayûdûøû mönasibÿtilÿ gönlÿrlÿ bayramlar ke÷irilir, øÿrÿfinÿ arkalar, mÿbÿdlÿr tikilir, ùÿmin tikintilÿrin ildþnömlÿri xösusi tÿntÿnÿlÿrlÿ qeyd olunurdu. Èctimai ÿùval-ruùiyyÿni daim iradÿsinin tÿsiri altûnda saõlamaq ö÷ön Metsènatûn vasitÿsilÿ mÿdÿniyyÿt, incÿsÿnÿt, ÿdÿbiyyat iø÷ilÿrinÿ “qÿyyumluq” edir, onlarûn yaradûcûlûüûnû rejiminin mþùkÿmlÿnmÿsinÿ yþnÿldirdi. Mÿøùur øair Vergili “Eneida” ÿsÿrindÿ onu ilaùilÿødirmÿk istÿyirdi. Lakin ÿsÿr baøa ÷atmamûø øair dönyasûnû dÿyiøir. Þlömqabaüû vÿsiyyÿt edir ki, yarûm÷ûq ÿsÿr yandûrûlsûn. Gþrönör, o, bu ÿsÿri yazmaüa baøladûüû ö÷ön peøman÷ûlûq ùisslÿri ke÷irirmiø. Èmperator onun vÿñiyyÿtinin ÿñkinÿ olaraq, øairin dostlarûna ÿsÿri tezliklÿ tamamlatdûrûb, geniø tÿbliü etdirir. Bunu øairin yaradûcûlûüûna eùtiram ÿlamÿti kimi qÿlÿmÿ verir. *** Dönyanû sÿùíÿ, ùþkmdarû baø rolda ÷ûxûø edÿn aktyor, xalqû tamaøa÷û ùesab edÿn Oktavian Avqust, þlöm mÿqamûnda ÿsùabÿlÿrini ÿtrafûna toplayaraq, bu bþyök vÿ maraqlû ùÿyat komediyasûnûn baø rolunda óüóðëà oynamasûndan razûlûq ÿlamÿti olaraq ruùunu tapøûrarkÿn, tamaøanûn ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ bitmÿsiíèí rÿmzi kimi ÿl ÷alûb, onu, ÿsÿrin baø qÿùrÿmanûnû sörÿkli vÿ gurultulu alqûølamaüû vÿsiyyÿt etmiødi.

*** Oktavianûn ùakimiyyÿtÿ olan ùÿrarÿtli eùtirasû, onun þn plana ÷ÿkilmiø øÿxsi mÿnafeyinÿ xidmÿt edÿn siyasÿtbazlûüûnûn komizmi Roma demokratiyasûnûn faciÿsinÿ ÷evrildi. Sonra ùÿmin faciÿnin baø rolunda Íeron vÿ Kaliqula kimi iyrÿnc möstÿbidlÿr oynadûlar. Èmperiyada teatr tamaøalarûnûn sÿùnÿlÿrini qladiator dþyöølÿrinin arenalarû ÿvÿz etdi. Ènstinkt ÿxlaqû, eqoizm altruizmi, iblis insanû, ßùrimÿn Hþrmözö östÿlÿdi, ùÿr kÿs þz acgþz nÿfsinin kþlÿsinÿ ÷evrilib, øÿùvÿtini doyurmaq ö÷ön vuruøub, nÿinki kim olduüunu, ùÿtta nÿ olduüunu áåëÿ unutdu. Èmperiyanûn bþyöklöyö vÿ ÿzÿmÿti nÿfsin ùödudsuz ùÿrisliyinÿ dþzmÿdi: þëêÿ Qÿrbi vÿ Øÿrqi Roma imperiyasûna par÷alandû, daùa sonra isÿ tarixin sÿùnÿsini tÿrk etdi.

Harmoniya vÿ zÿrurÿt Yuli Sezar ùakimiyyÿt eùtirasûnûn vÿ iøtaùûnûn, Roma imperiyasû isÿ istibdadûn vÿ möstÿbidlÿrin nÿfsinin qurbanû oldu. Tarixin ÿn qödrÿtli ùþkmdarûnû, ÿn yenilmÿz imperiyasûnû qÿtlÿ yetirÿn nÿfsin ÿndazÿsizliyi tarixin bötön dþvrlÿrindÿn tölkö kimi tÿlÿlÿrdÿn yan ke÷ÿrÿk, bu gönömözÿ yetmiø, ùÿlÿ dÿ ÿndazÿsinÿ sûüûnûb, tÿbii, bÿøÿri ùarmoniyada, yerini tapmamûødûr. Ona gþrÿ dÿ tarixin ùazûrki istiqamÿtinin gediøi, cÿmiyyÿtin daxili ziddiyÿtlÿrinin tendensiyaëàðû - super varlûlarûn yaranmasû ùesabûna kasûb vÿ dilÿn÷ilÿrin, qa÷qûn vÿ kþ÷könlÿrin sayûnûn sörÿtlÿ artmasû, maddi nemÿtlÿrin isteùsalû ilÿ isteùlakû, iø yeri ilÿ iølÿmÿyÿ tÿlÿbat arasûnda ta-

razlûüûn pozulmasû, silaù isteùsalûnûn artmàñû vÿ onun lazûm olmayan ÿllÿrÿ ke÷mÿsi tÿùlökÿsinin reallaømasû, ekologiyanûn ÷irklÿnmÿsilÿ tÿmizlÿnmÿsi arasûnda uyüunsuzluüun dÿrinlÿømÿsi, milli mönasibÿtlÿrin kÿskinlÿømÿsi, zorun, qÿddarlûüûn a÷ûq-aøkar tÿbliüi vÿ tÿqdiri, instinktin mÿnÿviyyatla möbarizÿsinin kÿskinlÿømÿsi, bir sþzlÿ ùÿr øeyin bir mÿqsÿdÿ, var-dþvlÿò yûümaüa, nÿfsÿ, ùÿrisliyÿ tabe edilmÿsi ùarmoniyanû tam disùarmoniyaya ÷åâèðèð, cÿmiyyÿti èñÿ mÿùvÿ aparûr. Hazûrda növÿ silaùlarûnûn vÿ ùÿtta dþvlÿt ùakimiyyÿtlÿrinin, teroristlÿrin vÿ ekstremistlÿrin ÿlinÿ ke÷mÿk eùtimalû artûr. ßn baølûcasû odur ki, aüûlla ÿxlaq àðàñûíäàêû ùarmoniya vÿ balanñ pozulur. Aüûl insanûn döøönmÿ, dÿrk etmÿ qabiliyyÿti olmaqla, tÿbiÿtin, cÿmiyyÿtin, tÿfÿkkörön qanunauyüunluüunu þyrÿnÿn ÿvÿzolunmaz silaùdûr. ßxlaq isÿ altruizm vÿ ùumanizmÿ sþykÿnÿrÿk, aüûlû cÿmiyyÿtin tÿrÿqqisinÿ vÿ xoøbÿxtliyinÿ yþnÿldÿn göclö vasitÿdir. Àüûë ÿõëàãëà èòòèôàãà ýèðÿíäÿ éàðàäûúû, ýèðìÿéÿíäÿ èñÿ äàüûäûúû ãöââÿéÿ ÷åâðèëèð. Tarix boyu insanlar siyasÿt, din, fÿlsÿfÿ, ÿdÿbiyyat, mÿdÿniyyÿt, bir sþzlÿ, ictimai øöurun bötön formalarûnda aüûlû ÿxlaqa tabe etmÿklÿ, cÿmiyyÿtdÿ tarazlûq yaratmaüa ÷alûømûølar. Hazûrda ictimai øöurun bötön formalarûna øou, ÿylÿncÿ elementlÿri qatmaqla, onlarû dönyagþröø vÿ ÿxlaq kateqoriyasûndan emosional tÿsir formasûna ÷evirirlÿr. Min illÿr ÿrzindÿ ciddi cÿza tÿdbirlÿri, ùÿtta ayrû-ayrû insanlarûn daøqalaq îëóíìàñû nÿticÿsindÿ cÿmiyyÿtdÿ bÿrqÿrar edilmiø mÿrdlik, namus, øÿrÿf, lÿyaqÿt vÿ s. êèìè ömumbÿøÿri kodekslÿr sörÿtlÿ mÿùv edilir. Hÿtta azlûqlarûn ùöquqlarûnûn qorunmasû adû altûnda onlarûn ÷oxluüa ÷evrilmÿsi tÿùlö-

kÿsi yaradûlûr. *** Gen möùÿndisliyinin inkiøafû tibb elmindÿ daùa ÷ox ÿrzaq siyasÿtindÿ tÿtbiq olunur. Øöurda mÿnÿvi ucalûq kodlarûnûn fÿallaødûrûlmasû ÿvÿzinÿ, vÿùøilik, qÿddarlûq kodlarûnûn fÿallaødûrûlmasûna östönlök verilir. Bitkilÿr ÿn vÿùøi ùeyvanlarûn, ùÿtta ÿqrÿbin kodu ilÿ modifikasiya olunurlar. Ènsanlara sintetik kodlar yerlÿødirilmÿsi problemi nÿzÿri vÿ praktik ùÿllini tapûb. Ömumilikdÿ, ÿxlaq tarixi kateqoriyadûr. Tarixÿ nÿzÿr salsaq, 3-4 min ili tÿùlil etsÿk, tabó vÿ totemlÿrin bir-birini ÿvÿz etmÿsi, yeni tabó vÿ totemlÿrin yaranmasûnû gþrÿrik. Hÿr øey axûb dÿyiøir, lakin bu proses ÿxlaqûn saflaømasûna, bÿøÿriyyÿtin ömumi dÿyÿrlÿrinin inkiøafûna vÿ rifaùûna xidmÿt etmÿëèdir. ßxlaq olmayan yerdÿ insan yoxdur. Deyirlÿr, dönyanû mÿùÿbbÿt xilas edÿcÿk. Bu ùÿqiqÿtÿn belÿdir, ÿgÿr mÿùÿbbÿt ÿxlaqa sþykÿnÿðsÿ... Vaxtilÿ Íitøe “Allàùlar ÷oxdan þlmöølÿr, sadÿcÿ insanlarûn bundan xÿbÿri yoxdur” deyÿndÿ, Dostoyevski cavabûnda sþylÿmiødir: “ßgÿr Allaùlar þlmöølÿrsÿ, onda ùÿr øeyÿ izn verilmiødir”. È÷indÿki bötön möqÿddÿs duyüularû, bötlÿri, Allaùlarû þldörÿn Roma imperatoru Íeronun ÿxlaqû ùÿr øeyÿ izn verdiyi ö÷ön î, tarixÿ ÿxlaqsûzlûq simvolu kimi döømöødör. Allaù bizi ùÿìèí göndÿn qorusun.

Prit÷a Bir gön bÿdÿnin özvlÿri arasûnda ciddi narazûlûq baølayûr. Aüûl deyir: mÿn döøönöb dÿrk edirÿm; gþz deyir: mÿn baxûb, tapûram; xölasÿ, ayaq gedir, ÿl gþtörör, diø yeyir vÿ s. Hamû iølÿyir, qarûn isÿ øaù kimi ortada durub, ùe÷ bir iø gþrmÿdÿn qÿbul edir. Onlar sþz qoyub, qÿrara alûrlar ki, ùe÷ bir iø gþrmÿsinlÿr, gþrÿk boø qarûnûn ùalû necÿ olacaq?! Bir möddÿt ke÷ÿndÿn sonra aüûl kötlÿøir, gþz zÿiflÿyir, ayaq ùeydÿn, ÿl göcdÿn döøör. Onlar qÿrarlarûnû lÿüv edib, yenidÿn vÿzifÿlÿrini yerinÿ yetirmÿyÿ baølayanda bÿdÿn vÿ onun bötun özvlÿri ÿvvÿlki êimi göclö vÿ mþùkÿm olur. Íÿticÿdÿ baøa döøörlÿr ki, göc -qövvÿ birlikdÿ vÿ ùarmoniyadadûr: ùarmoniyanûn göcö qarûnûn bÿdÿnin ùÿr bir özvönön ona verdiyini ÿdalÿtlÿ, olduüu kimi þzönÿ qaytarmasûndadûr. *** Yuli Sezar rÿqiblÿrinin ùamûsûnû mÿùv edib, qödrÿtinin vÿ øþùrÿtinin zirvÿsindÿ qÿtlÿ yetirildi. Bu baxûmdan Roma imperiyasûnûn taleyi ilÿ Sezarûn taleyi arasûndakû óéüóíëóüó gþrmÿmÿk mömkön deyil. Èmperiya bötön döømÿnlÿrini mÿülub etdi, meydanda tÿk qaldû, dönyaya ùakimi mötlÿq oldu. Möqavimÿtin vÿ mÿsuliyyÿtin itmÿsi tarazlûüûn vÿ ùamoniyanûn pozulmasûna sÿbÿb oldu. Onun yerini tutan diktatura nÿinki ÿmÿllÿrindÿn utanûb ÷ÿkinmÿdi, cÿmiyyÿtdÿn, qanunlardan, ùÿtta cinayÿtdÿn ÷ÿkinmÿyi þzönÿ sûüûødûrmadû. Romaya gedÿn bötön yollar Romaya kþlÿ, var-dþv-

lÿt vÿ sÿrvÿt daøûdû. *** Dþvlÿtlÿrarasû möùaribÿlÿr ùakimiyyÿt vÿ diktatura uürunda imperiyadaxili möbarizÿyÿ ÷evrildi. Taxt-tac uürunda amansûz möbarizÿ dþvröndÿ imperiyanûn respublikadan sonrakû bötön tarixi boyu bircÿ dÿfÿ belÿ, ardûcûl olaraq ata, oüul âÿ nÿvÿ varis kimi ùakimiyyÿtdÿ otura bilmÿdi. Roma imperiyasûnda “192-ci ildÿn 307-ci ilÿdÿk, yÿni 115 il ÿrzindÿ tÿkùakimiyyÿtlilik uürunda möbarizÿdÿ 78 imperator vÿ imperatorluüa iddia÷ûlardan yalnûz ö÷ nÿfÿri þz ÿcÿli ilÿ þlmöødör” (Q. Fr. Kolb. Bÿøÿr mÿdÿniyyÿtinin tarixi. Kiyev, 1887, sÿù.405.) *** Tÿbiÿtdÿ vÿ cÿmiyyÿtdÿ tÿbiilik, zÿrurÿt vÿ ùarmoniyadan göclö ùe÷ nÿ yoxdur. Onlarsûz istÿr doymayan nÿfs olsun, istÿr dolmayan qarûn; istÿr zalûm möstÿbiä olsun, istÿr dÿmir istibdad; istÿr qÿddar ùakimi-mötlÿq olsun, istÿr azüûn mötlÿqiyyÿt; istÿrsÿ dÿ ùÿr ùansû saülam orqanizm gec-tez zÿifliyÿ, xÿstÿliyÿ mÿruz, þlömÿ mÿùkumdur. *** Eramûzdan 9 yöz il ÿvvÿl Spartanûn ÿfsanÿvi qanunvericisi Likurq cÿmiyyÿtin qanunlarûnû dözgön dÿrk edÿrÿk, insanlar arasûnda östönlöyö onlarûn var-dþvlÿtindÿ deyil, ruùunda - ùÿyatlarûnûn mÿnasûnda, ÿmÿllÿrindÿ, øÿrÿf, øöcaÿt vÿ qÿùrÿmanlûqlarûnda axtarûr, dþvlÿtin qödrÿtini, xalqûn firavanlûüûnû ùakimiyyÿtin

cÿmiyyÿtin tÿbÿqÿlÿri arasûnda dözgön bþlönmÿsindÿ, ùÿqiqÿt, ÿdalÿt vÿ ùarmoniyanûn diktaturasûnda gþrördö. O, øÿxsiyyÿti mÿùv edÿn var-dþvlÿti vÿ nÿfsi insanlûqdan vÿ insan ùöquqlarûndan aøaüûda saxlamaq ö÷ön ilk nþvbÿdÿ “... qûzûl vÿ gömöø sikkÿlÿri cözi dÿyÿrÿ malik aüûr ÷ÿkili vÿ bþyök ùÿcmli dÿmir sikkÿlÿrlÿ ÿvÿz etdi ki, az miqdarda sikkÿ toplayûb, saxlamaq ö÷ön belÿ, anbar, daøûmaq ö÷ön ikiatlû araba lazûm gÿlirdi. Hÿmin sikkÿlÿrin Lakedomoniyada dþvriyyÿyÿ girmÿsilÿ ÿlÿqÿdar bir ÷ox cinayÿtlÿrin kþkö dÿrùal kÿsildi”. (Plutarx. Möqayisÿli tÿrcömeyi-ùallar, SSRÈ EA, Moskva, 1961, sÿù. 59.) *** Olimpiya oyunlarûnda bir spartalûya uduzmaq ö÷ön ÷oxlu röøvÿt tÿklif edirlÿr. O, puldan imtina edib yarûøda qalib gÿlir. Ondan soruøurlar: spartalû, bu qÿlÿbÿ sÿnÿ nÿ qazanc gÿtirdi? Qalib gölÿrÿk, cavab verir: bundan sonra dþyöø zamanû ùöcum mþvqeyindÿ ùamûdan irÿlidÿ durmaq øÿrÿfini! Spartanûn ruùunda onun mÿnÿviyyatûnûn ÿxlaqi prinsiplÿri, siyasi tÿøkilatûnûn ömdÿ cÿùÿtlÿrilÿ qanunlarûnda vÿ ÿmÿli iølÿrindÿ tamamlanûrdû. Bu vÿziyyÿt yalan vÿ saxtakarlûqdan, riyakarlûq vÿ nadanlûqdan, acizlik vÿ qorxaqlûqdan, nÿfs vÿ ùÿrislikdÿn uzaq idi, øÿrÿfli, real vÿ lÿyaqÿtli qövvÿlÿrÿ ùakimiyyÿtin yöksÿk eøalonuna qalxmaq ö÷ön tÿbii èìêàí yaradûrdû. *** Èki ÷ar vÿ Aüsaqqallar, Aristokratlar vÿ xalq yûüûncaüû arasûnda tam demokratik se÷ki yolu ilÿ bþlönÿn

dþvlÿt ùakimiyyÿtinin real ùarmoniyasûna sþykÿnÿn ùÿqiqÿt vÿ ÿdalÿt prinsiplÿri tiraniyaya sipÿr ÷ÿkirdi. *** Se÷kilÿrin demokratik ke÷irilmÿsi ö÷ön 60 yaøû tamam olmuø øÿrÿflilÿrin øÿrÿflisi, mödriklÿrin mödriki, xeyirxaùlarûn xeyirxaùûndan ibarÿt bir qrup aüsaqqal, xalq toplantûsûna yaxûn evdÿ yerlÿødirilirdi. Se÷ki mösabiqÿsindÿ iøtirak edÿnlÿr bir-bir xalqûn qarøûsûna ÷ûxûb, se÷icilÿr tÿrÿfindÿn alqûølanarkÿn, alqûølananûn kim olmasûnû gþrmÿdÿn vÿ bilmÿdÿn alqûø sÿslÿrinin möddÿti vÿ gurluüu ÿsasûnda aüsaqqallarûn xösusi lþvùÿciklÿrdÿ apardûqlarû qeydiyyatlarûn yekununa ÿsasÿn se÷ilirdilÿr. *** Likurqun demokratik islaùatlarû spartalûëarû ruùi ucalûüûn zirvÿsinÿ yöksÿltdi, onlarû azadlûüa, möstÿqilliyÿ vÿ kamala yetirdi, dþvlÿtÿ daxili aùÿngdarlûq vÿ ùÿmrÿylik verdi, onun mÿnÿvi ÿsaslarûnû vÿ siyasi dayaqlarûnû øÿrÿfli gÿlÿcÿyÿ göclö axûnû olan mÿcraya yþnÿltdi. Spartanûn gÿlÿcÿk cÿlalûnû irÿlicÿdÿn gþrÿn vÿ ona mÿftun olan Likurq xalq yûüûncaüûna Apollon mÿbÿdinin ziyarÿtindÿn qayûtmayanadÿk Sparta ruùunda ùe÷ bir dÿyiøiklik etmÿyÿcÿyinÿ and i÷äèðir. Lakin ùe÷ kim bilmirdi ki, Likurq Apollondan bir daùa geri dþnmÿyÿcÿk. O, yaratdûüû Sparta qanunlarûnûn kamilliyinÿ ÿbÿdilik, dþvlÿtinin ÿzÿmÿtinÿ þlmÿzlik vermÿk ö÷ön mÿbÿdÿ þzönö ac qalmaqla þldörmÿyÿ gedirdi. O, meyidinin vÿtÿnÿ qayûtmasûnûn Likurqun qayûtmasû kimi qiymÿtlÿndirilib, andûn qövvÿdÿn döømÿsindÿn eùtiyat

etdi; vÿsiyyÿtinÿ gþrÿ cÿsÿdi yandûrûlûb, kölö dÿnizÿ sÿpÿlÿndi. Likurq Apollon mÿbÿdindÿ Elladanûn “þzönö dÿrk et!” kÿlamûnû bir daùa oxuyarkÿn mþùkÿm inanûrdû ki, þzönö dÿrk edÿn ùÿr ùansû øÿrÿfli insanûn, dþvlÿt xadiminin þlömö dÿ ruùi ucalûüa, mÿnÿvi ÿmÿllÿrin yöksÿliøinÿ xidmÿt etmÿli, xalq vÿ cÿmiyyÿt ö÷ön faydalû olmalûdûr. *** Spartanûn ÿzÿmÿtinin mÿnbÿyi, onun ÷arûnûn xalq ö÷ön øöurlu, faydalû þmrönön vÿ þlömönön, Olimpiya yarûølarûnda iøtirak edÿn adi vÿtÿndaøûnûn cavabû vÿ qÿlÿbÿsilÿ ùarmoniyasûnda, vÿùdÿtindÿ idi. Bu ùarmoniya nÿfsin qÿnimi, ùÿqiqÿt, ÿdalÿt vÿ mÿnÿviyyat özÿrindÿ kþklÿnmiø ÿbÿdi, tökÿnmÿz vÿ yenilmÿz tÿbii insani qövvÿnin ÿsil nömayiøi idi. “Spartaya qanunlar verib, ×arlara, Aüsaqqallara, xalqa mövafiq rol ayûrmaqla, o, sÿkkiz yöz ildÿn artûq yaøayan bu øÿùÿrÿ bþyök øþùrÿt vÿ firavanlûq gÿtirÿn dþvlÿt quróluøu yaratdû”. (Í. Makiavelli. Se÷ilmiø ÿsÿrlÿri. Bÿdii ÿdÿbiyyat, Moskva, 1982, sÿù. 386.) *** Likurqun þlömöndÿn ö÷ min il ke÷mÿsinÿ baxmayaraq èíäè dÿ politoloqlar, ictimai-siyasi xadimlÿr bu fikirdÿdirlÿr ki, insan øÿxsiyyÿtinÿ, ùöquq vÿ azadlûqlarûna etinasûzlûq cÿmiyyÿtdÿ bÿdbÿxtliyin, dþvlÿtdÿ korrupsiyanûn yeganÿ sÿbÿbidir. Ömumiyyÿtlÿ dönya tarixinin tÿùlili gþstÿrir ki, bÿøÿriyyÿtin 2 mötùiø, qorxunc döømÿni vÿ talan÷ûsû var: möùaribÿ vÿ istibdad. Onlarûn ùÿr ikisi insanlarûn varlûüûna, øÿrÿf,

lÿyaqÿt vÿ sÿxsiyyÿtinÿ etinasizlûgûn, nifrÿtin vÿ ÿdavÿtin mÿùsuludur. *** Yunan ruùunun layiqli atalarûndan biri ÿvÿzsiz strateq vÿ dþvlÿt xadimi Periklin ùÿyatû boyu gþstÿrdiyi ùÿrbi vÿ vÿtÿndaølûq nömunÿlÿrinin, quruda vÿ suda döømÿnlÿrinäÿí östönlöyönön, apardûüû möùaribÿlÿrin vÿ möbarizÿlÿrin sonunun döøöndöyö nÿticÿlÿrlÿ östöstÿ döømÿsinin, uzun möddÿt ùakimiyyÿtdÿ qalmasûnûn sirri qÿddarlûüûnda, zalûmlûüûnda vÿ ùþkmranlûüa ùÿrisliyindÿ deyil, mödrikliyindÿ olmuødur. Onun lÿyaqÿti tÿkcÿ xalqla mönasibÿtdÿ xarakterinin mþtÿdilliyindÿ vÿ ùÿlimliyindÿ éîõ, göclö möxalifÿtlÿ möbarizÿlÿrdÿ alicÿnab tÿfÿkkör tÿrzinin ilaùiliyindÿ, ruùunun ùe÷ vaxt qÿzÿb, qisas, ùÿsÿd vÿ nÿfsin iradÿsinÿ tabe olmamasûnda, ùe÷ kimÿ barûømaz döømÿn kimi baxmamasûnda olmuødur. Demokratik partiyanûn liderinin diktatura vÿ istibdad tÿrÿfdarlarû ilÿ möbarizÿsi dþvlÿtin idarÿ olunmasûnda vÿ mþùkÿmlÿnmÿsindÿ demokratiyanûn ÿvÿzsiz östönlöyönö, möqayisÿ olunmaz qövvÿsini, xalqûn ùÿyatûnda gþrönmÿmiø ruùi yöksÿkliyini, firavanlûüûnû vÿ xoøbÿxtliyini nömayiø etdirmiødir. “O, ùe÷ vaxt satûlmamûø, ùÿyatû boyu þzönö röøvÿtlÿ lÿkÿlÿmÿmiødir.” (Plutarx. Möqayisÿli tÿrcömeyi-ùallar. SSRÈ EÀ, Moskva, 1961, 1-ci cild, sÿù. 246.) Bu xösusiyyÿtlÿrinÿ gþrÿ eùtiraslar vÿ ùÿyÿcanlar qarøûsûnda son dÿrÿcÿ tÿmkinli vÿ vuqàðlû øÿxsiyyÿt mÿnasûnû daøûyan “Olimpiyalû” lÿqÿbini almûø, Aristotel onun “qeyi-adi aülûnû iradÿsinin nÿzarÿt÷isi” adlan-

dûrmûødûr. *** Perikl þlöm yataüûnda ikÿn baøûna toplaøan Afinanûn ÿn lÿyaqÿtli vÿtÿndaølarû, onun ùuøunu itirdiyini zÿnn edib, möqÿddÿs ruùundan, øöcaÿt vÿ mödrikliyindÿn, qÿlÿbÿlÿrindÿn, dþvlÿti, demokratiyanû vÿ siyasi ùakimiyyÿti mþùkÿmlÿndirmÿsindÿn, Afinanû vÿ onun vÿtÿndaølarûnû øþùrÿtlÿndirmÿsindÿn, tikintilÿrinin vÿ quruculuq iølÿrinin ÿzÿmÿtindÿn sþùbÿt a÷ûrlar. Perikl onlarû sakitcÿ dinlÿdikdÿn sonra ùeyrÿt vÿ naraùatlûqla bildirir: “Siz mÿnim o xidmÿtlÿrimi xatûrlayûb, øþùrÿtlÿndirirsiniz ki, onlar bir ÷ox sÿrkÿrdÿlÿrin ùÿyatûnda baø vermiødir. Lakin ÿn vacib vÿ baølûca xidmÿtimi demirsiniz: mÿnim ýöíàùûì óúáàòûíäàí bircÿ Afina vÿtÿndaøû qara paltar geyinmÿmiødir.” (Plutarx. Möqayisÿli tÿrcömeyi ùallar. SSRÈ EA, Moskva, 1-ci cild, 1961, sÿù. 224.) *** Periklin ùÿyatû vÿ fÿaliyyÿti gþstÿrdi ki, øÿxsiyyÿtin tarixdÿ rolu bþyök olduüu kimi, onun yaratdûüû dþvlÿt quruluøunun siyasi vÿ ideya ÿsaslarûnûn vÿtÿndaølarûn ictimai øöurunun formalasmasûnda ÿsaslû vÿ ÿvÿzedilmÿz ÿùÿmiyyÿti vardir. Möxtÿlif þlkÿlÿrdÿ vÿ dþvrlÿrdÿ “ïîëèòèêà” anlayûøû belÿ bir-birindÿn fÿrqli mÿôùumlar kimi baøa döøölmöødör. “Politika” sþzö yunan dilindÿn dþvlÿti idarÿ etmÿ sÿnÿti vÿ ya mÿùarÿti kimi tÿrcömÿ olunduüu vÿ anlaøûldûüû ùalda, “siyasÿt” sþzö klàssik ÿrÿb ÿdÿbiyyatinda “cÿza”, canlû danûøûq dilindÿ “ùiylÿ”, “kÿlÿk”

kimi baøa döøölör. Terminlÿrin mÿna vÿ maùiyyÿti, tÿfsiði vÿ tÿrcömÿsi Avropa vÿ Asiyada ÿsrlÿrlÿ dþvlÿt quruluølarûnûn ìÿçìóíóíäà, ösul-idarÿlÿrin forma vÿ metodlarûnda þzönÿ mÿxsus ÿksini tapmûødûr.

Íÿfsin yolu Ùÿr øey balûq kimi baøûndan-yaülû yerindÿn iylÿndiyi kimi, var-dþvlÿtÿ, daø-qaøa, qûzûla, gömöøÿ pÿrÿstiø vÿ ùÿrislik dÿ ùþêìäàðëàðûí saraylarûndan baølanûr. Onlarûn daø-qaø i÷ÿrisindÿ bÿrq vuran taxt-tacûnûn, ziynÿtinin, dÿbdÿbÿli libaslarûnûn, ÿzÿmÿtli saraylarûnûn, tÿmtÿraqlû ùÿyat tÿrzinin parûltûsû tÿbÿÿlÿrin gþzönö qamaødûrûb, ardûnca ÷ÿkib aparûr, onlarda var-dþvlÿtÿ, tÿmtÿraqa ùÿrisliyi, nÿfsi, eùtirasû artûrûr. “Qoy, krallar bu israf÷ûlûüû yûüûødûrsûnlar, ùÿr øey qÿrarsûz vÿ fÿrmansûz bir ayda qaydaya döøÿr: biz dÿrùal onlarûn ardûnca gedÿrik”. (Miøel Monten. Tÿcröbÿlÿr. Elm, Moskva, 1979, 1-ci kitab, sÿù.243.) *** Söleyman peyüÿmbÿr yaxøû demiødir: varlanmaüa tÿlÿsÿn, tÿmizliyini vÿ vicdanûnû satmaüa tÿlÿsir. Tÿmizlik vÿ vicdan satûlan yerdÿ vÿtÿndaølarûn ùöquqlarûna aid mÿsÿlÿlÿrin, ömumiyyÿtlÿ, bötön digÿr mÿsÿlÿlÿrin ùÿllindÿ ÿdalÿtsiz ùþkm ÷ûxarûlmasûnûn qarøûsûnû almaq ùaqqûnda danûømaq belÿ mÿnasûzdûr. Orada “dþvlÿtlilÿr tÿrÿfindÿn deyilÿrkÿn alqûølanan vÿ tÿrifÿ layiq gþrölÿn ùÿr sþz, yoxsullar tÿrÿfindÿn deyildikdÿ nifrÿtlÿ qarøûlanar, tÿùqirÿ layiq

gþrölÿr. Yoxsul igidlik etsÿ - onu axmaqlûq kimi qÿlÿmÿ verÿrlÿr, sÿxavÿt gþstÿrsÿ - israf÷ûlûq ùesab edÿrlÿr, ùÿlim olsa qorxaq, vuãaðlû olsa - þzönö ÷ÿkÿn saéaðlar, ùikmÿtli sþz danûøûb mÿnalû fikir sþylÿsÿ boøboüaz vÿ lovüa adlandûrarlar, danûømayûb, sakit otursa faüûr, dilsiz-aüûzsûz ùeyvan ùesab edib, baøûna noxta vurarlar!” (Kÿlilÿ vÿ Dimnÿ. Azÿrnÿør, Bakû, 1992, sÿù. 152.) Hÿmin þlkÿdÿ aüûl göcsözdör. Xalq bu ùÿãèãÿòè éàõøû àíëàäûüû ö÷öí ÿsrlÿr boyu kÿdÿrlÿ ifadÿ etmiødir: ßzizinÿm göl ÿllÿr, Aü bilÿklÿr, göl ÿllÿr. Dÿryaca aülûn olsa Yoxsul olsan gölÿrlÿr. *** “Mÿn artûq o ùaqda danûømûram ki, taxt-tac yalnûz lÿyaqÿtÿ gþrÿ verilmÿk ö÷ön ùÿddÿn ziyadÿ yöksÿk mökafatdûr. O, ùÿmiøÿ iddia÷ûlarûnû ... qövvÿ, pul, fitnÿ-fÿsad tÿtbiq etmÿyÿ mÿcbur edir.” (David Yum. ßsÿrlÿri. Mûsl, Moskva, 2-ci cild, 1966, sÿù. 578.) *** Mÿn o ùaqda danûømûram ki, tÿyinatlû vÿzifÿlÿrin bir ovuc adamlar tÿrÿfindÿn necÿ ùÿll edilmÿsi, ùþkmdar ùakimiyyÿtinin mÿnÿviyyatûnûn keyfiyyÿt gþstÿricisidir. Lakin, se÷kili vÿzifÿlÿrdÿ nÿfs gþstÿrib, vardþvlÿtÿ östönlök verÿrÿk, adamlarûn lÿyaqÿtinÿ gþrÿ yox, iqtisadi vÿziyyÿtinÿ vÿ ya kimÿsÿ yararlûëûüûna,

sÿdaqÿtinÿ vÿ digÿr prinsiplÿrÿ gþrÿ se÷ilmÿsinÿ xösusi øÿrait yaratmaq, kþmÿk vÿ tÿsir gþstÿrmÿk, ùakimiyyÿt orqanlarûnûn sÿlaùiyyÿtlÿrindÿn vÿ zorundan istifadÿ etmÿk, ÿn azû øÿrÿfsizlik, xalqa xÿyanÿt, dþvlÿt quruculuüunu kþköndÿn baltalamaqdûr. Vÿ yaxud xalqûn möÿyyÿn bir ùissÿsi istÿr se÷kilÿrin nÿticÿlÿrinÿ inamsûzlûq ùisslÿrindÿn olsun, istÿr siyasi savadsûzlûqdan se÷kilÿrÿ getmirsÿ vÿ ya kiminsÿ tapøûrûüû ilÿ istÿr qorxu ùissindÿn olsun, istÿrsÿ dÿ eùtiyac vÿ ya itaÿtkarlûqdan iradÿsinin ÿleyùinÿ sÿs verèrsÿ, verdiyi sÿsin saxtalaødûrûlmasûna qarøû möbarizÿdÿn ÷ÿkinirsÿ vÿ istÿr xösusi tapøûrûqla olsun, istÿr tamaù mÿqsÿdilÿ se÷kilÿrin tÿøkilindÿ iøtirak etmÿk ö÷ön se÷ilÿn nömayÿndÿlÿr i÷ÿrisindÿ xalqûn iradÿsini saxtalaødûrmaüa razûlûq verÿnlÿr tapûlûrsa, o xalq ùaqlû olaraq, azadlûqdan, sÿadÿtdÿn vÿ firavanlûqdan mÿùrum olmaüa layiqdir. ×önki muti, itaÿtkar, tamaùkar, saxtakar vÿ qorxaqlarûn payû azadlûq, xoøbÿxtlik vÿ firavanlûq deyil: sÿdÿqÿdir! *** O cÿmiyyÿtdÿ ki, pul insandan, onun øÿxsiyyÿtindÿn vÿ ùöquqlarûndan yöksÿkdir, o yerdÿ ki, ùÿr øeyin pulla dÿyÿri var, ùÿr øey - qanunlar vÿ ÿn möqÿddÿs amallar da satûlûb alûnûr, orada instinkt mÿnÿviyyata, eqoizm altruizmÿ, iblis insana, øÿr xeyirÿ, ßùrimÿn Hþrmözÿ qalib gÿlmiødir; nÿfs at belindÿ, vicdan tÿùlökÿdÿdir, nÿfs aüa, vicdan kþlÿdir. O þlkÿdÿ bötön vacib mÿsÿlÿlÿrin ùÿllinií avantöristlÿrin, dÿlÿduzlarûn, fûrûldaq÷ûlarûn, fitnÿkarlarûn ÿlindÿ olmasûna tÿÿccöb etmÿk ÿn azû sadÿlþvùlök vÿ avamlûqdûr. O cÿmiyyÿtdÿ øÿrÿf vÿ ucalûüa gedÿn bircÿ yol var: øÿrÿfsizlik

vÿ al÷aqlûq!

Krallar yerimirlÿr... Daùa bir qrup, mÿn deyÿrdim tÿbÿqÿ vardûr ki, onlar ùÿr iki qrupun möbarizÿsindÿn þzlÿrinÿ fayda axtarûr, ùÿr gön, ùÿr saat, ùÿr an döøönörlÿr: ÿgÿr indi payûma bir øey döømörsÿ, bÿs nÿ vaxt döøÿcÿk?! Onlar ùþkmdarûn ÿyan-ÿørÿfi, ÿtrafû vÿ kþmÿk÷ilÿridirlÿr. ßslindÿ ùþkmdarûn kþmÿk÷ilÿri adlandûrûlan bu adamlarûn ÿksÿriyyÿti, bir ÷ox ùallarda ùþkmdarûn mÿslÿkinÿ sÿdaqÿt adû altûnda ùþkmdarlardan daùa ÷ox þzlÿrinÿ kþmÿk etmÿk ùaqqûnda döøönör, buqÿlÿmun kimi rÿngdÿn rÿngÿ girÿrÿk, þz paylarûnû gþzlÿyirlÿr. Tapmadûm alÿmdÿ bir ùÿmdÿm ki, olsun biriya, Gþrmÿdim ùe÷ kÿsdÿ bir niyyÿt qÿrÿzdÿn maÿda, Köllö-ÿùyani-bÿøÿr þz nÿfsinÿ olmuø fÿda, Íÿfsi uürunda gþrÿrsÿ ùÿr bÿla, ùÿr macÿra, Mÿslÿkÿ isnad edÿr, mÿslÿê, dÿyanÿt rÿngidir. (Sÿmÿd Mÿnsur. “Hÿpsi rÿngdir”. Íicat, Bakû, 1993, sÿù.6.) *** Makiavelli onlarû nÿzÿrdÿn qa÷ûrmamûø, mÿslÿk adû altûnda gizlÿnmiø mÿrkli ÿmÿllÿrini vÿ eùtiraslarûnû aydûn gþrÿ bilmÿk ö÷ön ùþkmdarlara demiødir ki, kþmÿk÷inin dÿyÿrini vÿ sÿdaqÿtini þyrÿnmÿyin éåýàíÿ äîüðó yolu vardûr. ßgÿr o, ùÿr ùansû iødÿ þzönÿ fayda axtarûrsa, ùÿmin kþmÿk÷i ùe÷ vaxt ùþkmdar ö÷ön faydalû ola bilmÿz. Hþkmdarûn etibar etdiyi adamlar þzlÿ-

ri ùaqqûnda yox, ùþkmdar ùaqqûnda döøönmÿyÿ borcludurlar, ùþkmdarûn ùözuruna, ùþkmdara aid olmayan mÿsÿlÿlÿrlÿ gÿlmÿmÿlidirlÿr. Lakin, onlar nÿinki þzlÿrinÿ fayda axtarmûr, ùþkmdar ùaqqûnda döøönmör, ùþkmdara aid olmayan mÿsÿlÿlÿrlÿ onun ùözuruna getmir, bötön tellÿrdÿí mþùkÿm olan gþzÿgþrönmÿz tellÿrlÿ toxuduqlarû mÿkr, ùiylÿ vÿ kÿlÿklÿrilÿ ùþkmdarû elÿ dþvrÿyÿ alûrlar ki, bi÷arÿ nÿinki döømÿnlÿrini, dostlarûnû, ùÿtta þlkÿni, xalqû, onu börömöø tÿùlökÿni belÿ gþrÿ bilmir. Ona gþrÿ deyirlÿr: krallar yerimirlÿr, onlarû yeridirlÿr. Onlar ixtiyar saùiblÿrinin ixtiyarûnû mÿùarÿtlÿ ÿllÿrinÿ ke÷irib, onu þzö dÿ ùiss etmÿdÿn mþùkÿm gþzÿgþrönmÿz ilmÿlÿrinin toðuna salûrlar. Hþkmdardan son dÿrÿcÿ bþyök aüûl, ÿdalÿt, mÿtanÿt vÿ cÿsarÿt tÿlÿb olunur ki, bu ÿmÿllÿri yarûb, xalqa qovuøa bilsin. Onu yarûb, ùþkmdara qovuømaq ö÷ön isÿ vÿtÿdaølardan gþrönmÿmiø mödriklik gþstÿrmÿk, aülasûümaz tÿdbirlÿr ùÿyata ke÷irmÿk, bÿzÿn ÿzab-ÿziyyÿtlÿrÿ, ÷ox vaxt mÿùrumiyyÿt vÿ uüursuzluqlara dþzmÿk tÿlÿb olunur.

Hekayÿt Øÿrqdÿ qödrÿtli vÿ ÿdalÿtli ùþkmdar rÿmzi olan ßnuøiravan ùaqqûnda belÿ rÿvayÿt edirlÿr ki, qoca bir baüban yetiødirdiyi yeni meyvÿnin nöbarûnû øaù ö÷ön sovqat gÿtirir. ßnuøiravan vÿzir-vÿkilini, ÿyan-ÿørÿfini yûüaraq, baübanû qÿbul edir, onun gÿtirdiyi meyvÿlÿri “bÿù, bÿù, nÿ dadlûdûr!” deyÿ-deyÿ son gilÿsinÿ kimi yeyir. Axûrda meyvÿlÿrin ÷ox dadlû olmasûnû bir daùa tÿkrar etdikdÿn sonra deyir: -Mÿni istÿyÿn baübana xÿlÿt!. Baüban östönÿ sÿpÿ-

lÿnÿn qiymÿtli ùÿdiyyÿlÿri yûüûb-yûüûødûrûr, sevinÿ-sevinÿ qarûsûnûn yanûna tÿlÿsir. ßnuøiravanûn vÿzir-vÿkillÿri, ÿyan-ÿørÿfi øaùûn ùÿrÿkÿtindÿn ùeyrÿtlÿnib tÿÿccöblÿ ñÿñëÿíèðëÿð: -Qibleyi-alÿm saü olsun! Siz tÿriflÿyÿ-tÿriflÿyÿ meyvÿlÿrin ùamûsûnû yediniz. He÷ olmasa birini saxlasaydûnûz, biz bÿdbÿxtlÿr dÿ tamûnû dadûb, feyziyab olardûq. Sþùbÿtin bu yerindÿ ÿdalÿtli øaù þzönö saxlaya bilmÿyib deyir: -Meyvÿlÿr zÿùÿr kimi acû tam dadûrdû. Mÿsÿlÿ onda deyil. Mÿsÿlÿ ondadûr ki, mÿn sizi yaxøû tanûyûram. ßgÿr onlardan birini sizin ö÷ön saxlasaydûm, siz mÿni o yazûq, sadÿlþvù, kasûb, øaùûnû sevÿn qoca baübanûn boynunu vurdurmaüa mÿcbur edÿrdiniz. Onun dÿrdiídÿn mÿn “bÿù-bÿù”lÿ zÿùÿr kimi acû meyvÿlÿri son gilÿsinÿ kimi yemÿyÿ mÿcbur oldum. *** Þzlÿrindÿn razû bu adamlarûn aüûllarû baøqa insanlarda dÿyÿrli ùe÷ nÿ gþrÿ bilmÿdiklÿri ö÷ön þzlÿrinin daxilinÿ, mÿnafeyinÿ, nÿfsinÿ vÿ eùtiraslarûna ÷ox dÿrin mÿùÿbbÿtlÿ kþk atûr, øirÿlÿrindÿ mþùkÿm biøir, xalqdan mÿnÿvi qida almaqdan mÿùrum olub cûlûçølaøûr, aüûzlarûna, mÿnafelÿrinÿ uyüun olmayan qida dÿyÿndÿ qaytarûr, onlara øirin acû dadûr, xeyir øÿr äîíóíäà, ùamûya doüma îëàí èñÿ yad êèìè gþrönör. ×önki, ùÿqiqÿtÿn îíëàð mönasibÿtdÿ ùamûya yad, mÿùÿbbÿtdÿ saxta, sÿdaqÿtdÿ dþnökdörlÿr. Áåëÿëÿðè øàùû éîõ, øàùëûüû ñåâèðëÿð. Tÿki øaù olsun, øaùlûq olsun, tÿki qonmaüa øirÿ olsun!

*** 1815-ci ildÿ Íàïoleon sörgöndÿ olduüu Elba adasûndan ÷ûxûb, ikinci dÿfÿ ùakimiyyÿtÿ gÿlmÿk ö÷ön Parisÿ mözÿffÿr yöröøö zamanû taxt-tacda oturan XVÛÛÛ Lödovikin ÿn sÿdaqÿtli, doüma adamlarûndan birinin qÿzeti bir ne÷ÿ gön ÿrzindÿ Íapoleonun gÿliøini belÿ xÿbÿr vermiødi: “Birinci xÿbÿr: “Mödùiø korsikalû Juan buxtasûna ÷ûxdû”. Èkinci xÿbÿr: “Adamyeyÿn Qrassa gÿlir”. Ö÷öncö xÿbÿr: “Qÿsbkar Qrenobola gÿlir”. Dþrdöncö xÿbÿr: “Bonapart Lionu aldû”. Beøinci xÿbÿr: “Íapoleon Fontenblÿ yaxûnlaøûr”. Altûncû xÿbÿr: “Bu gön imperator ùÿzrÿtlÿrinin þzönÿ sÿdaqÿtli Parisinÿ gÿliøi gþzlÿnilir”. (Tarle. ßsÿrlÿri, VÛÛ cild. SSRÈ EA, Moskva, 1959, sÿù. 351.) *** Ùÿð ñþçöíö ãûçüûí øÿêèëäÿ àëãûøëàéàðàã, öðÿêäÿn xidmÿt etdiklÿriíè, sonsuz ùþrmÿt vÿ mÿùÿbbÿt áÿñëÿäèêëÿðèíè, misilsiz sÿdaqÿtlÿ ùÿr an canlarûndan ke÷mÿyÿ, þmörlÿrindÿn kÿsib ona vermÿyÿ ùazûr olduqlarûnû äþíÿ-äþíÿ òÿêðàðëàéàí bu tÿbÿqÿnin son nÿticÿdÿ krala mönasibÿtini, onlarûn dili ilÿ xalq ÷ox döröst ifadÿ etmiødir: “Ura! Kral þldö! Yaøasûn Kral!”.

Zÿrdöøtön xeyir vÿ øÿr tÿrÿzisi Qurani-Kÿrimdÿ deyilir ki, insan ùÿqiqÿtÿn tamaùkar, sÿrvÿtÿ ùÿris yaradûlmûødûr. Ona bÿdbÿxtlik öz verÿndÿ ùamû ilÿ bþlmÿk ö÷ön fÿryad qoparar, xoøbÿxtlik nÿsib olanda isÿ ùe÷ kimÿ zÿrrÿ qÿdÿr vermÿmÿk

ö÷ön susub, sÿsini ÷ûxarmaz.. Tarixdÿki möùaribÿlÿr, dönyada baø verÿn fitnÿ-fÿsadlar, ùaqsûzlûqlar vÿ ÿdalÿtsizliklÿr, insanlarûn baøûna gÿlÿn bötön mösibÿtlÿr, ÿzab vÿ mÿøÿqqÿtlÿr nÿticÿ etibarilÿ nÿfs, tamaùkarlûq, sÿrvÿt vÿ ùakimiyyÿt döøkönlöyö ilÿ baülûdûr. *** V ÿsrdÿ dönyanû lÿrzÿyÿ gÿtirÿn ùuílarûn qödrÿtli ùþkmdarû Atilla döømÿnlÿrini ìÿüëóá edÿrÿk, dönyanûn aüasû oldu. O, satqûnlûq etmiø fÿrarilÿri geri qaytarmaq tÿlÿbi ilÿ Konstantinopola nömayÿndÿlÿr gþndÿräè. Hÿdiyyÿ adû ilÿ ÷oxlu miqdarda röøvÿt alan nömayÿndÿlÿr geri qayûdarkÿn, Konstantinopolda fÿrarilÿrin olmamasûnû Atillaya söbut etmÿk ö÷ön misli gþrönmÿmiø dÿlillÿr gÿtirdilÿr. Atilla yaxøû bilirdi ki, Konstantinopolda fÿrari ÷oxdur vÿ onlara sûüûnaúaq verilmiødir. Qÿzÿblÿnmiø úaùangir ùÿqiqÿti özÿ ÷ûxarmaq ö÷ön Konstantinopola yeni nömayÿndÿlÿr gþndÿrir. Onlar ÿvvÿlki nömayÿndÿlÿrdÿn dÿ artûq ùÿdiyyÿ alûb, fÿrarilÿrin olmamasû ùaqqûnda daùa tutarlû söbutlarla qayûtdûlar. Atilla inadûndan ÿl ÷ÿkmir, ö÷öncö, dþrdöncö dÿfÿ eyni mÿqsÿdlÿ nömayÿndÿlÿr gþndÿrir vÿ eyni cavabû alûr. Qûlûncûnûn þnöndÿ diz ÷þkÿn Konstantinopol Atillanû röøvÿtlÿ tÿslim edir. Döømÿnlÿrini bû÷aq pendiri yaran kimi yaran Atilla ÿùatÿsinin tÿsirini yara bilmÿdiyini anlayûb, fikrindÿn dþnör. Sonralar “...þz yaxûn adamlarûndan kimÿ xeyirxaùlûq gþstÿrmÿk istÿyirdisÿ möxtÿlif boø sÿbÿb vÿ tÿkliflÿr uydurub, onu Kontantinopola gþndÿrirdi”. (Diplomatiya tarixi. Si-

yasi ÿdÿbiyyat. Moskva. 1-ci cild. 1941, sÿù. 94.) *** Torpaüûn altûnda gþrönmÿyÿn qanqallarûn vÿ ÷i÷ÿklÿrin kþklÿri mönasib iqlim vÿ øÿrait yarananda torpaqdan baø qaldûrûb özÿ ÷ûxdûüû kimi, adamlarûn mÿnÿviyyatûnda vÿ zatûnda gizlincÿ yaøayan alicÿnablûq vÿ paklûq, tamaùkarlûq vÿ øÿrÿfsizlik dÿ cÿmiyyÿtdÿ yaranan möùitÿ, øÿraitÿ uyüun olaraq özÿ ÷ûxûr, yaøayûr, mþùkÿmlÿnir. *** Ö÷ min ilÿ yaxûndûr ki, Zÿrdöøtön xeyir vÿ øÿr tÿrÿzisi ßùrimÿnlÿ Hþrmözön möbarizÿsinÿ tab gÿtirir, insanlara nÿfsinÿ qalib gÿlmÿkdÿ mÿnÿvi qövvÿt verir. Vicdanlû adam mizan-tÿrÿzinin xeyir gþzönÿ ùÿr gön bir tþùôÿ qoymasûna baxmayaraq, gþrÿndÿ ki, iìàísûz adam var-dþvlÿtinÿ gþrÿ ondan daùa ÷ox øanøþùrÿtli, mþtÿbÿr, nöfuzlu, sþzö þtÿndir, o, ÿvvÿlcÿ ùÿyÿcanlanûr, sonra ÿl saxlayûb dÿrin fikrÿ gedir, ùaqq vÿ ÿdalÿtÿ mönasibÿtindÿ tÿbÿddölat baø verir, øan-øþùrÿtÿ, mþtÿbÿrliyÿ vÿ nöfuza yetiømÿsinÿ cÿùd ùÿr gön vicdanûna qarøû ösyan edir, son nÿticÿdÿ ona göc gÿlir. Hÿr tÿrÿfdÿn möùasirÿyÿ alûnmûø øÿrÿf nÿfsÿ gözÿøt gedir vÿ tÿslim olur, qÿlb möùitin yaratdûüû zþvq vÿ ùÿzz xÿtrinÿ ùÿqiqÿti dÿyiømÿyÿ mÿcbur olur. Belÿliklÿ, cÿmiyyÿtdÿ yaranan eybÿcÿr möùit vÿ øÿrait vicdanûn qanunlarûnû tÿrsinÿ ÷evirir, tÿrÿzinin øÿr gþzönö aüûrlaødûrûr. Íÿticÿdÿ ùarada nÿfsin, eùtirasûn göclÿnmÿsinÿ mönasib øÿrait yaranûrsa, orada var-dþvlÿtÿ eùtiram vÿ pÿrÿstiø, vicdana, möqÿddÿslik vÿ paklûüa ùÿ-

ãarÿt, saflûq vÿ alicÿnablûüa nifrÿt ùþkm sörör. O, þlkÿdÿ ùÿr øey baø-ayaq olur, qanunsuzluq qanuni øÿkil alûr, ùÿtta bazarlarda belÿ tÿrÿzilÿrin pÿrsÿngi tutulmur. Hÿr kÿs vÿtÿn deyÿndÿ evini, ùÿyÿtini, xalq deyÿndÿ ailÿsini, qoùum-ÿqrabasûnû nÿzÿrdÿ tutur. Orada ÿn aqil adamlar belÿ susurlar: yalan danûøanda Allaùdan, doüru danûøanda bÿndÿdÿn qorxurlar. *** Øÿrÿfÿ àøêàð ýþðöíÿí aüûr, ÷ÿtin âÿ ÿzablû bir yol gedirsÿ, tamaùkarlûüa, nÿfsÿ vÿ øÿrÿfsizliyÿ saysûz-ùesabsûz xÿlvÿti yollar uzanûr. Vicdanlû adamlarû tÿùlökÿlÿrlÿ qarøûlaødûran, onlarûn mödafiÿsini ÷ÿtinlÿødirÿn, øÿrÿfÿ doüru gedÿn tÿk bircÿ yolun ÷ÿtinliyini vÿ ÿzablarûnû qat-qat artûran, mÿùz ùÿmin gizli yollarûn ÷oxluüu, tÿùlökÿsizliyi vÿ a÷ûq olmasûdûr. Hÿmin yollarû baülamaqdan bþyök igidlik, vÿtÿnÿ øÿrÿfli xidmÿt, xalqa sÿdaqÿt vÿ ùÿyatda ÷ÿtin vÿzifÿ yoxdur. *** Qay Sallyustiy Krips Yuli Sezara mÿktubunda yazmûødûr: “ßgÿr pula ùÿrisliyi mÿùv etsÿniz, yaxud imkan daxilindÿ azaltsanûz, siz vÿtÿnÿ, vÿtÿndaølara, þzönözÿ vÿ þvladlarûnûza, bir sþzlÿ bötön insan nÿslinÿ daùa ÷ox xeyir gþstÿrmiø olarsûnûz. Baøqa yolla istÿr möùaribÿ, istÿrsÿ dÿ sölù dþvröndÿ nÿ xösusi, nÿ dÿ dþvlÿt iølÿrini aparmaq qeyri-mömköndör”. (S. Krips. ÿsÿrlÿri, Elm, Moskva, 1981, sÿù. 132.) Röøvÿt, nÿfs, pulgirlik, nÿinki vicdanlû adamlar ö÷ön tÿùlökÿdir, onun ö÷ön ÿlveriøli øÿrait yarandûqda,

o, ùÿm xalqûn, dþvlÿtin, ùÿtta ùþkmdarûn qödrÿtli döømÿninÿ ÷evrilir. Frensis Bekonun fikrincÿ adi vÿtÿndaølar röøvÿt alanda bulaüûn axarû bulanûr, dþvlÿt mÿmurlarû, qanunlarûn keøiyindÿ duranlar bu iølÿ mÿøüul olduqda isÿ bulaüûn gþzö. Þlkÿdÿ yaøamaq o zaman, mödùiø, vaùimÿli vÿ qorxunc ùal alûr ki, orada bulaüûn gþzö bulanûr, inanmaüa adam tapmaq qeyri-mömkön olur. Belÿ þlkÿdÿ nÿinki yaøamaüa, ùÿtta insan kimi þlmÿyÿ belÿ ömid qalmûr. ×önki, insanlarûn ùÿyat tÿrzi nåúÿäèðsÿ, onlar necÿ yaøayûrlarsa, elÿcÿ dÿ xÿstÿlÿnir vÿ elÿcÿ dÿ þlörlÿr. *** Íapoleon Bonapart Èngiltÿrÿni kontinental blokadaya alûb, qa÷aqmal÷ûlara qarøû möbarizÿni göclÿndirdikcÿ gþmrök mÿmurlarû da röøvÿtxorluüu artûrûrlar. O, ùþkmönö yeritmÿk ö÷ön Avropa saùillÿrinÿ on minlÿrlÿ polis, jandarm, möfÿttiø, nÿzarÿt÷i, bþyök-ki÷ik rötbÿli dþvlÿt mÿmurlarû gþndÿrið. Onlarûn ùamûsû qa÷aqmal÷ûlarûn tÿklif etdiyi röøvÿtin mÿblÿüi qarøûsûnda diz ÷þköb, imperatorun mþvqeyini øÿxsi mÿnafelÿrinÿ satûðlar. Ènanûlasû bircÿ adam belÿ qalmûð. Íapoleon gþndÿrdiyi adamlarû iødÿn ÷ûxarûð, cÿzalandûrûð, lakin, möavinlÿri onlarûn ÿmÿllÿrini daùa tÿdbirli vÿ eùtiyatlû davam etdirib, qa÷aqmal÷ûlarûn mallarûnû Avropanûn dÿrinliklÿrinÿ ÷àòäûðûðëàð. *** Íapoleonun qÿtiyyÿtli möbarizÿsi Avropanûn i÷ÿrilÿrinÿ, øÿùÿr vÿ kÿndlÿrÿ, anbarlara vÿ maüazalara yö-

röø etið. O, krallardan vÿ general-qubernatorlardan baølamûø gecÿ keøik÷ilÿrinÿ vÿ möùafizÿ dÿstÿlÿrinÿ qÿdÿr ingilis mÿnøÿli mallarû mösadirÿ edib, yandûrmaq ùaqqûnda fÿrman verið. Avropanû ingilis mallarûnûn tonqallarûnûn alovlarû böröéöð. Bundan sonra ingilis mallarû Amerika malû adû ilÿ, ùÿqiqÿtÿn Amerika gÿmilÿrindÿ Avropaya daøûnmaüa baølanûð. Hollandiya ñaùillÿrindÿ qayda yaratmaq ö÷ön doüma qardaøû Lödoviki oraya kral tÿyin edið. Lödovik röøvÿtin tÿzyiqinÿ tÿslim oluð. ×önki, qa÷aqmal÷ûlûüa qarøû möbarizÿ ilÿ mÿøüul olan ùÿr ùansû mÿmur bir gecÿ mþùkÿm yatmaq vÿ ya ö÷-dþrd saat saùildÿki lazûmi yerdÿn bir qÿdÿr uzaqda gÿzmÿklÿ þmörlök maddi tÿminat alûrdû. Deyirlÿr ùÿyatda qorxudan qorxulu ùe÷ nÿ yoxdur. Gþrönör øÿxsi mÿnafe, nÿfs mÿnÿviyyatdan ayrû döøÿndÿ qorxudan da qorxulu vÿ mödùiø olur. ×önki, qorxu, ùÿtta Íapoleonun qorxusu da íÿôñèí qarøûsûnda diz ÷þkdö. Íÿùayÿt Íapoleon Bonapart gþrdö vÿ åòèðàô åòäè ki, bu cÿbùÿdÿ qÿlÿbÿ qazanmaq, ùÿtta Austerlis, Èyen vÿ Vaqram dþyöølÿrindÿ qÿlÿbÿ ÷almaqdan da ÷ÿtindir. *** Artûq bulaüûn gþzö bulanmûø, inam itmiø, mönasib øÿrait yarandûüû ö÷ön insanlarûn mÿnÿviyyatûndan vÿ zatûndan tamaùkarlûq vÿ sÿrvÿt döøkönlöyö baø qaldûrmûø, zÿrurÿtÿ ÷evrilmiødi. Zÿrurÿt isÿ ùamûnûn ÿkdiyini bi÷mÿyÿ mÿcbur edir. Íapoleon baøa döømördö ki, “yaxøû ùþkmdar odur ki, xalq yalnûz onun varlûüûndan xÿbÿrdardûr. Bir az pis odur ki, xalqdan onu sevmÿyi vÿ ucaltmaüû tÿlÿb edir. Daùa pis ùþkmdar odur ki, xalq ondan qorxur,

ùamûdan pis odur ki, xalq ona nifrÿt edir. Ona gþrÿ dÿ kim inam qazana bilmirsÿ, inamdan istifadÿ edÿ bilmir”. (Qÿdim ×in fÿlsÿfÿsi. SSRÈ EA, Mûsl, Moskva, 1-ci cild, “Dao de tszin”, 1972, sÿù. 120.) O, isÿ tez-tez tÿkrar edirdi: “insanlarû ùÿrÿkÿtÿ gÿtirmÿk ö÷ön iki vasitÿ vardûr: qorxu vÿ øÿxsi maraq”. Èmperatorun sÿùvi onda idi ki, o, “qorxuya” “øÿxsi maraq”dan daùa ÷ox östönlök verir, inamû ömumiyyÿtlÿ nÿzÿrÿ almûr, sþzönö, ùþkmönö bötön bÿøÿri qanunlardan yöksÿkdÿ ùesab edirdi. Qanun olmayan yerdÿ isÿ øÿxsi maraq ö÷ön mönbit øÿrait yaranûr, ùÿtta qorxu ùissi belÿ unudulur, daùa bþyök fayda ÿldÿ etmÿk ö÷ön satqûnlûq vÿ dþnöklöklÿ silaùlanûr. Íapoleon inamûnda vÿ inadûnda ÿsas ziddiyÿti gþrmördö: satqûnlûq vÿ dþnöklök nÿfsin aclûüûnûn vÿ qorxaqlûüûn mÿùsulu olduüu kimi, cÿsarÿt vÿ alicÿnablûq da mÿrdlik vÿ nÿfs toxluüunun mÿùsuludur. Ñàòãûíäàí dÿyanÿt, qorxaqdan cÿsarÿt gþzlÿmÿk mÿntiqdÿn uzaqdûr. Onun inàìûnda vÿ inadûndakû bu ziddiyÿt ÷ox tÿbii idi. ×önki, Íapoleon daùi olsa da diktator idi. Diktatorlarûn isÿ ÿn bþyök faciÿsi, birinci nþvbÿdÿ onlarûn diktatorluüudur. Íapoleon ùÿlÿ bilmirdi ki, itaÿtkar Taleyranûn nÿfsi nÿinki, imperiyanû vÿ diktaturanû, nÿinki, Fransanû, son nÿticÿdÿ imperatorun vÿ diktatorun þzönö belÿ ÷ox ucuz qiymÿtÿ satacaqdûr. Tarix isÿ bilmirdi ki, XX ÿsrin 90-cû illÿrindÿ istiqlaliyyÿt vÿ möstÿqillik uürunda tanklarûn vÿ toplarûn qarøûsûnda mÿtanÿtlÿ duran vÿtÿnpÿrvÿrlÿr bþyök röøvÿtin qarøûsûnda duruø gÿtirmÿyÿcÿklÿr. Gþrönör “xoøbÿxtlik pulda deyil” deyÿnlÿr, onun miqdarûnûn göcönö nÿzÿrÿ almaéûálar.

“Gölÿn” vÿ “àülayan” filosoflar Hÿr gön evdÿn ÷ûxarkÿn insan nÿfsinin ùeyrÿtamiz eybÿcÿrliklÿrini gþrÿn Demokrit vÿ Heraklit gþz yaølarûnû saxlaya bilmirdilÿr. Budur, þzlÿrini idarÿ edÿ bilmÿyÿnlÿr þlkÿni idarÿ etmÿyÿ nail olur, yaxud ùþkmdarlûq vÿ sÿrvÿt toplamaq uürunda barûømaz möbarizÿdÿ ùÿlak olurlar. Tÿrbiyÿsi olmayanlar cÿmiyyÿti tÿrbiyÿ etmÿyÿ can atûrlar. Mÿùÿbbÿt ùaqqûnda anlayûøû olmayanlar “seviøib” evlÿnir vÿ boøanûrlar. ßmlakû olmayanëàð dÿrd ÷ÿkir, az olanlar darûxûr, onu artûrmaüa cÿùd edir, ÷ox olanlar onu gizlÿdir, daùa da artûrmaq ö÷ön dÿridÿn qabûqdan ÷ûxûrlar. “Onlar ùÿrisliêëÿðènin ifratûndan dilsiz ùeyvanlarû belÿ þtöb ke÷irlÿr. Heyvanlar zÿruri tÿlÿbatûnû þdÿmÿklÿ kifayÿtlÿnirlÿr. Hansû aslan qûzûlû torpaüa basdûrar? Hansû qaban suya yetiøÿndÿ susuzluüunu yatûrmûr? Hansû canavar ÿldÿ etdiyi ovunu yedikdÿn sonra sakitlÿømir? Hansû pÿlÿng doya bilmir? Yalnûz insan gecÿ-göndöz yesÿ dÿ doymur!” (S. Y. Lure, Demokrit, Elm, Leninqrad, 1970, sÿù. 199.) O, ùe÷ vaxt kifayÿtlÿnmir, daim tÿønÿdir; istÿyinÿ yaxûnlaødûqca tamaùû birÿ beø artûr, daùa ÷ox ÿldÿ etmÿk arzusu ilÿ bötön cildlÿrÿ vÿ sifÿtlÿrÿ girir. *** “Mÿnfÿÿt 20 faiz olsa, kapital cuøa gÿlir, 50 faiz olduqda isÿ ùÿtta baøûnû vermÿyÿ ùazûrdûr; mÿnfÿÿt 100 faiz olduqda kapital bötön bÿøÿr qanunlarûnû tapdalayûr, mÿnfÿÿt 300 faiz olduqda o, ùÿtta asûla-

caüûnû gþz þnönÿ tutmalû da olsa, ùe÷ bir cinayÿtdÿn geri durìóð”. (K. Marks, Kapital, 1-ci cild, Bakû. 1969, sÿù. 758.) *** Íizami Gÿncÿvi “Èskÿndÿrnamÿ” ÿsÿrindÿ yazûr ki, qeybdÿn gÿlÿn bir sÿs dirilik suyu axtaran rumlulara zölmÿt dönyasûnûn qumundan gþtörmÿyi mÿslÿùÿt bilir. Onlarûn ùÿr biri taleyinÿ, bÿxtinÿ uyüun miqdarda qum gþtörör. Èøûqlû dönyaya qayûdanda gþrörlÿr ki, qumun ùÿr biri qûrmûzû yaqutdur. Qumdan gþtörÿnlÿr dÿ, gþtörmÿyÿnlÿr dÿ peøiman oluðlar - birincilÿr az gþtördöklÿri, ikincilÿr gþtörmÿdiklÿri ö÷ön: Daødan az gþtörÿn döømöødö dÿrdÿ, He÷ gþtörmÿyÿnlÿr aùda, kÿdÿrdÿ. Peøiman olmuødu az gþtörÿnlÿr, Odlara yanûrdû gþtörmÿyÿnlÿr. (Í.Gÿncÿvi. Èskÿndÿrnamÿ. Bakû, 1982, sÿù. 387.) *** Ènsan nÿfsinin, tamaùkarlûüûnûn, acgþzlöyönön yaratdûüû girdabda baø verÿn faciÿlÿri gþrÿndÿ mödrik filosoflarûn biri ùeyrÿtlÿnib gölmÿkdÿn, digÿri qÿùÿrlÿnib aülamaqdan gþz yaøû axûdûrdû. Ona gþrÿ dÿ möasirlÿri Demokriti “gölÿn”, Herakliti “aülayan” filosof adlandûrmûølar. Onlar faydasûz eùtiraslarû ö÷ön cÿmiyyÿti izatirablû yollara ÷ÿkib aparan, ÿsassûz uydurmalara inanûb, ùÿyatûnû onlara ùÿsr edÿn, tÿbiÿtin vÿ cÿmiyyÿtin qanun-

larû kimi göclö silaùdan istifadÿ etmÿk ÿvÿzinÿ, onu inkar etmÿk, yalnûz instinktin ùþkmö ilÿ nÿfsini vÿ eùtirasûnû doyurmaq ö÷ön döøgön vÿziyyÿtÿ döøÿn øaùlarûn, nadanlarûn, gÿdalarûn abûrsûz ùÿyatlarûna, uüursuz talelÿrinÿ gölöb, aülayûrdûlar. Halbuki, insanlar nÿfs vÿ eùtiraslarû ÿvÿzinÿ þzlÿrinÿ, insanlûüa, ÿdalÿt vÿ ùÿqiqÿtÿ, insaf vÿ mörövvÿtÿ xidmÿt etsÿydilÿr mölkiyyÿt÷i kimi indikindÿn daùa ÷ox varlû, dþvlÿtli olar, insan kimi daùa yöksÿkdÿ durardûlar. *** Makedoniyalû Èskÿndÿr uøaq ikÿn atasûnûn tez-tez þlkÿlÿr fÿtù etdiyini eøidÿndÿ sevinmÿk ÿvÿzinÿ naraùat÷ûlûqla deyirdi: “Atam dönyanû tutub iøüal etdi, bÿs mÿnÿ nÿ qaldû?!” Hÿmin uøaq bþyöyöb dönyanûn fateùi olanda “... Demokritin ÿsÿrlÿrindÿn kainatda saysûz-ùesabsûz dönyalarûn mþvcud olduüunu bilÿndÿ, ÿlÿ ke÷irilmÿsi mömkön olan bir dönyanûn belÿ saùibi ola bilmÿmÿsindÿn mÿyus olmasûna gölmÿyÿ bilmirÿm. Gölöø ustasû Demokritin þzönön ona necÿ gölÿcÿyini sþylÿmÿyÿ eùtiyac varmû?!”. (Elian. Möxtÿlif ùekayÿlÿr. Elm, Moskva, Leninqrad, 1964, ÛV kitab, ñÿù. 29.) ßlbÿttÿ yoxdur! Hÿtta bu gön belÿ Demokriò vÿ Heraklit saü olsaydû mödriklÿrin ùeyrÿtdÿn vÿ qÿùÿrdÿn axan gþz yaølarûnû silmÿk istÿyÿnlÿrdÿn, onlarûn þzlÿrinÿ gþz yaøû axanadÿk gölÿnlÿr daùa ÷ox tapûlardû. ×önki, gþrdöyömöz ùÿr yeni ùadisÿ bir nþv kþùnÿnin yeni formada tÿkrarûdûr. Íÿvÿ atadan babaya daùa ÷ox oxøadûüû kimi, bu gön dÿ dönÿndÿn áèð ýöí þíúÿéÿ daùa ÷ox bÿnzÿyir.

*** Demokrit vÿ Heraklit dönyadan ÷oxdan getmiø olsalar da zaman ÿvvÿlki kimi durmuø, ÿvvÿlki oyunlarûnû tÿkrar-tÿkrar oynaya-oynaya ùamûnû bir-bir sûnaqdan ke÷irib, qoca tarixin ittiùamûnà verir. ×önki, zaman da, vaxt da ùe÷ ùara tÿlÿsmir vÿ ùe÷ ùara getmir. Gedÿn biz zavallû insanlàðûq. Êèìèìèç nÿfsimizin, kimimiz mÿnÿviyyatûmûzûn, digÿrimiz payûmûzûn ardûnca: ùÿr birimiz dönyagþröøömözön, fÿlsÿfÿmizin, vicdanûmûzûn, lÿyaqÿtimizin, zatûmûzûn vÿ tÿrbiyÿmizin ardûnca gedirik. Tarix isÿ tÿmiz örÿklÿ gedÿnlÿrindir. Bu gön onlar ÷ox az olsalar da, gÿlÿcÿk onlarû-tÿmiz örÿklÿ gÿlÿnlÿri gþzlÿyir.

Fikir azadlûüû “Mÿnÿ hÿr cör azadlûqdan ÿvvÿl bilmÿk, danûømaq vÿ þz mÿslÿkimÿ uyüun olaraq sÿrbÿst fikir yörötmÿk azadlûüû verin”. Con Milton Ènsan zÿkasûnûn, fikir vÿ döøöncÿsinin azadlûüû özÿrindÿ tarixÿn hakim olan yaban÷û fikirlÿr, ehkamlar vÿ qanunlar, insanlarû nÿinki þzlÿrinin firavanlûüûna, xoøbÿxtliyinÿ xidmÿt etmÿyÿ, hÿtta onlara þz insanlûq borcunu anlamaüa belÿ mane olub. Bu mÿqsÿdlÿ yalan ger÷ÿklik kimi qÿlÿmÿ verilib. Éàëàí âÿ ùÿãèãÿòèí áöíþâðÿñè insanlûüûn baølanüûcûnda qurulub. Sadÿlþhv insanlar tÿbiÿtcÿ miflÿrÿ, uydurmalara, øaiyÿlÿrÿ, he÷ bir elmi ÿsasû olmayan øirin vÿdlÿrlÿ dolu fantaziyalara meyillidirlÿr. Uøaqlar ö÷ön sþylÿnilÿn miflÿrdÿn fÿrqli olaraq, cÿmiyyÿtdÿ hakim dairÿlÿr þzlÿrinin maraq vÿ mÿnafelÿrinÿ mönasib miflÿr yaraäûð, áó ìèôëÿðè hÿqiqÿt adûéëà insanlarûn beyninÿ yeritmÿklÿ îíëàðû qödrÿtli hÿyati qövvÿyÿ ÷evirèð, onlardan azad fikirlÿrÿ qarøû möbarizÿdÿ dayaq nþqtÿsi kimi istifadÿ eäèðlÿr. Bundan bÿhrÿlÿnÿn mif istehsal÷ûlarû xösusi imtiyazlara sahib oluðlar. Belÿliklÿ, imtiyazlûlar þz xoøbÿxtliklÿrini imitiyazsûzlarûn bÿdbÿxtliklÿri özÿrindÿ quruðëàð.

*** Èstÿnilÿn øörlu insana bÿllidir ki, imtiyaz onu ÿldÿ edÿnÿ xoøbÿxtlik vÿ firavanlûq, baøqalarûna isÿ bÿdbÿxtlik vÿ yoxsulluq gÿtirir. Mÿhz bu prinsipÿ sþykÿnÿn hakim dairÿlÿr imtiyazlarûnû daha mþhkÿm ÿsaslandûrmaq ö÷ön mövafiq qanunlar hazûrlayûr, íÿticÿdÿ maariflÿnmÿmiø, zÿkasû kþlÿlik zÿncirlÿrilÿ buxovlanmûø sadÿ xalqû inandûrûðlar ki, yalnûz imtiyazlûlarûn onlar ö÷ön yazdûqlarû höquqlara malikdirlÿr. Bu höquqlar tÿbidir vÿ Allah tÿrÿfindÿn gþndÿrilmiødir. Lakin Gönÿøin iøûüûnû qara buludlarla tam vÿ ÿbÿdi qapamaq mömkön olmadûüû kimi, hÿqiqÿtin gþzönö dÿ éàëàíëà tam vÿ ÿbÿdi qapamaq mömkön deyil. Bu sÿbÿbdÿn, bÿøÿriyyÿtin tarixi yalanla ger÷ÿkliyin, söniliklÿ-tÿbiiliyin, ÿdalÿtsizliklÿ ÿdalÿtin, øÿrlÿ xeyirin möcadilÿsini ÿks etdirir. Azad fikirlÿrin möbarizÿsi olmasaydû yerin cazibÿ qövvÿsi, atomun “bþlönmÿz” yox, “bþlönÿn” olmasû, nisbilik nÿzÿriyyÿsi, genetik kod vÿ s. kimi dönyÿvi ùÿqiqÿtlÿrdÿn bu gön dÿ xÿbÿrsiz olardûq. Dönya bu möbarizÿdÿ yaøa dolub, kamillÿøib. Èndi bir ailÿni idarÿ edÿndÿn qÿdimdÿ “yeddi mödrikdÿn” tÿlÿb olunandan daha ÷ox mödriklik, bir kÿndè idarÿ åäÿíäÿí qÿdimdÿ bir dþvlÿti idarÿ edÿndÿn daha ÷ox ÿdalÿt tÿlÿb olunur. *** Azad fikirlÿrin mÿhdudlaødûrûlmasûna qarøû barûømaz möbarizÿ olmasaydû, cÿmiyyÿt he÷ vaxt kamillÿømÿz, demokratiklÿømÿz, insanlar indiki höquqlarûnû qazana bilmÿz, yaøamaq höququnu belÿ hþkmdarlarûn

onlara bÿxø etdiyi bþyök iltifat hesab edÿrdilÿr. Hþkmdarlar èñÿ azadlûüû onlar tÿrÿfindÿn insanlara ÿta olunmuø xoøbÿxtlik deyil, hÿr bir øÿxsin tÿbii insanlûq haqqû olduüunu he÷ vaxt etiraf etmÿzdilÿr. Buna gþrÿ dÿ mödriklÿr deyiblÿr: Ger÷ÿklik özÿ ÷ûxan yerdÿ yaban÷û fikirlÿrÿ yer yoxdur. Èøûq qaranlûüûn qÿnimi olduqu kimi, ger÷ÿklik dÿ yalanûn qÿnimdir. *** “Möÿyyÿn øÿxslÿrin baøqa adamlarûn þz fikirlÿrini azad øÿkildÿ ifadÿ etmÿsini mÿhdudlaødûrmaq höququna malik olmasû tÿbiidirmi?!” (Yilien Ofred de Lametri) Yulien Lametri burada “tÿbiidirmi” sþzönö iølÿtmÿyi “ÿdalÿtlidirmi” anlayûøûndan daha þnÿmli hesab edib. ×önki, ÿdalÿtin anasû tÿbiilikdir. *** Prit÷a: Allah insana gþrmÿk ö÷ön gþz, eøitmÿk ö÷ön qulaq, danûømaq ö÷ön dil, yerimÿk ö÷ön ayaq, toxunmaq ö÷ön ÿl verib. Gþzön vÿ qulaüûn fÿaliyyÿtinin bötönlöklÿ insanûn iradÿsinÿ tabe olmamasû hÿr bir kÿsÿ aydûndûr. Belÿ ki, insan þzö bilmÿdÿn tÿsadöfÿn bir hadisÿnin øahidi ola vÿ yaxud hÿr hansû bir sþzö eøidÿ bilÿr, lakin dil, ayaq vÿ ÿl bötþvlökdÿ insanûn iradÿsinin nÿzarÿti altûndadûr. Belÿ bir fikir var ki, baøûnû salamat saxlamaq istÿyirsÿnsÿ, lazûm olmayan sþzö danûøma, lazûm olmayan yerÿ getmÿ, lazûm olmayan øeyÿ toxunma.

*** Ènsan gþzdÿn vÿ qulaqdan baøqa he÷ bir orqanla gþröb, eøidÿ bilmÿz. Ona gþrÿ dÿ, hÿr hansû áèð hþkömdarûí insanlarûn gþrmÿk vÿ eøitmÿk qabiliyyÿtini mÿhdudlaødûrmaq haqqûnda birbaøa fÿrman vermÿsi gölönc olardû. Prit÷ada deyildiyi kimi, gþrmÿk vÿ eøitmÿk qabiliyyÿtinin insan irÿdÿsinin nÿzarÿtindÿn kÿnarda îëìàñû gþzö vÿ qulaüû olan hÿr bir insana bÿllidir. Bu söbuta ehtiyacû olmayan ÿn sadÿ hÿqiqÿtdir. Ger÷ÿkliyin qarøûsûnda bötön saxta hþkmlÿr acizdir. Ènsanlar tarix boyu gþröblÿr, eøidiblÿr vÿ bundan sonra da gþröb eøidÿcÿklÿr. *** Aüûl, fikir insanlara he÷ bir hþkmdar vÿ ya imtiyazlû øÿxs tÿrÿfindÿn verilmÿyib. Onlarûn buna imkanû olsaydû belÿ... vermÿzdilÿr. Tarix boyu fikir azadlûüûnû mÿhdudlaødûrmaq cÿhdlÿri bunu bir daha tÿsdiq edir. Fikir insan duyüularûnûn tÿzahörödör. Ènsanûn duyüu özvlÿrini mÿhdudlaødûrmaq isÿ ÿn azû insanlûqdan uzaq ÿmÿldir. Aüûl vÿ ÿxlaq insanû canlûlardan ayûran yeganÿ atributlardûr. Hÿr bir insan þz atributlarûndan doüan tÿbii vÿ ilahi iðaäÿsilÿ xoøbÿxtliyini qazanmaq höququna malikdir. Èlahiäÿí insana verilÿn xösusiyyÿtlÿri ondan almaq vÿ éà mÿhdudlaødûrmaq höququna iddia etmÿk ÿxlaqda mÿnÿviyyatsûzlûq, dindÿ Allahsûzlûq, höquqda cinayÿtdir.

*** Canlû alÿmin hÿr bir nömayÿndÿsinin þzönö qorumaq vasitÿsi olduüu kimi insanûn þzönöqoruma silahû da onun aülûdûr. Ènsandan onun þzönö qorumaq silahûnû almaq vÿ ya mÿhdudlaødûrmaq onu þldörmÿyÿ bÿrabÿrdir. Feyerbax demiøkÿn, uøaqdan onun øûltaqlûüûnû, gÿncdÿn onun igidliyini, romantikasûnû, qocadan onun mödriklöyönö almaq onu þldörmÿk demÿkdir. Bu isÿ insan nÿslinÿ xÿyanÿtdir. Allah insana aüûlû ona ömumi firavanlûq axtarmaq ö÷ön verib. Bu tÿbii haqq ömumbÿøÿri xarakter daøûyûr. ßgÿr insanda firavanlûq, xeyir axtarmaq höququ varsa tÿbii ki, axtarûø vÿ onun nÿticÿlÿri barÿdÿ azad øÿkildÿ fikir sþylÿmÿk höququ da olmalûdûr. Bu azadlûq hÿr adamûn anadangÿlmÿ, tÿbii haqqûdûr. Ènsanlarûn biri digÿri ö÷ön øÿrt olduüu kimi onlarûn fikirlÿri dÿ biri digÿri ö÷ön möhimdir, ÿsasdûr. Ènsandan onun varlûüûnû tÿøkil edÿn ÿsaslarû almaq vÿ ya mÿhdudlaødûrmaq höququ qeyri tÿbii vÿ insanlûüa yaddûr. *** Tarix gþstÿrir ki, ger÷ÿklik, tÿbiilik, haqq vÿ ÿdalÿt özÿrindÿ qurulan azad fikir he÷ vaxt cÿmiyyÿtÿ ziyan verÿ bilmÿz. Bu, olsa-olsa möÿyyÿn yaban÷û hakim fikirlÿrin arxasûnda firÿvan hÿyat ke÷irÿn qövvÿlÿrin qödrÿtinÿ ziyan verÿr, xalqa, millÿtÿ, insan nÿslinÿ isÿ firavanlûq, xeyir gÿtirÿr. *** Belÿliklÿ, “xeyir vÿ øÿr” mÿôhumlarûnûn aydûnlaø-

dûrûlmasû ayrû-ayrû hakim qruplarûn rÿyinÿ deyil, hÿr bir adamûn insanlûq borcuna sþkÿnir. Bu mÿnada, möÿyyÿn adamlarûn fikir azadlûüûnûí baøqaëàðû tÿrÿfindÿn mÿhdudlaødûrûëìàñû höququ tÿbii vÿ ÿdalÿtli ola bilmÿz. Ôikir azadlûüûíûí ìÿhdudlaødûrûëìàñûnûn ÿsas sÿbÿbi, hakim dairÿlÿrdÿ möÿyyÿn adamlarûn, áÿçÿí èñÿ õàëãûí fikir azadlûüûíû þz hakimiyyÿtlÿri ö÷ön zÿrÿrli hesab etmÿlÿridir. *** Ènsanlûq atributlarû ilÿ tÿbii insanlûq borcunu ifadÿ etmÿk hÿr bir øÿxsin haqqûdûr vÿ onu bir kimsÿnin mÿhdudlaødûrmaq höququ yoxdur. *** Fikiri azad ifadÿ etmÿk þzlöyöndÿ zÿrÿrli ola bilmÿz. O geniø xalq kötlÿsi tÿrÿfindÿn mÿnimsÿnildikdÿ ÿtÿ-qana dolur, ÿzÿlÿlÿri bÿrkiyir âÿ göclö maddi qövvÿyÿ ÷evrilir. Hÿmin qövvÿ ÿdalÿtli vÿ mödrik adamûn ÿlindÿ cÿmiyyÿt ö÷ön tÿhlökÿëè îëà bilmÿz. Lakin hÿr hansû faydalû fikir belÿ bÿdxah adamûn ÿlindÿ ziyanlû ola bilÿr. Kÿlÿkbazûn “vicdan” mÿvhumundan istifadÿ edÿrÿk þzönö vicdanlû gþstÿrmÿklÿ adamlarû aldatmasû mömköndör. ßgÿr “vicdan” mÿôhumunun ÿvÿzinÿ yalnûz “vicdansûzlûq” anlayûøû olsaydû yÿqin ki, kÿlÿkbaz mÿqsÿdinÿ nail ola bilmÿzdi. Eyni sþzlÿri “øÿrÿf”, “lÿyaqÿt”, “xeyir”, “øÿr” vÿ yaxud hÿr hansû baøqa anlayûølar haqqûnda da demÿk olar. Demÿli, fikirin azad ifadÿsi cÿmiyyÿtÿ ziyan gÿtirÿ bilmÿz. Èstÿnilÿn fikir cÿmiyyÿt ö÷ön ÿdalÿtsiz adamûn ÿlindÿ ziyanlû, ÿdalÿtli adamûn ÿlindÿ faydalûdûr. Xeyrxahlûq vÿ bÿdxahlûq hÿmin anlayûølarûn tÿbiÿtindÿ deyil, onlarû yara-

dan insanlarûn tÿbiÿtindÿdir. Fÿaliyyÿtsiz øÿraitdÿ isÿ onlarûn hÿr ikisi ÿhÿmiyyÿtini itirir, yaradûcû vÿ daüûdûcû qövvÿyÿ ÷evðilmirlÿr. *** Íÿhayÿt, fikir azadlûüûnû boümaq insanlarû susdurmaüa, onlarû hþkmarlarûn fikirlÿrinÿ uyüun fikir sþylÿmÿyÿ tÿhrik edir, fikir möxtÿlifiliyini fikir yeknÿsÿkliyinÿ, dili isÿ fikiri ifadÿ edÿn vasitÿdÿn fikèri gizlÿtmÿk, yaxud saxtalaødûrmaq vasitÿsinÿ gÿtirib ÷ûxarûr. Yalnûz azad fikir möbadilÿsi tÿbii olaraq ÿdalÿti vÿ hÿqiqÿti aøkar edir, xalqû tÿrÿqqiyÿ vÿ xoøbÿxtliyÿ qovuødurur. *** Demokratik dþvlÿt ösul-idarÿsinin tarixi qÿdim Yunanûstandan baølayûrsa, insan haqlarûnûn, azadlûqlarûnûn dþvlÿtin mödaxilÿsindÿn vÿ tÿcavözdÿndÿn qorunmasûnûn tarixi Èngiltÿrÿdÿn baølayûr. 1215-ci ildÿ Èngiltÿrÿdÿ baø verÿnlÿr insan azadlûüû uürunda möbarizÿ tarixèídÿ misli gþrönmÿmiø hadisÿyÿ ÷evrildi. Kral Con Plantagent insan haqlarûna vÿ azadlûqlarûna etinasûz mönasibÿt bÿslÿyÿrÿk, hakimiyyÿtinin hödudlarûnû xalqûn mÿnafeyindÿn daha yöksÿk hÿddÿ ÷atdûrmaüa ÷alûøûrdû. Belÿliklÿ, insanlarûn höquqlarû mÿhdudlaødûrûlûrdû. Kralûn þzbaøûnalûüûndan hiddÿtlÿnÿn nöfuzlu baronlar vÿ xalq qoøun toplayaraq onu mÿülubiyyÿtÿ uüratdûlar. Adÿtÿn belÿ hallarda hþkmdarû cÿzalandûrûb, yerinÿ yeni ÿdalÿtli kral se÷irdilÿr. Bu dÿfÿ belÿ olmadû. Kralû yerindÿ saxlamaqla onu þz hakimiyyÿtini mÿùdudlaødûran sÿnÿdi tÿsdiqlÿmÿyÿ mÿcbur

etdilÿr. Hÿmin sÿnÿd “Èngilis Azadlûqlarûnûn Bþyök Toplusu” adlanûrdû. Bu sÿnÿd ingilis xalqû tÿrÿfindÿn kralû yerindÿ oturtmaüûn bariz nömunÿsi idi. Sÿnÿdÿ ÿsasÿn kral þzbaøûna he÷ bir insanûn fikir azadlûüûna tÿzyiq gþstÿrÿ vÿ onun höquqlarûnû mÿùdudlaødûra bilmÿzdi. ßslindÿ áó toplu Èngiltÿrÿdÿ konstitutsiyaëû hakimiyyÿt ö÷ön ÿsas oldu. 1295-ci ildÿ fÿaliyyÿtÿ baølayan ilk Èngiltÿrÿ parlamenti hÿmin sÿnÿdi ÿsas qanun kimi qÿbul etdi. *** Èngilis xalqû hÿmin sÿnÿdlÿ bu gön dÿ fÿxr edir. Uinston ×þr÷ill Èêèíci Dönya Möharibÿsindÿn sonrakû ÷ûxûølarûndan birindÿ bu barÿdÿ belÿ deyib: “Biz anqlosakson dönyasûnûn ömumi mirasû olan ingilis azadlûqlarûnûn Bþyök Toplusunda... þz mÿøhur ifadÿsini tapmûø bþyök ingilis azadlûüû prinsiplÿrini vÿ insan höquqlarûnû cÿsarÿtlÿ bÿyan etmÿkdÿn he÷ vaxt imtina etmÿmÿliyik”. *** Èíýèëèñ õàëãû þç àçàäëûüû óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ “Ãàëõ, ãàëõ, éåíÿ äÿ ãàëõ! Ãóçóëàð àñëàí îëàíàäÿê ãàëõ!” äåâèçè èëÿ ãàëõäû. Îíëàð ñöáóò åòäèëÿð êè, èñòèáäàä øÿðàèòèíäÿ ãóçó êèìè ýþðöíÿí ùÿð èíñàíûí è÷èíäÿ ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà àñëàí éàòà áèëÿð. Îíó îéàòìàã, ãàëäûðìàã, éåíÿ äÿ ãàëäûðìàã, àñëàí îëàíàäÿê ãàëäûðìàüûí éåýàíÿ éîëó þëöì ãîðõóñóíà ãàëèá ýÿëèá, ñîíàäÿê âóðóøìàã, îíó ÿëäÿ åòìÿê, ãîðóìàã, éåíÿ äÿ ãîðóìàã, öìóìõàëã ñÿðâÿòèíÿ ÷åâèðÿíÿäÿê ãîðóìàã âÿ íÿñèëëÿðäÿí-íÿñèëëÿðÿ þòöðìÿê ìöìêöíäöð.

*** Hÿqiqÿtÿn, ingilis xalqû hÿmin òopluda nÿzÿrdÿ tutulan azadlûqlarû daim qorumuø vÿ keøiyindÿ sayûq durmuødur. Èngilis xalqûnûn azadlûq möcahidlÿrindÿn biri Uilyam Uolvill XVII ÿsrdÿ bu haqda deyib: “ßgÿr bu dþrd yöz èë ÿrzindÿ minlÿrlÿ insan Toplunun kþmÿyilÿ ÿldÿ eäilmiø höquqlar uürunda þz qanûnû, tÿhlökÿsizliyini, hÿyatûnû qurban vermÿsÿydi, bu sÿnÿd ÷oxdan bÿri adi perqament par÷asûna ÷evrilÿrdi”. *** Toplunun bÿndlÿrindÿn birindÿ deyilir: “Höquq vÿ ya ÿdalÿti he÷ kÿsÿ satmayacaq, rÿdd cavabû vermÿyÿcÿk vÿ tÿxirÿ salmayacaüûã”. Belÿliklÿ, Èngiltÿrÿdÿ hakimiyyÿt insan haqlarûnûn vÿ azadlûqlarûnûn hÿqiqi tÿminat÷ûsûna ÷evrildi. Bu yerdÿ mödriklÿrdÿn birinin maraqlû kÿlamûnû xatûrlamaq yerinÿ döøÿrdi: “Hÿqiqÿti al, onu he÷ vaxt, he÷ bir qiymÿtÿ satma!” Var-dþvlÿti bilik vÿ hÿqiqÿti ÿldÿ etmÿk ö÷ön xÿrclÿmÿk ÿn doüru se÷imdir. Tÿÿssöf ki, hÿyatda hÿmiøÿ belÿ olmur. ×ox vaxt var-dþvlÿti bilik vÿ hÿqiqÿt ÿldÿ etmÿk ö÷ön xÿrclÿmÿk ÿvÿzinÿ, bilik vÿ hÿqiqÿti sÿrvÿt qazanmaqdan þtrö satûrlar. *** XVIII-XIX ÿsrlÿrdÿ Èngiltÿrÿnin (Bþyök Britaniya nÿzÿrdÿ tutulmur - red.) 131 min kv kilometr ÿrazisi, 20-30 milyona yaxûn ÿhalisi vardû. Haqlarû dþvlÿt tÿrÿfindÿn qorunan bu adanûn azad insanlarû höquq vÿ

azadlûqlarûna dþvlÿt tÿrÿfindÿn mödaxilÿ vÿ tÿcavöz edilÿn 25-30 ìèëéîí kv kilometr ÿrazisi, 400-500 milyondan ÷ox ÿhalisi olan onlarla þlkÿni iøüal edib, möstÿmlÿkÿyÿ ÷evirìÿéè áàúàðäûëàð. Azad þlkÿlÿrlÿ azad olmayan þlkÿlÿrin fÿrqi budur. Bu tarixÿn belÿ olub. Elÿ hÿmin sÿbÿbdÿn eramûzdan ÿvvÿl IV ÿsrdÿ ki÷ik Makedoniyanûn gÿnc sarû Èskÿndÿrin azad insanlardan ibarÿt 35 minlik ordusu nÿhÿng Èran imperiyasûnûn tÿcröbÿli øahû III Daranûn kþlÿlÿrdÿn, möti tÿÿbÿlÿrdÿn vÿ muzdlulardan ibarÿt yarûm milyona yaxûn ordusunu hissÿ-hissÿ sona qÿdÿr darmadaüûn etdi. Bu hÿqiqÿti azad ailÿlÿrdÿ doüulmuø vikinqlÿrin âÿ törklÿrin, feodallarûn tÿhkimli kÿndli ailÿsindÿ doüulmuø ÿsgÿrlÿrilÿ dþyöølÿrinin nÿticÿlÿri dÿ tÿsdiq edir. ×aüdaø dönyamûzda bu reallûüû gþrmÿk ö÷ön bþyök aüûl ñàùèáè îëìàã lazûm deyil. Azad þlkÿlÿrlÿ azad olmayan þlkÿlÿrin xalqlarûnûn iqtisadi-sosial inkiøafûna, rifahûna, tÿfÿkkör tÿrzinÿ möqayisÿli øÿkildÿ nÿzÿr salmaq yetÿr. Anqlosakñ dönyasûnûn uüurlarû onlarû þzlÿrinin ömumi mirasû olan vÿtÿndaø azadlûüûnû nÿsillÿrdÿn-nÿsillÿrÿ cÿsarÿtlÿ þtörmÿlÿri vÿ ondan he÷ vaxt imtina etmÿmÿlÿri olmuødur. XVIII ÿsrin gþrkÿmli fransûz filosofu Yuliyen Ofreä de Lametri ingilis xalqûna öz tutub deyir: “Sizin vÿtÿndaølûq azadlûüûnûz olmasaydû Kollinizlÿriniz, Këaðklarûnûz, Robinlÿriniz, Íyutonlarûnûz, Bentlilÿriniz, Loklarûnûz vÿ saysûz-hesabsûz digÿr dahilÿriniz baøqalarûndan he÷ bið øeylÿ fÿrqlÿnmÿyÿcÿk, adi alimlÿrdÿn biri olacaqdûlar. Siz, dönya xalqlarû i÷ÿrisindÿ bÿlkÿ dÿ yeganÿ xalq olaraq, hÿqiqi insan azadlûüûndan tam vÿ dolüun istifadÿ edirsiniz”.

*** Vÿtÿndaølarûn fikir azadlûüû hÿr bir øÿxsÿ, xalqa, millÿtÿ bötþvlökdÿ isÿ insan nÿslinÿ øÿrÿf, lÿyaqÿt vÿ firavanlûq, cÿmiyyÿtÿ isÿ haqq, ÿdalÿt, ÿminamanlûq vÿ tÿrÿqqi gÿtirir.

Möñòÿáèä Proloq ßvvÿl sofiya - “mödriklik” yarandû, sonra isÿ filo mödrikliyÿ “sevgi”... Sofistlÿr insanûn aülûnû onun ÿn yöksÿk lÿyaqÿti elan etdilÿr; aüûla yenilmÿz qövvÿt verib, insan ruhunu istibdadûn kþlÿliyindÿn azad etdilÿr; cÿsarÿt vÿ örÿklÿ dedilÿr: Heyrÿtlÿnmÿ! Aülûnû iølÿt, o insanûn ruhunu yalanûn vÿ qorxunun ÿsarÿtindÿn, avamlûüûnû vÿ sadÿlþâùlöyönö nadanlûüûn ÷aøqûnlûüûndan azad edÿn ÿn qödrÿtli silahdûr. Mödrik qul þzönö ruhÿn azad hiss etdi. Sonra Sokrat dönyaya gÿldi. O, aülûn qabaüûna aüûl vÿ ÿxlaqla ÷ûxdû, möbahisÿ etdi, mödrikliyi sevdi. Aülûn göcönö alqûølayan filosof, “insan tÿkcÿ baødan ibarÿt deyil, onun örÿyi dÿ var!”, - dedi. Bÿs örÿk?! O ki, hödudsuz ehtiras vÿ øÿhvÿtlÿ doludur! Aüûllû danûøan yox, aüûllû davranan mödrikdir, mödrikliyi sevÿn insandûr. Yalnûz “tÿmiz örÿk” dþyönÿn bÿdÿnin östöndÿ duran baø mödrik, ÿxlaqlû vÿ lÿyaqÿtli davrana bilÿr. Bununla da Sokrat “tÿmiz örÿyin” - ÿxlaqûn atasû oldu. Øah baødûrsa, qanunlar örÿkdir. Örÿksiz bÿdÿnin östöndÿ azüûn baø, qanunsuz dþvlÿtin baøûnda möstÿbid durar. Buna gþrdÿ dÿ möstÿbidlÿr mödrikliyi sevÿn, ÿxlaqûn atasû Sokratû, “tÿmiz örÿyinÿ” gþrÿ, ÿxlaqsûzlûqda

taqsûrlû bilib, onu þlömÿ mÿhkum etdilÿr.

Yol ayrûcûnda Hakimiyyÿt tarix boyu hþkmdarlarû iki yol ayrûcûnda dayandûrûá: birinci yol - onlarû hÿyatda mÿnÿvi yöksÿliøÿ, rahatlûüa, tÿhlökÿsizliyÿ, øþhrÿtÿ, xalqû firavanlûüa vÿ ruhi ucalûüa, vÿfat etdikdÿn sonra øan-øÿrÿfÿ; ikinci yol isÿ saülûüûnda daimi qorxuya, bÿdxahlûüa, tÿhlökÿyÿ vÿ mÿnfurluüa, xalqû sÿfalÿt vÿ ruhi tÿnÿzzölÿ, þlÿndÿn sonra isÿ rösvay÷ûlûüa vÿ øÿrÿfsizliyÿ aparmûødûr. Tÿbiÿtinÿ xÿyanÿt edÿ bilmÿdiyi ö÷ön demokrat birinci, möstÿbid ikinci yolu se÷ir. Rÿvayÿt: Tÿbii fÿlakÿt nÿticÿsindÿ yaøayûø yerini tÿrk etmÿyÿ mÿcbur olan ÿqrÿb, dÿrin bir ÷ayla rastlaøûb hÿyÿcanlandû, qÿm dÿryasûna qÿrq oldu. Tûsbaüa ÿqrÿbi fÿlakÿtdÿn uzaqlaødûrûb, tÿhlökÿdÿn xilas etmÿk ö÷ön áåëèíÿ alûb, þzönö suya vurdu. ×ayûn ortasûnda ÿqrÿbin onun belindÿ nÿ isÿ xoøagÿlmÿz bir iø gþrmÿk istÿdiyini hiss edib soruødu: -Bu, nÿ sÿsdir ki, eøidirÿm? Bu, nÿ ÿmÿldir edirsÿn? ßqrÿb cavab verdi: -Neøtÿrimi ÷ayûn ortasûnda sÿnin bÿdÿninäÿ sûíàmaq istÿyirÿm. Tûsbaüa dedi: -Xeyir verÿ bilmirsÿn, he÷ olmasa qa÷ øÿrdÿn, Dostluq edÿ bilmirsÿn, gÿl sÿn olma bir döømÿn. ßqrÿb cavab verdi: -Doüru buyurursan, lakin nÿ edim, tÿbiÿtim belÿdir. Eøitmÿmisÿnmi deyiblÿr:

ßqrÿbin ÷almaüû deyil ÿdavÿt, Zatûndadûr onun belÿ bir adÿt. (“Kÿlilÿ vÿ Dimnÿ”, Bakû, Azÿrnÿør, 1962, sÿh. 309-310.) *** Möstÿbid tÿbiÿtinÿ uyüun olaraq, birinci nþvbÿdÿ dþvlÿtin qÿbul edib, yaøadûüû - yazûlmûø qanunlarû vÿ xalqûn tarixi ÿnÿnÿlÿrindÿn yaranmûø möqÿddÿs adÿtlÿri - yazûlmamûø qanunlarû tapdalayûr. ×önki, naüûllarda divin canû øöøÿdÿ olduüu kimi, hÿyatda da möstÿbidin canû istibdadda, ÿdalÿtsizlik vÿ qanunsuzluqdadûr. Qanun olan yerdÿ istibdad vÿ möstÿbid, istibdad vÿ möstÿbid olan yerdÿ qanun yoxdur. Buz odlu, od buzlu ola bilmÿdiyi kimi, möstÿbid haqq, haqq möstÿbid ola bilmÿz. Onlarûn hakimiyyÿtinin mÿhvÿ mÿhkumluüunun sirri dÿ burada, istibdadûn mahiyyÿtindÿ, möstÿbidin mÿnÿviyyatûnda gizlÿnir: “Ãanunun hakimiyyÿti olmayan yerdÿ, dþvlÿt quruluøu da yoxdur” (Aristotel, ÿsÿrlÿri, IV cild, Moskva, 1982, sÿh. 497) Qanunun hakimiyyÿtini mÿhv edÿn, ÿslindÿ dþvlÿtin quruluøunun ÿsaslarûnû daüûdûr. Möstÿbidin isÿ bunu dÿrk etmÿdÿn qanunlarû tapdalaya-tapdalaya, dþvlÿt quruluøunun ÿsaslarûnû daüûda-daüûda þç mÿnfur istibdadûnû mþhkÿmlÿtmÿk cÿhdi, onu istibdaäûnûn øÿrÿfsiz âÿ faciÿvi aqibÿtinÿ qovuødurur.

Qorxu Möstÿbidin tÿbiÿti vÿ tÿrbiyÿsi øÿrÿfli ÿmÿllÿrdÿn vÿ yöksÿk amallardan mÿhrum olduüu ö÷ön nÿyin bahasûna olursa olsun, qanunsuzluq vÿ ÿdalÿtsizlikdÿ, sÿrvÿt toplamaqda vÿ israf÷ûlûqda, doymaq bilmÿyÿn øÿhvÿt vÿ ehtirasûnû, döøkön ruhunu tÿmin etmÿkdÿ hamûnû þtöb ke÷mÿyÿ cÿhd edir. Bu baxûmdan o, diktatordan daha ÷ox vampirÿ yaxûndûr. Vampir insanlarûn qanûnû sourduqca mþhkÿmlÿndiyi kimi o da insanlara zölm edib, onlarû taqÿtdÿn saldûqca þzöndÿ yeni qövvÿ toplayûr, naqis ÿmÿllÿrinin øÿrÿfsiz nÿticÿlÿrindÿn qidalanûb göc alûr. “Respublika yaratmaqla bþyök øþhrÿt qazanmaq imkanûna malik olduqlarû halda, onlar istibdada möraciÿt edirlÿr; anlamûrlar ki, øÿxsi daxili tÿminatûn hesabûna hansû xeyirxah etibardan, hansû øþhrÿtdÿn, hansû øÿrÿfdÿn, hansû tÿhlökÿsizlikdÿn vÿ ruhi dinclikdÿn mÿhrum olur, bununla da þzlÿrini hansû øÿrÿfsizliyÿ, abûrsûzlûüa, þìöðëöê tÿhlökÿ vÿ hÿyacanlara mÿhkum edirlÿr” (Nikkolî Makiavelli, Se÷ilmiø ÿsÿrlÿri, Moskva, “Bÿdii ÿdÿbiyyat”, 1982, sÿh. 401). Belÿliklÿ, az vaxt ÿrzindÿ þzlÿrini øÿrÿfsizliyÿ, abûrsûzlûüa, tÿhlökÿ vÿ narahat÷ûlûqlara mÿhkum edÿn bu rÿzil hþkmdarlar xalq arasûnda mÿnfurluq möcÿssÿmÿsinÿ ÷evrilir, rÿzalÿt dolu ÿmÿllÿrindÿn tþrÿnÿn ömumxalq nifrÿtinin xofundan vöcudlarûna øöbhÿ vÿ qorxu hakim kÿsilir, insanlûq hisslÿrinin gþzönö qapayûrëàð. Qÿddarlûüûn vÿ zorakûlûüûn anasû olan øöbhÿ vÿ qorxu onu gþrönmÿmiø vÿhøiliklÿrin vÿ zorakûlûqlarûn

kþëÿsinÿ ÷evirir. Íaqisliklÿrlÿ dolu canûna hopmuø øöbhÿ vÿ qorxu göndÿn-gönÿ øiddÿt edir, xislÿtindÿki bötön qösurlar oyanûb, øahÿ qalxûr, qÿlbindÿki bir qorxu digÿrini ÿvÿz edir, bir øöbhÿ yenisini yaradûr, ÿmÿllÿri aülasûümaz mÿntiqsizliyÿ vÿ rÿzalÿtÿ can atûr. “O, hÿr øeydÿn øöbhÿlÿndiyi ö÷ön hÿr øeydÿn qorxur, hÿr øeydÿn qorxduüu ö÷ön hÿr øeyi mÿhv edir”. (Latûn kÿlamû) *** Platon Sirakuzun möstÿbidi Bþyök Dionisi ilÿ gþröøÿrkÿn Dionisi ondan soruøur: “Sÿncÿ hþkmdarûn vÿzifÿsi nÿdir?” Platon cavab verir: “Tÿÿbÿlÿrini yaxøû adam etmÿk”. ...Dionisi yenÿ soruøur: “Sÿncÿ möstÿbid olmaq cÿsurluq tÿlÿb etmir êè?” “Qÿtiyyÿn yox”, - äåéÿ Platon cavab verir: “Ìöstÿbid hÿyatda ÿn qorxaq adamdûr; o, dÿllÿyin ölgöcö qarøûsûnda da qorxudan tir-tir ÿsir ki, birdÿn boynunu kÿsÿr” (Dioqen Loertski, Mÿøhur filosoflarûn hÿyatû, elmi vÿ kÿlamlarû haqqûnda, Moskva 1986, sÿh. 414). Bþyök Dionisi þlÿndÿn sonra onu qardaøû ki÷ik Dionisè ÿvÿz edir. Dionisinèí dayûsû xalqûn ahu-nalÿsini nÿzÿrÿ alûb, Platona mÿktub yazûr ki, gÿlib ki÷ik Dionisiíèn sarayûnda bir möddÿt yaøasa ona tÿsir gþstÿrib òiraniyanûí çàäÿýàí ösul idarÿsilÿ ÿvÿz edilmÿsinÿ ömid var. Tiraniyaya sonsuz nifrÿt edÿn mödrik filosof tÿklifÿ laqeyèd mönasibÿt bÿslÿyÿ bilmir. Èstÿk, maraq vÿ humanizm hisslÿri ona göc gÿlèð âÿ ki÷ik Dionisi ilÿ gþröøöá ona mÿslÿhÿtlÿr vermÿk ö÷ön Sirakuza ýåäèð. Filosofun Sirakuza ayaq basdûüûnû eøidÿn ki÷ik Dionisè qorxuya döøör. Elÿ zÿnn edir ki, Platon onun þlkÿ-

sinÿ dþvlÿt ÷evriliøi etmÿk ö÷öí gÿliá. Qorxulu øöbhÿlÿrinÿ aydûnlûq gÿtirmÿk ö÷ön filosofla gþröømÿkdÿn belÿ ÷ÿkinir. Onu hÿbs etdiðib, qul alveri ilÿ mÿøüul olan bir tacirÿ verir vÿ dÿrhal þlkÿdÿn ÷ûxarûb, uzaq þlkÿlÿrin qul bazarlarûna satmaüa gþndÿrir. Hÿmin uzaq þlkÿdÿ qul bazarûnda bir nÿfÿr Platonu tanûyûr, onu alûb azadlûüa buraxûr. Hÿmin adamûn adû Annikerid idi... Elÿ buna gþrÿ dÿ Àííèêåðèäèí adû tarixdÿ øÿðÿôëè èíñàí êèìè qalûá. *** Fer øÿhÿrinin möstÿbidi Aleksandr øÿxsi firavanlûüûnû vÿ tÿhlökÿsiçliyini tÿmin etmÿk ö÷ön qorxudan hÿr hÿftÿ onlarla adam qÿtlÿ yetirdiyinÿ baxmayaraq, teatrda möstÿbidlÿrin þldörölmÿsi sÿhnÿlÿrinÿ tamaøa edÿrkÿn hþnkör-hþnkör aülayûr, nþvbÿti hÿftÿdÿ èñÿ qorxudan daha ÷ox adam edam etdirirdi. *** Qorxu möstÿbidin gþzönö vÿ aülûnû elÿ tutur ki, tþrÿtdiyi aülasûümaz cinayÿtlÿri, gþrönmÿmiø qÿddarlûqlarû hakimiyyÿtinin tÿhlökÿsizliyinÿ qayüû kimi qiymÿtlÿndirir, tÿhlökÿdÿn qurtulmaüûn ÿn mÿqbul vasitÿsini fayda vÿ mÿnfÿÿtinÿ ziyan gÿtirÿ bilÿcÿk hÿr øeyi mÿhv etmÿkdÿ gþrör, hÿr hansû insanû - anasûnû, atasûnû, þvladlarûnû, lazûm gÿlÿrsÿ bötön xalqûnû, insan nÿslini belÿ qûrmaqdan ÷ÿkinmir. Möstÿbidlÿrin ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ, xalq atasûnû, anasûnû, oülunu qÿtlÿ yetirÿn hþkmdarlardan daha ÷ox qorxur. Roma imperatoru - möstÿbid Kaliqula xalqû kötlÿvi øÿkildÿ bir anda mÿhv etmÿk imkanûnûn olmamasûnû

hakimiyyÿti ö÷ön bþyök tÿhlökÿ hesab etmiø, qorxu, narahat÷ûlûq vÿ tÿÿssöflÿ demiødir: “ßgÿr xalqûn bir baøû olsaydû, lazûm gÿldikdÿ, ÷ox rahatca onu bircÿ zÿrbÿ ilÿ kÿsib atmaq mömkön olardû”. Sÿmÿd Vurüun bu fikri Aüa Mÿhÿmmÿd Øah Qacarûn dili ilÿ daha sÿrrast vÿ poetik ifadÿ edèá: Bir boynu olsaydû bÿøÿriyyÿtin, Onu bir qûlûncla kÿsÿrdim yÿqin. Möstÿbidlÿr o qÿdÿr qorxaqdûrlar ki, tÿhlökÿli saydûqlarû hÿr hansû bir insan ö÷ön “ÿn etibarlû zindanû qÿbir, ÿn tÿsirli qam÷ûnû - qûlûnc” (“Kÿlilÿ vÿ Dimnÿ”, Bakû, Azÿrnÿør, 1962, sÿh. 114.) hesab eäiðlÿr. *** Kaliqula imperator Tiberiyanûn þlömöndÿn sonra sörgöndÿn qayûtmûø bir adamdan orada nÿ ilÿ mÿøüul olduüunu soruøur. Hÿmin øÿxs Kaliqula ilÿ sþhbÿtdÿn xÿtasûz þòöøìÿéèí qeyri-mömkönlöyönö nÿzÿrÿ alûb, ona yaltaqlûqla cavab verir: Daim Allaha dua edib, yalvarûrdûm ki, Tiberiya þlsön, siz imperator olasûnûz. Allah mÿnim dualarûmû eøitdi. Kaliqula bu cavabdan ciddi nÿticÿ ÷ûxararaq, qorxudan vahimÿlÿnir, sörgönÿ gþndÿrdiyi adamlara, onu qarüûmaq imkanû vermÿmÿk ö÷ön, onlarûn hamûsûnû tÿcili qÿtlÿ yetirmÿk haqqûnda ôÿðìàí verir. *** Möstÿbid ö÷ön hakimiyyÿtini itirmÿk hÿyatûnû itirmÿk qÿdÿr dÿhøÿtli vÿ qorxuncdur. ×önki, insan nÿsli-

nin döømÿni olan bu mödhiø varlûüûn tÿbiÿtinin, bötön rÿzil niyyÿtlÿrinin tÿminat÷ûsû mötlÿq hakimiyyÿtdir. O, øÿrÿfini artûrmaq haqqûnda döøönmör, istibdadûnû mþhkÿmlÿndirmÿklÿ var-dþvlÿtini, doymaq bilmÿyÿn øÿhvÿtini, döøgön ruhunu doyurmaq haqqûnda döøönör. Bu baxûmdan onun ehtirasû ÿn qatû narkomanû da geridÿ saxlayûr. *** Deyilÿnlÿrÿ gþrÿ, Sukarío Èndoneziyada þzönö þmörlök prezident elan etdikdÿn sonra, øÿhvÿtinin zirvÿsindÿ ikÿn dþvlÿt ÷evriliøindÿn sonra ayûlmûø, ayûlanda prezidentliyin ÿlindÿn ÷ûxmasûndan daha ÷ox ÿvvÿlki eyø-iørÿtdÿn mÿhrum olduüu ö÷ön ÿzab ÷ÿkmiødir.

Ènamsûzlûq Aristotelin fikrincÿ möstÿbid xalqa inanmûr, onu fiziki, iqtisadi, mÿnÿvi cÿhÿtdÿn sûxûødûrûb, taqÿtdÿn salûr, xalqûn fikrini þz ÿmÿllÿrinin mahiyyÿtindÿn uzaqlaødûrmaq ö÷ön þlkÿni uzunmöddÿtli möharibÿlÿrÿ cÿlb edir. Möharibÿ olmadûqda isÿ sui-qÿsd, terror vÿ ya dþvlÿt ÷evriliølÿrinÿ “cÿhdlÿr” tÿøkil edir, ÿvvÿlcÿdÿn hazûrladûüû “qara siyahû” ÿsasûnda tÿhlökÿli adamlarû gönahlandûrûb hÿbsxanalara atäûðûr. Xalqûn göndÿlik hÿyatûélà baülû daxili siyasÿt tam uüursuzluüa dö÷ar olduqda isÿ ke÷miøi gönahlandûrûb damüalayûr, xarici siyasÿtdÿki “qÿlÿbÿlÿrindÿn” vÿ “parlaq gÿlÿcÿkdÿn” dþnÿ-dþnÿ danûøûr. Möstÿbidi ÿn ÷ox tÿbliüat orqanlarûnûn vÿ göc strukturlarûnûn fÿaliyyÿti maraqlandûrûr. Onlarûn iøinÿ øÿx-

sÿn göndÿlik nÿzarÿt edir. Íÿticÿdÿ istÿyinÿ nail olur; birincilÿr - òÿéèíàòû xalqa hÿqiqÿti sþylÿmÿkäÿí èáàðÿò îëàí orqanlar gecÿ-göndöz heyrÿtamiz yalan vÿ iftiralar pöskörör, ikincilÿr - qanunun vÿ vÿtÿndaølarûn höquqlarûnûn keøiyindÿ durmaq ö÷ön yaradûlan strukturlar, qanunu vÿ vÿtÿndaølarûn höquqlarûnû pozur vÿ qanunsuzluqlara höquqi don geydirmÿk ö÷ön geniømiqyaslû iø aparûrlar. *** Þzönön tÿhlökÿsizliyini tÿmin etmÿk ö÷ön ÿhalidÿn bötön silahlarû yûüûr, möhafizÿ dÿstÿlÿrini göndÿn-gönÿ artûrûr vÿ göclÿndirir, xarici þlkÿlÿrdÿn muzdlu möhafizÿ÷ilÿr, keøik÷ilÿr vÿ cangödÿnlÿr dÿvÿt edir. Bötön bunlar ona azlûq edir, saray adamlarûndan baølamûø, sûravi vÿtÿndaølaradÿk, hamûda bir-birinÿ inamsûzlûq vÿ nifrÿt toxumu sÿpir, adamlarûn qrup halûnda birgÿ fÿaliyyÿt gþstÿrmÿsinÿ ÿngÿl tþrÿdir, xalqda qorxaqlûq, yaltaqlûq, satqûnlûq, mötilik tÿrbiyÿ edir. Bþhtan÷ûnû mökafatlandûrûr, haqlûnû cÿzalandûrûr. ßtrafûna fþvqÿladÿ itaÿtkar guruh toplayûr, onlarû birgÿ cinayÿtlÿri ilÿ sûx birlÿødirir. Þlkÿnin namuslu insanlarûéëà höquqi mönasibÿtdÿ mönaqiøÿlÿr zamanû hÿr iødÿ, hÿr yerdÿ, hÿr zaman onlar haqlû olurlar. Ona gþrÿ dÿ ki÷ik bir mÿmura haqq iødÿ qalib gÿlmÿk, bötþvlökdÿ onun arxasûnda duran rejimÿ qalib gÿlmÿk qÿdÿr ÷ÿtindir. *** Möstÿbid Periandr nÿinki meydanlarda a÷ûq, sÿrbÿst xalq yûüûncaqlarûnû, hÿtta dÿstÿ ilÿ yûüûøûb sþhbÿt etmÿ-

yi, birgÿ söfrÿ baøûna toplaømaüû vÿ bayram øÿnliklÿri ke÷irmÿyi belÿ qadaüan etmiødi. O, tÿbabÿtin möalicÿ metodlarûnûn ÿksinÿ olaraq, insan bÿdÿnindÿ vÿ cÿmiyyÿtdÿ yaxøû vÿ saülam nÿ varsa hamûsûnû ÷ûxarûb, mÿhv edir, ñaülamû xÿstÿ, xÿstÿni saülam adlandûrûr, þz xoøbÿxtliyini isÿ bÿdxahlûqda axtarûräû. Onun bÿdxahlûüûnûn isÿ hödudu yox èäè. El arasûnda adlû-sanlû, dþvlÿtli adamlarû ÷ox sayûqlûqla nÿzarÿtdÿ saxlayûräû. Onlarûn bir hissÿsini “dost” kimi hamûnûn gþzö qarøûsûnda mÿkr vÿ hiylÿ ilÿ baürûna basûb, qucaüûndaca canûnû alûr, tÿntÿnÿli dÿfnlÿrindÿ gþz yaølarû axûdaraq, tÿrifli nitqlÿr sþylÿyir, mÿzarlarûna ÿklillÿr qoyub, øÿrÿflÿrinÿ heykÿllÿr ucaldûräû. Digÿr qismini isÿ mÿharÿtlÿ tora salûb qaralayûr, xalqa, vÿtÿnÿ, dþvlÿtÿ, hÿtta demokratiyaya xÿyanÿtdÿ möhakimÿ etmÿklÿ xalqûn “etimadûnû” qazanmaüa ÷alûøûräû. *** Simasûnû xalqdan gizlÿtmÿk ö÷ön ùÿð ýöí ñàéñûçùåñàáñûç ìàñêàëàðûíäàí birini taxûräû. Allahsûz olduüu halda, þzönö Allah adamû kimi gþstÿrmÿk ö÷ön xösusi tÿdbirlÿr döøönöb, hÿyata ke÷irir, ìökafatlarû øÿõñÿí þçö, cÿzalarû èñÿ hakimlÿrin ÿli ilÿ veriräè. *** Íeronun fikrincÿ teatrûn perspektivi yoxdur. ×önki, istedadlû aktyorlar hakimiyyÿt ierarxèyasûnûn pillÿlÿrindÿ sörÿtlÿ yöksÿlir, istedadsûzlar isÿ teatrlara getmÿk zorunda qalûrlar. Bu sÿbÿbdÿn Íåðîí þzönö þldörÿrkÿn ucadan baüûrmûødû: Íecÿ bþyök aktyor mÿhv olur!

Èøýÿíúÿ éàðàäûúûëûüû “Hÿqiqi xeyir dözgön anlayûølardan vÿ xeyirxah istÿklÿrdÿn, hÿqiqi øÿr dözgön olmayan anlayûølardan vÿ bÿdxah istÿklÿrdÿn ibarÿtdir”. (Roma mödriki Eriktet) Möstÿbid onun ö÷ön øÿxsi fayda vermÿyÿn hÿr øeyÿ, iyrÿnc mÿqsÿdlÿri ö÷ön vasitÿ olmayan hÿr kÿsÿ nifrÿt etmÿklÿ kifayÿtlÿnmir, onlarû mÿhv etmÿyÿ ÷alûøûr. O, döømÿnlÿrinin þz ÿcÿli ilÿ rahat þlmÿsindÿn hiddÿtlÿnir, onlarûn iøgÿncÿli qÿtlindÿn xösusi zþvq alûr. Miøel Monten yazûr: “Ìöstÿbid bir qÿtldÿ ö÷ qÿddarlûq tþrÿdib ö÷ qat faydalanmaüa cÿhd gþstÿrir: birincisi, döømÿnlÿrini þldörÿrkÿn iøýÿncÿni mömkön qÿdÿr øiddÿtlÿndirmÿk; ikincisi, øiddÿtli iøgÿncÿ vÿ ÿzabûn möddÿtini artûrmaq; ö÷öncösö, bununla xalqa mþhkÿm “dÿrs verib”, onu iflic vÿziyyÿtindÿ saxlamaq”. Lakin iøgÿncÿ dþzölmÿzdirsÿ, onun möddÿti az olur, ÿzab uzun möddÿtlidirsÿ möstÿbid onu kifayÿt qÿdÿr øiddÿtli vÿ aüûr hesab etmir. Íÿticÿdÿ onun fikrincÿ xalqa gþstÿrilÿn “ibrÿt dÿrsi” lazûmi sÿmÿrÿni vermir. Bu sÿbÿbdÿn o, daha da hiddÿtlÿnir, qana, qÿddarlûüa daha ÷ox hÿris olur, iøgÿncÿlÿrin forma vÿ metodlarûnû tez-tez dÿyiøir, nÿticÿdÿ þlkÿdÿ qanun vÿ elmi yaradûcûlûqdan daha ÷ox tÿqib, qisas vÿ iøýÿncÿ “yaradûcûlûüû” inkiøaf tapûr. Bu iyrÿnc “yaradûcûlûüûn” inkiøaf edib, tÿkmillÿømÿsinÿ vÿ icrasûna möstÿbidlÿr øÿxsÿn þzlÿri rÿhbÿrlik vÿ nÿzarÿt edirlÿr.

Èntibah dþvröndÿ elmin, maarifin, mÿdÿniyyÿtin, incÿsÿnÿtin, dönyagþröøönöí inkiøafû ilÿ ÿlaqÿdar insanlarda yaranmûø yeni ÿxlaqi prinsiplÿrin - ÿdalÿt, azadlûq, bÿrabÿrlik prinsiplÿrinin bÿrpasû uürunda möbarizÿnin yöksÿliøinÿ vÿ coøqunluüuna mövafiq olaraq, bu duyüularûn boüulmasû ö÷ön cÿza tÿdbirlÿri dÿ tÿkmillÿødirilèðäè. Øÿrq hþkmdarlarûndan biri, bir qûlûnc zÿrbÿsilÿ insanû boüazûna kimi øaqqalayûb, eyni zamanda bir insanûn iki hissÿsinin necÿ dÿhøÿtli ÿzabla ÷ûrpûnûb can vermÿsindÿn ikiqat zþvq alûrmûø. Dar aüacûndan asmaq, zÿhÿr i÷dirmÿk, ÷armûxa ÷ÿkdirmÿk, boyun vurdurmaq, tonqalda yandûrmaq - sadalamaqla qurtarmayan cÿza nþvlÿri möstÿbidlÿrin ayrûayrû dþvrlÿrdÿki iøgÿncÿ “yaradûcûlûüûnûn” mÿhsulëarûdûr.

Yalnûz kötlÿ Aristotel “Siyasÿt” ÿsÿrindÿ yazûr ki, gÿnc möstÿbid Frasibul mÿslÿhÿt almaq ö÷ön tÿcröbÿli möstÿbid Periandrûn yanûna qasid gþndÿrir. Periandr el÷inin gÿtirdiyi mÿktubu oxuyandan sonra, bir kÿlmÿ danûømadan taxûl zÿmisinÿ gÿlir. Ömumi sÿviyyÿdÿn azca yuxarû qalxmûø bötön sönböllÿrin baøûnû kÿsdirir, onlarûn hamûsûnû ömumi ÿkinin boyu ilÿ bÿrabÿrlÿødirir. Zÿmidÿ ömumi taxûl sahÿsindÿn baøqa bircÿ sönböl belÿ íÿçÿðÿ ÷àðïìûð. Qasid he÷ bir øey anlamadan geri qayûdûr vÿ gþrdöklÿrini tÿfÿrröatû ilÿ Frasibula danûøûr. O, baøa döøör ki, Periandr hakimiyyÿtini mþhkÿmlÿtmÿk, cÿmiyyÿtdÿ mötlÿq hakim - möstÿbid olmaq öcön þlkÿdÿ göclö,

gþrkÿmli, nöfuzlu, lÿyaqÿtli, kötlÿdÿn yöksÿkdÿ durub gþzÿ gþrönÿn adamlarûn -dost vÿ ya döømÿn olmasûndan asûlû olmayaraq - hamûsûnûn baøûnû hÿddini aømûø sönböllÿrin baøû êèìè kÿsib atmaq lazûmdûr. Tarlada sönböllÿr yox, geniø taxûl zÿmisi gþröndöyö kimi, cÿmiyyÿtdÿ dÿ øÿxsiyyÿtlÿr, insanlar yox, yalnûz kötlÿ nÿzÿrÿ ÷arpmalûdûr. *** Fÿrdlÿrdÿn vÿ fÿrdi xösusiyyÿtlÿrdÿn ibarÿt hÿr hansû cÿmiyyÿti vÿ ya xalqû tam itaÿtdÿ saxlamaq ö÷ön fÿrdlÿrin, istedad vÿ qabiliyyÿtini nÿzÿrÿ almadan ùàìûñûíû bir qÿlibdÿn ke÷irib eynilÿødirmÿk, hþkmdarûn qÿlibinÿ sûümayanlarû dÿrhal mÿhv etmÿk lazûmdûr. Belÿliklÿ, yekdil, eyni fikirli, eyni döøöncÿli, eyni xislÿtli insan birliyi, itaÿtkar kötlÿ cÿmiyyÿti, yalnûz bir nÿfÿr ÿvÿzedilmÿz liderin, xalqûn mödrik rÿhbÿrinin vÿ atasûnûn iradÿsilÿ idarÿ olunan dþvlÿt quruluøu - istibdad ösul-idarÿsi yaradûlmalûdûr. Belÿ olduqda, azad cÿmiyyÿtlÿrdÿn fÿrqli olaraq dÿyiøikliyin, inkiøafûn vÿ tÿrÿqqinin yeganÿ går÷ÿk yolu olan tÿbii se÷mÿni fÿrdi se÷mÿ ÿvÿz edir. Cÿmiyyÿt tÿbii dönyÿvi qanunlarla yox, möstÿbidin iradÿsilÿ idarÿ olunur. Belÿliklÿ, tÿkamölön tÿmÿl prinsipi pozulur, göclölÿr mÿhv edilir, zÿiflÿrÿ yaøamaq höququ verilir. Mirzÿ ßlÿkbÿr Sabirin tÿbirincÿ desÿk, “÷ÿrxi-fÿlÿk tÿrsinÿ dþvran etmÿyÿ baølayûr”. *** Adolf Hitler hakimiyyÿti zor vÿ hiylÿ ilÿ zÿbt etdikdÿn sonra ilk nþvbÿdÿ Periandrûn mÿslÿhÿtini hÿyata

ke÷irdi. Hakimiyyÿt uürunda möbarizÿdÿ bþyök xidmÿtlÿri olan tanûnmûø, kötlÿdÿn bir vÿ ya bir ne÷ÿ baø yuxarû qalxmûø, ÿn yaxûn “dostlarûnû” vÿ göclö silahdaølarûnû - Rem vÿ Øtrasser baøda olmaqla yöz on altû nÿfÿr partiya yoldaølarûnû xÿyanÿtkarlûqda taqsûrlandûrûb bir gecÿdÿ qÿtlÿ yetirdi. Belÿliklÿ, o, bir tÿrÿfdÿn hakimiyyÿtdÿ möhöm vÿzifÿlÿrÿ iddia etmÿyÿ haqqû olan bötön “dostlarûndan” vÿ baøû lazûm olduüundan yuxarû qalxûb äespotun qÿlibinÿ sûümayanlardan azad oldu, digÿr tÿrÿfdÿn bu fikirdÿ olanlara vÿ onun hakimiyyÿtindÿn daha ÷ox fayda umanlara mökÿmmÿl dÿrs verdi. Tezliklÿ eyni fikirli, eyni döøöncÿli, eyni xislÿtli insan birliyi yarandû vÿ bu kötlÿ bir ne÷ÿ il geniø taxûl zÿmisi kimi dalüalanûb, ucadan ãûøãûðäû: Yaøasûn bir Förer, bir partiya, bir dþvlÿt!

ßndazÿ Möstÿbid þz mÿqsÿdlÿrini a÷ûq elan etmÿkdÿn qorxduüu ö÷ön iblis cildinÿ girib, mÿkrli ÿmÿllÿrini daha bþyök ehtirasla dÿrinliklÿrdÿ vÿ geniø miqyasda hÿyata ke÷irmÿyÿ tÿlÿsir. Onun döømÿnlÿrinin sayû hÿr gön artûb ÷oxalûr vÿ nÿhayÿt, kötlÿvi øÿkil alûr. Onlarûn hamûsûnû øÿxsi nÿzarÿtdÿ saxlayûb, vaxtûnda mÿhv etmÿk, ÿmlakûna yiyÿlÿnmÿk ehtimalû vÿ imkanû mÿhdudlaødûüû ö÷ön qÿzÿbi tÿbii fÿlakÿt sÿviyyÿsinÿ yöksÿlir, ÿndazÿ itir, bû÷aq sömöyÿ dayanûr, xalqû kötlÿvi öìèäñèçëèê, ãåéðè-èðàäèëèê böröyör.

*** Qasûrüa zamanû adamlar hÿyatlarûnû xilas etmÿk ö÷ön ÿmlaklarûnû, yeri gÿlÿndÿ hÿtta þzlÿrini gÿmidÿn atmaüa mÿcbur olduqlarû kimi, möstÿbidin coøüun qÿzÿbi dÿ adamlarû kþnöllö olaraq mal-mölkönö ona vermÿk, þlkÿdÿn qa÷maq vÿ digÿr qeyri-iradi hÿrÿkÿtlÿr etmÿk mÿcburiyyÿti qarøûsûnda qoyur. Kötlÿvi qeyriiradilik þlkÿdÿ tam qanunsuzluq, cÿmiyyÿtdÿ vahimÿ vÿ xaos yaradûr, möstÿbidin mÿnfur ÿmÿllÿrinin asanlûqla hÿyata ke÷mÿsinÿ, daha da varlanmasûna kþmÿk edir. Belÿ øÿraitdÿ Kaliqula þldörtdöyö bir nÿfÿrin varidatûna sahib olanda, mÿblÿüin onun hesablaäûüûídan az olduüunu gþröb tÿÿssöflÿ ÷ûüûrmûødû: Bu adam hÿlÿ xeyli vaxt yaøaya bilÿrmiø! *** Mÿøhur filosof Ëóòñèé Àííåé Seneka tÿrbiyÿ etdiyi Íeronun tÿbii fÿlakÿtÿ ÷evrilmÿsini hiss edib, tÿhlökÿdÿn uzaqlaømaq mÿqsÿdilÿ elmi iølÿ mÿøüul olmasûnû bÿhanÿ edÿrÿk saraydan gedir. O, bu ÿndazÿdÿn ÷ûxmûø qasûrüadan xilas olmaq ö÷ön topladûüû var-dþvlÿtinin bir hissÿsini kþnöllö olaraq Íerona baüûølayûr. Lakin Íeron kimi mödhiø bir varlûqdan asanlûqla xilas olmaq qeyri-mömkön idi. Bir möddÿt ke÷ÿndÿn sonra o, hiylÿ quraraq, möÿllimini gönahlandûrûr vÿ onu intihara mÿcbur edir. Belÿliklÿ, Senekanûn bötön malmölkönÿ tam sahib olur. Seneka kimi mÿøhur bir ÿxlaq÷û filosofun Íeronu tÿrbiyÿ edÿ bilmÿmÿsi bþyök tÿÿccöb doüurur. Hÿtta cÿmiyyÿtdÿ tÿrbiyÿnin rolunu øöbhÿ altûna alûr. Òarix÷i Kassiy Dio áó mÿsÿlÿyÿ belÿ àéäûíëûã

ýÿòèðèð: “Seneka ÿsÿrlÿrindÿki yöksÿk ÿxlaqi-fÿlsÿfi gþröølÿrindÿn ÷ox uzaq, yazdûüû ÿxlaqi qaydalarla comÿrd rolunu oynayan bir aktyor idi. O, nÿsihÿtlÿrindÿ istibdadû möhakimÿ etmiø, hÿyatda isÿ möstÿbidin yöksÿlmÿsinÿ kþmÿklik gþstÿrmiødi; saray hÿrislÿrinÿ gölmöø, þzö isÿ saraydan ÷ûxmamûødû; yaltaqlûüa höcum etmiø, hÿyatda isÿ yaltaq ÷ûxûølarûn ustadû olmuøduð; sadÿ vÿ namuslu yaøamaüû tÿqdir etmiø, þzö isÿ zÿmanÿsinin ÿn varlû, dþvlÿtli adamlarûndan biri olmuødur; baøqalarûna mÿnÿvi tÿmizlik þyrÿtdiyi halda, þçö möasirlÿrinin he÷ birindÿn tÿmiz olmamûødûr. Onun ÿzÿmÿtli, mþhtÿøÿm villalarû vÿ baülarû ÿsÿrlÿrindÿki sadÿ hÿyat tÿrzinÿ uyüun gÿlmÿmiødir”. O, qûsa dþvr ÿrzindÿ namÿlum yollarla hödudsuz sÿrvÿt ÿldÿ etmiødir. He÷ øöbhÿsiz xalqûn sörÿtlÿ möflislÿødiyi øÿraitdÿ sarayda-dþvlÿt orqanûnda iølÿmÿklÿ az vaxt ÿrzindÿ sörÿtlÿ toplanan sÿrvÿtdÿ qanunsuzluq, haqsûzlûq, zor vÿ qan vardû. Gþrönör Íerona möÿllimi vÿ tÿrbiyÿ÷isi Senekanûn hÿyatdakû aktyorluüu, tÿlimindÿki yöksÿk ideallardan daha ÷ox tÿsir baüûølamûødûr. Bu ÷ox tÿbiidir, ÷önki, øöuru obyektiv ger÷ÿklik tÿyin edir. Senekanûn ÿsÿrlÿrindÿki saf, ÿxlaqi, fÿlsÿfi ideyalar ona tarixdÿ möqÿddÿslik vÿ ÿbÿdilik, yaøayûø vÿ fÿaliyyÿt tÿrzindÿki naqislik vÿ natÿmizliklÿr isÿ ona vardþvlÿt vÿ þlöm gÿtirdi. *** Antik dönyanûn gþrkÿmli filosofu Epikör isÿ Senekadan ÷ox-÷ox ÿvvÿl dostlarûndan birinÿ yazûr: “Âÿziyyÿtim pis deyil, yemÿyÿ qara ÷þrÿyim, i÷mÿyÿ

suyum var. Xahiø edirÿm mÿnÿ bir az pendir gþndÿrÿsiniz, kþnlömdÿn tÿntÿnÿli söfrÿ a÷maq ke÷ÿ bilÿr”. *** Haqsûzlûüûn vÿ qanunsuzluüun da bir þl÷ösö, ÿndazÿsi var. ßndazÿ itib-batanda faciÿ özÿ ÷ûxûr. Íeronun, Senekanûn, Epikörön - hÿr ö÷önön faciÿsi qanunsuzluüun vÿ ÿndazÿsizliyin möcÿssÿmÿsi olan istibdadûn faciÿsidir. Qanun olmayan yerdÿ hþkmdar möstÿbidÿ, ÿxlaq filosofu mal-dþvlÿt vÿ sÿrvÿt hÿrisinÿ, alim isÿ dilÿn÷iyÿ ÷evrilir. *** Xalq ö÷ön ÿn bþyök bÿdbÿxtlik vÿ mösibÿt onu ÷þrÿklÿ imtahana ÷ÿkmÿkdir. Ehtiyac insanûn tÿbiÿtini dÿyiøèr, insaf vÿ mörvÿtini ÿlindÿn alûr, aüûl, qövvÿt vÿ iradÿsini zÿiflÿdèr, øÿr vÿ fÿsad mÿnbÿyinÿ ÷evirèr. Mÿmurlarûn maddi ehtiyacû daha dÿhøÿtlidir. Onlar aldûqlarû ÿmÿk haqqûnûn azlûüûndan xÿlvÿtdÿ gileylÿnèr, özdÿ yuxarûlara yaltaqlanûr, ehtiyaclarûnûn ÷atûømayan hissÿsini onsuzda ac-yalavac yaøayan xalqûn äÿðèñèíäÿí ÷ûxarûrëàð. Bu yerdÿ øair Famil Mehdinin alim Famil Mehdiyÿ bþyök kÿdÿr vÿ örÿk aürûsû ilÿ pû÷ûldadûüû bir misra yada döøör: Dilÿn, professor, utanma, dilÿn!

*** Qÿdim dþvrön ÿvÿzedilmÿz qanun yaradûcûsû vÿ demokratû Solon möstÿbid Pisistrat Afinada hakimiyyÿti ÿlÿ ke÷irÿndÿn sonra vÿtÿnini tÿrk edib qörbÿtdÿ yaøayûr. Dönyanûn bir ÷ox hþkmdarlarû bu bþyök insanû saraylarûna, yöksÿk vÿzifÿlÿrÿ dÿvÿt edirlÿr. Pisistrat da onu Vÿtÿninÿ yaøamaüa dÿvÿt edir. Èstibdadûn hamû ö÷ön faciÿli nÿticÿlÿrini irÿlicÿdÿn gþrÿn mödrik alim, qanun yaradûcûlûüûnûn ustadû Solon mÿktublarûnûn birindÿ yazûr ki, mÿnim ö÷ön Vÿtÿn o þlkÿdir, yaøamaq ö÷ön ÿziz o yerdir ki, orada qanunlar vÿ onlarûn icrasû hamû ö÷ön bÿrabÿrdir, hamû ö÷ön ÿdalÿtlidir. Qanun vÿ ÿdalÿt olmayan yerdÿ vÿtÿn dÿ yoxdur.

Epiloq Möstÿbidlÿrin hþkmönÿ ÿsasÿn Sokratûn “tÿmiz örÿyi” zÿhÿrlÿndi vÿ ÿbÿdi dayandû. Î, þlömö ilÿ tÿmiz örÿklÿrÿ þlmÿzlik verdi. Ellinlÿrin tÿmiz örÿkli, mödrik baølarû tÿbiÿtin, cÿmiyyÿtin vÿ tÿfÿkkörön qanunlarûnûn þyrÿnilmÿsindÿ heyrÿtamiz uüurlar qazandûlar. Dönya xalqlarû dþvlÿt qurmaqda “ÿdalÿtli” vÿ “ÿdalÿtsiz” øaù anlayûølarûndan irÿli gedÿ bilmÿdiklÿri dþvrdÿ qÿdim yunanlar dþvlÿt quruculuüunu elmin predmetinÿ ÷evirib, þlkÿdÿ xalq hakimiyyÿti, demokratik dþvlÿt ösul-idarÿsi yaratdûlar; eramûzdan beø yöz il ÿvvÿl - tarixin söbh ÷aüûnda Afinada savadsûzlûüû tam lÿüv etmÿyÿ nail oldular. Antik dönyada qanunlarûn idarÿ etdiyi demokratik xalq hakimiyyÿtindÿ dþvlÿt vÿ elmlÿ yanaøû insanlarûn

tÿfÿkkörö, dönyagþröøö, mÿdÿniyyÿti misli gþrönmÿmiø zirvÿyÿ qalxdû; yeni humanist ÿxlaq tÿøÿkköl tapdû; onlar Olimpiya oyunlarûnda øöcaÿt vÿ igidlik nömunÿsi gþstÿrir, teatr tamaøalarûnda vÿ hÿyatda “xeyri” alqûølayûb, “øÿri” lÿnÿtlÿyirdilÿr; azadlûq vÿ gþzÿllikdÿn insan xoøbÿxtliyindÿn zþvq alûr, yöksÿk mÿnÿvi amallardan qidalanûrdûlar. Íÿ vaxt ki, “tÿmiz örÿk”lÿr ÷irkaba bulaødû, cÿmiyyÿti qanunlar yox, ayrû-ayrû adamlarûn - möstÿbidlÿrin iradÿlÿri idarÿ etmÿyÿ baøladû, xalq hakimiyyÿtin ÿsarÿtinÿ döødö, elmin estafetinin mÿøÿli þtörölmÿmiø qaldû vÿ sþndö; nadanlûq vÿ haqsûzlûq at belinÿ suvar oldu, øöcaÿt, igidlik yarûølarû saraylarda xÿbÿr÷ilik vÿ yaltaqlûq savaøûna ÷evrildi; ìöstÿbid demokratû, istibdad demokratiyanû östÿlÿdi. Azadlûq vÿ gþzÿllikdÿn, insan xoøbÿxtliyindÿn fÿrÿhlÿnÿn, yöksÿk mÿnÿvi amallardan qidalanan demokratik antik dönyanûn þvladlarû istibdad dþvröndÿ teatr sÿhnÿlÿrindÿn öz dþndÿrib, qladiator dþyöølÿrinin arenalarûna öz tutdular; zölm, haqsûzlûq, eybÿcÿrlik vÿ bÿdxahlûqdan zþvq almaüa, øÿrÿfsizlikdÿn qidalanmaüa baøladûlar; qladiator dþyöølÿrindÿ þlmÿkdÿ olan insanlarûn þlöm qabaüû ÿzablarûndan hÿzz aldûlar; “øÿri” alqûølayûb “xeyèri” lÿnÿtlÿdilÿr. Qoca tarix buna - möstÿbidin humanizmÿ, “tÿmiz örÿk”lÿrÿ qarøû kötlÿvi cinayÿtkarlûüûna dþzmÿdi, antik dönyanû þz istibdadûnûn xarabalûqlarûnda rösvay÷ûlûqla dÿfn etdi vÿ yeni erasûna qÿdÿm qoydu. *** Mÿn bunlarû yazmazdûm, ÿgÿr tarixin Sokratû, onun “tÿmiz örÿyi”ni unutmaq qorxusu olmasaydû.

Mÿn bunlarû dilÿ gÿtirmÿzdim ÿgÿr hakimiyyÿtÿ gÿlmÿk arzusu örÿyindÿ qalûb, tarixÿ döøÿ bilmÿyÿn möstÿbid tÿbiÿtli insanlarûn bu gön dÿ ÿtrafimizda dolaødûüûnû hiss etmÿsÿydim.

100

ßäàëÿò ùàããûíäà -ÛPlaton “Dþvlÿt” ÿsÿrindÿ Sokratla Farsimaxûn dialoqunda ÿdalÿt anlayûøûnûíûí geniø tÿùlilèíè âåðèð. Farsimax deyir ki, göc vÿ ùakimiyyÿt kimin ÿlindÿdirsÿ ÿdalÿt dÿ ona xidmÿt edir. Demÿli, göc vÿ ùakimiyyÿt dþvlÿtin ÿlindÿ olduüu ö÷ön ÿdalÿt dþvlÿt ö÷ön - göclölÿr ö÷un faydalû olan anlayûødûr. Dþvlÿt þz xeyrinÿ ãÿáóë etdiyi qanunlarû tÿbÿÿlÿri ö÷ön ÿdalÿtli elan edir, onu pozanlarû ÿdalÿt vÿ qanun adûndan cÿzalandûrûr. Belÿliklÿ, ùakimiyyÿt ÿdalÿtdÿn faydalanûr. Sokrat isÿ cavabûnda sþylÿyir ki, mÿn dÿ sÿn deyÿni tÿsdiq edirÿm: “ßdalÿt faydalûdûr”, åéíè çàìàíäà ÿlavÿ edirÿm ki, ÿdalÿt “göclölÿr ö÷ön” faydalû deyildir. Hakimiyyÿtÿ itaÿt etmÿk ÿdalÿtdirsÿ, ùakimiyyÿtin sÿùv qanunlar qÿbul edÿ bilmÿsi dÿ ùÿqiqÿtdir. Tÿÿbÿlÿr isÿ sÿùv vÿ ya dözgön olmasûndan asûlû olmayaraq, bötön qanunlarû icra etmÿlidirlÿr. Bu ÿdalÿtdirsÿ, onda dözgön qanunlarûn dþvlÿtÿ xeyir, sÿùv qanunlarûn ziyan gÿtirmÿsi dÿ ÿdalÿtdir. Belÿliklÿ, ÿdalÿt göclöyÿ fayda ÿvÿzinÿ ziyan verir. ßdalÿt ÿdalÿtsiz qövvÿyÿ xidmÿt etmÿk xassÿsinÿ malik deyil. Hÿr bir sÿnÿt tÿyinatû özrÿ tÿtbiq olunduüu saùÿdÿ ùakimiyyÿt vÿ qövvÿdir. Hÿkim göclö, saülam adama yox, zÿif, xÿstÿ adama möalicÿ tÿyin etmÿlidir. Zira, zÿiflik qösurdur, ùÿr ùansû sÿnÿt qösurlarû aradan qaldûrmaq zÿrurÿtindÿn yaranûá. Sÿnÿt göclö ö÷ön yox,

101

zÿif ö÷ön, ùÿkim saülam ö÷ön yox, xÿstÿ ö÷ön faydalûdûr. Þlkÿ o çàìàí daüûlûr, millÿt, xalq o çàìàí mÿùv olur ki, mÿmur tÿyinatlarda tÿÿbÿlÿr ö÷ön yox, þzönÿ; ùÿkim möalicÿdÿ xÿstÿlÿrÿ yox, þzönÿ; ùakim ùþkmdÿ ÿdalÿtÿ yox, þzönÿ; senat dekretlÿrdÿ qanuna yox, þzönÿ; ordu mödafiÿdÿ vÿtÿnÿ yox, þzönÿ; ùþkmdar dþvlÿti idarÿ etmÿkdÿ xalqa yox, þzönÿ fayda axtarûr. ßdalÿt qövvÿdir, onun göcö göcsözlÿrÿ xidmÿt etmÿyindÿ, faydasû qösurlarû aradan qaldûrmaüûnadûr. Demokratik Romanûn bþyöklöyö, onun qanunlarûnûn ÿdalÿtliliyinÿ vÿ icrasûnûn aliliyinÿ sþykÿnirdi. Íÿ vaxt ki, dþvlÿt quruluøu dÿyiøäè, demokratik rejim istibdadûn vÿ möstÿbidlÿrin ÿlinÿ ke÷di, Romada ùÿr øey - mÿmurlarûn tÿyinatû, ùakimlÿrin ùþkmlÿri, senatûn dekretlÿri, möstÿbidlÿrin sÿrÿncamlarû vÿ s. satûlûb alûnmaüa baølandû, íÿ vaxt ki, Romanû mödrik qanunlar yox, ùþmdarlarûn øÿxsi iradÿlÿri idarÿ etmÿyÿ baøladû, Romanûn bþyöklöyö, øþùrÿti vÿ azadlûüû buna dþzmÿdi, Roma daxildÿn sarsûldû vÿ söqut etdi. Xalq dþvlÿt ö÷ön deyil, dþvlÿt xalq ö÷öndör. -ÛÛ-

Prit÷a Deyilÿnÿ gþrÿ, bir þlkÿdÿ baø vÿzir ùþêìäàðûí ona etibarûndan sui-istifadÿ edÿrÿk, ùÿddini aøûb bötön vÿzifÿlÿrÿ þz qoùumlarûnû yerlÿødirir. Belÿliklÿ, dþvlÿtin idarÿ olunmasû bir tayfanûn ÿlinÿ ke÷ir. Èø o yerÿ ÷atûr ki, ùþêìäàðûí baübanû da ùÿmin tayfadan tÿyin olunur. Bir gön øaù baüû gÿzir âÿ baübanûn

102

yetiødirdiyi yeni meyvÿëÿðdÿn dadmaq istÿyir. Tÿrslikdÿn aüacdakû meyvÿlÿr ÿl÷atmaz yerdÿ olduüu ö÷ön, baüban nÿrdivan ö÷öí yöyörmÿk istÿyÿndÿ øaù tÿkid edir: “Àyaüûnû qoy ÷iynimÿ, qalx almanû dÿr”. Baüban bir o tÿrÿfÿ, bir bu tÿrÿfÿ baxûr âÿ øaùûn sþylÿdiyi qaydada meyvÿni dÿrib ona verir. Øaù meyvÿnin dadûndan ÷ox razû qaldûüû ö÷ön bu mönasibÿtlÿ baübandan nÿ xaùiøi varsa, sþylÿmÿsini ÿmr edir. Øaùûn boynuna minib alma dÿrmÿsinin yaxøû ÿlamÿt olmadûüûnû dÿrk edÿn mödrik vÿ uzaqgþrÿn baüban xoflanûr vÿ elÿ oradaca ondan xaùiø edir ki, ona baø vÿzirin tayfasûndan olmamasû ùaqda sÿnÿd versin. Øaù bunu zarafat zÿnn edib, baübana þz imzasû vÿ mþùörö ilÿ tÿsdiqlÿnmiø belÿ bir sÿnÿd verir. Bir möddÿt ke÷ir, øaùlûüûn bötön pillÿrindÿ dþvlÿti idarÿ edÿn baø vÿzirin fÿrsiz qoùumlarûnûn ÿdalÿtsizliyindÿn, zölmöndÿn narazûlûq artûr. Øaùûn baø vÿzirlÿ mönasibÿti kÿskinlÿøir vÿ onu dara ÷ÿkäèðir. Qÿzÿblÿnÿn øaù baø vÿzirin nÿslinin kÿsilmÿsi ùaqqûnda fÿrman verir. Þldörölÿn þldörölör, zindana atûlan zindana atûlûr, qa÷an qa÷ûr. Son mÿqamda nþvbÿ baübana ÷atûr. Baübanûn xaùiøilÿ o, øaùûn ùözuróna aparûlûr. Øaù þz imzasû vÿ mþùörö ilÿ tÿsdiqlÿnmûø sÿnÿdi gþrÿndÿ baübanûn uzaqgþrÿnliyi qarøûsûnda ÿl saxlayûr vÿ onu ÿùv edir. Bir inci saflûüû varsa da suda, Artûq i÷ilÿndÿ dÿrd verir o da. (Íizami Gÿncÿvi) Ona gþrÿ dÿ mödriklÿr deéiálÿr: ùÿr øey ùÿddini aøanda þzönÿ qarøû ÷evrilir. Kim olmasûndan asûlû olmayaraq, ùÿr adamûn qabiliyyÿtinÿ uyüun yerdÿ otur-

103

masû ùÿm onun þzö, ùÿm cÿmiyyÿt, ùÿm dÿ dþvlÿt ö÷ön daùa faydalûdûr. Hÿr øeyin göcö ÿndazÿdÿdir, ÷önki, ÿndazÿ ùÿmin göcön varlûq formasûdûr. ßndazÿyÿ sûüan kÿmiyyÿt yeni xassÿ vÿ keyfiyyÿt kÿsb edir, kÿmiyyÿt dÿyiøikliklÿri keyfiyyÿt dÿyiøikliklÿrinÿ ÷evrilir. Qanun, yeri gÿlÿndÿ, ÿndazÿ insafûn, insaf isÿ ÿdalÿtin sinonimi kimi iølÿdilir. ßdalÿt isÿ saülam orqanizm kimidir, onun göcö vÿ gþzÿlliyi bötön orqanlarûn möòÿnasibliyindÿdir. ßgÿr baø belÿ ùÿddini aøûb bþyösÿ, baø vÿzirin baøû kimi bÿdÿnÿ aüûrlûq edÿcÿk. -ÛÛÛGþrkÿmli fateù ×ingiz xandan soruøurlar: dönyanû necÿ fÿtù etmisiniz?! Cavab verir: göclö dþvlÿtin guclu ordusu ilÿ. Soruøurlar: qödrÿtli dþvlÿti vÿ göclö ordunu necÿ yaratdûnûz?” Cavab verir: mþùkÿm intizamla. Mþùkÿm intizama necÿ nail oldunuz? Cavab verir: ÿdalÿtin kþmÿyilÿ. Bÿs, ÿdalÿti necÿ ÿldÿ etdiniz? Cavab verir: kimliyindÿn - doüma vÿ yad adam olmasûndan asûlû olmayaraq, ùÿr kÿsi qabiliyyÿtinÿ uyüun yerdÿ oturtmaqla. *** On nÿfÿrÿ baø÷ûlûq etmÿk qabiliyyÿtinÿ malik olan insana yöz nÿfÿrÿ rÿùbÿrlik etmÿyi tapøûrmaq olmaz. ×önki bu vÿzifÿ onun qabiliyyÿt ùÿddindÿn on dÿfÿ artûqdûr. Bi÷arÿ bötön gönö sÿdaqÿtlÿ ÷alûøsa da, iøini baøa ÷atdûra bilmÿz. Ona gþrÿ ki, þz-þzönÿ nÿ iøin ùÿcmi on dÿfÿ azalacaq, nÿ gön on dÿfÿ uzanacaq, nÿ dÿ o binÿvanûn qabiliyyÿti on dÿfÿ artacaq. O, iøi þz qabiliy-

104

yÿtinÿ mövafiq ùÿcmdÿ icra etmÿyÿ mÿùkumdur. *** ßgÿr ×ingiz xan on nÿfÿrÿ rÿùbÿrlik etmÿk qabiliyyÿtindÿ îëàí dþyöø÷önö yözbaøû, yöz nÿfÿrÿ rÿùbÿrlik etmÿk qabiliyyÿtinÿ malik dþyöø÷önö minbaøû tÿyin etsÿydi, onun ordusunun göcö on dÿfÿ azalacaq vÿ ordu ilk dþyöødÿcÿ darmadaüûn olacaqdû. ×önki parlaq iradÿ saùibi ×ingiz xan yaxøû baøa döøördö ki, ùakimiyyÿtin göcö keyfiyyÿtsiz sÿdaqÿtli adamlarû baøûna toplamaqda deyil, ùÿr bir insanû mÿrdliyinÿ, lÿyaqÿtinÿ vÿ peøÿkarlûq sÿvûyyÿsinÿ gþrÿ yerindÿ oturtmaqdadûr. Onun savadû olmasa da, zÿmanÿsi vÿ xalqû ö÷ön ÷ox ciddi ÿùÿmiyyÿti olan yasa qÿbul etdi vÿ onun ùÿyata ke÷irmÿsinÿ øÿxsÿn þzö xösusi diqqÿt yetirdi. Hÿmin yasaya ÿsasÿn, “mödrik vÿ cÿsurlar qoøun ÿmirlÿri tÿyin olunur, diribaø vÿ ÷eviklÿrÿ döøÿrgÿ vÿ ilxû tapøûrûlûr, nadanlar isÿ mal-qara vÿ qoyun-quzu otarmaüa gþndÿrilirdi”. Bu sÿbÿbdÿn ×ingiz xanûn iølÿri gönäÿí-gönÿ tÿrÿqqi edir, tÿkmillÿøir, éóõàðûäà Allaùûn kþmÿyi, àøàüûäà èñÿ þzönön ÿmÿllÿri ona uüur vÿ ucalûq gÿtirirdi”. (Rÿøadÿddin, Sÿlnamÿlÿr mÿcmuÿsi, SSRÈ EA Íÿøriyyatû, Moskva, Leninqrad, 1952, Û cild, ÛÛ kitab, sÿù.259.) *** Áþéöê ôàòåù tarixdÿ øÿxsiyyÿtin yerini vÿ rolunu dözgön baøa döøöð vÿ buna dÿqiq ÿmÿl ediräè. ×èíýèç õàí àvropalûlarûn bu gön fÿxrlÿ alqûøladûüû insan amili-

105

nin göcönö nÿinki bilirdi, ùÿr gön gþrör, dÿrk edir vÿ ondan bÿùrÿlÿnirdi. Bötön dönyada kþlÿliyin tuüyan etdiyi dþvrdÿ Cingiz xanûn fÿrmanûna ÿsasÿn, nÿzarÿt etdiyi ÿrazilÿrdÿ monqol kþlÿ edilÿ bilmÿz, satûlûb-alûna bilmÿzdi. O, ilk þncÿ zamandan geri qalan, lakin möqÿddÿslik donu geyindirilÿn vÿ ÿsrlÿrlÿ pÿrÿstiø edilÿn kþùnÿ adÿt-ÿnÿnÿlÿrÿ möùaribÿ elan etdi. Hÿmin kþlÿ tÿfÿkkör tÿrzi (indi biz onu ÷ox zaman mentalitet dÿ adlandûrûrûq) xalqa qÿbilÿ vÿ tayfa birlÿømÿsi ùalûnda yaøamaqdan , daxili möùaribÿlÿrdÿn vÿ nifaqdan baøqa bir øey vÿd etmirdi. O, anladi ki, xûrda qÿbilÿ, icma vÿ tayfalarda kþzÿrÿn ocaqlarla xalqû bötþvlökdÿ isitmÿk, onun daxili qödrÿtini, ömumi enerjisini toparlayûb bir araya ýÿòèðìÿê mömkön deyil. Amma bu bir ùÿqiqÿtdir ki, qûüûlcûmdan alov, alovdan ocaq yarandûüû kimi, ocaqdan da tonqal qalamaq mömköndör. Qaladû da! Elÿ bir tonqal ki, tÿkcÿ monqol xalqi yox, bötön dönya, bÿøÿr tarixi bu gön dÿ onun istisindÿn danûøûr. -ÛVßdalÿt xeyirxaùlûq vÿ mödriklik, ÿdalÿtsizlik isÿ bÿdxaùlûq vÿ nadanlûqdûr. Ona gþrÿ dÿ xeyirxaù vÿ mödrik insan baøqalarûnû bÿdxaùlaødûrmaq vÿ nadanlaødûrmaq xösusiyyÿtinÿ malik deyil. ßksinÿ, mödriklÿr insanlarû ùÿyata, aüûla vÿ qÿlÿbÿyÿ ÷aüûrûr. Èstÿr dþvlÿt olsun, istÿr xalq vÿ ya tayfa, istÿrsÿ dÿ ordu, bir-birinÿ qanuni, ÿdalÿtli, mödrik mönasibÿtdÿ olmadûqda qÿlÿbÿ qazana bilmÿz. ×önki, ÿdalÿtdÿ qÿlb birliyi, dostluq, xeyirxaùlûq vÿ mödriklik var. Bötön bunlar saülam ruùun keyfiyyÿtidir.

106

ßdalÿtsizlik isÿ fikir ayrûlûüû, nifaq, bÿdxaùlûq, nadanlûqdûr. Bunlar isÿ xÿstÿ ruùun xassÿsidir. *** Hÿqiqÿt fikir azadlûüûnûn, ÿdalÿt isÿ ùÿqiqÿtin þvladûdûr. ßdalÿt insanûn lÿyaqÿti, ÿdalÿtsizlik qösurudur. ßdalÿt saülamlûüûn, ÿdalÿtsizlik xÿstÿliyinin xassÿsidir. Saülamlûüûn kamilliyi qövvÿyÿ, xÿstÿliyin kamilliyi isÿ þlömÿ ÷evrilir. Ona gþrÿ dÿ son nÿticÿdÿ ÿdalÿt tÿbiÿtinÿ gþrÿ ùÿr yerdÿ, ùÿr zaman ÿdalÿtsizlikdÿn göclödör. ßdalÿt göcdÿ deyil, göc ÿdalÿtdÿdir!

107

Zaman vÿ Mÿkan Aristotel mÿøhur “Siyasÿt” ÿsÿrini bu sþzlÿrlÿ bitirir: “...ÿndazÿni gþzlÿ, mömkön olan iødÿn yapûø, abûr-hÿyanû ÿldÿn vermÿ.” Íapîlåînun heyrÿtamiz qÿlÿbÿlÿrinin xoøbÿxt tÿsadöflÿrlÿ baülû olduüunu döøönÿnlÿrÿn biri ondan soruøur: - Siz, ki÷ik qövvÿlÿrlÿ bþyök qövvÿlÿrÿ necÿ qalib gÿlirsiniz?! Íapîleon bu fikri tÿkzib edÿrÿk cavab verir: - Ki÷ik qövvÿ ilÿ bþyök qövvÿyÿ qalib gÿlmÿk mömkönsözdör. Mÿn döømÿnin bþyök qövvÿsinin toparlaíûb bötþv, vahid göcÿ ÷evrilmÿsinÿ imkan vermir, onu ildûrûm sörÿtilÿ hissÿlÿrÿ par÷alayûb mÿhv edirÿm. Dþyöø meydanûnda lazûmû anda, zamanda vÿ mÿkanda qövvÿm rÿqibinkindÿn hÿmiøÿ bþyök, göclö vÿ ÷evik olduüu ö÷ön adamlara elÿ gÿlir ki, ki÷ik qövvÿ ilÿ bþyök qövvÿyÿ qalib gÿlirÿm. *** Eyni taktika Misirdÿ mÿmluklarla dþyöødÿ dÿ tÿtbiq olunur. Íapîlåînun ki÷ik ordusu zÿmanÿnin ÿn cÿsur, igid âÿ peøÿkar cÿngavÿrlÿri olan mÿmluklarin ordusunu asanlûqla darmadaüûn edir. Hamûnû heyrÿtÿ gÿtirÿn bu mÿsÿlÿni isÿ Íapîleon belÿ izah edir: - Mÿn ilk dþyöødÿ gþrdöm ki, bir mÿmluk iki fransûz ÿsgÿridir. Éöz mÿmluk isÿ èéèðìè fransûz ÿs-

108

gÿri... Hÿmin cÿsur cÿngavÿrlÿr fransûzlar kimi lazûmû anda vÿ yerdÿ topàðlaíûb vahid qövvÿyÿ ÷evrilÿ bilmirlÿr. Ona gþrÿ dÿ dþyöø meydanûnda enyi zamanda vÿ mÿkanda hÿr mÿmluk beø fransûz ÿsgÿri ilÿ qarøûlaøûr vÿ mÿülub olur. ...Dþyöø duel deyil, êomanda möbarizÿsidir. Bu iødÿ taktika straòågediyanû, hÿr bir ÿsgÿr þz alayûnû, hÿr alay bötön qoøunu tamamlamalû âÿ bötþvlÿødirmÿlidir. Ki÷ik qövvÿnin bþyök qövvÿyÿ qalib gÿlmÿsi, ki÷iéin bþyökdÿn bþyök, yöngölön aüûrdan aüûr olmasû qÿdÿr gölönc vÿ absurddur.

Prit÷a Belÿ danûøûrlar ki, bir kiøi þmrönön son gönlÿrini yaøadûüûnû zÿnn edÿrÿk, saüikÿn ÿmlakûnû dþrd þvladû arasûnda bÿrabÿr bþlmÿk istÿyinÿ döøör. Hÿr øeyi bþlöødörÿndÿn sora ortalûqda iri bir brilëiyant qalûr. Onu satûb pulunu þvladlarû arasûnda bþlmÿk qÿrarûna gÿlir. Zÿrgÿrÿ qiymÿt qoydurur. Lakin he÷ kimin hÿmin brilliyantû almaüa göcö ÷atmûr. Áelÿ vÿziyyÿtdÿ kiøi brilliyantû dþrd yerÿ bþlöb, hÿr þvladûnûn payûnû àéðûëûãäà vermÿyi dözgön hesab edir. Lakin he÷ bir zÿrgÿr bu iøi þhdÿsinÿ gþtörmör. Íÿhayÿt, ÷ox yalvarûøëàðäàí sonra bir zÿrgÿrlÿ razûlûüa gÿlir. Zÿrgÿr øagirdini ÷aüûrûb brilliyantû dþrd bÿrabÿr hissÿyÿ bþlmÿyi tapøûrûr. ×ox ÷ÿkmir ki, øagird dþrd yerÿ bþlönmöø brilliyant ïàð÷àëàðûíû gÿtirir. Kiøi sevincÿk onlarû alûr vÿ deyir: - Hÿ, indi bunun hÿr birini þâëàäëàðûìäàí áèðèíÿ âåðèá, äöíéàäàí ðàùàòúà êþ÷ÿ áèëÿðÿì. Sonra özönö ustaya tutub soruøur:

109

- Ay usta, bu ki, ÷ox asan iø imiø, hÿtta øagirdiniz áåëÿ az vaxt ÿrzindÿ onun þhdÿsindÿn gÿldi. Bÿs, nÿ ö÷ön bir ÷oxlarû kimi sÿn dÿ bu iøÿ qarûømaüa ÷ÿtinlik ÷ÿkirdin?! Usta ah ÷ÿkÿrÿk cavab verir: - Kiøi, brilliyant bötþv ikÿn onu almaüa he÷ kimin göcö ÷atmûrdû. Èndi o par÷alarû almaüa hÿr yoldan þtÿnin göcö ÷atar. ×önki onu dþrd yerÿ par÷alamaqla dÿyÿrini qûrx dÿfÿ aøaüû saldûnûz! Þzönÿ hþrmÿt edÿn usta bötþv brilliyantû par÷alamaz. Bu peøÿ naøûlûüûnûn vÿ nadanlûüûnûn ÿlamÿtidir. Ona gþrÿ bu iøi øagirdimÿ tapøûrdûm. Bötþv tamdûr! Èstÿr brilliyant olsun, istÿr qÿbilÿ, xalq, millÿt vÿ ya ordu, yalnûz bötþv, tam olanda göclödör, aüûrdûr, bþyökdör, qalibdir. *** Göclö øÿxsiyyÿtlÿr niyyÿtlÿrini ÿvvÿlcÿdÿn dÿqiq tÿhlil edir, hÿr iøin mÿqamûnû, yerini vÿ rolunu möÿyyÿnlÿødirir, bötön qövvÿlÿrini vÿhdÿt halûnda bötþvlÿødirir, fÿaliyyÿtÿ baølayûr vÿ qalib gÿlirëÿð. Onlar geniø döøöncÿlÿri, fenomenal yaddaølarû, sayûq bÿsirÿtlÿrilÿ mÿqamlarû zÿrgÿr dÿqiqliyilÿ tutur, zÿmanÿlÿrinin þvladû olmaqla yanaøû, heyrÿtamiz zÿka vÿ xarakterlÿri ilÿ ke÷miøin tÿcröbÿsini, bu gönön reallûüûnû vÿ gÿlÿcÿyin proqrozlarûnû vÿhdÿtdÿ, bötþvlökdÿ, tam halûnda aydûn gþrÿ bilirlÿr. *** Zÿkanûn vösÿti tarixi øÿraitin - zaman vÿ mÿkanûn sifariøinin qanunauyüunluqlarûnû dözgön dÿrk etmÿk-

110

äÿ, xarakterin qödrÿti isÿ onlarû tarixin ömumi inkiøafûnûn möhöm zaman kÿsiyinÿ uyüun vÿhdÿtdÿ idarÿ etmÿsindÿdir. Bu baxûmdan zÿka strategiya, xarakter isÿ òàêòèêà rolunu oynayûr. ßks tÿqdirdÿ, tarix sÿhnÿsinÿ ÷ûxan hÿr hansû ideya vÿ ya mÿramû hÿyata ke÷irmÿk ö÷ön gþstÿrilÿn tÿøÿbbös Don Kiõotun humanist ideyalarûnûn reallaødûrûlmasû ö÷ön gþstÿrdiyi yersiz vÿ vaxtsûz fÿdakarlûq kimi miskin, cûlûz vÿ gölönc vÿziyyÿtÿ döømÿyÿ mÿhkumdur. *** Ènsanlarû nèsbi olaraq, istedadsûz, istedadlû vÿ döhalar kategoriyasûna bþlmÿk îëàð. Èstedadsûz adamla istedadlû adamûn fÿrqi nÿdÿdir? Èstedadlû adamûn mÿntiqi tÿfÿkkörö, yaddaøû, gþröbgþtörmÿk mÿharÿti var. Onlar döhalarûn kÿøflÿrinin qavrayûcûlarû vÿ daøûyûcûlarûdûrlar. Ona gþrÿ atalar belÿ adamlar haqqûnda deéiálÿr: “Flankÿs gþröb, gþtörmöø adamdûr” vÿ ya “Dönya gþr-gþtör dönyasûdûr”. Îíëàð çàìàíÿëÿðèíèí þâëàäëàðûäûðëàð. Èstedadlûlar döhalarûn kÿøf etdiyi elmi hÿqiqÿtlÿrdÿn vÿ ya tÿcröbÿdÿn mÿlum olaí aksiyomalara tÿfÿkkörön qanunlarûnû tÿtbiq eòmÿklÿ yeni ÿqli nÿticÿlÿr ÿldÿ edÿ bilirlÿr . ×önki tÿbiÿtin vÿ cÿmiyyÿtin qanunlarû kimi tÿfÿkkörön qanunlarû vÿ döøöncÿ formalarû da ömumi zÿncirin hÿlqÿlÿri kimi bir-birinÿ baülûdûr. Èstedadsûzlarda bu xösusiyyÿtlÿr yoxdur. Onlar eyni pal÷ûüa dÿfÿlÿrlÿ batsalar belÿ nÿticÿ ÷ûxara bilmirlÿr. Unutqan, diqqÿtsiz vÿ laqeyiddirlÿr. Áó áàõûìäàí îíëàð êå÷ìèøèí þâëàäëàðûäûðëàð.

111

Dahilÿr isÿ fitri, tÿbii istedad sahiblÿridirlÿr. Onlar zamanû qabaqlayaraq, tarixÿ, elmÿ mÿlum olmayan hÿqiqÿtlÿri tapûr, cÿmiyyÿtin malû edir, bÿøÿriyyÿtin istifadÿsinÿ verirëÿð. Onlarûn kÿøflÿri bÿøÿr sivilizasiyasûnûn inkiøaf pillÿlÿridir. Íyutonun sþzlÿri ilÿ desÿk, dahilÿr þzlÿrindÿn ÿvvÿlki nÿhÿglÿrin ÷iyinlÿrindÿ dönyaya gÿldiklÿri ö÷ön daha ucada durur, daha geniø, sÿrrast vÿ uzaüû gþrörlÿr. Dahilÿr þzlÿri ilÿ olduüu kimi, onlarû ÿhatÿ edÿn alÿm - tÿbiÿt, cÿmiyyÿt, zaman, mÿkan, ke÷miø, bu gön vÿ gÿlÿcÿklÿ sûx ÿlaqÿdÿ, vÿhdÿtdÿdirlÿr. Îíëàð ýÿëÿúÿéèí þâëàäëàðûäûðëàð. *** XV ÿsrin ÿvvÿllÿrindÿ intibahûn ideyalaðû ictimai øöurun bötön formalaðûía - elmÿ, mÿdÿniyyÿtÿ, fÿlsÿfÿyÿ, höquqa, dinÿ, ÿxlaqa vÿ s. elÿ göclö tÿsir gþstÿrdi ki, onun öst qatûna sûümayûb, ÷ox dÿrinliklÿri - geniø xalq kötlÿsini ÿhatÿ etdi. Xalq alim vÿ mötÿxÿssislÿrdÿn fÿrqli olaraq, döøöncÿ vÿ arzularûna uyüun hÿyatda olmayan ÿfsanÿvi obraz - Robin Qudu yaratdû, onu alqûøladû. Þzönön vÿ ya konkret øÿxsin hÿyata ke÷irÿ bilmÿdiyi, lakin arzusunda olduüu ÿfsanÿlÿri hÿqiqÿt kimi øöurlara yeritdi. Son nÿticÿdÿ, þzö dÿ onlara inandû. *** Haøiyÿ: Bu yerdÿ xalqûmûzûn øifahi sþz sÿnÿti abidÿlÿrindÿ iølÿdilÿn ÷ox mödrik bir ifadÿni xatûrlamaq yerinÿ döøÿrdi: “Desÿm þldörÿrlÿr, demÿsÿm þllÿm”. Xalq qÿhrÿmanlarûnû darda qoymur, demÿyin dÿ, demÿmÿyin dÿ yolunu bþyök mödrikliklÿ tapûr. Hÿm de-

112

mir, hÿm deyir, nÿ þlör, nÿ þldörölör. Mÿqsÿdinÿ isÿ nail olur. Bu, xalq mödrikliyinin mþhtÿøÿm xÿzinÿsinin sirrlÿrindÿn biridir. O, bu yolla he÷ bir cÿsur insanûn deyÿ bilmÿdiklÿrini deyir. *** Xalqûn qarøûsûnda feodallar vÿ kilsÿlÿr, arxasûnda isÿ intibah titanlarû, Robin Qud, zaman, reallûq vÿ tarixi zÿrurÿt dururdu. Bu zÿrurÿt Bþyök Britaniyadan baølayaraq, bötön Avropanû börödö, Robin Qudu ÿfsanÿvi qÿhrÿman, mÿülubedilmÿz ÿdalÿt cÿngavÿri sÿviyyÿsinÿ qaldûrdû. Hÿmin dþvrdÿ göclö anti-intibah qövvÿlÿrinin qarøûsûnda konkret real qÿhrÿman, ÿdalÿt cÿngavÿri tÿklikdÿ durmaq iqtidarûnda deyildi. Anti-intibah qövvÿlÿrinin qarøûsûnda ömumxalq mÿhÿbbÿtinin ömumilÿødirilmiø ÿfsanÿvi obrazû - Robin Qud dayandû vÿ dþvrönön sadÿ insanlaðûíûí ideyalarûíûí daøûyûcûsûía ÷evrildi. Onu xalq yaratdû, xalq yaøatdû, zamanûn reallûüû vÿ tarixin zÿrurÿti isÿ ke÷miøÿ þtördö. Artûq intibah qÿlÿbÿ ÷almûø, êàìèëëèéèíèí ñîíóíà éåòìèø, êàïèòàëèçìèí àñòàíàñûíäà äóðìóøäó. Ôeodal ösul-idarÿlÿr, qayda-qanunlar laxlamûø, ictimai øöurun bötön formalarû orta ÿsrlÿrin zölmÿtindÿn aydûnlûüa ÷ûxmaüa baølamûødû. Ènsanlar øöur sÿviyyÿlÿrinÿ uyüun azadlûq istÿyirdilÿr. Bu tÿlÿb feodalizmi þz xarabalûqlarûnûn zölmÿtindÿ dÿfn etdi. Hÿmin xarabalûqlarûn i÷indÿn yeni - kapitalizm quruluøu ÷ûxdû. O, iqtisadi, ictimai vÿ siyasi hÿyatda misli gþrönmÿmiø tÿrÿqqiéÿ íàèë îëäó. ßsrlÿrlÿ insanlarûn ruhunda donub qalmûø mþhtÿøÿm enerjini, coøqun,

113

òÿùêèì÷èëèêäÿí óçàã îëàí àçàä yaradûcûlûq ruhunu, istedad vÿ qabiliyyÿtini aøkara ÷ûxardû, yeni dþvrön, yeni sivilizasiyanûn bönþvrÿsini qoydu. *** Belÿliklÿ, tarix meydanûna yeni insanlar, yeni qÿhrÿmanlar, yeni cÿmiyyÿt vÿ onun qanunlarû atûldû. Kapital, azad insan vÿ burjuaziya öz-özÿ dayandû. Burjuaziyanûn kapitalû azad insanlarûn ÿmÿyini ÷ox ucuz qiymÿtÿ almaqda maraqlû idi. Robin Qudun keøiyindÿ durduüu haqqûn, ÿdalÿtin vÿ mÿrhÿmÿtin tÿmÿnnasûz mödafiÿsi, möqÿddÿs cÿngavÿrliyi arxa plana ke÷di. Èntibah ÿxlaqûnûn, humanizminin ÿzÿlÿlÿri boøaldû, þzönö mödafiÿ edÿ bilmÿdi vÿ tarixin sÿhnÿsini tÿrk etdi. Zaman dÿyiødi, yeni sahibkara xeyir verÿn dÿyÿrlÿr yarandû. Êàïèòàë ènsanlarûn lÿyaqÿtini, mÿrhÿmÿt vÿ sevgisini, azadlûüûnû vÿ ideallarûnû quru möbadilÿ dÿyÿrinÿ tabe etdi. Ñiyasÿt, mÿdÿniyyÿt, ÿdÿbiyyat, incÿsÿnÿt, tÿbabÿt, höquq vÿ sair sahÿlÿrdÿ ÷alûøanlarû, hÿm÷inin, iqtidar vÿ möxalifÿti muzdlu iø÷ilÿrinÿ, dönyanû isÿ bþyök bir bazara, zamanûn aüasûnûn hþkmönÿ vÿ mÿnafeyinÿ sþykÿnÿn naüd pul, alqû-satqû bazarûna ÷evirdi. *** Burjuaziya hakimiyyÿtÿ gÿlÿn kimi, onun maraqlarûna mane olan ke÷miøin bötön feodal-patriarxal mönasibÿtlÿrini daüûtdû, ona gÿlir vermÿyÿn insanlarû ke÷miøÿ baülayan bötön zÿncirlÿri qûrdû. Îíëàðà rÿhbÿrlik etmÿk ö÷ön yeni bir böt - cÿnab kapitalû yaratdû, hÿr øeyi kÿnara ataraq ona gÿlir gÿtirÿn ÿmtÿÿyÿ sÿcdÿ etdi,

114

onu fetiølÿødirdi. O, intibahûn mÿnÿvi ÿsaslarûnû, ÿxlaqûnû tÿmÿnnasûz cÿngavÿrliyini, möqÿddÿs hiss vÿ duyüularûnû þz maraqlarûnûn göclö alovlarûnda yandûrûb kölÿ ÷evirdi. O, Robin Qudun ÿmÿllÿrinÿ qÿh-qÿhÿ ÷ÿkÿrÿk, onu gölönc, miskin, aciz, zamanûn ÷àüûðûøëàðûíäàí uzaq döømöø Don Kixota ÷evirdi. Èntibah dþvrönön mÿnÿvi kodekslÿrinin son daøûyûcûsû olan Don Kixotu baøa salà áèëìÿäè ki, îíóí äöíéàñû þëöá âÿ artûq dönya tamaøàdûr, bazardûr, komediyadûr. Tÿmÿnnasûz comÿrdlik, sÿxavÿt - gölöncdör, íàäàíëûã âÿ ñÿôåùëèêäèð, vicdan, øÿrÿf - ÿylÿncÿ vÿ mÿzÿdir, ñþç îéóíóäóð, ùàãã-ÿäàëÿò - àúèçëÿðèí ñîí öìèä âÿ ñûüûíàúàã éåðè, mÿhÿbbÿt vÿ sevgi isÿ êèøèëÿðèí ãöäðÿòèíè ðàì åòìÿê ö÷öí ãàäûíëàðûí óéäóðäóüó ìÿêð âÿ ùèéëÿäèð. *** Burjuaziya indiyÿ qÿdÿr mþvcud olan bötön dÿyÿrlÿrÿ yeni dÿyÿr verdi. Bu dÿyÿrlÿrin hamûsûnûn alûnûbsatûlmasûna izin verdi vÿ ona naüd pulla qiymÿt qoydu. ßslindÿ burada qÿribÿ vÿ tÿÿccöblö he÷ nÿ yox idi. Bu ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèø éåíè èíñàíëàðûí ÿíäàçÿñèç azadlûüûnûn tÿbiÿtindÿ gizlÿnmiø øÿxsi maraqlarûn özÿ ÷ûxmasûíûí real íÿòèúÿñè idi. *** Bÿzi insanlar haqqûnda deyirlÿr: î, zamanÿ adamûdûr. Bu fikèri mÿnfi mÿnada iølÿdÿnlÿr daha ÷oxdur. He÷ bir øey ke÷miøin qarøûsûnda lazûm olduüundan artûq sÿcdÿ etmÿk qÿdÿr tÿrÿqqinin inkiøafûna mane ola bilmir. Hÿr kÿs sþzön hÿqiqi mÿnasûnda zamanÿsinin

115

þvladûdûr. Bu ger÷ÿklikdir. Uøaüûn, gÿncin valideyinlèê ùöãóãóíà zamanÿ tam øÿrikdir. ×önki, onlar hÿm dÿ zamanÿnin þvladlarûdûrlar. Mentalitet adû altûnda konservatizmi qorumaq nÿ qÿdÿr zÿrÿrlidirsÿ, yersiz yenilik÷i vÿ islahat÷ûlûq adû altûnda èíñàíëûüûí illÿrin sûnaüûídan ÷ûxmûø tÿcröbÿsinÿ etinadsûz ìöíàñèáÿò ýþñòÿðìÿê äÿ bir o qÿdÿr ziyanlûdûr. Elÿ buradan da atalar vÿ oüullar problemi tarix boyu mþvcud olmuø vÿ olacaqdûr. Atalar ke÷miøin bÿrÿkÿtli, ÿxlaqlû zamanûnû ideallaødûrûr, gÿnclÿr isÿ gÿlÿcÿyi. Ona gþrÿ dÿ qocadan soruøanda êè, hÿyat nÿdir, î áåëÿ cavab verir: “×ox qûsa âÿ abûr-hÿyalû ke÷miø”. Gÿnclÿr isÿ ÿksinÿ “÷ox uzun, parlaq gÿlÿcÿk”, - deyÿ cavab verirlÿr. Íîñòàëæè äóéüóëàð, ïàññåèçì, éeni zamanÿ vÿ gÿnclÿrdÿn narazûlûq tÿzÿ mÿsÿlÿ deyil. Sokratûn adûndan belÿ bir fikir sþylÿnilir ki, indiki gÿnclÿr dÿbdÿbÿyÿ þyrÿøiblÿr, bþyöklÿrÿ hþrmÿt etmirlÿr, valideynlÿri ilÿ möbahisÿ edirlÿr vÿ s. Qÿdim Misir papiruslarûndan birindÿ yazûlmûødûr: “Dönya ÷ox dÿyiøib, hÿr kÿs kitab yazmaq istÿyir, óøaqlar aòa-aíalarûnûn sþzönÿ qulaq asmûrlar”. Ke÷miø gÿlÿcÿyin dayaq nþqtÿsidir. Qocalarûn mödrikliyi vÿ tÿcröbÿsi gÿnclÿrin enerjisi vÿ qödrÿtli ÿzÿlÿlÿrilÿ birlÿøÿndÿ daüû äaü östönÿ qoymaq mömköndör. *** Belÿ bir øÿraitdÿ Don Kixot tarix sÿhnÿsinÿ atûldû vÿ Robin Qud olmaq istÿdi. O anlamûrdû ki, XVÛII ÿsrdÿ cÿmiyyÿtin hÿrÿkÿtverici qövvÿsi îëìàüà úàí àòàí burjaziyaya Robin Qud ideyalarû lazûm deyil. ßgÿr XV

116

ÿsrdÿ Íapoleon Bonapart belÿ XVÛÛÛ ÿsrÿ lazûm olan ideyalarû hÿyata ke÷irmÿk uürunda möbarizÿyÿ baølasaydû Don Kixota, hÿmin dþvrdÿ Don Kixot isÿ Robin Quda ÷evrilÿrdi. Íecÿ ki, Robin Qud ideyalarûnûn daøûyûcûsû Don Kixot XVÛII ÿsrdÿ Robin Quda ÷evrilmÿdi, Don Kixot olaraq qaldû. Zamanûn vÿ mÿkanûn yeni aüasûna - burjaziyaya þz hakimiyyÿtini mþhkÿmlÿndirmÿk uürunda qanlû inqilablara, barûømaz möbarizÿlÿrÿ, möharibÿlÿrÿ baølayan sahibkara Robin Qud yox, Íapoleon Bonapart lazûm idi. *** Íapoleon Bonapart möÿyyÿn zaman kÿsiyindÿ tarixin aparûcû qövvÿlÿrilÿ möttÿfiq oldu. Þmrönö baøa vurmaqda olan feodal ösul-idarÿsinÿ qarøû vuruøanda, imperiyanûn, monarxiyanûn daüûdûlmasûnda vÿ respublikanûn mödafiÿsindÿ tarixi øÿraitlÿ øÿxsi zÿkasûnûn vÿ xarakterinin harmoniyasû onu qidalandûräû, göclÿndirdi, misilsiz qÿlÿbÿlÿrÿ qovuøduraraq, hÿr kÿsÿ nÿsib olmayan øþhrÿtin zirvÿsinÿ apardû, zÿmanÿsinin mötlÿq hakimi etdi. Èstÿr tÿbiÿtdÿ, istÿrsÿ dÿ cÿmiyyÿtdÿ harmoniyadan göclö, tÿbiè vÿ gþzÿl he÷ nÿ yoxdur, ola da bilmÿz. O, ilahi qödrÿtin ÿlamÿtidir, yaradûcû vÿ qoruyucódur. Respublikanûn cÿngavÿri hakimiyyÿtinin zirvÿsindÿ Avropanûn inqilablar dþvrönön tarixi inkiøafûnûn hÿrÿkÿtverici qövvÿsini inkar etdi, onunla ÿlaqÿsini özdö, ömum-Avropa monarxiyasû yaratmaq arzusuna döødö. Feodalizmin tÿhkim÷ilik buxovlarûnû cÿsarÿtlÿ qûrdûüû halda, hÿmin buxovlarû Avropa þlkÿlÿrinin hÿr birinin ayaqlarûna ke÷irib, onlarû imperiyasûnûn tÿhkimli kÿndlisinÿ ÷evirmÿyÿ cÿhd ýþñòÿðäè. Onun fikirlÿrindÿn vÿ

117

ÿmÿllÿrindÿn þlömöndÿ fÿal iøtirak etdiyi feodal ösulidarÿsinin, ke÷miøin ãîõóñó gÿlirdi. Mÿülubedilmÿz Íapoleon Bonapart fitri istedadû ilÿ birlikdÿ tarixi inkiøafûn zÿruri qanunauyüunluqlarûélà öz-özÿ durdu vÿ onun qarøûsûnda diz ÷þkdö, zaman vÿ mÿkanûn, tarixi øÿraitin ÿsirinÿ ÷evrildi. *** Tarix hÿqiqÿtdir, reallûqdûr, ger÷ÿklikdir. Onun inkiøafûnûn zÿruri qanunlarû vÿ tendensiyalarû var. Zÿrurÿt isÿ zamanûn hþkmödör. O, hÿr yerdÿ, hÿr zaman göclödör, qalibdir. Ùÿqiqÿtin atasû ZAMAÍ isÿ saxtakarlûüû qÿbul etmir. Ùamûnûn paxûrûnû, sÿhvini vaxtûnda özÿ ÷ûxarûr. ×alxalandûqca, bulandûqca zaman nehrÿ kimi, Yaüû yaü östÿ ÷ûxar, ayranû ayranlûq olar. (Mirzÿ ßlÿkbÿr Sabir)

118

Platonun “sÿhvi” “Ènsan o, zaman danûømalûdûr ki, susmaüa haqqû yoxdur. Î halda danûømalûdûr ki, ÿks fikri rÿdd etmÿyÿ mövÿffÿq olsun - bötön yerdÿ qalanlar boøboüazlûqdan, “ÿdÿbiyyat”dan vÿ sÿbirsizlikdÿn baøqa bir øey deyil” Fridrix Íitøe Ènsan dönyaya gþz a÷ûb þzönö dÿrk etmÿyÿ baølayan andan saysûz-hesabsûz se÷imlÿrlÿ öz-özÿ durub. ßn xûrda mÿsÿlÿlÿrdÿn baølamûø mÿiøÿt, mÿdÿniyyÿt, sosial-iqtisadi vÿ siyasi mÿsÿlÿlÿrÿ qÿdÿr aramsûz olaraq se÷ir. Son nÿticÿdÿ hÿr kÿs, øÿraitin, vÿziyyÿtin, ictimaii möhitin diqtÿsilÿ øÿxsi lÿyaqÿt hissinin, ÿxlaqûnûn, aülûnûn, øÿrÿf vÿ vicdanûnûn mÿntiqi ilÿ se÷mÿk, danûømaüûn, susmaüûn, hÿrÿkÿt edib-etmÿmÿyin, sörÿti artûrûb-azaltmaüûn yerini vÿ vaxtûnû möÿyyÿn etmÿk zorunda qalûr. Øÿrtlÿr daxilindÿ se÷imlÿrdÿ insanlarûn biri-birilÿ ÿlaqÿsi, önsiyyÿti onlarûn hÿyatûnda möhim rol oynayûr. Ona gþrÿ dÿ insanlarûn biri digÿri ö÷ön zÿruri øÿrtÿ ÷evrilir vÿ øÿrtlÿr möstÿvisindÿ se÷ib-se÷ilmÿklÿ yaøamaüa mÿhkum olurlar. Bu möstÿvidÿ hÿr anûn möhöm aparûcû istiqamÿtini þtÿri ke÷ici cÿhÿtlÿrindÿn ayûrmaüû bacaran, zÿrurÿtin tÿlÿblÿrinÿ uyüun yaøamaüa aülû vÿ dþzömö olanlar saü qalûb yaøayûr, dþzömö, sÿbri vÿ ÷evikliyi olmayanlar hamûnûn hamûya qarøû gizli möharibÿsinÿ tuø gÿlib hÿlak olurlar. Belÿ hallarda hÿr øey nisbi xarakter äàøûéûð. Yalan vÿ ger÷ÿkliyin sÿrhÿdlÿri itir, onlarûn hansû-

119

nûn nÿ vaxt, necÿ, nÿ ö÷ön se÷mÿk bacarûüû þnÿ ke÷ir, bÿzÿn “olum, ya þlöm” problemlÿminÿ ÷evrilir. Úîðäàíî Áðóíî, Yan Qus vÿ bir ÷ox baøqalarû tarixin möxtÿlif dþnÿmlÿrindÿ bu se÷imlÿrin incÿliklÿrindÿn baø a÷a bilmÿdiklÿri ö÷ön hÿlak oldular. Ãàëèëåî Qaliley isÿ Romanûn inkivizisiya mÿhkÿmÿsi qarøûsûnda elmi kÿøflÿrini - ger÷ÿkliyi inkar etmÿklÿ salamat qaldû. Dÿrindÿn döøönÿndÿ Qalileyi baøa döømÿk mömköndör. Yerin Gönÿøií vÿ ya Gönÿøin Yerin ÿtrafûnda fûrlanmasûnûn inkivizisiya mÿhkÿmÿsinÿ subut etmÿyin onun ö÷ön nÿ faydasû vardû?! Onsuz da Yer Gönÿøin ÿtrafûnda fûrlanûr. Bu haqda elmi cÿmiyyÿtlÿrdÿ möbahisÿlÿr etmÿk olar, amma inkivizisiya mÿhkÿmÿsindÿ inadkarlûq edib, tonqalda yanmaq absurddur. Hÿr halda Qaliley belÿ qÿrara gÿldi vÿ hÿyatûnû qorudu. *** Önsiyyÿt vÿ ÿlaqÿlÿrin i÷ÿrisindÿ daha aparûcû, ÿsas vÿ zÿruri bir önsiyyÿt var. Aristotelin sþzlÿri ilÿ desÿk, o ÿlaqÿ - önsiyyÿt bÿøÿri xoøbÿxtliyÿ daha ÿsaslû can atûr ki, insan xoøbÿxtliklÿrinin hamûsûndan vacibdir, zÿruridir vÿ bötön önsiyyÿtlÿri þzöndÿ ehtiva edir. Bu ÿlaqÿ - önsiyyÿt dþvlÿtin yaranmasûnûn ilkin ÿsasû olan siyasi önsiyyÿt vÿ ÿlaqÿdir. Belÿliklÿ, ayrû-ayrû ailÿlÿr, qÿbilÿ, tayfa vÿ xalqlar þzlÿrinin kolleêtiâ mödafiÿsi, tÿhlökÿsizliyi, rifahû, fiziki-mÿnÿvi inkiøafû, bir sþzlÿ sÿadÿti, azadlûüû naminÿ siyasi önsiyyÿt vasitÿsi ilÿ hÿr hansû bir qurum vÿ ya dþvlÿt yaratmaq ideyasûnû irÿli söröb, istÿr xoøluqla, istÿrsÿ dÿ zorla hÿmin ideyanû hÿyata ke÷irmÿk mÿcburiyyÿtindÿ qalmûølar.

120

*** Èlk baxûødan ÷ox sadÿ gþrönÿn bu mÿsÿlÿ tarix boyu ÿn ÷ÿtin vÿ mörÿkkÿb cÿhÿtlÿrilÿ bu gön dÿ þz optimal hÿllini tapa bilmÿmiødir. Dönyanûn qÿdim, orta, möasir dþvrönöí alimlÿri, mötÿfÿkkirlÿri, filosoflarû, politoloqlarû tarixin tÿcröbÿsini tÿhlil etmiø vÿ vahid nÿticÿyÿ gÿlmÿmiølÿr. Bununla ÿlaqÿdar insan cÿmiyyÿtinin ilk gönlÿrindÿn baølayaraq, möxtÿlif dþvlÿt quruluølarûnûn idarÿ ösöllarû, forma vÿ metodlarû tÿhlil olunmuødur. Aydûn olub ki, ÷arlûq vÿ øahlûq sonradan mötlÿqiyyÿtÿ vÿ istibdada, aristokratiya oliqarxiyaya daha sonra mötlÿqiyyÿtÿ vÿ istibdada, xalq tÿrÿfindÿn se÷ilÿn hakimiyyÿtlÿr hÿrc-mÿrcliyÿ vÿ daha sonra diktatura vÿ istebdada yuvarlanmûølar. Èstibdad isÿ þz nþvbÿsindÿ zorakûlûüa, zorakûlûq cinayÿtkarlûüa, o da ömumxalq nifrÿtinÿ, sui-qÿsdlÿrÿ, hakimyyÿt ÷evriliølÿrinÿ vÿ istibdadûn daüûlmasûna sÿbÿb olmuødur. *** Hazûrda ÿn axûrûncû vÿ mÿqbul idarÿ isÿ demokratiya hesab olunur. Bunun baølûca prinsiplÿri ÷oxluüun hakimiyyÿti vÿ hakimiyyÿtin bþlönmÿsi olmasûna baxmayaraq, o da hakimiyyÿtin azlûqlar - oliqarxlar vÿ inhisar÷ûlar tÿrÿfindÿn bþlöødörölmÿsinÿ gÿtirib ÷ûxarmûødûr. Ènkiøaf etmiø þlkÿlÿrdÿ hazûrda qövvÿdÿ olan demokratik ösul-idarÿsi haqqûnda deyirlÿr: Demokratik ösul-idarÿsinin yararsûz dþvlÿt quruluøu olmasûna baxmayaraq, bÿøÿriyyÿt hÿlÿ ki, bundan yaxøûsûnû kÿf edÿ bilmÿmiødir. “Demokratiya” yunan sþzö olub xalqûn, ÷oxluüun hakimiyyÿti demÿkdir. Bu anlayûø nÿzÿri cÿhÿtdÿn gþ-

121

zÿl, ÿdalÿtli, cÿlbedici gþrönör. Bÿs real hÿyatda necÿ ger÷ÿklÿøir? Burada problemin mÿtbÿxinÿ gþzucu nÿzÿr salmaq yerinÿ döøÿrdi. Demokratiyanûn ÿsas prinsipi se÷kidir. Xalq arasûnda ona barmaq qaldûrmaq deyirlÿr. Barmaqlarûn ÷oxluüu vÿ azlûüû problemi hÿll edir. Lakin o barmaqlarû qaldûran möhitin ab-havasû necÿdir?! Orada hÿr øey alûnûb-satûlûrsa vÿ ya cÿmiyyÿt yaøadûüû ösul-idarÿnin qorxu-vahimÿsi i÷ÿrisindÿ ÷abalayûrsa, orada hansû barmaqdan, ÿdalÿtdÿn, demokratiyadan vÿ onun legitimliyindÿn danûømaq mömköndör?! Sokrat istibdad rejimindÿ, tam formal demokratik øÿraitdÿ sÿs verÿn hakimlÿrin barmaqlarûnûn say ÷oxluüu ilÿ þlömÿ mÿhkum olunmuødur. Hÿmin barmaqlar “ÿxlaqûn atasû”nûn ÿxlaqsûzlûüûna sÿs vermiølÿr. *** Barmaqlar silahdûr, o xeyirÿ dÿ, øÿrÿ dÿ xidmÿt gþstÿrÿ bilÿr. Burada ÿsas rolu ÿxlaq, mÿnÿviyyat, etika oynayûr. ßxlaqlû adamlarûn qaldûrdûqlarû barmaqlar bÿrÿkÿt dolu sönböllÿrÿ bÿnzÿyirsÿ, ÿxlaqsûz adamlarûn barmaqlarû haqq-ÿdalÿtin qÿlbinÿ sancûlmaq ö÷ön hazûr duran söngölÿri xatûrladûr. Demokratiyanûn tÿbiÿti insanlarûn tÿbiÿti vÿ taleyi ilÿ sûx baülûdûr. ßxlaqû, azad se÷imi, yeri gÿlÿndÿ ÿldÿ etdiyi uüurlarû mödafiÿ etmÿyÿ cÿsarÿti, ictimai-siyasi dayaüû vÿ ÿzÿlÿlÿri olan cÿmiyyÿtlÿrdÿ demokratiyaya sÿs verÿn ÿllÿr insanlara rifah, azadlûq, øÿrÿf gÿtirÿn bÿrÿkÿt dolu sönböllÿrÿ, olmayan cÿmiyyÿtlÿrdÿ istirab, mötilik vÿ haqsûzlûq dolu söngölÿrÿ ÷evrilir. Bu gön BTM-nin Tÿhlökÿsizlik Øurasû kimi mþh-

122

kÿm ÿzÿlÿsi olmasaydû, bu nÿhÿng tÿøkilat dþvlÿtlÿr arasûnda sölhö, tÿhlökÿsizliyi mþhkÿmlÿndirÿn vÿ mödafiÿ edÿn, dþvlÿtlÿr arasûnda ÿmÿkdaølûüû inkiøaf etdirÿn tÿøkilatdan, tribunalardan susmadan danûøan, lakin dediklÿrini hÿyata ke÷irmÿk ö÷ön he÷ bir qövvÿsi olmayan, ÿzÿlÿsiz, formal ictimai tÿøkilata ÷evrilÿrdi. 30-cu illÿrdÿ faøist Almaniyasû vÿ Yaponiyanûn militarist siyasÿti Xalqlar Liqasûnûn mÿqsÿd vÿ mÿramlarûnû vecinÿ almadan dönya ö÷ön ÿzÿlÿlÿrini oynatmaüa baøladû. Íÿticÿdÿ Èêèíúè Dönya Möharibÿsi baølandû. Zölmön “topu var”, “haqqûn da bökölmÿz qolu” deyÿnlÿr, ýþðöíöð haqqûn ÿzÿlÿlÿrini nÿzÿrdÿ tutmuølar. Ona gþrÿ dÿ atalar demiølÿr: Filankÿsÿ batmaq olmaz, onun zÿri dÿ, zoru da var! Son nÿticÿdÿ zÿri olmayan zoru olan øÿxs, zÿri olan zoru olmayana qalib gÿlir. Tÿÿsöf ki, insan quruplarûnû birgÿ cinayÿt, birgÿ humanizimdÿn daha tez vÿ mþhkÿm birlÿødirir. Îíëàð ñàéúà àç îëñàëàð äà ùÿìèøÿ ôÿàë âÿ ìöòÿøÿêêèëäèðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ úÿìèééÿòäÿ áþéöê âÿ òÿùëöêÿëè ãöââÿéÿ ÷åâðèëèðëÿð. Íåúÿ êè, òÿáèÿòäÿ éûðòûúûëàð îâà ÷ûõàíäà ãöââÿëÿðèíè òåç âÿ ìþùêÿì áèðëÿøäèðèð, áèðýÿ ôÿíäëÿð ãóðàðàã þçëÿðèíäÿí ÷îõ áþéöê âÿ ýöúëö ùåéâàíëàðû îâëàìàüà íàèë îëóðëàð. Éûðòûúûëàðäàí ñàéúà äÿôÿëÿðëÿ ÷îõ âÿ ýöúëö îëàí ñöðö èñÿ áèðëÿøìÿêäÿí âÿ áèðýÿ ìöãàâèìÿòäÿí éàí êå÷äèéè ö÷öí òÿê-òÿê éûðòûúûëàðûí ãÿíèìÿòèíÿ ÷åâðèëèðëÿð. ßëáÿòäÿ, áó éûðòûúûëàð ö÷öí úèíàéÿò äåéèë, îíëàðûí òÿáèè ùÿéàò òÿðçè âÿ ùàëàë ùàããûäûð. Òÿÿññöô äîüóðàí îäóð êè, þçëÿðèíè ñîñèàë âàðëûã ùåñàá åäÿí áÿçè èíñàíëàðûí ÿìÿëëÿðèíèí äàõèëè ñòðóêòóðó áèîëîæè âàðëûã îëàí éûðòûúû ùåéâàíëàðûí ùÿéàò òÿðçèíèí ñòðóêòóðóíäàí ôÿðãëÿíìèð. Éåýàíÿ ôÿðã îäóð êè, éûðòûúûëàðûí áèð öçö,

123

úèíàéÿòêàðëàðûí èñÿ ìèí áèð öçö âàð. *** Ènsanlar ÷ox vaxt þzlÿrinin kÿøf edib, yaratdûqlarû totem vÿ tabularûn, obrazlarûn, ideyalarûn vÿ bötlÿrin quluna ÷evrildiklÿri kimi, yaratdûqlarû qurumun da girovuna ÷evrilmÿk tÿhlökÿsi altûna döøörlÿr. Prit÷ada deyildiyi kimi, piøiyÿ qarøû birgÿ möbarizÿ aparmaq ö÷ön si÷anlar þzlÿrinÿ baø÷û se÷irlÿr. Se÷kidÿn sonra gþrörlÿr ki, hÿmin si÷an piøiyÿ qarøû mötÿøÿkkil möbarizÿ tÿøkil etmÿk ÿvÿzinÿ þzö bþyöyöb piøiyÿ ÷evrilib vÿ si÷anlarû yemÿyÿ baølayûr. Íÿ etmÿli?! Íecÿ etmÿli?! Bÿlalardan xilas olub, azadlûq vÿ sÿadÿtÿ qovuømaq ö÷ön siyasi birlik, dþvlÿt yaratmaq lazûmdûr, dþvlÿti idarÿ etmÿk ö÷ön èñÿ hþkmdar. Íecÿ etmÿk lazûmdûr ki, si÷an piøiyÿ, hþkmdar möstÿbidÿ ÷evrilmÿsin?! *** Tarixin ÿzÿli vÿ ÿbÿdi sualûna cavab vermÿk ö÷ön Platon þzöndÿn ÿvvÿlki dþvlÿt÷ilik tÿcröbÿsini dÿrindÿn tÿhlil edib, ideal dþvlÿt yaratmaüûn yollarûnû hazûrladû vÿ insanlûüa tÿqdim etdi: Dþvlÿt xalqûn mödafiÿsini, onun maddi-mÿnÿvi tÿlabatûnû, azadlûüûnû, inkiøafûnû vÿ firavanlûüûnû tÿmin etmÿlidir. Bu iøin þhdÿsindÿn kim vÿ necÿ gÿlÿ bilÿr?! Tÿbii qabiliyyÿtÿ vÿ istedada, ÷oxillik tÿcröbÿyÿ vÿ hazûrlûüa malik mödrik vÿ lÿyaqÿtli, ÿxlaqlû, göclö øÿxsiyyÿt - hþkmdar. Elÿ bir hþkmdar ki, þz øÿrÿfli fÿaliy-

124

yÿtilÿ insanûn, onun øÿxsiyyÿtinin tarixdÿ layiqli rolunu vÿ yerini nömayiø etdirmÿyÿ qaäið olsun. Hÿr hansû xalq ö÷ön þz arasûnda belÿ bir lider tapmaq ÷ox da ÷ÿtin deyil. Lakin hÿmin liderin - hþkmdarûn fÿaliyyÿtinin ÿsas prinsipi ÿxlaq vÿ ÿdalÿt olmalûäûð. Bax, burada susmaq nÿ qÿdÿr ÷ÿtindirsÿ, ÿdalÿtsizliyi rÿf etmÿk ondan da ÷ÿtindir. Ènsanlûq susmadû, Platonun dilinÿ “bal”, ideyalarûna “Èlahi” dedi. Ona sÿcdÿ etdi, ondan bÿhrÿlÿndi, hÿr sþzönö bal kimi yedi, hÿr fikrinÿ ilahi sþzö kimi inandû... Înun ideal, ÿdalÿtli dþvlÿt nÿzÿriyyÿsini rÿf etmÿñÿ äÿ, ondan daha pis - utopiya adlandûrdû. Platonun lÿyaqÿti onda idi ki, onun ÿdalÿtli dþvlÿt yaratmaüûn vacibliyi haqqûnda susmaüa haqqû yox idi, “sÿhvi” onda idi ki, ÿdalÿti utopiya adlandûranlarûn fikirlÿrini rÿdd etmÿyÿ göcö ÷atmayan mÿsÿlÿ haqqûnda danûømûødû. Tarixin tÿkÿri fûrlandûqca aydûn olur ki, ÿdalÿtli dþvlÿt yaratmaq adû altûnda ÿsrlÿrlÿ davam edÿn möbarizÿdÿ insanlarda iki øey - birincisi aüûl vÿ ÿxlaq, ikincisi - øÿxsi maraq vÿ eqaizim daha ÷ox inkiøaf etmiødir. Èkincinin inkiøaf etdiyi þëêÿëÿð azadlûqdan, ÿdalÿtdÿn vÿ ideal dþvlÿtdÿn xeyli uzaqlaømûø, birincinin inkiøaf etdiyi þlkÿlÿr isÿ azad, ÿdalÿtli vÿ ideal dþvlÿtÿ xeyli yaxûnlaømûølar. Bu gön dönyada nömunÿ gþstÿrilÿ bilÿcÿk, qibtÿyÿ layiq ÿdalÿtli dþvlÿtlÿr varsa, bu, Platonun ÿdalÿtli, ideal dþvlÿt haqqûnda ideyalarûnûn qûüûlcûmlarûdûr. Platonunun ideal, ÿdalÿtli dþvlÿt ideyasû ömumilikdÿ deyil, cÿmiyyÿtimizin azadlûüûnûn, maàriflÿnmÿsinin hazûrki inkiøaf sÿviyyÿsindÿ utopiyadûr.

125

*** “Ìötlÿq ÿdalÿt”, “mötlÿq ÿdalÿtsizlik”, “mötlÿq hakimlik”, “mötlÿq kþlÿlik” vÿ ya “bir tikÿ azadlûq”, “bir tikÿ ÿsarÿt” yoxdur vÿ ola da bilmÿz. Azadlûq sÿdÿqÿ deyil ki, insana bir tikÿ verilsin. O insanlarûn ÿzÿli tÿbii haqqûdûr. Azadlûq ÿdalÿtdir, insan ö÷ön, xalq ö÷ön hÿyat qÿdÿr, gönÿø qÿdÿr zÿruridir, ÿzizdir. Ona gþrÿ dÿ o, tamdûr, bötþvdör, yalnûz bötþvlökdÿ Gönÿø boyda iøûüa, cahan boyda qövvÿyyÿ ÷evrilir. “Éarûm úahan”, “yarûm Gönÿø” anlayûølarû olmadûüû kimi, “yarûm ÿdalÿt”, “yarûm àzadlûq” anlayûølarû da yoxdur, ola bilmÿz. Azadlûüû istÿmirÿm, zÿrrÿ-zÿrrÿ, qram-qram! Qolumdakû zÿncirlÿri qûram gÿrÿk, qûram-qûram! Azadlûüû istÿmirÿm, bir hÿb kibi, dÿrman kibi, Èstÿyirÿm Sÿma kibi, Gönÿø kibi, Cahan kibi! (Xÿlil Rza) *** Bötön bunlarla yanaøû, azadlûüûn ÿzÿlÿsi olmayanda kþlÿliyÿ, mötiliyÿ, mÿsuliyyÿti olmayanda hÿrc-mÿrcliyÿ, anarxiyaya, ÿxlaqû olmayanda vÿhøiliyÿ ÷evrilir.

126

*** Platînun “utopiyasû” onu ideyasûnûí mahiyyÿtindÿ deyil, cÿmiyyÿtdÿ mþvcud olan nÿsillÿrdÿn-nÿsillÿrÿ þtörölÿn hakim vÿ kþlÿ psixologiyasûndadûr. Olmayan øeyi saymaq mömkön olmadûüû kimi, ÿdalÿt vÿ azadlûq olmayan þlkÿdÿ iedal ÿdalÿtli dþvlÿt, azad cÿmiyyÿt axtarmaq da utopiyadûr. Platon qÿlbindÿ yaratdûüû ideal vÿ ÿdalÿtli dþvlÿtin arxasûnca baxa-baxa, ÿdalÿtin göcönÿ inana-inana bþyök nigaran÷ûlûq vÿ kÿdÿrlÿ dönyasûnû dÿyiødi. Ènsanlar baøa döømÿdilÿr ki, Platonun nigaran÷ûlûq vÿ kÿdÿriíèí áþéöêëöéö onun hÿr þlkÿyÿ, cÿmiyyÿtÿ sûümayan ÿdalÿtlÿòèíèí vÿ mödrikliyiíèí áþéöêëöéöíäÿ idi. ***

Ekklesiastûn dediklÿrindÿn: Qÿlbimi mödrikliyi dÿrk etmÿyÿ, aüûlsûzlûüû vÿ sÿfehliyi tÿdqiq etmÿyÿ verdim. Anladûm ki, bþyök mödriklikdÿ bþyök kÿdÿr var; aülûnû artûran, qÿm-qössÿsini artûrar. (Bibliya) *** Azad olmayan þlkÿlÿrin xalqlarû ö÷ön hÿyat he÷ dÿ fÿrÿh, sevinc vÿ xoøbÿxtlikdÿn ibarÿt deyil. Onun bþyök mÿsuliyyÿti, ÷ÿtinliklÿri vÿ hÿll olunmaz problemlÿri, ÿzab vÿ iøgÿncÿlÿri var. Babalarûmûz yaxøû deyiblÿr:

127

Apardû ÷aylar mÿni, Hÿftÿlÿr, aylar mÿni. Yököm qurüuøun yökö Yordu bu taylar mÿni.

*** Platonun “sÿhvi”ni onun ilahi tÿbiÿtindÿki mödriklik vÿ ÿdalÿtdÿ deyil, cÿmiyyÿtdÿki ÿxlaqi-mÿnÿvi dÿyÿrlÿrin yetkinsizliyindÿ, qeyri-kamilliyindÿ axtarmaq gÿrÿkdir. *** Harada ki, si÷anûn piøiyÿ, insanûn möstÿbidÿ ÷evrilmÿk tÿhlökÿsi var, orada Platonun mödrikliyi vÿ ÿdalÿti onun sÿhvi olaraq qalacaqdûr.

128

Yàëàí ùàããûíäà Þí ñþç Mirzÿ Cÿlil vÿ Mirzÿ ßlÿkbÿrdÿn ÿvvÿl uøaq naüûllarûndan baølamûø elmi-bÿdii yazûlaradÿk, möÿlliflÿr insanlara necÿ olmaüû þyrÿtmÿyÿ cÿhd gþstÿrið, onlara ÿslindÿ necÿ olduqlarû barÿdÿ hÿqiqÿti sþylÿmèðäèëÿð. Mirzÿlÿrin döhasûnûn sirri bu boøluüu doldurmaqda - insanlara onlarûn ÿslindÿ necÿ olduqlarû barÿdÿ hÿqiqÿti cÿsarÿtlÿ sþylÿmÿklÿrindÿ olmuødur. Íiyÿ bÿs, bþylÿ bÿrÿldirsÿn, a qare, gþzönö? Yoxsa bu ayinÿdÿ ÿyri gþrörsÿn þzönö?! (Ìðçÿ ßëÿêáÿð Ñàáèð)

Açàäëûã âÿ ùÿãèãÿò Ènsanlar maüaradan ÷ûxdûqdan sonra yalanla hÿqiqÿtin möbarizÿsi øÿraitindÿ yaøamûølar. Hÿqiqÿt axtarûøûna ÷ûxanlar belÿ ÷ox vaxt yanûlaraq, ÷aøqûn halda onu olmadûüû yerlÿrdÿ axtarmûø, þzlÿri dÿ anlamadan yalanla silahlanûb, hÿqiqÿt ovuna ÷ûxmûølar. Belÿliklÿ, onlar hÿqiqÿtin real qanunlarû özÿrindÿ duran DÖÍYADA yalan, xörafat vÿ mþvhömatla idarÿ olunan CßMÈYYßT qurmuølar. Yalan yalnûz insanlara mÿxsus keyfiyyÿt olduüuna gþrÿ, onlar ö÷ön bir-birilÿ þzlÿrinin qurduqlarû CßMÈYYßTin dilindÿ danûømaq, hÿqiqÿtin real qanunlarû özÿrindÿ duran DÖÍYA ilÿ öíñèééÿò ãóðìàãäàí da-

129

ha asan olmuødur. Real dönya cÿmiyyÿtdÿn fÿrqli olaraq, nÿinki yalanû qÿbul etmÿmiø, onunla mÿkr, hiylÿ vÿ saxtakarlûq özÿrindÿ mönasibÿt qurmaüa ÷alûøanlarû cÿzasûz buraxmamûødûr. Òÿbiÿt ona vurulan bötön zÿrbÿlÿrin qisasûnû alûr. Cÿmiyyÿt isÿ yalan ö÷ön þz özvlÿrinÿ ÷ox vaxt bþyök mökafatlar verið, yalana vÿ saxta tÿrifÿ hÿyan duraraq, hakimiyyÿtini daha da mþhkÿmlÿndirmÿyÿ ÷alûøûð, hÿtta lazûm gÿlÿndÿ hÿqiqÿtin gþzunÿ mil ÷ÿkdirir. Yalanla xurafat tÿbii, ÿbÿdi ittifaqda vÿ sûx ÿlaqÿdÿ olduüu ö÷ön bir-birini qidalandûrmaq xösusiyyÿtinÿ malikdirlÿr. ×þrÿyi éàëàí âÿ õóðàôàòäàí ÷ûxan varlû tÿbÿqÿnin ideoloqlarû bunu yaxøû biläèêëÿðè ö÷öí þç ìÿíåôåëÿðèíÿ õèäìÿò åäÿí áó úÿùàëÿò âÿ íàäàíëûã òîðëàðûíû dþvriyyÿyÿ elÿ mÿharÿtlÿ buraxìûølar ki, îíëàðûí saxta olmasû øöbhÿ doüurmamûødûr. *** Tÿrif vÿ yaltaqlûüa börönmöø yalan, hþkm sahiblÿrini aldatmaüûn vÿ ÿlÿ almaüûn ÿn ÿsas vÿ geniø yayûlmûø yoludur. Onlar hþkmdarlarûn maraq vÿ mÿqsÿdlÿrini mÿharÿtlÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèð, onu xoøhallandûrmaq ö÷ön mÿddahlûq edir, tÿriflÿr sþylÿyirlÿr. Tÿrifdÿn sÿrxoø olan bu “i÷ki döøkönlÿri” þzlÿrinií adi hÿrÿkÿtlÿri haqqûnda dastanlar eøitmÿkäÿí çþâã àëûðëàð. *** Tÿrifin vÿ yaltaqlûüûn lÿzzÿtindÿn xilas olmaq hþkmdarlar ö÷ön ÷ox ÷ÿtindir. ×önki, bu, onlarda irsi,

130

genetik xÿstÿlikdir. Øirin yalanlar vÿ tÿriflÿr onlarû mÿst edib tÿbii halûndan ÷ûxarûr, ger÷ÿklikdÿn uzaqlaødûrûr, yalnûølûüa, hÿtta, bÿdbÿxtliyÿ aparûr. Belÿliklÿ, möhitin yaratdûüû hipnozun vÿ psixozun qoynunda xumarlanaraq yatûrlar. Bu möøköldÿn xilas olmaüûn éîëó mÿddahlardan daha ÷ox maariflÿnmÿk, elm, bilik, mÿrifÿt, lÿyaqÿt vÿ ÿxlaqda îíëàðäàí yöksÿkdÿ durmaqdûr. Belÿ olduqda, tÿrif÷ilÿrin vÿ yaltaqlarûn dönyagþröødÿ, bilik vÿ mÿrifÿtdÿ þzlÿrindÿn ÷ox aøaüûda durduqlarûnû gþrÿr, onlarûn yaltaqlûqlarûnûn mahiyyÿtini anlayûb, øÿxsiyyÿtlÿrinÿ sûüûødûrmaz, þzlÿrinÿ tÿhqir sayarlar. *** Hÿr kÿsin þzönÿ vÿ sÿviyyÿsinÿ layiq adam haqqûnda sþz demÿsi daha tÿbiidir. Íizami Gÿncÿvi demiøkÿn: ßgÿr bir adam dÿryanû almaüa dursa, Onun dÿrya qÿdÿr bol xÿzinÿsi olmalûdûr. Dönyanû almaq istÿyÿn dÿrya gþstÿrÿr, ×önki, dÿryanû dÿrya ilÿ almaq olar. (filoloji tÿrcömÿ) *** Belÿliklÿ, yaøadûüûmûz ALßM hÿlÿ bÿlÿkdÿ ikÿn dönya iki ÿks qötbÿ: rasional vÿ irrasional tÿfÿkkör tÿrzinÿ ayrûlmûødûr. Birincilÿr hÿqiqÿt, ger÷ÿklik, möstÿqillik vÿ azadlûq axtarûøûna, ikincilÿr yalan, mþvhömat, hamilik vÿ kþlÿlik axtarûøûna ÷ûxmûølar.

131

Yalan vÿ hÿqiqÿt anlayûølarû insanûn azadlûüû vÿ kþlÿliyilÿ ÿlaqÿdar fikir kateqoriyalarû olduüu ö÷ön hÿr bir xalqûn asûlûlûüû vÿ mötiliyi hÿmin xalqûn dþvlÿt èäåîëîýèéàñûíûí yalana vÿ yanlûølûüa nÿ qÿdÿr bulaømasû, möstÿqilliyi vÿ azadlûüû isÿ onun hÿqiqÿti nÿ dÿrÿcÿdÿ àëãûøëàéûá ùÿéàòà êå÷èðìÿñèlÿ baülûdûr. Ona gþrÿ dÿ, mödriklÿr ö÷öí òÿêçèáîëóíìàç áèð ýåð÷ÿêëèê âàð: Àzadlûq dÿrk olunmuø hÿqiqÿtdir! Ènsan ö÷ön, xalq ö÷ön hÿqiqÿti dÿrk etmÿkdÿn bþyök sÿrvÿt, möstÿqillik vÿ azadlûq yoxdur, ola da bilmÿz! *** Hÿqiqÿtin bir yolu, yalanûnsa saysûz-hesabsûz yollarû var. Hÿqiqÿtlÿ silahlanmûø xalqlar hÿmin o bircÿ yolla getmÿyÿ mÿhkumdurlar. ×önki, baøqa yollarû yoxdur. Onlar hÿmin bircÿ yolda sûx birlÿøir, vahid, mþhtÿøÿm, ahÿngdar qövvÿyÿ ÷evrilir, mÿqsÿdlÿrinÿ qovuøurlar. Yalanla silahlanmûø xalqlar saysûz-hesabsûz yollarda dolaøûb qalûr, bötpÿrÿstlÿr kimi hÿrÿ þzönÿ yalan÷û, xÿyali allah se÷ib, baøqalarûna vÿ onlarûn allahlarûna qÿnim kÿsilirlÿr. Belÿcÿ gedirlÿr, gedirlÿr, mÿnzil baøûna ÷ata bilmirlÿr. Artur Øopenhauerin tÿbirincÿ desÿk, belÿ insanlarûn hÿyatda ciddi, mödrik gþröntölÿrinin olmasûna baxmayaraq, Ètaliya eøøÿklÿrinÿ bÿnzÿyirlÿr. Onlarûn gediøini istiqamÿtlÿndirmÿk, sörÿtini artûrmaq ö÷ön boyunlarûna bÿrkidilmiø mÿftil vasitÿsilÿ burunlarûnûn þnöndÿ bir ÷ÿngÿ yaøûl ot asûrlar. Onlar hÿmin ota yetiømÿk ömidilÿ dayanmadan gedirlÿr. Belÿ insanlar þmörlÿrinin sonunadÿk aldanmûø olaraq qalûr vÿ mÿqsÿdlÿrinÿ yetiøÿ bilmirlÿr.

132

Hÿãèãÿò øÿùèäëÿðè Hÿqiqÿtin bir, yalanûn min bir özö vardûr. Bu min bir öz yalan÷ûlara bir o qÿdÿr dÿ cild verir. Ona gþrÿ dÿ yalanûn istehsal÷ûlarûna köt vÿ istedadsûz adam kimi qiymÿt vermÿk sÿhv olardû. Mÿqsÿdlÿrinÿ nail olmaq onlardan aktyorluq mÿharÿti, yaradûcûlûq fantaziyasû, mþhkÿm yaddaø, abûrsûzlûq vÿ mÿnÿvi naqislik tÿlÿb edir. Birincisi, cildini tez-tez dÿyiøib rola girmÿyÿ, ikincisi, yalanûn söjetini vÿ mÿzmununu hÿqiqÿtÿ bÿnzÿr dözöb-qoømaüa, yaddaø eyni yalanû dÿfÿlÿrlÿ ilkin variantûnda danûømaüa, abûrsûzlûq yalanûn östö a÷ûlanda altûndan ÷ûxmaüa vÿ ÿn nÿhayÿt, mÿnÿvi naqislik yalanûn rÿzil nÿticÿlÿrindÿn faydalanarkÿn ÿxlaqûn gþzönö qapamaüa tÿminat verir. Bu xösusiyyÿtlÿr insanlarûn ÿksÿriyyÿtinÿ yad olduüu ö÷ön, onlar yalan danûøa bilmir, sadÿlþvhlök gþstÿrib, yalanûn istehlak÷ûlarûna ÷evrilirlÿr. *** Dönyanûn bötön øÿr iølÿri yalanûn vÿ yanlûø bilmÿyin mÿhsuludur. Yalanûn alûcûsû olmayanda möøtÿrisiz mal kimi he÷ bir dÿyÿr kÿsb etmir, istehlak÷ûlar tÿrÿfindÿn mÿnimsÿnildikdÿ isÿ bþyök maddi qövvÿyÿ ÷evrilir. Onlar - istehlak÷ûlar - aldanmûølar yalanûn göclö sosial-iqtisadi bazasûna vÿ real potensial qövvÿsinÿ, dþyöøÿn ordusuna ÷evrilir, yalanûn hakimiyyÿtinin fitvasû ilÿ þzlÿrinin azadlûüûna vÿ möstÿqilliyinÿ qÿsd edir, yalanûn ayaq tutub yerimÿsinÿ bais olur, son nÿticÿdÿ isÿ onu cÿmiyyÿt ö÷ön mödhiø bir tÿhlökÿyÿ ÷e-

133

virmÿyÿ nail olurlar. *** Yalanla qanlû möbarizÿdÿ Sokrat hÿlak olmuø, Cordano Bruno tonqalda yandûrûlmûø, Babÿk tikÿ-tikÿ doüranûlmûø, Èìàäÿääèí Íÿsimi dabanûndan soyulmuødur. Tarix boyu minlÿrlÿ hÿqiqÿt fÿdailÿri øÿhid olmuø, iøýÿncÿ vÿ mÿhrumiyyÿtlÿrÿ mÿruz qalmûølar. Mÿnim ö÷ön bu adlarûn i÷ÿrisindÿ daha bir ne÷ÿ ad vardûr: ×ingiz Mustafayev, Alû Mustafayev, Salatûn ßsgÿrova vÿ b. øÿhidlÿr xalqûnûn azadlûüûnû vÿ möstÿqilliyini onun hÿqiqÿti bilib, dÿrk etmÿyindÿ gþrördölÿr. Onlarûn þlömö belÿ, yalanûn özÿrindÿ, hÿqiqÿtin mþhtÿøÿm abidÿsini ucaltdû. ×önki, bu þlöm deyildi. Xalqûnû yalan÷û qövvÿlÿrin xÿyanÿtlÿrindÿn mÿrdliklÿ qorumaüû bacaran hÿqiqi vÿtÿnpÿrvÿrlÿrin xalqûnûn azadlûüûna vÿ möstÿqilliyinÿ xidmÿt edÿn øöcaÿtli qÿhrÿmanlûüû idi. *** Gþrönör, dþyöøÿn ordusu olan cÿmiyyÿtlÿrdÿ yalan ayaq tutub yeriyÿndÿ hÿqiqÿtlÿ ÷ox ehtiyatlû davranmaq lazûmdûr. ×önki, ßhrimÿn Hþrmözön baøû özÿrindÿ Domokl qûlûncû kimi asûlûá. Tarix boyu yalana sþykÿnÿn þlkÿlÿrdÿ hÿqiqÿti sþylÿmÿk, haqqû qorumaq vÿ tÿlÿb etmÿk, möstÿqil vÿ azad nÿfÿs almaq daha ÷ÿtin vÿ tÿhlökÿli oluá. Þzönö vÿtÿnïÿrvÿr hesab edÿn hÿr bir azÿrbaycanlû az-÷ox ÿldÿ olunmuø azadlûq vÿ möstÿqilliyimizin hÿqiqÿt øÿhidlÿrinin qanû ilÿ suvarûldûüûnû he÷ vaxt unutmamalû, möqÿddÿs ruhlarû qarøûsûnda borcunu dÿrindÿn dÿrk etmÿli, onlarûn ibrÿtamiz vÿ øÿ-

134

rÿfli yolunun davam÷ûlarû olmaqlarû ilÿ fÿxr etmÿlidirlÿr. *** Bu gönkö “hÿqiqÿt aøiqlÿri”nin nÿümÿlÿri isÿ hÿqiqÿtÿ börönmöø yalandan baøqa bir øey deyil. Vÿtÿnÿ vÿ xalqa xidmÿtin ÿn ali nömunÿsi, ona mÿdhiyyÿlÿr oxumaqda deyil, lazûm gÿldikdÿ onun yolunda øÿhid olmaüû bacarmaqdadûr. O xalq ki, þz azadlûüû vÿ möstÿqilliyi uürunda möbarizÿ aparmaq ö÷ön potetik nitqlÿr, øöarlar sþylÿmÿklÿ kifayÿtlÿnir, onun uürunda øÿhid olmaüa qödrÿti vÿ cÿsarÿti ÷atmûrsa, o xalq haqlû olaraq kþlÿ olmaüa mÿhkumdur. O øÿxs ki, haqq-ÿdalÿt, azadlûq vÿ möstÿqillik uürunda möbarizÿdÿ qÿlbinin dÿrinliklÿrindÿ áåëÿ zÿrrÿ qÿdÿr qorxu hissini gizlÿdÿ bilmiøsÿ, o insan hÿmin qorxu hissini gÿlÿcÿk nÿsillÿrinin boynuna boyunduruq kimi ke÷irib, onlarû da kþlÿliyÿ mÿhkum edÿcÿkdir. Hÿqiqÿt vÿ azadlûq “aøiqlÿr”in deyil, øÿhidlÿrin ruhunda tÿcÿlla edir. Törk øairi Orxan Vÿli demiøkÿn: Ah, nÿlÿr etmÿdik, bu Vÿtÿn ö÷ön, Kimimiz nitq sþylÿdik, kimimiz þldök! *** 20 yanvar hadisÿlÿri - Azÿrbaycan xalqûnûn dir÷ÿliøinin apogeyi gönö gþstÿrdi ki, xalqûmûzûn azad vÿ möstÿqil yaøamaüa haqqû var. Hÿmin gön Vÿtÿnin igid þvladlarû hÿqiqÿti ÿn kÿsÿrli silah kimi yalanûn özönÿ ÷ûrparaq, qÿlbinin dÿrinliklÿrindÿki qorxu hisslÿrini si-

135

lib, imperiya yalanlarûnû ayaqlamaüa, azadlûq vÿ möstÿqillik uürunda øÿhid olmaüa þzlÿrindÿ qödrÿt vÿ cÿsarÿt tapdûlar. Lakin aüûllarûna belÿ gÿlmÿdi ki, yalanûn simasû olmadûüû kimi vÿtÿni vÿ millÿti, mÿkanû vÿ zamanû da yoxdur. Yalan hÿr yerdÿ, hÿr zaman yalandûr, sadÿcÿ cildini vÿ qiyafÿsini dÿyiøir. *** ßn mÿkrli yalan isÿ yarûm÷ûq hÿqiqÿtdir. O zaman hÿqiqÿt yalana elÿ bulaøûr ki, rÿngini se÷mÿk mömkön olmur. Yalan yalandan ÷ox hÿqiqÿtÿ oxøayûr. Hÿqiqÿti sona qÿdÿr qoruyub saxlamaq, bu ÿnÿnÿni nÿsillÿrdÿn nÿsillÿrÿ, ÿsrlÿrdÿn ÿsrlÿrÿ þtörmÿk hÿr bir sivil xaqûn mÿnÿvi, ÿxlaqi borcudur. *** ßsl vÿtÿnpÿrvÿrlÿr vÿtÿninin vÿ xalqûnûn azadlûüûnû vÿ möstÿqilliyini istÿr xarici fitnÿkarlarûn, istÿrsÿ dÿ milli xÿyanÿtkarlarûn yalan, hiylÿ vÿ iftiralarûndan qorumaq ö÷ön daim sayûq olmalûdûrlar.

SÈVÈLLÈYß GEDßÍ YOL Hÿr xalqûn sivilliyinin þl÷ösö, onun yalana, yaxud hÿqiqÿtÿ nÿ dÿrÿcÿdÿ yaxûn vÿ ya uzaq olmasûndan asûlûdûr. Ènsanlar ÷ox zaman hÿqiqÿtin þzönö yanlûø anlamûølar. Èrrasionalistlÿr beyinlÿrindÿ yaratdûqlarû mþvhumi, ideal, cazibÿdar hÿqiqÿtlÿr haqqûnda bir-birinÿ naüûl-

136

lar, ÿfsanÿlÿr danûøûb, o DÖÍYAÍÛ - axirÿt dönyasûnû “tÿdqiq” edib, ruhun ÿbÿdiliyini aydûnlaødûrdûqlarû zamanlarda, qÿdim yunanlar rasional döøöncÿ tÿrzi vÿ metodlarû ilÿ ger÷ÿk DÖÍYAÍÛÍ reallûqlarûnû vÿ ömumi qanunauyüunluqlarûnû kÿøf etmÿk ö÷ön tÿbiÿtlÿ dil tapûb danûøûrdûlar. Gþr-gþtör dönyasûnda ictimai øöuru ictimai varlûqda tapûrdûlar. Èctimai varlûüûn hÿqiqÿtlÿrini, bu hÿqiqÿtlÿrin real, ÷ûlpaq, sÿrt, göclö, dþnmÿz sifÿtlÿrini - fizikanû vÿ metafizikanû kÿøf edib, mahiyyÿtini anlayûrdûlar. Gþrördölÿr ki, hÿqiqÿt onu tapûb, dÿrk edÿnlÿrin hamûsûna eyni sþzö dediyi kimi, onlarûn hamûsûna eyni dÿrÿcÿdÿ bÿrabÿr vÿ ÿdalÿtlÿ xidmÿt edir. Bÿs cÿmiyyÿt? Onun qanunlarûnûn mahiyyÿtindÿki subyektiv, ÿdalÿtdÿn uzaq, yalan vÿ qösurlar, onun kimin maraüû vÿ diktÿsi ilÿ yazûlûb, qÿbul olunmasû bir yana dursun, þzönö tÿbiÿtin þvladlarû hesab edÿn insanlara hÿr yerdÿ, hÿr zaman, hÿr vÿtÿndaøa tÿbiÿtin qanunlarû kimi tÿmÿnnasûz, qÿrÿzsiz vÿ bÿrabÿr xidmÿt edirmi? Baxûn, Gönÿø necÿ dÿ hÿr yerdÿ, hÿr zaman, hamûya tÿmÿnnasûz, fasilÿsiz vÿ sÿxavÿtlÿ hÿyat enerjisi bÿxø edir?! Kainat real hÿqiqÿtlÿrin hþkmranlûüûnûn qödrÿtindÿn necÿ ahÿngdar hÿrÿkÿtäÿäèð?! Bu qanunlarû Allah éàðàòìûø, cÿmiyyÿtin qanunlarûnû isÿ insan yazmûødûr. Ènsanlar hÿrÿkÿt tÿðzlÿrindÿ Allahû unutmayûb, sadÿcÿ Onu tÿqlid etmÿyÿ belÿ ÷alûøsaydûlar, yaratdûqlarû ÿdalÿtsiz mþvhumi “qanun”larla, Allahûn yaratdûüû heyrÿtamiz ÿdalÿtli, real vÿ dÿqiq qanunlar arasûndakû fÿrqlÿri xeyli azaldar, Allaha yaxûnlaøûb azadlûüa vÿ xoøbÿxtliyÿ ãîâóøàðäûëàð. Ona gþrÿ dÿ, tÿbiÿtlÿ danûømaüa nail olan qÿdim yunanlar metafizikanû fizikadan ayûrdûlar. Arximed fi-

137

zikada linglÿ ÿlinÿ vÿ ÿzÿlÿlÿrinÿ qövvÿt verib, ger÷ÿk DÖÍYAÍÛ tÿrpÿtmÿk ö÷ön dayaq nþqtÿsi axtaranda, Aristotel mÿntiqi ilÿ metafizikada insanûn ruhuna vÿ aülûna göc verÿrÿk, cÿmiyyÿtdÿki yalan, xörafat vÿ mþvhumat özÿrindÿ duran mþâhumi dönyanû alt-öst etmÿk ö÷ön HßQÈQßTÈ dayaq nþqtÿsi se÷di, hÿqiqÿt axtaranlarû ÷aøqûnlûqdan xilas edib, doüru yola yþnÿltdi, yalanla silahlanûb, hÿqiqÿt ovuna ÷ûxanlarû tÿrkisilah edib hÿqiqÿtlÿ silahlandûrdû. *** Aristotelin metafizikasûndakû mÿntiqi Arximedin fizikadakû lingini ÿvÿz etdi. Antik dönya tÿbiÿtdÿn bþyök mÿktÿbin, möÿllimin vÿ ustadûn olmadûüûnû dÿrk etdi, ondan þyrÿnmÿyÿ baøladû. Allah Ona - elmÿ vÿ hÿqiqÿtÿ ibadÿt edib, yalnûz Ondan kþmÿk dilÿyÿnlÿrÿ yaxûnlaødû, onlarëa danûøûb, sirrlÿrini a÷dû, onlarû doüru yola yþnÿltdi. Mÿhz bunun nÿticÿsindÿ afinalûlar iki min beø yöz il ÿvvÿl maariflÿnib, aüû qaradan, hÿqiqÿti yalandan ayûrdûlar, “DEMOKRATÈYA” sþzönö ilk dÿfÿ istibdad øÿraitindÿ, ana dillÿrindÿ tÿlÿfföz etdilÿr. *** Alman millÿtinin ruhunun ÿsasûnda hÿqiqÿt - azad elmi dönyagþröøö, maariflÿnmiø göclö iradÿ durur. Buradan da onlarûn aülûnûn geniøliyi, iradÿsinin tökÿnmÿz enerjisi, arzularûnûn qÿtiyyÿti, dÿqiqliyi, ÷ÿtinliklÿri ram etmÿkdÿ dþzömö, qÿbul etdiyi qanunlara vÿ vÿzifÿsinÿ sonsuz sÿdaqÿti, yalana vÿ saxtakarlûüa nifrÿti tÿzahör edir. Almaniyada elm þzönön hÿqiqi yöksÿk

138

mþvqeyini vÿ qiymÿtini ÷oxdan tapmûødûr. Onlar birinci nþvbÿdÿ þzlÿrinÿ söbut etmiølÿr ki, xalq ruhunun inkiøafû ö÷ön elmÿ - hÿqiqÿtÿ, hÿyat ger÷ÿkliyinÿ, onlarûn qanunauyüunluqlarûnûn þyrÿnilmÿsinÿ pÿrÿstiødÿn vacib he÷ nÿ yoxdur. Almanlar ÿmÿldÿ elmÿ vÿ tÿlimÿ bþyök intelektlÿr ordusunda birlÿømiø bötön xalqûn icbari ömumbÿøÿri, insani mökÿllÿfiyyÿti kimi baxmûølar. Alman xalqûnûn bötön tÿbÿqÿlÿrindÿ xalqûn hÿyatû elmlÿ qaynaqlanmûø, xalq ruhu vÿ aülûíû elmi yöksÿkliyÿ qaldûrûlmûødûr. Ona gþrÿ alman ö÷ön hÿr yerdÿ, hÿr zaman istÿr iqtidar olsun, istÿr möxalifÿt, iki dÿfÿ iki dþrddör. ×önki, yalan vÿ saxtakarlûqdan fÿrqli olaraq, hÿqiqÿt vÿ elmlÿ silahlanmûø mÿntiqin bircÿ dayaq nþqtÿsi var. Onun bir qiyafÿsi var, ikincisi yoxdur. Zÿnnimcÿ, bizim anlamûmûzda alman pedantizminin sirri bundadûr. Alman ideologiyasû da hÿmin ictimai siyasi øÿraitin, alman mÿntiqinin, hÿqiqÿtinin, fÿlsÿfÿsinin tÿbii mÿhsuludur. Bu ideologiyanûn ÿsasûnda azad vÿ möstÿqil, øÿxsi aülûndan qÿtiyyÿtlÿ istifadÿ etmÿyÿ cÿsarÿti ÷atan geniø fikirli insan durur. Bu alman dþvlÿtinin, hansûsa alternativsiz “dahi rÿhbÿrin” øÿxsiyyÿtinÿ pÿrÿstiø deyil, almanlarûn fÿlsÿfÿsidir, alman xalqûnûn ideologiyasûdûr; alman xalqûnûn kþnöllö ömumxalq mökÿllÿfiyyÿtidir. Alman sivilliyinin, alman ruhunun, azadlûüûnûn, qödrÿtinin, ÿzÿmÿtinin vÿ aüalûüûnûn mÿntiqi dÿ bunda - hÿqiqÿtÿ yaxûn olmasûndadûr.

139

MßLUMATLÛ XALQ AÜADÛR Bu mÿntiqÿ uyüun olaraq, yalan vÿ hÿqiqÿtÿ - tÿbiiliyÿ vÿ saxtakarlûüa mönasibÿtdÿ xösusi ÷ÿkisinÿ nisbÿtÿ gþrÿ ayrû-ayrû xalqlarûn tarixi inkiøaf yolu, taleyi möÿyyÿn olundu, bu mÿntiqÿ uyüun olaraq sivil vÿ ya qeyri-sivil cÿmiyyÿtlÿr quruldu. Mÿntiq qurtaran yerdÿ isÿ eqoizm baølanûr, ÿzÿlÿlÿrÿ göc verÿn Arximedin lingi polis dÿyÿnÿyi kimi Aristotelin mÿntiqinin dayaq nþqtÿsini daüûdûr. Aüûl ÿzÿlÿyÿ, mÿntiq dÿyÿnÿyÿ tÿslim olur. Bu mÿntiqÿ uyüun olaraq, xalqûn sivilizasiyasûnûn, tÿhlökÿsizliyinin, azadlûüûnûn vÿ möstÿqilliyinin yeganÿ þl÷ösö xalqlarûn idarÿetmÿ sisteminin mÿntiqlÿ vÿ ya dÿyÿnÿklÿ silahlanmasûndan asûlû olmuødur. Bunun nÿticÿsindÿ mÿntiqlÿ silahlanmûø þlkÿlÿrdÿ yaradûlmûø alternativ fikir azadlûüû øÿraiti, hÿmin þlkÿdÿ yaøayan insanlarûn aülûnûn geniøliyinÿ, ruhunun cÿsurluüuna, iradÿsinin mÿülubedilmÿzliyinÿ vÿ øÿxsiyyÿtinin azadlûüûna enerji vermiø, bu mÿntiqÿ uyüun olaraq hÿqiqÿtlÿ mÿlumatlanmûø xalqlar aüa, yalanla aldadûlmûø xalqlar èñÿ kþlÿ olmuølar. Bu mÿntiqi davam etdirib, dþvlÿt quruculuüuna tÿtbiq edÿrkÿn belÿ bir tezis irÿli sörmÿk mömköndör: mÿlumatlû hakimiyyÿt aüa, mÿlumatsûz xalq kþlÿdir.

MAARÈFLßÍMßÍÈÍ DEVÈZÈ Azadlûüûn ÿsas qidasû hÿqiqÿti bilmÿkdÿ, mÿlumatlû olmaqdadûrsa, hÿqiqÿti dÿrk etmÿyin vÿ øÿxsi aüûldan

140

möstÿqil, sÿrbÿst istifadÿ etmÿyin vÿ obyektiv mþvqe se÷mÿyin mÿnbÿyi maariflÿnmÿdÿdir. Avropada renessansûn ÿsas aparûcû qövvÿsi maarif÷ilik ruhu, enerjisi olmuødur. Maariflÿnmÿ insanûn uøaqlûqdan ÷ûxmasû, hÿddi-buluüa ÷atmasû, naøûlûqdan kamilliyÿ, möstÿqilliyÿ vÿ fÿdakarlûüa yetmÿsidir. Hÿddi-buluüa ÷atmamaq insanûn kiminsÿ rÿhbÿrliyi vÿ diktÿsi olmadan þz aülûndan istifadÿ etmÿyÿ cÿsarÿtinèí ÷atmamasûnûn nÿticÿsidir. Ènsanûn göcö, ÿzÿmÿti, inamû, azadlûüû vÿ insanlûüûn tÿntÿnÿsi yalandan azad olmasûndadûr. Qövvÿyÿ ÷evrilmÿk ö÷ön yalanûn “möqÿddÿsliyÿ” áöðöíìÿéÿ, gurultulu tÿriflÿr vÿ alqûølara, hÿqiqÿtin isÿ dÿrk olunmaüa ehtiyacû vardûr. Ùÿqiqÿt insanû ÞZÖÍÖÍ, yalan ÞZGßÍÈÍ edir. *** Mariflÿnmÿmiø xalqûn avamlûüûnûn vÿ nadanlûüûnûn fÿsadlarû cÿmiyyÿt ö÷ön zalûm hþkmdarlarûn zölmöndÿn daha dÿhøÿtlidir. *** XV ÿñðäÿ Ðîìà ïàïàñû áàøäà îëìàãëà, êàòîëèê êèëñÿñè éàëàí, ùèéëÿ âÿ êîððóïñèéà éîëó èëÿ ùàêèìèééÿòèíè ýöúëÿíäèðèð, “úÿííÿò ãÿáçëÿðè” áàçàðûíû ýöíäÿí-ýöíÿ ýåíèøäÿíäèðìÿêëÿ øÿõñè ìàðàã âÿ ìÿíôåëÿðè íàìèíÿ õàëãû òàëàí åäèðäè. Êèëñÿéÿ èíàíàí èíñàíëàð äèí õàäèìëÿðèíèí, êåøèøëÿðèí ôèòíÿ-ôÿñàäûíà óéóá, îíëàðûí ýþñòÿðäèéè éîëëà ýåäÿðÿê ìöôëèñëÿøèð, âàðéîõäàí ÷ûõûð, äèëÿí÷èéÿ ÷åâðèëèðäèëÿð. Áåëÿ âÿçèééÿòäÿ, ãöñóðñóç ùÿéàò òÿðçè, ïàê ÿõëàãû, õàëãà ñÿäàãÿòè âÿ ìÿùÿááÿòèëÿ áàøãàëàðûíäàí ôÿðãëÿíÿí Éàí Ãóñ

141

ïàïàíûí âÿ êèëñÿíèí ÿìÿëëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ãàëõûð, õàëãû êèëñÿíèí çöëìöíäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí îíëàðûí ñèéàñÿòèíè èôøà åäèð. Ïàïàíûí õÿáÿðäàðëûüûíà ìÿùÿë ãîéìàéàí Éàí Ãóñ èíàäûíäàí ÿë ÷ÿêìèð. Ãÿçÿáëÿíìèø ïàïà îíó êàôèð åëàí åäèð âÿ òîíãàëäà éàíäûðûëìàñûíà ñÿðÿíúàì âåðèð. Îíó òîíãàëäà éàíäûðìàãëà áàøãàëàðûíà èáðÿò äÿðñè âåðìÿê ö÷öí äèí õàäèìëÿðè áó àìàíñûç ãÿòëè ìåéäàíäà êöòëÿâè òàìàøàéà ÷åâèðèðëÿð. Òîíãàëûí àëûøäûðûëìàñû ö÷öí ñÿðÿíúàì âåðèëÿðêÿí Éàí Ãóñ ýþðöð êè, êèëñÿíèí çöëìöíäÿí âàðéîõóíó èòèðÿí, éîõñóë, äèëÿí÷èäÿí ùå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí áèð êèøè òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ ãóúàüûíäà ýÿòèðäèéè îäóíó òîíãàëà àòûð. Î, áó ùÿðÿêÿòè èëÿ õðèñòèàíëûã áîðúóíó éåðèíÿ éåòèðÿ áèëäèéè ö÷öí ìÿìíóí ùàëäà Éàí Ãóñà áàõûð. Áóíó ìöøàùèäÿ åäÿí Éàí Ãóñ ÿçàáëû þëöìöíö áåëÿ óíóäàðàã óúàäàí ãûøãûãûð: - Àù, çàëûì íàäàíëûã! Ñÿí ÿí ðÿçèë ìöñòÿáèääÿí äàùà ìöäùèø âÿ ãÿääàðñàí! *** “Möqÿddÿs” tÿriflÿr vÿ alqûølar yeniyetmÿnin kamillÿømÿsinin, onun þzönön olmasûnûn, möstÿqilliyinin vÿ azadlûüûnûn qarøûsûna sÿdd ÷ÿkÿn maneÿdir. Bu maneÿnin ÿsiri olan insanlarûn qÿyyumluüa ehtiyacû vardûr, þzönön olmaüa, yeniyetmÿlikdÿn ÷ûxmaüa, kamilliyÿ yetmÿyÿ qÿtiyyÿti vÿ cÿsarÿti ÷atmûr, þzönÿ “ata” vÿ ÿvÿzedilmÿz “rÿhbÿr” axtarûr. Bunun sÿbÿbi tÿkcÿ onun aülûnda deyil, yaøadûüû vÿ qÿbul etdiyi øÿraitin yaratdûüû kötlÿvi irrasional tÿfÿkkör tÿrzindÿ, hÿqiqÿt, obyektiv ger÷ÿklik haqqûnda mÿlumatsûzlûüûída, idarÿetmÿ ösulunun amansûzlûüûnda, maarif÷ilikdÿn uzaq despot÷uluüundadûr.

142

*** Èctimai fikir xadimlÿri qÿdim yunanlarla möasir yunanlarû möqayisÿ edÿrkÿn, belÿ fikèrÿ östönlök vermiølÿr ki, heyrÿtamiz ellin ruhunun yunanlarda sþnmÿsinin ÿsas sÿbÿbi, uzun möddÿt Roma imperiyasûnûn istibäad ösul-idarÿsi øÿraitindÿ yaøamasû, daha sonra yadelli iøüal÷ûlarûn itaÿtindÿ îëìàsû vÿ he÷ dÿ ondan “øirin” olmayan yerli hakimiyÿtin vÿ din xadimlÿrinin ÿsarÿti olmuødur. Bötön bunlar onlarûn göclö aülûnû vÿ azad ruhunu, rasional yaradûcûlûq vÿ istedadûnûn tökÿnmÿz enerjisini boümuø, cÿsarÿtini sarsûtmûødûr. Yalnûz azad, demokratik idarÿetmÿ vÿ mönasib dini forma onlarûn genetik qÿdim ruhunu vÿ cÿsarÿtini dir÷ÿldÿ bilÿr. *** Ey insan! Øÿxsi aülûndan möstÿqil istifadÿ etmÿyÿ kiøiliyin ÷atsûn! Èmmanuel Kantûn fikrincÿ maarif÷iliyin devizi belÿ olmalûdûr! Yalnûz fÿrdlÿrin möstÿqilliyi, siyasi, iqtisadi, sosial, ruhi, mÿnÿvi azadlûüû bötþvlökdÿ xalqû azadlûüa vÿ möstÿqilliyÿ yetirÿ bilÿr. Þz haqqûnû nÿinki ala bilmÿyÿn, hÿtta bu haqda döøönmÿyi bacarmayan, dilÿn÷i hÿyat tÿrzi ke÷irÿn hamisindÿn sÿdÿqÿ vÿ mÿrhÿmÿt dilÿyÿn xalqû azad vÿ möstÿqil adlandûrmaq ÿn azû onu mÿsxÿrÿyÿ qoymaqdan baøqa bir øey deyildir.

AZLÛÜÛÍ HEGEMOÍLUÜU Kötlÿvi qÿyyumluüun vÿ itaÿtkarlûüûn mþvcud olduüu istibdad øÿraitindÿ, demokratiyanûn ÿsasû olan

143

möstÿqillik vÿ azadlûüû nÿinki inkiøaf etdirmÿk, onun toxumlarûnû belÿ cöcÿrtmÿk haqqûnda döøönmÿk ÿbÿsdir. Hamilÿrin boyunduruüunu hÿvÿslÿ gÿzdirib xoøbÿxt gÿlÿcÿk uürunda sevinÿ-sevinÿ bÿdbÿxtlik yöröøönÿ ÷ûxan bu ÿbÿdi yeniyetmÿlÿr ordusu kamillik vÿ möstÿqillik haqqûnda he÷ bir anlayûøû olmadan þzlÿrinin bötön höquq vÿ azadlûqlarûnû, olan-olmaz hÿr øeylÿrini - idarÿetmÿni, qanunlarûn qÿbul edilmÿsi vÿ icrasûnû, se÷kilÿrdÿ sÿsvermÿni, þzlÿrinin bötön maraq vÿ mÿnafelÿrini hamilÿrinin ixtiyarûna buraxûb, onlarû alqûølamaüa, hÿr sþzëÿðènÿ ÷ÿpik ÷almaüa, yalnûz onlarûn qulluüunda durmaqla “xoøbÿxt” olmaüa mÿhkumdurlar. ×önki, o, maariflÿnmÿdiyi ö÷ön aüû qaradan se÷mir, hÿqiqÿti yalandan ayûra bilmir, artûq manqurtlaøûá, þz ke÷miøinÿ, bu gönkö maraq vÿ mÿnafeyinÿ, gÿlÿcÿk arzularûna qÿnim kÿsiliá âÿ íÿòèúÿäÿ yalanûn potensial istehlak÷ûsûna ÷evriliá. Ona gþrÿ dÿ intellektdÿn, hÿqiqÿtdÿn vÿ maarif÷ilikdÿn uzaqlaødûrûlmûø insanlarûn bþyök bir hissÿsi yalanëà qidalanûr, þmrö boyu hÿddi-buluüa ÷atmaüa cÿsarÿt vÿ fÿrasÿt tapmûr, yeniyetmÿ olaraq qalûr, yalanûn sosial bazasû kimi yalan÷û “ata”sûnûn daimi qÿyyumluüunda þmör ÷öðöäöð. *** Yalana vÿ zora istinad edÿn istibdad vÿ diktatura ösul-idarÿlÿrindÿ xalqûn hakimiyyÿti vÿ iradÿsi mÿnimsÿnilir, yalanlarûn göcö ilÿ xalqûn ÿvÿzedilmÿz, alternativsiz “ata” obrazû yaradûlûr. Bu ömumxalq faciÿsinin sÿbÿblÿrini uydurma “milli mentalitet” anlayûøûnda deyil, ictimai-siyasi quruluøun mahiyyÿtindÿ, yalanla hÿqiqÿtin mizan-tÿrÿzisindÿ, iqtidarûn mÿqsÿd vÿ mÿramûnda, fetiølÿødirilmiø

144

rÿhbÿrin eqoist tÿbiÿtindÿ vÿ ÿtrafûnda axtarmaq lazûmdûr. Zorakûlûüa dþzmÿk, ÿdalÿtsizliyÿ sÿbèrli mönasibÿt bÿslÿmÿk, haqsûzlûüa øökör edib “betÿrin betÿri var” demÿklÿ tÿsÿlli tapmaüûn mÿnøÿyi mili mentalitetdÿn yox, hakim tÿbÿqÿnin xalq kötlÿsinÿ aøûladûüû kþlÿ psixologiyasûndan qidalanûr. Spartak, Babÿk, onlarla baøqalarû dþzömlö, sÿbrli, øökörlö olmayûb, þlmÿzliklÿrini azadlûq uürunda möbarizÿdÿ þlmÿkdÿ tapûálar. Elmi ÿsasû olmayan, xalûqûn azadlûüûna, firavanlûüûna vÿ tÿrÿqqisinÿ xidmÿt etmÿyÿn döøöncÿ vÿ hÿrÿkÿt tÿrzini dþvriyÿyÿ buraxmaq, onu adÿt-ÿnÿnÿyÿ ÷evirib mili mentalitet adlandûrmaq xalqûn azadlûüûna, firavanlûüûna vÿ tÿrÿqqisinÿ qÿsddÿn baøqa bir øey deyil. Tarixin sÿhnÿsinÿ ÷ûxan burjuaziya feodallara xidmÿt edÿn adÿt-ÿnÿnÿlÿri amansûzlûqla darmadaüûn edib, þzönÿ mönasib yeni qaydalar bÿrqÿrar etmÿk ö÷ön qan tþköb inqilab etdi. Áåëÿëèêëÿ mentalitet mÿqsÿddÿn daha ÷ox vasitÿyÿ ÷evrildi. Möstÿbiä, diktator, quldar, feodal, burjua, hÿm÷inin siyasi partiyalar hakimiyyÿtÿ gÿlÿn kimi dþzöm vÿ sÿbèr anlayûøûnû unudub, þzlÿrinÿ fayda verÿn hakimiyyÿtlÿrini mþhkÿmlÿndirmÿyÿ kþmÿklik gþstÿrÿn yeni ÿxlaq kodeksi vÿ mentalitet yaraäàðàã, onu þzlÿrinin xidmÿt÷isinÿ ÷eviräilÿr. Onlar etdiêëÿðè zölmÿ mövÿqqÿti ÷ÿtinlik, Allahûn sûnaüû, haqsûzlûüa - qismÿt, taleyin hþkmö, bötön bunlara dþzmÿyÿ tÿmkin, sÿbr adû verèá, onlara möqÿddÿslik donu geyèídirÿrÿk, “sÿbr Allahûn adûdûr” deäilÿr. Azlûq tarixin bötön dþvrlÿrindÿ ÷oxluq ö÷ön øökörlö yaøamaüû, tikÿnin qÿdrini bilmÿyi ideallaødûràðàã, ona xalqûn ÿxlaqi, mÿnÿvi dÿyÿri, mentaliteti àäûíû âåðäè. Bu yerdÿ Qasûm bÿy Zakirin aøaüûdakû misrala-

145

rûnû xatûrlamaq yerinÿ döøör: Vaiz bizÿ oxur øÿri-Mustafa, Hÿrama mörtÿkib olmayûn ÿsla. Þzö lum-lum udur batindÿ, amma, Zahirdÿ dediyi mÿnaya bir bax. Belÿliklÿ, hakim tÿbÿqÿ cÿmiyyÿtdÿêè ÷îõëóüóí öçÿðèíäÿ hegomonluüuíóí tÿminàòûíû kötlÿ ÿxlaqûnû vÿ mentalitetini þz ìàðàã âÿ ìÿíàôåéèíÿ tabe etäèðìÿêäÿ ýþðöðäö. *** Yalanûn tÿbiÿtindÿ elÿ bir mÿkr vÿ hiylÿ gizlÿniá ki, onu mariflÿnmÿmiø insanlara cözi aüûlla da sûrûmaq mömköndör. Lakin, hÿqiqÿti aíëàtmaq ö÷ön ÷ox vaxt bþyök aüûl belÿ azlûq edir. Bunun qarøûsûnû almaq, xalqûn göcönö, inamûnû þzönÿ qaytarmaq ö÷ön onun maariflÿnmÿsinÿ - hÿqiqÿtlÿ mÿlumatlanmasûna, ömumbÿøÿri praktikanûn dÿyÿrlÿrinin þyrÿnilmÿsinÿ gedÿn bötön yollar a÷ûlmalû, tÿmizlÿnmÿlidir. Kötlÿvi informasiya vasitÿlÿrinÿ sþzön hÿqiqi mÿnasûnda defakto azadlûq vÿ möstÿqillik verilmÿli, àzad sþz hÿr bir vÿtÿndaøûn ilkin mölkiyyÿtinÿ ÷evrilmÿlidir. Kitab nÿøri, teleradio øèðêÿòëÿðè, qÿzetlÿr tÿkcÿ senzuradan yox, polis zorunun mödaxilÿsindÿn, hamilÿrin mÿddahlàðûídan tam xilas olmalûdûr. *** Èctimai praktika bÿøÿr sivilizasiyasûnûn inkiøafûnûn bötön istiqamÿtlÿrindÿ ÿsrlÿr boyu toplanmûø hÿqiqÿt-

146

lÿr bÿøÿriyyÿtin ÿn qiymÿtli mÿnÿvi sÿrvÿtidir. Þzönö demokratik, dönyÿvi, höquqi dþvlÿt elan etmiø hÿr bir þlkÿ xalqûn bu sÿrvÿtÿ qovuømasû ö÷ön geniø øÿrait yaratmaüa borcludur. Ènsanlarûn vÿtÿndaø kimi þlkÿsinin qanunlarûnû icra etmÿk vÿzifÿsi olduüu kimi, azad insan îëàðàã äà istÿdiyi sahÿdÿn hÿm þlkÿdaxili vÿziyyÿt, hÿm dÿ ömumbÿøÿri tÿcröbÿ vÿ dÿyÿrlÿr haqqûnda obyektiv mÿlumatlar almaq, hÿr hansû sÿviyyÿdÿ øÿxsi tÿøÿbböslÿrini, möxalif fikir vÿ tÿkliflÿrini, irad vÿ proqnozlarûnû sÿrbÿst ifadÿ etmÿk, yaymaq haqqû da tanûnmalûdûr. *** Mÿlumatlanmaüa, hÿqiqÿtÿ, milli vÿ bÿøÿri tÿcröbÿlÿrin þyrÿnilmÿsinÿ gediø-gÿliø yollarûnû baülamaq, bu sahÿdÿ möbadilÿni, kötlÿvi mÿlumat vasitÿlÿrinin, þlkÿ hÿyatûnûn hÿr hansû sahÿsinÿ mönasibÿtdÿ alternativ mþvqeyinÿ sÿdd ÷ÿkmÿk, fikir azadlûüûnû boümaq, yalnûz alternativsiz øÿxsiyyÿtin mödrikliyinÿ, avtoritarizminÿ sþykÿnmÿk, onun lötfkarlûüûna, himayÿsinÿ vÿ zoruna itaÿt etmÿk hÿmin xalqûn maarif÷iliyÿ vÿ sivilliyyÿ gedÿn yolunu baülamaqdan, onun mÿnÿvi inkiøafûna qarøû cinayÿtkarlûqdan, xalqû azadlûqdan vÿ möstÿqillikdÿn mÿhrum edib, ÿbÿdi mötiliyÿ, yeniyetmÿliyÿ, qÿyyum÷uluüa mÿhkum etmÿkdÿn baøqa bir øey deyildir. Azlûüûn ÷oxluq özÿrindÿ hegemonluüunun yolu “möqÿddÿs” yalandan ke÷ir. Bu yol ÷oxluüu kþnöllö olaraq, azlûüûn tabeliyinÿ - diktaturanûn kþlÿliyinÿ aparan yoldur.

147

SOÍ SÞZ Mirzÿ Cÿlilin vÿ Mirzÿ ßlÿkbÿrin möasirliyinin sirri ondadûr ki, onlar insanlara ÿslindÿ necÿ olduqlarû barÿdÿ hÿqiqÿti sþylÿdikdÿ “qare gþzönö bÿrÿldirdisÿ”, nÿvÿlÿri onlarûn øÿrÿfli yolunu davam etdirmÿk istÿdikdÿ isÿ ÷ox zaman tÿzyiqlÿr, tÿhqirlÿr, bþhtanlar, iftiralarla qarøûlaøûr, aülasûümaz cÿrimÿlÿr vÿ polis dÿyÿnÿyinÿ mÿruz qalûrlar. Kim nÿ deyÿr bizdÿ olan qeyrÿtÿ?! Qeyrÿtimiz bÿllidir hÿr millÿtÿ! (Ìèðçÿ ßëÿêáÿð Ñàáèð)

148

Øÿðã-Ãÿðá: Áèð áÿäÿíäÿ èêè ãàíàä, èêè áàø

149

Þçöíö äÿðê åò Tarixin söbh ÷aüûnda Tarixin söbh ÷aüû oyanûb, dönyaya aüalûq etmiø Asiya ruhunun kþklÿri dÿrinliklÿrÿ iølÿdikcÿ mistikadan daha ÷ox qidalandû vÿ nÿticÿ etibarilÿ axarû dini-mþvhómi mÿcraya yþnÿldi. Bunun ÿksinÿ olaraq, ellinlÿrin oyatdûüû Avropa ruhu mistik zeùniyyÿtdÿn tÿmizlÿndi vÿ dönyÿvi fÿlsÿfÿnin þzölönö yaratdû. Øÿxsiyyÿt vÿ cÿmiyyÿt - Asiyada fþvqÿltÿbii dönyaýþðöøöí - möqÿddÿsliyin vÿ sitayiøin mÿngÿnÿsindÿ mötilÿødi, istibdad vÿ mötlÿqiyyÿtin tÿntÿnÿsi ö÷ön ÿlveriøli øÿrait yaratdû. Avroïada isÿ rasional mÿntiqi tÿfÿkkörön, hÿqiqÿtin, ger÷ÿklik vÿ harmoniyanûn axtarûøûnda azadlûq ruhu, tÿrÿqqi vÿ demokratiyanûn cÿngavÿrinÿ ÷evrildi. Belÿliklÿ, möqÿddÿsliyÿ börönmöø, yalan, yanlûølûq vÿ ehkamlar özÿrindÿ mþhkÿmlÿnÿn Øÿrqin tarixi istibdad vÿ mötlÿqiyéÿtin tarixi, hÿqiqÿtlÿ kabusun ziddiyyÿtindÿn doüan yunanlarûn - antik dönyanûn, ömumiyyÿtlÿ Qÿrbin tarixi isÿ demokratiya ilÿ diktaturanûn möbarizÿsi tarixi oldu. *** Bu bir hÿqiqÿtdir ki, dönya vÿhøi heyvanlarû ÿhlilÿødirmÿyi, onlarû þz iradÿsinÿ tabe etmÿyi, torpaüû ÿkibbecÿrmÿyi, meyvÿ baülarû salmaüû, yazmaüû, kÿøflÿr etmÿyi, incÿsÿnÿt nömunÿlÿri yaratmaüû, dþvlÿt qur-

150

maüû asiyalûlardan þyrÿniá. Lakin o da hÿqiqÿtdir ki, möasir Àâðîïà sivilizasiyasûnûn elmi ÿsaslarûnû yunanlar qoyóálar. Tÿsadöfi deyil ki, Qoca Øÿrqin mödrik mötÿfÿkkirlÿrindÿn biri Cavahirlÿl Íehru “Ömumdönya tarixinÿ bir nÿzÿr” ÿsÿrindÿ yazûr: “ßgÿr biz yunan dþvlÿtinin hÿyatûnda östönlök tÿøkil edÿn yalnûz xûrda möharibÿlÿrÿ vÿ digÿr ÿhÿmiyyÿtsiz hadisÿlÿrÿ diqqÿt yetirsÿk, onlarûn þzlÿri haqda nÿ þyrÿnÿ bilÿrik? Biz onlarû dÿrk etmÿk istÿyiriksÿ, mötlÿq fikirlÿrinÿ nöfuz etmÿli, onlarû þzlÿrinin duyüu vÿ fÿalliyyÿt tÿrzi ilÿ mÿnimsÿmÿliyik. Mÿhz bunun sayÿsindÿ Avropa... qÿdim yunan mÿdÿniyyÿtinin þvladû oluá”. (Birinci kitab, Moskva, “Proqress” nÿøriyyatû, 1981, sÿh.83). *** Eramûzdan beø min il ÿvvÿl insanlar Fÿrat, Dÿclÿ vÿ Íil ÷aylarûnûí sahillÿrindÿ suvarma sistemlÿri tikäilÿr. Ondan bir qÿdÿr sonra misirlilÿr vÿ øumerlÿr ïiktoqrafûk yazûlarla qÿdim qanunlarûnû, tarixlÿrini vÿ dastanlarûnû yazdûlar, daha sonra isÿ böröncö vÿ dÿmiri tanûdûlar. O vaxtlar nÿ Asiya anlayûøû vardû, nÿ Ellada, nÿ Yunanûstan, nÿ dÿ Avroïa; tarixin vÿ bÿøÿriyyÿtin bircÿ anasû, bircÿ sivil dönyasû var idi - indi biz ona Asiya vÿ ya Øÿrq deyirik. Hÿmin dþvräÿ anamûz Asiya hÿlÿ Avropanû doümamûødû, bÿtnindÿ bÿslÿyirdi, doüacaqdû.

Kahinlÿr Tarixin o uzaq, qÿdim dþvrlÿrindÿ Asiyada elmlÿ

151

yanaøû, ehkam da tÿøÿkköl taïdû vÿ ÿtrafûna toïladûüû göclö kahinlÿr zömrÿsinin kþmÿyi ilÿ mþhkÿmlÿndi. Siyasÿt÷ilÿr þzlÿri inanmadûqlarû ideyalara xalqû inandûrmaüû onlardan - kahinlÿrdÿn þyrÿndilÿr. Babilistanda Mÿrdökÿ, Èranda Ahura Mazdaya (Hþrmözÿ), Fÿlÿstindÿ Yaxvaya, Hindistanda Kriønaya, ×indÿ Buddaya, bir sûra digÿr mÿmlÿkÿtlÿrdÿ isÿ möxtÿlif canlûëàða, ÿøyaëàðà vÿ baøqa varlûqlara sitayiø ÿtrafûnda mÿqsÿdlÿrinÿ möqÿddÿslik donu geyindirdilÿr. Mþvhumi ideyalarûnû kötlÿyÿ - sadÿlþvh insanlara yöklÿdilÿr. Onlarû fûkirlÿrinin daøûyûcûlarûna ÷evirmÿklÿ insanûn yenilmÿz, þl÷öyÿgÿlmÿz qödrÿtinÿ, iradÿsinÿ, meyl, tÿøÿbbös, arzu vÿ cÿhdlÿrinÿ, bötþvlökdÿ ruhuna hakim kÿsildilÿr. Qÿbilÿnin, tayfanûí, xalqûn maraq vÿ istÿklÿrini þz mÿnafelÿrinÿ mÿharÿtlÿ tabe etdilÿr, onlarû tÿbii, insani xösusiyyÿtlÿrindÿn mÿhrum edib, ikonalarda tÿsvir olunan rÿsmlÿrdÿki möti, itaÿtkar mÿxluqa ÷evirdilÿr. Belÿliklÿ, kaùinlÿr - möqÿddÿs ehkamlarûn aparûcûlarû quldarlûq cÿmiyyÿtindÿn ÷ox-÷ox ÿvvÿl, ibtidai-icma quruluøu zamanûnda, bÿøÿriyyÿt beøikdÿ ikÿn ruhi kþlÿliyin tÿmÿlini qoydular. *** Pol Holbax kahinlÿr haqqûnda éàçûð: “Dönya xalqlarûnûn ilk qanunvericilÿri, alimlÿri, hÿkimlÿri, mif yaradûcûlarû vÿ øairlÿri kahinlÿr oldular. Onlarûn ÿlindÿ olan elm, biliklÿrÿ nabÿlÿd adamlar ö÷ön möqÿddÿs vÿ toxunulmaz predmetÿ ÷evrildi; onlar þzlÿrini ikimÿnalû tÿmsillÿr, rÿmzlÿr vÿ möÿmmalar vasitÿsi ilÿ ïeyüÿmbÿr elan etdilÿr”. Bÿli, onlar aülûn, idrakûn mÿøüul olduüu bötön sahÿlÿri inhisara aldûlar. Èdeyalarûnû geniø yaymaq vÿ tam

152

hÿyata ke÷irmÿk ö÷ön mÿktÿblÿr a÷dûlar, möqÿddÿs mÿbÿdlÿr tikdilÿr. Kortÿbii dÿ olsa, bÿzi kÿøflÿr etdilÿr. Lakin hÿmin kÿøflÿr kötlÿyÿ “mþcözÿ” adû ilÿ tÿqdim olundu. Bu da kahinlÿrin möqÿddÿsliyinÿ inamû, pÿrÿstiøi vÿ itaÿtkarlûüû qat-qat artûrdû. *** Kahinlÿr Íil ÷ayûnûn qabarma vÿ ÷ÿkilmÿsinin, Gönÿø vÿ Ayûn tutulmasûnûn sirlÿrini þyrÿnib, vaxtûnû ÿvvÿlcÿdÿn sþylÿmÿklÿ Misiri “dinin beøiyinÿ” ÷eviräèëÿð. Þz mþvqeylÿrini elÿ mþhkÿmlÿtdilÿr ki, fironlar onlarûn ÿlindÿ marionetÿ ÷evrilmÿk tÿhlökÿsi altûnda qaldûlar. Onlarûn zömrÿsi elÿ bþyöyöb inkiøaf etdi ki, cÿmiyyÿtin ictimai-siyasi hÿyatûnûn sötununa, øÿxsiyyÿtin, hÿtta hakimiyyÿtin möstÿqilliyinin qÿniminÿ ÷evrildilÿr. Belÿ olduqda fironlar da þlkÿnin baø kahini vÿzifÿsini ÿlÿ ke÷irmÿklÿ hakimiyyÿtlÿrini mödafiÿ etdilÿr, þzlÿrini Allahûn oülu, bir ÷ox hallarda èñÿ hÿtta Allah elan etmÿklÿ iradÿ vÿ ruhlarûnû kahinlÿrin vÿ onlarûn allahlarûnûn ÿsarÿtindÿn qorudular.

*** Göclö kahinlÿr zömrÿsinin ideologiyasûnûn daøûyûcûlarû olan xalq kötlÿsinin belindÿ isÿ onlarûn allahlarû boyda nÿhÿng vÿ mþhtÿøÿm ehramlar ucaldû. Bu abidÿlÿrin bþyöklöyö, aüûrlûüû vÿ aülasûümazlûüû qÿdÿr bþyök, aüûr vÿ aülasûümaz totemlÿrin, tabularûn, mistik fikirlÿrin, ehkamlarûn yaratdûüû mötilik vÿ itaÿtkarlûüûn özÿrindÿ isÿ istibdad tÿøÿkköl taïdû.

153

*** Dÿniz þzönÿ qovuøan ÿn nÿhÿng ÷aylarûn øirin suyunun tamûnû dÿrhal dÿyiødiðäèyi kimi, kahinlÿr ordusunun iradÿsi ilÿ idarÿ olunan mþhtÿøÿm xalq kötlÿsi vÿ ictimai-siyasi quruluø da ÿn nÿhÿng vÿ iøûqlû øÿxsiyyÿtlÿri belÿ daøûdûüû ehkamlarûn zölmÿtindÿ qÿrq edir, ÿn igid, cÿsarÿtli insanlarû mötiliyin vÿ itaÿtkarlûüûn kþlÿliyindÿ ÿzir, ÿn azad ruhlarû istibdadûn mÿngÿnÿsindÿ boüuräó. *** Èøûqlû, cÿsarÿtli, azad ruhlara qarøû ömumdönya tarixindÿ ÿn göclö, dahiyanÿ vÿ daimi ÿdavÿt kahinlÿrin ÿdavÿti olmuø, onlarûn kininÿ qarøû he÷ bir kin duruø gÿtirÿ bilmÿmiødir. Buna baxmayaraq, onlarûn ÿbÿdi ÿdavÿt, kin vÿ ködurÿt möbarizÿlÿrinin aülasûümaz uüurlarû he÷ kimi heyrÿtlÿndirìÿéèá. ×önki yözlÿrlÿ insan nÿslinin hÿyatûndan ke÷ÿn daimi, tÿdrici, aramsûz vÿ inadlû möbarizÿlÿrin nÿticÿlÿrini, hadisÿlÿrin vÿ illÿtlÿrin mÿkrini gþrmÿk, hiss vÿ dÿrk edib heyrÿtlÿnmÿk, tÿkamölö gþröb dÿrk etmÿk qÿdÿr möøköl mÿsÿlÿdir. Mÿhz bunun nÿticÿsindÿ, qazanûlmûø heyrÿtamiz qÿlÿbÿlÿr kahini Allahûn yerdÿki ÿvÿzsiz nömayÿndÿsi kimi hÿr øeyin ÿlaqÿlÿndiriciñè, ruhun hþkmdarû etdi. Alman filosofu Maks Øtirner bu haqda belÿ deyir: “Mÿn ondan (kahindÿn - red. möÿllifindir) - insandan höquqlarûmûn dÿyÿrini alûram. O, mÿnim mönasibÿtlÿrimin sÿrhÿdlÿrini möÿyyÿn edir. Hakimiyyÿt insana mÿnsubdur, dönya insana mÿnsubdur, mÿn insana mÿnsubam”.

154

Ellinlÿr Dönyanûn bötön xalqlarûndan fÿrqli olaraq ellinlÿrin payûna bþyök bir xoøbÿxtlik nÿsib oldu. Onlarda kahinlÿrin maraüûna vÿ mÿnafeyinÿ tabe olan din vÿ xösusi ruhani zömrÿsi yaranmadû. Ömumiyyÿtlÿ, Yunanûstanda universal din haqqûnda fikir formalaømadû. Elmin hÿrÿkatû Elladaya Øÿrqdÿn - Misir, Finikiya vÿ Èranla ÿlaqÿ istiqamÿtindÿn baølanñà äà, Øÿrqin möqÿddÿs mistik baxûølarûnûn göclö yöksÿliøi vÿ axûnû ellinlÿrin ruhunun sözgÿcindÿn ke÷mÿyÿrÿk, beyinlÿrinÿ kþk ata bilmÿdi. Onlar mÿbÿdlÿrinin giriøindÿ insanlara azad ellin ruhu ilÿ möraciÿt etdilÿr: “Þzönö dÿrk et!” *** Asiyalûlarûn ruhunun möqÿddÿs mþvhumi ideyalardan qidalandûüû qÿdim zamanlarda, yunanlar Homerin mþcözÿli, mödrik nÿümÿlÿrini oxuyurdular. Onun ecazkar nÿümÿlÿrinin sehrli vÿ fþvqÿladÿ tÿsiri altûída dini poeziyanûn möti, itaÿtkar himnlÿri diz ÷þkdö vÿ geri ÷ÿkildi. Tÿbii-dönyÿvi yaradûcûlûq möqÿddÿs-mistik yaradûcûlûq özÿrindÿ qÿlÿbÿ ÷aldû. Øÿn vÿ iøûqlû poeziya tutqun vÿ qÿmgin dini himnlÿri, øairlÿr vÿ filosoflar kahinlÿr vÿ ruhanilÿri östÿlÿdi. Asiyalûlar mÿbÿdlÿrdÿ allahlara sitayiø ayinlÿri ilÿ mÿøüul olarkÿn, yunanlar Olimïdÿ baø Allah Zevsin øÿrÿfûnÿ tÿntÿnÿli mÿrasimlÿr tÿøkil edir, qûzüûn idman oyunlarû, qövvÿt, cÿsarÿt vÿ øöcaÿt yarûølarû ke÷irirdilÿr.

155

Homer Homer poeziyasûnûn sitayiø mÿnbÿyi nÿdÿ idi? Hÿr øeydÿn ÿvvÿl onun nÿümÿlÿrinin tÿbiÿtinin ölviliyindÿ, alicÿnablaüûnûn, nÿcibliyinin dolüunluüunda, fÿlsÿfÿsinin dÿrinliyindÿ, babalarûnûn ruhunun layiqli tÿrÿnnömöndÿ idi. Alman arxeoloqu Henrix Øliman XÛX ÿsrin ikinci yarûsûnda Homerin ÿsÿrlÿri ÿsasûnda Ki÷ik Asiyada qazûntû iølÿri aïarûb, Troya øÿhÿrini tardû. O, bu taïûntûsûíûí sayÿsindÿ “Odisey” vÿ “Èliada” qÿhrÿmanlarûnûn tarixi izlÿrini özÿ ÷ûxarûb, dönyaya gþstÿrdi... Bu bir daha söbut etdi ki, qoca mödrik aøûüûn poeziyasûnûn pÿrÿstiø mÿnbÿyi, sehirli qövvÿsi hÿm dÿ onun nÿümÿlÿrinin reallûüûnda, ruhunun Elladanûn ÿn qÿdim tarixinin kþklÿri ilÿ mþhkÿm baülûlûüûndadûr. Xalq ö÷ön onun tarixindÿn, babalarûnûn ruhundan möqÿddÿs, dÿyÿrli vÿ zÿruri he÷ nÿ yoxdur vÿ ola da bilmÿz, onlarûn ruhundan bþyök hÿqiqÿt yoxdur vÿ ola da bilmÿz, hÿqiqÿtdÿn ÿbÿdi, qödrÿtli, yenilmÿz vÿ uca he÷ nÿ yoxdur vÿ ola da bilmÿz. Øöbhÿ yoxdur ki, Lyudvik Feyerbax “Qÿdim insanlar ö÷ön hÿqiqÿt dönya olmuødur” deyÿrkÿn yunan dönyasûnû, yunan hÿqiqÿtini, yunan ruhunu, elÿcÿ dÿ koranÿlikdÿn, fÿaliyyÿtsizlikdÿn, sönilikdÿn, yalan, qorxu vÿ ÿzablardan, mötilik vÿ itaÿtdÿn, nadanlûq, ÿtalÿt, söstlök vÿ iradÿsizlikdÿn uzaq azad, fÿrÿhli, qövvÿtli, tÿbii “Ùÿqiqÿti” - Homer ruhunu nÿzÿrdÿ tutuðdu. Homer ruhu tÿkcÿ yunanlar vÿ avropalûlar ö÷ön yox, dönya xalqlarûnûn bötön mödrik, rÿøadÿtli, tÿhsilli

156

adamlarû ö÷ön tökÿnmÿz, dolüun xÿzinÿ qoyub gediá. O, dönyanûn ÿn göclö fatehlÿrinin, filosoflarûnûn, tarix÷ilÿrinin, yazû÷ûlarûnûn, hÿtta arxeoloqlarûnûn ruhunu fÿth ediá.

Miflÿr Mif allahlar, titanlar, ruhlar ÿfsanÿvi insanlar haqqûnda ÿsatirlÿr, rÿvayÿtlÿrdir. Yunan mifologiyasû isÿ yunan ruhunun, onun dönyagþröøönön, fÿlsÿfÿsinin proloqudur, sþzön hÿqiqi mÿnasûnda real xalq fÿlsÿfÿsidir. Onu fÿlsÿfÿ kimi dÿ oxumaq lazûmdûr! Éunan miflÿri paraboladûr, alleqoriyadûr. Heroqliflÿr fonetik ÿlifbadan qÿdim olduüu kimi, onlar da fÿlsÿfÿdÿn daha qÿdimdirëÿð. Onu heroqlif kimi dÿ oxumaq lazûmdûr! Heroqliflÿr sÿs deyil, rÿmzdir. Onun özÿrindÿn pÿrdÿni vÿ möÿmmalarû gþtöröb hÿqiqi mÿnasûnû gþrmÿk ö÷ön rÿmz kimi dÿ oxumaq lazûmdûr! Yunan miflÿrini birbaøa vÿ birmÿnalû qÿbul edÿnlÿr Ezopun vÿ Krûlovun tÿmsillÿrini ciddi zooloyi ÿsÿrlÿr kimi oxuyanlara bÿnzÿyirlÿr. Onu tÿmsil kimi dÿ oxumaq lazûmdûr!

*** He÷ kim deyÿ bilmÿz ki, o Sfinksi gþrmöødör. Ènsan baølû, øir bÿdÿnli, mþhkÿm qanadlû vÿ iti caynaqlû Sfinks real varlûq kimi hÿyatda yoxdur. O, yalnûz insanlarûn tÿxÿyyölönön, fantaziyasûnûn mÿhsuludur, mifo-

157

loyi obrazdûr. Sfinks uca daüûn zirvÿsindÿ mödhiø gþrkÿmdÿ oturub yoldan ke÷ÿnlÿrÿ möÿmmalû suallar verir, dözgön cavab vermÿyÿnlÿri par÷alayûb mÿhv edir. Mödrik vÿ cÿsarÿtli Edip onun hözuruna gedir, suallarûnû dinlÿyir: “Î hansû canlûdûr ki, dþrdayaqlû doüulur, sonra ikiayaqlû, daha sonra ö÷, nÿhayÿt, yenidÿn dþrdayaqlû olur?” Ediï dÿrindÿn döøönöb Sfinksin sualûna belÿ cavab verir: “Î insandûr, doüulandan sonra dþrdayaqlû imÿklÿyir, sonra ayaüa qalxûb ikiayaqlû yeriyir, qocalanda ÿsaya sþykÿnib ö÷ayaqlû olur, qocalûb ÿldÿn döøÿndÿ yenidÿn yataüûnda dþrdayaqlû imÿklÿyir”. Ediïin dözgön cavabû Sfinksi mÿhv edib, zirvÿdÿn yerÿ endirir. Qalib onun cÿsÿdini lÿnglik vÿ kötlök rÿmzi olan eøøÿyÿ yöklÿyib adamlarûn hözuruna gÿtirir. Xalq Åäèïè þzönÿ rÿhbÿr se÷ir. *** Mifdÿ Sfinks tÿbiÿtdÿ, cÿmiyyÿtdÿ, insan tÿfÿkköröndÿ obyektiv fÿaliyyÿt gþstÿrÿn dönyÿvi ãanunlarûn a÷arû olan tÿcröbÿ, bilik vÿ elm rÿmzidir. Yunanlar onu heroqliflÿrdÿ Sfinks, elmdÿ ãanun kimi oxumuølar. Sfinks dÿ ãanunlar kimi ucalûqda, ÿl÷atmaz daüûn zirvÿsindÿ mödhiø gþrkÿmdÿ oturàðàã, insanlarûn qarøûsûnda bitib-tökÿnmÿyÿn möÿmmalar, suallar qoyuð. Qövvÿ aüûldadûr, bilikdÿdir, elmdÿdir, suallarûn dözgön cavabûndadûr. Hÿmin qövvÿ isÿ yarananlar i÷ÿrisindÿ yalnûz insana veriliá. Ènsanlar möxtÿlifdir. Elÿsi var ki, bir mÿtlÿb haqqûnda döøönÿndÿ daha bir ne÷ÿ qaranlûq mÿtlÿblÿri a÷ûr, elÿsi dÿ var ki, eøitdiyindÿn baøqa bir øey anlamûr.

158

Bir mÿsÿlÿ haqqûnda eøidib on mÿsÿlÿni anlayan, deyilÿnlÿrdÿn dözgön nÿticÿ ÷ûxarmaqla deyilmÿyÿnlÿri baøa döøÿn mÿntiqi tÿfÿkkör sahiblÿri hÿqiqÿti dÿrk edib, Edip kimi azadlûüa ÷ûxûr, hþkmdar olurlar, dÿrk etmÿyÿnlÿr isÿ yanûlaraq sÿhvÿ éîë âåðèð, yolunu azûr, kþlÿlikdÿ qalaraq mÿhv olurlar. *** ßn ÿl÷atmaz yerdÿ gþrönÿn, ÷ox mödhiø gþrkÿmdÿ olan möÿmma belÿ, dÿrk olunduqdan sonra ÿl÷atmazlûqdan enir, qorxunc gþrkÿmi adilÿøir, aüûlûn malû vÿ qulu îëóð, sona qÿdÿr anlaøûqlû vÿ hamûya mÿlum olan hÿqiqÿtÿ ÷evrildikdÿn sonra isÿ ÿn lÿng vÿ gec anlayan insanlar belÿ onu dÿrk edir vÿ daøûyûcûsûna ÷evrilirlÿr. Ona gþrÿ dÿ Edip Sfinksin cÿsÿdini mÿhz eøøÿyÿ yöklÿyib gÿtirir. Yalnûz bu zaman, hÿqiqÿt hamû tÿrÿfûndÿn mÿnimsÿnildikdÿn sonra maddi qövvÿyÿ ÷evrilir. *** Èlahÿ Fetida oülu Axillesÿ þlmÿzlik vermÿk ö÷ön onu dabanûndan tutaraq yeraltû Stiks ÷ayûnûn möqÿddÿs suyuna salûr. Paris Axillesin sirrini þyrÿnir vÿ onu dabanûndan oxla vuraraq þldörör... ßslindÿ uøaq naüûlûna bÿnzÿyÿn bu hekayÿt dÿrin vÿ geniø fÿlsÿfi mahiyyÿt daøûyûr: ôþvqÿltÿbiilik vÿ þlmÿzlik yoxdur. Hÿr øeyin, hadisÿnin, ÿn yenilmÿz insanûn, mödhiø qövvÿnin dÿ “zÿif yeri” - “Axilles dabanû”, sirri var. Hÿmin sirrin þyrÿnilmÿsi mödrikliyin qÿlÿbÿsidir.

159

*** Prometeyin insanû yaratäûüûíà vÿ ona möxtÿlif heyvanlarûn hissÿciklÿrini qatäûüûíà kim inanûr? ßslindÿ bu, o demÿkdir ki, insanlar bioloyi varlûq kimi instinkt möxtÿlifliyinÿ malikdirlÿr. Yÿni, insan øir kimi mÿrd, tölkö kimi hiylÿgÿr, canavar kimi yûrtûcû, qaz kimi ayûq, uzunqulaq kimi kötdör. “Ènsan ÷iy söd ÿmmiødir”, ondan hÿr øey - ÿn aüûlagÿlmÿz hÿrÿkÿtlÿr, anlaøûlmaz, dÿrk olunmaz ÿmÿllÿr gþzlÿmÿk olar. Mifdÿn gþrönör ki, bu hÿqiqÿtÿn dÿ belÿdir. Ènsanlarû yaradûb, isinmÿk ö÷ön onlara od verÿndÿ insanlar þz yaradûcûlarû vÿ xilaskarlarû olan Prometeyÿ minnÿtdarlûq ÿvÿzinÿ, ondan Yuïiterÿ øikayÿt edirlÿr. Od - eneryi, bilik, zÿka, ruh rÿmzidir. O, yerin mÿhsulu deyil. Prometey onu sÿmadan - Gönÿødÿn gÿtirib. Bu ruh mþvhumi deyil, iøûqlûdûr, realdûr, hÿqiqÿtdir. Hÿqiqÿt kimi göclö silahû, Allaha mÿxsus ÿlamÿti isanlara vermÿklÿ onlarû ilahilÿødirmÿk antik allahlarû naraùat edir. Onlar Prometeyi cinayÿtkar vÿ xÿyanÿtkar elan etmÿklÿ onu ÿn aüûr cÿzaya mÿhkum edirlÿr. Prometey dÿhøÿtli iøgÿncÿlÿrÿ mÿruz qalûr. Lakin Gönÿø Herkulesi gþndÿrÿrÿk, insanpÿrvÿr Prometeyi azad etdirir. *** Prometeyin øÿrÿfinÿ óçóí ÿsrlÿrdir ki, mÿøÿllÿrlÿ qa÷ûø yarûølarû, estafetlÿri ke÷irilir. Bu, o demÿkdir ki, elmin ÷ûraüûnû bir nÿfÿr tÿkbaøûna mÿnzil baøûna ÷atdûra bilmÿz, buna nail olmaq ö÷ön elm mÿøÿlini nÿsillÿr bir-birinÿ þtörmÿlidirlÿr. Yunanlarda mÿhz belÿ olub: Homer - Fales - Sokrat - Demokrit - Hippokrat -

160

Platon - Aristotel - Evklid - Ptolomey vÿ s. Qÿdim yunanlar Prometey obrazûnû yaratmaqla arzu etdiklÿri insan øÿxsiyyÿtini miflÿødiräilÿr. î, mödrikdir - qanunlarû dÿrk edir, yaradûcûdûr - insan kimi bir mÿxluqu yaradûr, xeyirxahdûr - insanlara qayüû gþstÿrir, cÿsurdur - Gönÿødÿn od gþtörör, insanlarûn xoøbÿxtliyi uürunda þlömÿ, ÿn mÿøÿqqÿtli iøgÿncÿlÿrÿ mÿruz qalmaüa belÿ hazûrdûr. He÷ øöbhÿ yoxdur ki, qÿdim yunanlar Prometeyi bÿøÿriyyÿtÿ ideal “insanlûq simvolu” kimi tÿqdim etmiølÿr. *** Yeri gÿlmiøkÿn, Sokratûn “hÿqiqÿti” Prometeyin “odu”na ÷ox bÿnzÿyir. O, xalqa hÿqiqÿti sþylÿdiyi ö÷ön möhakimÿ olunur: ya hÿqiqÿtlÿrini danmalû, ya da þlmÿlidir. Sokrat ikinci yolu se÷ir. Tÿlÿbÿlÿri ilÿ son gþröøöndÿ: “éa hÿqiqÿti þldöröb þzöm yaøamalûyam, ya da þzömö þldöröb hÿqiqÿti yaøatmalûyam”, - deyÿrÿk zÿhÿr dolu piyalÿni hÿqiãÿtin øÿrÿfinÿ baøûna ÷ÿkir. Ñîêðàò Prometeyin layiqli davam÷ûsû vÿ þvladû kimi þz þlömö ilÿ þlömön þzönö sarsûtdû, hÿqiqÿtÿ yenilmÿzlik vÿ ÿbÿdi azadlûq verdi, Prometeyin odunu, mÿøÿlini gÿlÿcÿk nÿsillÿrÿ mÿrdanÿliklÿ þtördö.

Allahlar Yunan mifologiyasûndakû allahlar vÿ obrazlar ÿslindÿ antik insanlarûn onlarû ÿhatÿ edÿn alÿm haqqûnda dönyagþröølÿrinin fÿlsÿfû kateqoriyalarûdûr. Øöbhÿ yoxdur ki, Frensis Bekon Kassandranû - sÿ-

161

mimilik, Stensi - ittifaq, Orfeyi - fÿlsÿfÿ, Kuïidonu atom, Devalikonu - intibah, Prozepinanû - ruh, Metidanû - mÿslÿhÿt vÿ s. rÿmzi adlandûrmaqla mÿhz bunu nÿzÿrdÿ tutuðdu. *** Antik allahlarûn tÿbiÿti möqÿddÿslikdÿn daha ÷ox tÿbiiliyÿ, real insanlarûn tÿbiÿtinÿ oxøayûr. Onlar ÿdalÿtli, namuslu vÿ øÿrÿflidirlÿr, hÿm÷inin, ÿxlaqsûz, lÿyaqÿtsiz, bÿdxah, qÿddar, rÿhmsiz vÿ ÿdalÿtsizdirlÿr. *** Ènsanlara sÿadÿt verÿn Prometey Veneranûí tÿhriki vÿ Zevsin iradÿsilÿ ÿn aüûr iøgÿncÿli þlömÿ mÿhkum olunur. Vulkan Mineranûn namusuna tÿcavöz edir, Sizif allahlarûn ÿmri ilÿ þmrö boyu daüûn zirvÿsinÿ daø qaldûrmaqla “mÿnasûz vÿ iøgÿncÿli þmör” ke÷irmÿyÿ layiq gþrölör vÿ s. Ona gþrÿ dÿ Platon nÿzÿriyyÿsini hazûrladûüû ideal dþvlÿtÿ Homeri vÿ onun allahlarûnû qÿbul etmirdi. ×önki Homer miflÿrindÿki tÿbiiliyin, reallûüûn, hÿqiqÿtin ÷ûlpaq özö, idealist Platon ö÷ön anlaøûlmaz idi. O, ideal, humanist, möqÿddÿs hÿqiqÿti axtarûrdû. Hÿqiqÿt isÿ ãanunlarûn þvladû olduüu ö÷ön göclö, sÿrt vÿ amansûzdûr. *** Qÿdim yunanlarm bþyöklöyö onda idi ki, onlar möqÿddÿslikdÿn daha ÷ox hÿqiqÿtÿ yaxûn idilÿr. Èki dÿfÿ ikinin dþrd olmasû aksiomadûr, hÿqiqÿtdir. Hÿqiqÿt ol-

162

duüu ö÷ön dÿ tÿkzibedilmÿzdir, ikibaølû, möÿmmalû deyil. ßbÿdilik ö÷ön hÿqiqÿtin dÿrk olunmaüa, yalanûn isÿ möqÿddÿsliyÿ börönmÿyÿ ehtiyacû var. Ènsan yalnûz hÿqiqÿti dÿrk etmÿklÿ þzönö dÿrk edir, þzönÿ inamû artûr, mþhkÿmlÿnir, ilahilÿøir. Hÿqiqÿtin göcö insanda, onun daxilindÿ, qanûnda, ruhunda vÿ iradÿsindÿdir. Yalanûn göcö isÿ insandan kÿnarda olan mþvhumi möqÿddÿslikëÿðdÿdir. Onlar allahlarû tÿbiÿtin vÿ cÿmiyyÿtin obyektiv qanunlarûnda, allahlarûn dÿrk olunmasûnû hÿmin qanunlarm þyrÿnilmÿsindÿ, insanûn xoøbÿxtliyini vÿ rifahûnû isÿ qanunauyüunluqlarla ÿmÿkdaølûqda gþrördölÿr. Belÿliklÿ, yunanlarda möqÿddÿs kahin, ruhani sölalÿsi yaranûb, pÿrvÿriø taïra bilmÿdiyi ö÷ön onlar þzlÿrinin yaratdûüû allahlarla kifayÿtlÿndilÿr, möqÿddÿs mþcözÿlÿrdÿn uzaqlaøûb hÿqiqÿtÿ, elmi dönyagþröøÿ yaxûnlaødûlar. Ona gþrÿ dÿ Elladada Allahûn rÿsulu peyüÿmbÿrlÿr vÿ dönyÿvi dinlÿr yaranmadû. Onlarûn hamûsû möqÿddÿslik ö÷ön ÷ox mönbit olan Asiyanûn payûna döødö.

Ellin ruhu Maariflÿnmiø yunan ruhu dönyaya yeni yol a÷dû. Bugönkö sivilizasiya - tÿbiÿt, fÿlsÿfÿ, incÿsÿnÿt, mÿdÿniyyÿt, ÿxlaq, höquq, diplomatiya, dþvlÿtøönaslûq, ïîëèòàëîýèéà, fizika vÿ metofizika, cÿmiyyÿt vÿ insan idrakû vÿ s. ilÿ baülû olan bötön elmlÿr þz baølanüûcûnû Eladadan gþtöröá. ßsrlÿr þtäö, dönya mÿdÿniyyÿtinin dairÿsi insan zÿkasûnûn hÿddinÿ uyüun olaraq geniølÿndi. Amma onda

163

olan yunan mÿdÿniyyÿtiíin toxumlarûnûn cöcÿrtilÿri bu gön dÿ gþz qabaüûndadûr. Mþvcud mÿdÿniyyÿt gÿlÿcÿk nÿsillÿr tÿrÿfûndÿn hödudsuz hÿddÿ ÷atdûrûlsa belÿ, yenÿ dÿ yunan mÿdÿniyyÿtinin izlÿri aydûn gþrönÿcÿk. ×önki onlar ömumbÿøÿr elminin dözgön, tÿbii, rasional inkiøafû, bÿøÿr þvladûnûn - insanûn ruhi yöksÿliøinin qösursuz sÿmti ö÷ön ÷ox ìöêÿììÿë layihÿ vÿ eskizlÿr hazûrlaéûálar. Demokritin “atomu” 2 min 500 ildÿn sonra par÷alandû, tibb iø÷ilÿri 2 min 400 ildir ki, “Hippokrat andû” i÷irlÿr. Aristotelin deduktiv mÿntiq metodu 2 min 300 ildÿn sonra Frensis Bekonun induktiv metodu ilÿ tamamlandû, Evklid hÿndÿsÿsinin aksiomalarû bu gön dÿ aksiomadûr. Olimïiya îyunlarûíûí mÿøÿllÿri bu gön dÿ þz odunu qÿdim Afinadan gþtörör vÿ s. Aristotelin universal, ensikloïedik zÿkasûnûn vÿ döhasûnûn iøûüûnû orta ÿsrlÿrin cÿhalÿtinin zölmÿti belÿ sþndörÿ bilmÿdi, bu bþyök nöfuzun qarøûsûnda nÿinki antik dönyanûn elmlÿri, bötön bÿøÿriyyÿt vÿ zamanlar baø ÿydi. Onun tÿlÿbÿsi Èsgÿndÿr dönyanû iøüal edib nÿhÿng imperiya yaratdûüû kimi, Aristotel dÿ elm dönyasûnû fÿth edib, þzönÿmÿxsus elm imperiyasû yaratdû.

Bötön iøûqlû zÿkalar Elladadan ke÷ir Antik dönyanûn tarixi bir kÿlamû indi dÿ insanlarûn dilindÿn döømör: “Bötön yollar Romadan ke÷ir”. Lakin onlar digÿr vacib bir kÿlamû demÿyi unutmuølar: “Bötön iøûqlû zÿkalar Elladadan ke÷ir”. Mÿøhur tarix÷i vÿ mötÿfÿkkir Plutarx belÿ deyir:

164

“Eramûzdan ÿvvÿl V ÿsrÿ qÿdÿr... afinalûlar fÿxr edÿ bilÿrdilÿr ki, onlarûn arasûnda bir nÿfÿr dÿ savadsûz yoxdur”. Bÿli, iøûq zölmÿtin qÿnimi olduüu kimi zÿka da nadanlûüûn döømÿnidir. Ona gþrÿ dÿ mötlÿqiyyÿt, tÿkhakimiyyÿtlilik kimi ösul-idarÿlÿr ÿn mÿhdud formada belÿ yunanlarûn iøûqlû, maariflÿnmiø yaradûcû qövvÿsinin tÿlÿbatûna cavab vermirdi. Øÿrqdÿ yaramaz øahlarûn boynuna kÿndir ke÷irmÿklÿ bir möstÿbidi digÿri ÿvÿz edirdisÿ, tÿkhakimiyyÿtlilik sÿrt vÿ ya nisbÿtÿn mölayim formada dþvlÿt quruluøu kimi dÿyiømÿz qalûrdû. Yunanlar isÿ respublika ösul-idarÿsinÿ ke÷mÿklÿ yeni dþvlÿt formasû yaratdûlar. Qÿrbdÿ qanunlar yaradûlûrdûsa, Øÿrqdÿ didaktikaya, nÿsihÿtlÿrÿ östönlök verilirdi. Tÿsadöfi deyil ki, bÿøÿriyyÿtin bu gön daha ÷ox bÿhrÿlÿndiyi “fÿlsÿfÿ”, “respublika” vÿ “demokratiya” sþzlÿri yunan dilindÿ yaranûá. *** Hÿr hansû áèð xalqûn dþvlÿt quruluøunun formasû onun fÿlsÿfÿsinin, ruhunun inikasû olduüu kimi, yunan demokratiyasû, respublika quruluøu da, onun azad, iøûqlû, nurlu fÿlsÿfÿsinin mÿhsulu idi. Yunan ruhu hÿqiqÿti vÿ ÿdalÿti qÿbul etdiyi kimi, yunan cÿmiyyÿti dÿ azadlûq vÿ firavanlûüû demokratik dþvlÿt quruluøunda gþrördö. Onlarûn siyasi ideyalar vÿ dþvlÿt÷ilik tarixi demokratiyanûí istibdad özÿrindÿ qÿlÿbÿsi tarixidir. Tiranlarû þldörmÿk xalq arasûnda yöksÿk ÿxlaqi hÿrÿkÿt, ÿmÿl hesab olunur, bunu edÿn øÿxs þzönÿ ÿbÿdi øþhrÿt qazanûrdû. Belÿ bir tarixi øÿraitdÿ Platonun “Dþvlÿt”, Aristotelin “Siyasÿt”, Ksenàfontun “Möstÿbidlÿr”è vÿ digÿr

165

ÿsÿrlÿr yarandû. Èdarÿetmÿ tiranlarûn øÿxsi iradÿsindÿn elmin predmetinÿ ÷evrildi. Demokratiya, oliqarxiya, aristokratiya, timokratiya vÿ s. ösul-idarÿlÿri yarandû. Psistrat, Periandr, Trasibul kimi möstÿbidlÿrin qarøûsûna Likurq, Solon, Klisfen, Perikl kimi qödrÿtli øÿxsiyyÿtlÿr, demokratlar, dþvlÿt xadimlÿri, qanunvericilÿr ÷ûxdûlar.

Ellada iøüaledilmÿzdir Tarixdÿ hÿrbi cÿhÿtdÿn göclö dþvlÿtlÿr Yunanûstan torpaüûnû iøüal edÿ biläilÿr. Lakin Elladanû, onun ruhi ucalûüûnû fÿth etmÿk he÷ bir cahangirÿ nÿsib olmadû. ßksinÿ, yunan ruhu bötön iøüal÷ûlarûn ruhunu fÿth etdi. O, antik dönyada ruhi imreriyanûn øahû, zÿka dönyasûnûn cahangiri oldu. *** Makedoniyalû Èskÿndÿr Yunanûstanû iøüal etmÿyi bacardû, lakin þzönö Zevsin oülu elan etdi, möÿllimi vÿ tÿrbiyÿ÷isi èñÿ Aristotel oldu. Þzönön etiraf etdiyi kimi, “bötön hÿrbi tÿøÿbböslÿrinin ÿn yaxøû vÿ sÿdaqÿtli mÿslÿhÿt÷isi” Homer idi. O, fÿth etdiyi þlkÿlÿrÿ þzö ilÿ dönyanûn ÿn qiymÿtli sÿrvÿti olan ellinizmi aparûrdû. ×önki yaxøû bilirdi ki, tarixi qÿlÿbÿlÿri yunan ruhunun mÿhsuludur. Adÿtÿn, hþkmdarlar döømÿnlÿrinin mÿkrlÿrini, qÿsd÷ilÿrin, xÿyanÿtkarlarûn sirlÿrini þyrÿnmÿk ö÷ön kÿøfiyyat mÿrkÿzlÿri yaradûr, onun maliyÿlÿødirilmÿsinÿ hÿdd qoymur, bu iøÿ øÿxsÿn rÿhbÿrlik edirlÿr. Èskÿndÿr isÿ tÿbiÿtin vÿ cÿmiyyÿtin sirlÿrini þyrÿnmÿk ö÷ön elmi mÿrkÿzlÿr yaradûr vÿ onla-

166

ra sÿxavÿtlÿ vÿsait àéûðûð, harada olmasûndan asûlû olmayaraq, ÿldÿ olunan yeni elmi nÿticÿlÿr ilÿ maraqlanûr vÿ imkan taïan kimi onlarla tanûø olurdu. Èskÿndÿrin ayûrdûüû pullarûn hesabûna Aristotel ov÷ular, quøtutanlar, balûq÷ûlar saxlayûr, bunun sayÿsindÿ fizikanû vÿ metafizikanû, tÿbiÿtin, cÿmiyyÿtin vÿ tÿfÿkkörön sirlÿrini þyrÿnirdi. Yunan dönyasûnûn ÿn bþyök bilicilÿrindÿn, yunan ruhunun ÿn mahir aparûcûlarûndan vÿ daøûyûcûlarûndan biri - Èskÿndÿr Makedoniya ÷arû Filiïïin oülu olsa da, bötön qÿlÿbÿlÿrinÿ gþrÿ yunan ruhuna borclu idi. *** Romanûn qûlûncû Yunanûstanû iøüal etdi. Yunan ruhu isÿ Roma imperiyasûnû fÿth etdi, ellinizm Èspaniyadan Hindistana qÿdÿr geniø vösÿt aldû. Bu, romalûlarûn cÿngavÿrlik qödrÿtinÿ ruhi yöksÿliø, qÿhrÿmanlûq ÿzÿmÿtinÿ cah-cÿlal gÿtirdi. Èøüal olunmuø Elladanûn þvladlarû qul edilÿrÿk Romaya aparûlûrdû. Hÿmin qullar Romada mÿktÿblÿr a÷ûr, romalûlara tÿhsil verir, ibtidai mÿktÿblÿrin ilk siniflÿrindÿ ÿdÿbiyyatû tÿdris edirdilÿr. *** Qul edilmiø yunanlar Romada sahiblÿri ö÷ön bþyök intellektlÿr idilÿr. Onlar intellektual iølÿr gþrör, katib, möÿllim vÿ ya kitabxana÷û iølÿyir, sahiblÿrinin mölklÿrinin idarÿ÷èëèéè ilÿ mÿøüul olurdular. ßsir aparûlmûø yunanlar i÷ÿrisindÿ ÿdÿbi vÿ elmi ÿsÿrlÿri ilÿ fÿrqlÿnÿnlÿr dÿ olurdu. Xatûrlatmaq kifayÿtdir ki, Roma ÿdÿbiyyatûnûn ÿsasûnû Terentli yunan

167

Andronik qoymuødur. O, azadlûq qazandûqdan sonra þz adûnû Roma poeziyasûnûn annallarûnda Liviy Andronik kimi saxladû. Liviy Andronikdÿn sonra Qney Íeviy vÿ Kvint Enniy Roma dramaturgiyasûnûn vÿ teatrûnûn ÿsasûnû yaratdûëàð. Onu da deyÿk ki, Esxil, Sofokl, Evriïid vÿ Aristofan kimi döhalar eramûzdan ÿvvÿl 6-4-cö ÿsrlÿrdÿ dramaturgiyanûn bötön æanrlarûnûn klassik nömunÿlÿrini yaradarkÿn tÿkcÿ yunan dramaturgiyasûnûn deyil, dönya dramaturgiyasûnûn vÿ teatrûnûn bönþvrÿsini qoydular. E.ÿ. V ÿsrdÿ “Tarix” ÿsÿrini yazan Herîdot, yalnûz yunan tarixinin deyil, cahan tarixinin “atasû” oldu.

ßqli mölkiyyÿt Ömumiyyÿtlÿ, demÿk olar ki, ÿqli fÿaliyyÿtÿ aid olan bötön mÿsÿlÿlÿrdÿ romalûlar yunanlarûí øagirdlÿri olmuølar. Bu baxûmdan Plutarxûn “Möqayisÿli tÿrcömeyi-hallar” kitabû ÷ox maraqlûdûr. O, kitabûnda 22 gþrkÿmli yunanûn vÿ romalûnûn hÿyatûnûn qoøa tarixini vÿ möqayisÿsini veriá. Bu dÿyÿrli ÿsÿrdÿ Afinanûn vÿ Romanûn banilÿri Tesey vÿ Romuldan baølamûø kþhnÿ eranûn sonuna kimi bþyök bir tarixi dþvrö ÿhatÿ edÿn maraqlû möqayisÿlÿr aparûlûá. Demokratik dþvlÿt xadimlÿri: Perikl - Fabiy Maksim, ÿdalÿtli qanunvericilÿr: Solon - Peïlikola, gþrkÿmli natiqlÿr: Demosfen - Siseron, qödrÿtli cahangirlÿr: Èskÿndÿr - Yuli Sezar vÿ baøqalarûnûn yaøadûüû dþvr vÿ onlarûn ÿmÿllÿri bir daha gþstÿrir ki, bötön sahÿlÿrdÿ ilk yol a÷an øÿxsiyyÿtlÿr yunanlar

168

oluálar, tÿqribÿn 2-4 ÿsrdÿn sonra romalûlar onlarû tÿkrar vÿ ya tÿqlid eäiálÿr. *** Zÿngin yunan mÿdÿniyyÿti, elmi, fÿlsÿfÿsi, ÿdÿbiyyatû, incÿsÿnÿti, tarixøönaslûüû, ïîëèòîëîýèéàñû vÿ s. Roma mÿdÿniyyÿtinin vÿ romalûlarûn mÿnÿviyyatûnûn bötön sahÿlÿrinÿ misilsiz tÿsir gþstÿrèá, yunan adÿt-ÿnÿnÿlÿri, adlarû romalûlarûn mÿiøÿtinÿ daxil oluá. Onlarûn dini yunan ÿsatirlÿrinin tÿsiri altûnda dÿyiøiá, allahlarû belÿ yunanlaøûá. Yunan demokratiyasû, höququ vÿ dþvlÿt÷ilik ösul-idarÿsi Romanûn ictimai-siyasi hÿyatûna nöfuz eäÿðÿê, mÿøhur Roma qanunlarûnûn yaranmasû ö÷ön qida veriá. *** Yunanlarûn heyrÿtamiz yaradûcû ruhunun nailiyyÿtlÿrini mÿnimsÿyÿrÿk, þzlÿrinin xarakterlÿrinÿ vÿ ÿmÿli fÿaliyyÿtlÿrinÿ uyüun øÿkildÿ istifadÿ etmÿklÿ, Roma ruhu mþhkÿmlÿndi, bötön xalqûn qanûna, canûna hopdu, qÿlbinÿ vÿ beyninÿ yeriyib nÿhÿng, sarsûlmaz, coøqun vÿ yaradûcû qövvÿyÿ ÷evrildi. Yalnûz bunun sayÿsindÿ Roma respublika siyasi quruluøu qazandû, xalqûn iradÿsini ifadÿ edÿn qanunlarla tÿkhakimiyyÿtliliyin mþhkÿmlÿnmÿsinÿ rÿvac verÿn bötön tellÿri kÿsdi vÿ xalqûn hakimiyyÿti özÿrindÿ duran qödrÿtli dþvlÿt quruluøu yaratmaüa nail oldu. Yalnûz ömumxalq ruhunun ÿzÿmÿti sayÿsindÿ respublika Romasû Karfagen kimi göclö bir dþvlÿti darmadaüûn etdi, Hannibal kimi dahi sÿrkÿrdÿni mÿülubiyyÿtÿ uüratdû, zÿmanÿsinin mÿdÿni dönyasûnû ÿhatÿ edÿn nÿhÿng vÿ qödrÿtli

169

äþâëÿò yarada bildi.

Tÿfÿkkörön qanunlarû Antik yunanlarû dönyanûn bötön xalqlarûndan fÿrqlÿndirÿn bir sûra möhöm cÿhÿtlÿr onlarûn misilsiz qÿlÿbÿlÿri ö÷ön ÿsas oluá. Onlardan ikisini birlikdÿ nÿzÿrdÿn ke÷irÿk: Belÿ ki, bötön xalqlar tarix boyu bilik qazanmaq uürunda fÿdakarlûqlar gþstÿriálÿr. Onlar bÿzÿn ÷ox dÿyÿrli faktlar ÿldÿ eäiálÿr. Lakin þz-þzlöyöndÿ hÿr hansû bir fakt he÷ dÿ elm deyil, sadÿcÿ elmin ki÷ik zÿrrÿciyidir. Ellinlÿr isÿ hÿmin faktlarû ömumilÿødirib, onlarûn daxilindÿ gizlÿnmiø sÿbÿb vÿ nÿticÿlÿrin elmi ÿsaslarûnû vÿ qanunauyüunluqlarûnû tapmaüa daha ÷ox diqqÿt yetirirdilÿr. Deyilÿnlÿrÿ aydûnlûq gÿtirmÿk ö÷ön saysûz-hesabsûz dönya hadisÿlÿrindÿn birinÿ diqqÿt yetirÿk: Èki nÿfÿr bilyard oynayûr, onlardan biri hÿvÿskar, digÿri isÿ peøÿkardûr. Hÿvÿskar tora bir øar salmaq ö÷ön ÿn azû on zÿrbÿ vurmalû olur. Peøÿkarûn isÿ bircÿ zÿrbÿsi belÿ boøa ÷ûxmûr. Buna sÿbÿb nÿdir? Mÿlum mÿsÿlÿdir ki, øarlar hÿr dÿfÿ daüûlanda masanûn özÿrindÿ tamamilÿ fÿrqli øÿkildÿ dururlar. Hÿvÿskar oyun÷u belÿ hesab edir ki, bu xaosun i÷indÿ ömumi birlÿødirici he÷ nÿ yoxdur vÿ ola da bilmÿz. Lakin peøÿkar oyun÷u mÿnzÿrÿni diqqÿtlÿ izlÿdikdÿ bu “gþzÿgþrönmÿz” birlÿødirici ömumi cÿhÿtlÿri tapûr. Hÿmin cÿhÿtlÿr nÿdÿn ibarÿtdir? Øarlarûn daüûnûq øÿkildÿ ÿtrafa sû÷rayûøû hÿr øarûn bir zÿrbÿ ilÿ tora salûnmasûnû mömkönsöz edirsÿ, onlarûn bir-birinÿ hansû bucaq nisbÿtindÿ dayanmasû onu mömkön edir. Belÿ-

170

liklÿ, peøÿkar oyun÷u øarlarûn hamûsûnûn tora bir-bir salûnmasûnûn ömumi qanunauyüunluüunu tapûr, lazûmi bucaq altûnda, tÿlÿb olunan qövvÿ ilÿ zÿrbÿ vurur vÿ söbut edir ki, bu metoda ÿmÿl etmÿklÿ hÿr zÿrbÿylÿ tora azû bir øar salmaq mömköndör. Antik dþvrlÿrdÿ dÿ mÿhz belÿ olub. Dönya xalqlarû bilik qazanmaq ö÷ön xaosun i÷indÿ ayrû-ayrû faktlarûn axtarûøûna ÷ûxûrdûlarsa, yunanlar dönyada baø verÿn hadisÿlÿrin, ayrû-ayrû faktlarûn ömumi qanunauyüunluqlarûnûn elmi ÿsaslarûnû, ÿlaqÿ ardûcûllûüûnûn sÿbÿblÿrini þyrÿnmÿyÿ daha ÷ox diqqÿt yetirirdilÿr. Bu iødÿ tÿfÿkkörön qanunlarûnû, hÿqiqÿti tarmaq ö÷ön döøönmÿyin, tÿhlil etmÿyin, real ÿqli nÿticÿyÿ gÿlmÿyin dözgön elmi metodikasûnû, ösulunu, yolunu tarmaq, þzönö dÿrk etmÿk, tÿkmillÿødirmÿk, elmi deduktiv mÿntiqlÿ fikir yörötmÿk baølûca rol oynaéûá. Digÿr tÿrÿfdÿn isÿ baøqa xalqlar o dönyanûn - axirÿt dönyasûnûn, ruhun varlûüû vÿ ÿbÿdiliyinin söbutu ilÿ mÿøüul idiëÿðsÿ, yunanlar real dönyanûí, tÿbiÿtin, onlarûn þz dillÿri ilÿ desÿk, fûzikanûn vÿ metafizikanûn tÿdqiqi ilÿ mÿøüul olurdular. Mÿhz tÿdqiqat obyektinin vÿ ösulunun dözgön se÷ilmÿsi sayÿsindÿ onlar digÿr xalqlardan fÿrqlÿndilÿr, rasional tÿfÿkkör tÿrzinin metodikasû ilÿ hamûdan tez elmi kÿøflÿr etmÿyÿ nail oldular. Èrrasional tÿfÿkkör tÿrzinÿ malik xalqlar isÿ hÿqiqÿtÿ yaxûnlaøa bilmÿdilÿr. Lyudvik Feyerbax “qÿdim insanlar ö÷ön hÿqiqÿt dönya olmuødur” ifadÿsini dilÿ gÿtirÿrkÿn, yunanlarûn elmi araødûrmalarûnûí metodikasûnûn, döøöncÿ, tÿfÿkkör tÿrzlÿrinin, mÿntiqinin dözgönlöyönö vÿ hÿyatiliyini, obyektinin insanlarûn yaøayûb, yaratdûüû real, ger÷ÿk dönya olmasûnû nÿzÿrdÿ tutmuødur.

171

*** Antik yunanlarûí insanlara “þzönö dÿrk et!” deìÿëÿðèíèí ÿñèë ñÿáÿáè îíëàðûí áèð ùÿãèãÿòè hamûdan ÿvvÿl baøa döømÿëÿðèäèð: dönyanû dÿrk etmÿéèí éîëó, þzönö dÿrk etmÿkdÿn ke÷ir. Ey insan, þzönö dÿrk et!

172

Tarixin ö÷ parlaq ulduzu ßgÿr mÿndÿn dönya tarixindÿ ö÷ ÿvÿzolunmaz øÿxsiyyÿtin adûnû soruøsalar, ilk anda onlarla döha xÿyalûmda canlanacaq. Lakin daha dÿrindÿn döøönÿndÿ onlarûn i÷ÿrisindÿn ö÷ parlaq sima gönÿø kimi daha gur iøûq sa÷acaq. Fikrimcÿ hÿmin parlaq ulduzlardan birincisi Homerdir. O, “Odisey” vÿ “Èliada” ÿsÿrlÿrini yazmaqla xalqûnûn tarixi yaddaøûnû bÿrpa etmiø, onu kþkönÿ qovuødurmuø, yunanlarûn tarixini, fÿlsÿfÿsini, coürafiyasûnû, allahlarûnû, sevinc vÿ kÿdÿrini, mÿhÿbbÿt vÿ nifrÿtini ömumilÿødirib toplum halûnda bötön nÿsillÿr ö÷ön ÿn dÿyÿrli xÿzinÿ kimi saxlamûødûr. Antik ellinlÿr Homerÿ minnÿtdardûrlarsa, möasir Avropa sivilizasiyasû ellinlÿrÿ borcludur. Onlar ÷ox qÿdim zamanlardan bötön dönyÿvi elmlÿrin cizgilÿrini elÿ mökÿmmÿl cûzmûølar ki, sonrakû nÿsillÿr ÿsrlÿr boyu onu rÿnglÿmÿklÿ mÿøüul olmuølar. *** Makedoniyalû Èsgÿndÿr Èran øahû Daranû mÿülub etdikdÿn sonra qÿnimÿtlÿrin i÷ÿrisindÿí øahûn ÿn qiymÿtli daø-qaølarûíûí îëäóüó möcrönö fatehÿ tÿqdim edirlÿr. O, daø-qaølarû kÿnara atûb, möcröyÿ Homerin ÿsÿrlÿrini qoymaüû ÿmr edÿrÿk deyir: “Onlar mÿnim bötön hÿrbi qÿlÿbÿlÿrimin ÿn yaxøû vÿ etibarlû mÿslÿhÿt÷ilÿri olmuølar”. Homer tarixin atasû Herodot ö÷ön “èlkin tarixi

173

mÿnbÿ”, elm dönyasûnûn imperatoru Aristotel ö÷ön “baøqalarû ilÿ möqayisÿdÿ Allah”, antik poeziyanûn parlaq ulduzu, Vergili ö÷ön “ilham pÿrisi”, coürafiya elminin banisi Strabon ö÷ön “dönyanûn ilk coürafiyaøönasû” olmuødur. Homeri baøqa döhalardan fÿrqlÿndirÿn odur ki, o, yunanlarûn allahlarûnû yaratdû, formalaødûrdû, onlara status verdi vÿ bÿøÿriyyÿtÿ tanûdûb, qÿbul etdirdi. Þzö isÿ insan olaraq qalmaüû östön tutdu. *** Homerin fÿlsÿfÿsinÿ gþrÿ allahlar insanlara hÿsÿd aparûrlar. Onlar bizdÿn fÿrqli olaraq doüulmur vÿ þlmörlÿr, ÿbÿdidirlÿr. Onlar ö÷ön zaman vÿ mÿkan, nÿyi isÿ itirmÿk, nÿyi isÿ qazanmaq qorxusu vÿ sevinci yoxdur. Bu xösusiyyÿtlÿr onlarda söstlök, yeknÿsÿqlik, laqeyidlik yaradûr, hÿyatûn isti-soyuüunu, xeyir-øÿrini, sÿfa-cÿfasûnû yaøamaqdan mÿhrum edir. Onlar ö÷ön baølaíüûc vÿ son olmadûüû kimi kÿdÿr vÿ sevinc dÿ, eniø, yoxuø, zirvÿ dÿ, hÿyat da yoxdur. Ènsan isÿ doüulur, yaøayûr vÿ þlör. Ènsanûn hÿyatû ona gþrÿ maraqlû, øirin, mÿnalû, dÿyÿrli, øÿrÿfli vÿ parlaqdûr ki, onun ÿvvÿli vÿ sonu var. Bu sonluq insanûn þzöndÿn asûlû olmadan hÿr an baø verÿ bilÿr. Hÿyatû bizÿ sevdirÿn vÿ bizi daim irÿliyÿ, qÿlÿbÿlÿrÿ àïàðàí da þlömön labödlöyö vÿ qorxusudur. Homer saülûüûnda þlömÿ qalib gÿlÿrÿk þlmÿzlik vÿ ÿbÿdilik qazanäû, insani keyfiyyÿtlÿrilÿ allahlardan ucada durdu.

174

*** Plutarxûn yazdûüûna gþrÿ, Ksenofon tiran Qierona yoxsulluüundan øikayÿtlÿnÿndÿ Qieron ona deyir: “Sÿn Homerÿ bax, o sÿndÿn ÷ox-÷ox yoxsul idi. Lakin bu gön qÿbirdÿ uzandûüû halda on minlÿrlÿ insanû qidalandûrûr”. Tÿbii qanunlarûn ÿksinÿ olaraq, Homerdÿn uzaqlaødûqca onu daha yaxûndan gþrörök. Bu gön o, onminlÿrlÿ deyil, milyonlarla insana qida verir. *** Èkincisini, bþyök fars øairi ßbölqasim Firdovsini hesab edirÿm. O, “Øahnamÿ”ni yazmaqla Homerin yoluyla getäè. Ôèðäîâñè þz xalqû ö÷ön Homerdÿn az iø gþrmÿäè. Xarici þlkÿ misirøönas alimlÿrindÿn biri Misir alimlÿri ilÿ sþhbÿt edÿrkÿn onlardan soruøur: - Anlaya bilmirÿm ki, VII-VIII ÿsrlÿrÿ qÿdÿr þz antik, mþhtÿøÿm mÿdÿniyyÿtini qoruyub saxlayan, ana dilindÿ danûøan misirlilÿr ÿrÿb iøüalûndan az sonra hÿr øeyi itirib nÿ ö÷ön ÿrÿblÿødilÿr?! Amma farslarla baø verÿn eyni hadisÿ orada dindÿn baøqa he÷ nÿyi dÿyiøÿ bilmÿdi. Alimlÿr cavab verirlÿr: - Ona gþrÿ ki, farslarûn Firdovsisi var idi, bizim isÿ Firdovsimiz yox idi. ßbölqasim Firdovsi “Øahnamÿ” ÿsÿri özÿrindÿ 30 il iølÿyÿrÿk, sþzön ÿsl mÿnasûnda bÿøÿr ÿdÿbiyyatûna øahanÿ bir epopeya bÿxø etdi. “Øahnamÿ”nin yazûlma tarixi haqqûnda onlarla rÿvayÿt vÿ ÿfsanÿlÿr bu gön dÿ yaøamaqdadûr..,

175

Deyilÿnÿ gþrÿ, Sultan Mahmud Qÿznÿvi “Øahnamÿ”nin hÿr beytè ö÷ön Firdovsiyÿ bir qûzûl sikkÿ ÿnam vermÿyi vÿd etmiødi. ßsÿr baøa ÷atandan sonra Sultan vÿdinÿ xilaf ÷ûxaraq, hÿr beyt ö÷ön øairÿ bir gömöø sikkÿ vermÿyi qÿrara alûr. Dahi sÿnÿtkar bununla razûlaømayaraq doüma Tus øÿhÿrinÿ qayûdûr, orada ehtiyac vÿ yoxsulluq i÷ÿrisindÿ þmrönö baøa vurur. *** Firdovsi 60 min beytdÿn ibarÿt “Øahnamÿ” ÿsÿri ö÷ön Sultandan 60 min gömöø sikkÿni alsaydû þmrönön sonuna qÿdÿr maddi cÿhÿtdÿn firavan yaøaya bilÿrdi. Lakin o, “Øahnamÿ”nin hÿr beytini qûzûla layiq bilirdi. Beytlÿrin gömöølÿ qiymÿtlÿndirilmÿsini þzönÿ mönasibÿtdÿ haqsûzlûq, poeziyasûna tÿhqir hesab etdiyi ö÷ön ÿnamdan imtina edib, mÿnÿvi rahatlûq vÿ maddi sûxûntû i÷ÿrisindÿ yaøamaüû östön tutur vÿ yazûr: Elÿ bir uca qÿsrdir bu ÿsÿr ki, Ýþrmÿz yaüûødan, kölÿkdÿn zÿrÿr. Toxum sÿpmiøÿm torpaüa øeirdÿn Saüam, þlmÿrÿm dönya durduqca mÿn. (ôèëîëîæè tÿrcömÿ) Zaman ßbölqasûm Firdovsinin sþzlÿrini bir daha tÿsdiq etdi. Onun “Øahnamÿ”sinin dÿyÿri gömöølÿ deyil, qûzûlla þl÷öldö. Hÿqiqÿtÿn onun qûzûldan yoürulmuø beytlÿri bu gön dÿ bötön dönyaya gönÿø kimi øÿfÿq sa÷ûr.

176

*** Ö÷öncösö, dahi Azÿrbaycan øairi Íizami Gÿncÿvidir. O, þmrö boyu doüma øÿhÿri Gÿncÿdÿn kÿnara ÷ûxmadûüû halda dönya elminÿ yiyÿlÿndi. Xa÷ möharibÿlÿrinin qûzüûn dþvröndÿ, dönyanûn ÿn qödrÿtli vÿ mödrik hþkmdarlarûnûn i÷ÿrisindÿ Makedoniyalû Èsgÿndÿri, dönya elmlÿri i÷ÿrisindÿ yunan elmini, alimlÿri i÷ÿrisindÿ yunan alimlÿrini, dþvlÿtlÿri i÷ÿrisindÿ Yunanûstanû se÷di vÿ onlarû vÿsf etdi, þmrönön ÿn mödrik ÷aüûnda “Èsgÿndÿrnamÿ”ni yazdû: “O, bþyök, aüûllû, ayûq hþkmdar, ßmr etdi, verildi belÿ bir fÿrman: “Alimdir gþzömdÿ ÿn ÿziz insan Elmlÿ, hönÿrlÿ! - baøqa cör he÷ kÿs, He÷ kÿsÿ östönlök elÿyÿ bilmÿz! Rötbÿlÿr i÷indÿ se÷ildi biri Hamûdan ucadûr alimin yeri! Dini fanatizmin göclö inkiøafû dþvröndÿ Nizami Gÿncÿvinin antik yunan elmi adû ilÿ dönyÿvi elmlÿrÿ östönlök vermÿsi, bu yolun hÿqiqiliyinÿ, reallûüûna vÿ rasionallûüûna inanmasû vÿ bunu bÿøÿriyyÿtin xilas yolu kimi tÿsbit etmÿsi intibahdan xÿbÿr verirdi. Øeyx Íizami “Èsgÿndÿrnamÿ” ÿsÿrindÿ intibahûn labödlöyönön elmi-nÿzÿri konsepsiyasûnû bÿøÿriyyÿtÿ avropalûlardan iki ÿsr ÿvvÿl tÿqdim etdi. Lakin bu gönÿ kimi “avroeqoizm” dahi Íizamiyÿ intibahûn möÿlliflik höququnu vermÿmiø, bu höququ Ètaliyada saxlamûødûr. Amma bu bþyök tarixi haqsûzlûq belÿ, nÿhÿng Íizami Gÿncÿvinin zirvÿsinÿ qalxûb, ona toxuna bilmÿmiø-

177

dir. ×önki Íizami konkret halda Gÿncÿvi adlansa da, ÿslindÿ ömumi zaman vÿ mÿkan baxûmûndan Dönyÿvidir. *** Dahi fizik Èsaak Íyuton þzönÿmÿxsus obrazlû dillÿ “dönyada elÿ bir aüûrlûq tanûmûram ki, Íizami Gÿncÿviyÿ bÿrabÿr olsun” sþylÿmÿkdÿ haqlû olmuødur. Deyirlÿr, hÿr øey iøûq sörÿtilÿ gedÿn zamaídan qorxur. O, bir an belÿ fasilÿ vermÿdÿn, amansûzcasûna fÿlÿyin ÷arxûnû fûrladûr, vÿhdÿti ÿksliklÿrin möbarizÿsilÿ par÷alayûr, kÿmiyyÿt dÿyiøikliklÿrini keyfiyyÿt dÿyiøikliklÿrinÿ ÷evirir, inkarû inkar edir, intÿhasûz zaman vÿ mÿkan daxilindÿ aramsûz olaraq, yorulmadan, bir an fasilÿ vermÿdÿn, yeni-yeni vÿhdÿtlÿr, keyfiyyÿtlÿr vÿ inkarlar yaradûr. Kainatû ÿùatÿ edÿn zaman daxilindÿ hÿr øey axûr, hÿr øey dÿyiøir, ke÷miødÿ qalûr, unudulub silinir. Zaman yalûz döhalarûn mþhtÿøÿm ÿmÿllÿri, sÿnÿtlÿri, kÿøflÿri vÿ ideyalarû qarøûsûnda diz ÷þkör, onlarû ke÷miøin qaranlûqlarûnda saxlamaqäa, þzö ilÿ bÿrabÿr gÿlÿcÿyÿ getmÿsini ÿngÿllÿmÿkdÿ acizdir. Bu fikri yeni dþvr alman ÿdÿbiyyatûnûn banisi, dahi mötÿfÿkkir, naturalist Èohann Volfhanq Hþte Íizami Gÿncÿvinin timsalûnda dolüun vÿ sÿrrast ifadÿ edÿrÿk demiødir: “Íizami Gÿncÿvi bötön zamanlarûn vÿ xalqlarûn ulu øairidir”. *** Hÿr øey zamandan qorxur, zaman isÿ Øeyx Íizami Gÿncÿvidÿn.

178

Reneñsans, reformasiya vÿ inqilab haqqûnda ×ox ùallarda renessans, reformasiya vÿ inqilab anlayûølarû ömumilÿødirilib, Qÿrbdÿ renessans, Øÿrqdÿ isÿ intibaù adlandûrûlûr. ßslindÿ XÛV-XÛX ÿsrlÿri ÿùatÿ edÿn, bÿøÿr tarixindÿ misli gþrönmÿmiø, mþùtÿøÿm, ÷oxcÿùÿtli, uzunmöddÿtli bu ùÿrÿkat elmdÿ, dönyagþröøöndÿ dir÷ÿliø (ðåíåññàíñ), xristian dininin, xösusilÿ Roma kilsÿsinin daxilindÿ kþklö keyfiyyÿt dÿyiøikliyi (ðåôîðìàñèéà), siyasi ùakimiyyÿtdÿ, cÿmiyyÿtin idarÿ olunmasûnda renessans vÿ reformasiyanûn tÿlÿblÿrinÿ cavab verÿn yeni ictimai quruluøun (êàïèòàëèçìèí) yaranmasû uürunda möbarizÿ - inqilabdûr. Bu ö÷ mÿrùÿlÿ feodalizmdÿn kapitalizmÿ, tarixin orta ÿsrdÿn yeni dþvrÿ ke÷idin inkiøaf yoludur vÿ vaùid zÿncirin ùÿlqÿlÿri kimi bir-biri ilÿ sûx baülûdûr. Reneñsasàns deyÿndÿ Avropanûn xatûrlanmasûna baxmayaraq, ÿsil ùÿqiqÿtdÿ bu iøûqlû ùÿrÿkatûn tÿmÿl prinsiplÿri VÛÛÛ - XÛÛÛ ÿsrlÿrdÿ mösÿlman dönyasûnda qoyuluá. *** ÛV ÿsrin ortalarûnda Roma imperatoru Konstantin imperiyada xristianlûüû rÿsmi dþvlÿt dinlÿrindÿn biri elan etdikdÿn sonra, bu din, sörÿtlÿ yayûlmaüa vÿ ùakimiyyÿti øÿriksiz mÿnimsÿmÿyÿ baøladû. Èlk nþvbÿdÿ antik sivilizasiya vÿ onunla baülû nÿ varsa, ùÿr øeyi allaùlarû, fÿlsÿfÿni, elmi, ÿxlaqû, ÿdÿbiyyatû, incÿsÿnÿti, memarlûüû vÿ sairÿni þzönön döømÿni elan et-

179

di. Bötpÿrÿstliyi az vaxt ÿrzindÿ ÿn faydalû ideya vÿ ÿmÿllÿri ilÿ birlikdÿ, söpöröb atmaq ö÷ön ÿn mödùiø ösullara ÿl atdû. Roma katolik kilsÿsi þzönö “kainatûn aüañû” elan etdi. Qûsa vaxt ÿrzindÿ qÿdim dönyanûn azad, realist ictimai øöurundan, rasional tÿfÿkköröndÿn ÿsÿr-ÿlamÿt saxlamadû. Hiss olunmadan dþvlÿt ùakimiyyÿtinin aüûrlûq mÿrkÿzi ordudan kilsÿnin ÿlinÿ ke÷di. Ènsanlarla birgÿ elm vÿ incÿsÿnÿt dÿ azadlûüûnûn ùÿyati, tÿbii inkiøafindan mÿùrum olundu. ßsrlÿr boyu yenilmÿzlik, igidlik, cÿsurluq, qÿùrÿmanlûq, cÿngavÿrlik rÿmzi sayûlan Roma imperiyasûnûn ÿski ÿxlaqû bösbötön dÿyiødi. Bibliyanûn eùkamlarûna mövafiq olaraq, romalûlarûn sol özönÿ töpörÿndÿ, onlar saü özlÿrini dÿ töpörmÿk ö÷ön mÿmnuniyyÿtlÿ ÷evirmÿyÿ baøladûlar. Belÿliklÿ, bötön dönyanûn yollarûnûn ke÷diyi Roma, þz yolunu katolik kilsÿsindlÿn salmaüa mÿcbur oldu. Antik dönyanûn ruùunun mÿürur daøûyûcûsû, Roma imperiyasûnûn yenilmÿz ruùu yenildi, onu möqÿddÿs vÿùylÿr, eùkamlar, dini fanatizm, cÿùalÿt vÿ mötilik ÿvÿz etdi. *** Èslam bÿrqÿrar olandan sonra onun ÿn qatû döømÿni bötpÿrÿstlik, Zÿrdöøt, “Avesta” vÿ atÿøpÿrÿstlik oldu. Èlk nþvbÿdÿ bötön bötlÿri yerlÿ yeksan etdi, daùa sonra atÿøpÿrÿstlÿri Zÿrdöøtön “Avestasû” ilÿ birgÿ Hindistana qÿdÿr qovdu. Lakin islamûn antik dönya elmi vÿ mÿdÿniyyÿti ilÿ tanûølûüû olmadûüû kimi, ÿdavÿti vÿ rÿqabÿti dÿ yox idi. Xristian dönyasûnda þzönÿ yer tapa bilmÿyÿn antik fÿlsÿfÿ vÿ digÿr dönyÿvi elmlÿr mösÿlman dönyasûnûn diqqÿtini ÷ÿkdi.

180

Tarixdÿ ilk dÿfÿ olaraq islam, dönyÿvi dinlÿr arasûnda, ùÿm÷inin cÿmiyyÿtdÿ vÿ elmdÿ, milëi, irqi ayrûse÷kiliyÿ son qoydu. *** VÛÛ ÿsrin birinci yarûsûnda bÿdÿvi ÿrÿb icmalarû ùÿzrÿti Mÿùÿmmÿdi peyüÿmbÿr qÿbul edib, Qurani Kÿrimin ideyalarû ÿtrafûnda sûx birlÿødilÿr. Peyüÿmbÿrin vÿfatûndan sonra ßbubÿkrin xÿlifÿliyi dþvröndÿ onlar andlarûna xilaf ÷ûxaraq, Mÿùÿmmÿd peyüÿmbÿrÿ vÿ Qurani Kÿrimÿ sÿdaqÿtdÿn öz dþndÿrdilÿr. Hamûnûn ömidini itirmÿsinÿ baxmayaraq, ÷ox ùÿlim, mþtÿäil gþrönÿn ßbubÿkr sona qÿdÿr ruùdan döømÿdi, dÿmir kimi mþùkÿm iradÿsi ilÿ peyüÿmbÿrÿ vÿ islama misilsiz sÿdaqÿt nömunÿsi gþstÿrdi. ×ox ÷ÿtin øÿraitdÿ Mÿdinÿ vÿ onun ÿtraf ÿrazilÿrindÿ ùakimiyyÿti saxlaya bildi. Þmÿr xÿlifÿ se÷ilÿndÿn sonra xilafÿtin ùakimiyyÿtini, bötön Sÿudiyyÿ ßrÿbistanûnda mþùkÿmlÿndirdi vÿ cÿsur ÿrÿb sövarilÿrini qÿtiyyÿtlÿ Suriya, Fÿlÿstin, Misir, Èran vÿ Èraqa istiqamÿtlÿndirdi. Qödrÿtli tÿøkilat÷ûlûq vÿ rÿùbÿrlik bacarûüûna malik olan Þmÿr vÿ onun silaùdaølarû, iøüal olunmuø þlkÿlÿrdÿ klassik dþvlÿt quruculuüu, divan iølÿri ilÿ tanûø oluá, onlarû øÿriÿt qanunlarûna uyüunlaødûraraq, xilafÿtdÿ geniø tÿtbiq etmÿyÿ baøladûlar. Èslamûn qÿdim dönya sivilizasiyasû ilÿ tanûølûüû belÿ baøladû. *** ßmÿvilÿrin ùakimiyyÿti dþvröndÿ daùa da geniølÿ-

181

nÿn bu tanûølûq, abbasilÿrin dþvröndÿ mþùkÿmlÿndi, xösusilÿ, xÿlifÿ ÿl Mÿmunun vaxtûnda ÿmÿkdaølûüa, eùtiram vÿ ùþrmÿtÿ ÷evrildi. *** Xÿlifÿnin sarayûnda dini kitablarla yanaøû, dönyÿvi elmlÿrdÿn bÿùs edÿn kitablardan ibarÿt Kitab Evi, dönyÿvi elmlÿr tÿdris olunan mÿktÿb tÿøkil olundu. ßl Mÿmunun øÿxsi tÿøÿbbösö ilÿ indiki Elmlÿr Akademiyasûnû xatûrladan vÿ Mödriklik Evi adlandûrûlan elmi mÿrkÿz yaradûldû. Dönyÿvi vÿ dini elmlÿrÿ fÿrqli mönasibÿt aradan qaldûrûldû, daùa sonra dönyÿvi elmlÿr þn plana ke÷di. Mödriklik Evinÿ dinindÿn, dilindÿn, irqindÿn asûlû olmayaraq, dönyanûn möxtÿlif þlkÿlÿrindÿn alimlÿr, tÿrcömÿ÷ilÿr cÿlb olunurdular. Èslam dönyasûnûn mÿrkÿzi Baüdada ×in, Hindistan, Yunanûstan, Roma, Bizans, Suriya, Èran vÿ s. þlkÿlÿrdÿn antik dönyanûn gþrkÿmli alimlÿrinin ÿsÿrlÿri axûb gÿlirdi. Bir-birinin ardûnca Platonun, Aristotelin, Qalenin, Ptolomeyin, Hippokratûn vÿ digÿr onlarla antik mötÿfÿkkirlÿrin ÿsÿrlÿri ÿrÿb dilinÿ tÿrcömÿ olunub, maneÿsiz yayûlûrdû. Bizans möùaribÿdÿ mÿülubiyyÿtÿ uüradûqdan sonra ÿl Mÿmunun tÿlÿbi ilÿ imperiyanûn kitabxanalarûndakû elmi ÿsÿrlÿrin ùÿrÿsindÿn bir nösxÿ Baüdada gÿtirilib ÿrÿb dilinÿ tÿrcömÿ olundu. Mösÿlman renessansû tÿkcÿ xÿlifÿnin sarayûnda, Baüdadda kþk atmadû, Mÿrkÿzi Asiyadan Hindistana, Øimali Afrikaya qÿdÿr bþyök bir arealû ÿùatÿ etdi. Buxara, Sÿmÿrqÿnd, Mÿrv, Herat, Qaùirÿ vÿ digÿr øÿùÿrlÿr elm mÿrkÿzlÿrinÿ ÷evrildilÿr.

182

*** Èslam sivilizasiyasû Èspaniyada þzönÿmÿxsus xösusi yolla inkiøaf etmÿyÿ baøladû. Kordova, Sevilya, Toledo vÿ digÿr øÿùÿrlÿrdÿ akademiyalar, ali mÿktÿblÿr, yaradûldû. Hÿmin akademiya vÿ mÿktÿblÿrdÿ dönyÿvi elmlÿr - fÿlsÿfÿ, riyaziyyat, astronomiya, tibb, tarix, kimya vÿ digÿr elmlÿr þyrÿnilib, tÿdqiq vÿ tÿdris olunmaüa baølandû. “Èspaniyada parlayan islam sivilizasiyañûnûn øöalarû sonradan bötön xristian dönyasûnû iøûqlandûrdû. Mösÿlmanlar Kordova vÿ Toledoda yunan elminin axûrûncû qûüûlcûmlarûnû qayüû ilÿ yûüûb alovlandûraraq, bizim ö÷ön qorudular. Biz, avropalûlar yeni dþvrön kÿøflÿri ö÷ön islam dönyasûnûn mödrikliyinÿ borcluyuq.” (Q.Fr. Kolb, Bÿøÿr mÿdÿniyyÿtinin tarixi, Kiyev, 1899, ö÷öncö bþlmÿ, sÿù.127) *** Èslam fÿlsÿfÿsi, elmi, mÿdÿniyyÿti, ÿdÿbiyyatû, dönyagþröøö xristian dönyasû ilÿ möqayisÿdÿ aüûlasûümaz dÿrÿcÿdÿ yöksÿldi, mösÿlman dönyasû qÿdim vÿ orta ÿsr ömumbÿøÿr elminin vÿ mÿdÿniyyÿtinin daøûyûcûsû, qoruyucusu vÿ ùamisinÿ ÷evrildi. Mÿùÿmmÿd ÿl Xarÿzmi, Cabir Èbn ÿl Hÿyyan, ÿl Fÿrabi, Biruni, Èbn ÿl Heysÿm, Èbn Sina, Þmÿr Xÿyyam, Firdovsi, Íizami Gÿncÿvi vÿ onlarla baøqalarû dönyÿvi elmlÿrin, mÿdÿniyyÿtin vÿ ÿdÿbiyyatûn aparûcû øÿxsiyyÿtlÿri oldular. Xristian dönyasûnûn elm adamlarû mösÿlman adû altûnda gizlincÿ Kordova vÿ digÿr ali mÿktÿblÿrÿ yol tapûr, ùÿmin tÿùsil möÿssisÿlÿrindÿ dönyÿvi elmlÿrin

183

ÿsaslarûnû þyrÿnmÿklÿ fÿxr edirdilÿr. *** Qÿrb vÿ Øÿrq sivilizasiyasû antik dþvrdÿ Makedoniyalû Èsgÿndÿrdÿn sonra bir-birinÿ qovuøaraq ellinizm adûnû aldû, orta ÿsrlÿrdÿ isÿ Mÿùÿmmÿd peyüÿmbÿrdÿn sonra ùÿmin inteqrasiya mösÿlman renessansû adûnû alaraq, ömumbÿøÿri dÿyÿrlÿri daùa yöksÿklÿrÿ qaldûrdû. Qÿrb vÿ Øÿrq elmi fÿrq qoymadan gþrkÿmli mötÿfÿkkirlÿri ùÿr yerdÿ doüma adamlarû kimi qÿbul etmÿyÿ baøladû. Hÿtta Qÿrb alimlÿrinin adlarû Øÿrqdÿ øÿrqlÿødirildi, Øÿrq alimlÿrinin adlarû isÿ Qÿrbdÿ latûnlaødûrûldû. Èslam dönyasûnda Platon ßflatun, Aristotel ßrÿstun, Qÿrb dönyasûnda Cabir Èbn ÿl Hÿyyan Gerber, Èbn ÿl Heysÿm Alqazen, Èbn Sina Avitsenna adlandûrûldû. *** X-XÛÛÛ ÿsrlÿrdÿ islam dönyasûnda törk sölalÿlÿri islamûn baølûca siyasû, elmi vÿ ùÿrbi qövvÿsinÿ ÷evrildilÿr. Øved alimi, gþrkÿmli øÿrqøönas Adam Mets ùaqlû olaraq, ùÿmin dþvrö “mösÿlman renessansû” adlandûrûr. Bu ÿzÿmÿtli mþùtÿøÿm dir÷ÿliø vÿ tÿrÿqqinin qarøûsûnû ö÷ ÿsrlik mÿnasûz, daüûdûcû, amansûz sÿlib yöröølÿri belÿ ala bilmÿdi. Øÿrqdÿ mösÿlman, Qÿrbdÿ xristian xalqlarûna bþyök faciÿ vÿ fÿlakÿtlÿr gÿtirÿn xa÷ yöröølÿrinin uüursuzluqlarû mösÿlman renessansûndan daùa ÷ox katolik kilsÿsinin prestijinÿ vÿ siyasi mþvqeyinÿ zÿrbÿ vurdu.

184

*** Baølanüûcûnû antik dönyanûn toxumlarûndan gþtöröb cöcÿrdÿn, onu Roma kilsÿsinin tÿqiblÿrindÿn qoruyub inkiøaf etdirÿn mösÿlman renessansû XÛÛÛ ÿsrdÿn baølayaraq tÿnÿzzölÿ uüramaüa baøladû. Buna sÿbÿb nÿ oldu?! *** XÛÛÛ ÿsrin áèðèíúè éàðûñûíäà ×ingiz xan, Hölakö xan, ömumiyyÿtlÿ, bir ÷ox monqol iøüal÷ûlarû, islama vÿ onunla baülû nÿ varsa, ùÿr øeyÿ qarøû on illÿrlÿ amansûzcasûna möbarizÿ apardûlar. Bu da mösÿlman reneñsansûna ÷ox ciddi zÿrbÿ endirdi. ßvvÿlcÿ Øÿrqin ÿn bþyök mÿdÿniyyÿt mÿrkÿzi olan Xarÿzm øaùlûüûnû darmadaüûn etdilÿr. Sÿmÿrqÿndi, Xivÿni, Buxaranû kölÿ dþndÿrdilÿr. Èslamûn dönyÿvi paytaxtû, “Min bir gecÿ” naüûllarûnûn ÿfsanÿvi rÿmzi Baüdad øÿùÿri yerlÿ yeksan olundu. Mösÿlman dönyasû vÿ onun mÿdÿniyyÿti Misir, Èspaniya, Øimali Afrikaya sûxûødûrûldû. Baüdad bir daùa ÿvvÿlki ucalûüûna yöksÿlÿ bilmÿdi vÿ islam dönyasûnûn ömumi, birlÿødirici mÿrkÿzinÿ ÷evrilmÿdi. *** Monqollar Èranû, Èraqû, Qafqazû iøüal etdikdÿn sonra Suriya, Fÿlÿstin vÿ Misirÿ öz tutdular. Onlar 1260-cû ildÿ qûp÷aq törklÿri - mÿmlöklÿrlÿ Fÿlÿstindÿ qarøûlaødûlar. Misiri idarÿ edÿn mÿmlöklÿr Hölakönön ordusunun ÿfsanÿvi mÿülubedilmÿzliyinÿ son qoyub, onu darmadaüûn etdilÿr vÿ irÿli getmÿsinin qarøûsûnû aldûlar. Daùa sonra Suriya vÿ Fÿlÿstini Sÿliá yöröøönön dþyöø-

185

÷ölÿrindÿn elÿ mökÿmmÿl tÿmizlÿdilÿr ki, yeni yöröøön ke÷irilmÿsi fikèri bir daùa Roma papasûnûn aülûna belÿ gÿlmÿdi. Belÿliklÿ, qûp÷aq törk tayfalarûnûn Misirdÿ yaratdûüû Mÿmlök sultanlûüû islamû øÿrqdÿn monqol iøüalûndan, qÿrbdÿn isÿ xristianlarûn yöröølÿrindÿn qoruyub, sþzön ùÿqiqi mÿnasûnda islamûn ùamisi vÿ xilaskarû oldu. Bununla da onlar tÿkcÿ islamû deyil, xristian vÿ Avropa mÿdÿniyyÿtini dÿ xilas etdilÿr. Qûp÷aq törklÿri qödrÿtli monqol ordusunu darmadaüûn etmÿsÿydilÿr, Misirdÿn sonra xa÷ yöröølÿrindÿ yorulub ÿldÿn döømöø Avropada Hölakönön qarøûsûnda duruø gÿtirÿ bilÿcÿk bir qövvÿ tapûlmayacaqdû. *** Èslamûn, xristianlûüûn vÿ bötþvlökdÿ Avropanûn ùÿyatûnda ciddi dþnöø yaradan qûp÷aq törklÿrinin Misir Mÿmlök sultanlûüûnûn tarixÿ sûümayan mþùtÿøÿm rolu bu gönÿdÿk ùÿqiqi qiymÿtini almaéûá. Èslam alimlÿrinin tarixindÿ mþùtÿøÿm qÿlÿbÿlÿrdÿn, qaliblÿrin, qÿùrÿmanlarûn ùÿyat vÿ fÿaliyyÿtindÿn daùa ÷ox, mÿülublarûn, faciÿlÿrin tarixi vÿ øÿùidlÿrin xatirÿsinin ÿbÿdilÿødirilmÿsi östön yer tutmuødur. Avropalûlarûn, xristianlarûn, xösusilÿ katoliklÿrin islama subyektiv mönasibÿti onlarûn gþzlÿrini elÿ qapamûødû ki, bu tarixi ùadisÿnin maùiyyÿtini gþröb dÿrk etmÿmiø, èíäèéÿäÿê onun fÿrqinÿ varmamûølar. *** Teymurlÿng ùakimiyyÿtÿ gÿlib imperiyasûnû yaradandan sonra islam Yaxûn vÿ Orta Asiyada nÿfÿsini

186

dÿrdi. Onun varislÿri tÿrÿfindÿn mösÿlman renessansûnûn cöcÿrtilÿri suâàðûëäû. Elm ÿdÿbiyyat, incÿsÿnÿt, memarlûq inkiøaf etmÿyÿ baøladû. Øair Cami, ßliøir Íÿvai, rÿssam Beùzad kimi nÿùÿng øÿxsiyyÿtlÿr meydana ÷ûxdû. Teymurlÿngin nÿvÿsi Uluq bÿy daùiyanÿ kÿøflÿrini dönya astranomiya elminÿ tþùfÿ etdi. Onlar daùa sonra XVÛ-XVÛÛ ÿrslÿrdÿ Hindistanda Bþyök Moüol imperiyasini yaratdûlar. Èmperiya mösÿlman renessansûnûn son qûüûlcûmlarûnû elÿ mþùkÿm alovlandûrdû ki, onun iøûqlarû tÿkcÿ Hindistana yox, Cÿvaùirlÿl Íeùrunun dili ilÿ desÿk, “bötön Asiya vÿ Avropaya yayûldû”. *** Vÿùy vÿ ya aüûl, eùkam vÿ ya yaradûcûlûq, tale vÿ ya iradÿ azadlûüû islam fÿlsÿfÿsindÿ ùÿmiøÿ qarøû-qarøûya durmuødur. ßmÿvilÿr ùakimiyyÿtÿ gÿlÿrkÿn ùÿzrÿt ßlinin tÿrÿfdarlarû onlarûn ùakimiyyÿtini qeyri-qanuni vÿ tÿbiilikdÿn kÿnar ùesab edÿrÿk, onlara båyÿt etmÿdilÿr. Cavabûnda ÿmÿvilÿr ùakimiyyÿtlÿrinin lågitimliyinÿ bÿraÿt qazandûrmaq ö÷ön Qurani Kÿrimÿ ÿsaslanaðaã “Allaù istÿmÿsÿ, sÿn istÿyÿ bilmÿzsÿn” dedilÿr. Bu isÿ o demÿk idi ki, insanlarûn se÷imi onlarûn iradÿsindÿn asûlû deyildir. Hÿr øey taleyin, yÿni Allaùûn ùþkmö ilÿ baø verir. Bu mÿntiqÿ ÿsasÿn, ùakimiyyÿt dÿ onlara Allaùûn iradÿsi ilÿ verilmiødir. Ona gþrÿ dÿ onlarûn ùakimiyyÿti qanuni vÿ tÿbiidir. Èmam ßlinin tÿrÿfdarlarû isÿ belÿ döøönmördölÿr. Onlar insanlarûn “faili muxtar”, yÿni iøindÿ, ÿmÿlindÿ ixtiyar saùibi olduüunu iddia edirdilÿr. Bu vÿ digÿr sÿbÿblÿrdÿn øiÿlÿr, ÿmÿvilÿr vÿ sonrakû digÿr mösÿlman sölalÿlÿrinin ideologiyasû, siyasÿti

187

vÿ ÿmÿli fÿaliyyÿti ilÿ barûømayûb, ÿsrlÿrlÿ möxalifÿtdÿ qaldûlar. *** Abbasilÿrin ùakimiyyÿti dþvröndÿ bu fÿlsÿfi fikir qûzüûn diskussiya predmetinÿ ÷evrildi. Íÿùayÿt, xÿlifÿ ÿl Mÿmun aüûlû, yaradûcûlûüû, iradÿ azadlûüûnû rÿsmi olaraq xilafÿt siyasÿtinin vÿ fÿlsÿfÿsinin baølûca strategiyasû kimi qÿbul etdi. Vÿùy, eùkam, tale ikinci plana ke÷di. ßl Mÿmunun þlömöndÿn sonra bu strategiya unuduldu, yayûlmasû vÿ geniølÿnmÿsinin qarøûsû alûndû, nÿticÿdÿ qadaüan olundu. Vÿùy, eùkam, vÿ taleyin ùþkmö þnÿ ke÷di. ßl Mÿmunun strategiyasûnûn tÿrÿfdarlarû tÿqib olunmaüa baølandû. Bu da insanlarûn zÿkasûnûn, fikir vÿ iradÿ azadlûüûnûn, yaradûcûlûüûnûn, bötþvlökdÿ mösÿlman reneñsansûnûn inkiøafûnûn qarøûsûna sÿdd ÷ÿkdi, onu tÿnÿzzölÿ apardû. ×önki bu, dþvlÿt vÿ dini ùakimiyyÿti þz ÿlindÿ birlÿødirÿn xÿlifÿlÿrin maraqlarûna uyüun deyildi. Onlarûn istibdadûnûn lågitimliyinÿ vÿ tÿbiiliyinÿ bÿraÿt qazandûrmûräû. *** Belÿliklÿ, bir tÿrÿfdÿn monqol iøüalû, digÿr tÿrÿfdÿn dini vÿ dþvlÿt ùakimiyyÿtini bir ÿldÿ birlÿødirÿn xÿlifÿlÿrin vÿùylÿrÿ, eùkamlara vÿ taleyin ùþkmönÿ sþykÿnÿn radikal siyasÿti renessansûn islam dönyasûnda ÿrsÿyÿ ýÿëìÿsinÿ imkan vermÿdi. Minilliklÿr ÿrzindÿ Asiya vÿ Avropada yaranmûø dönyÿvi dÿyÿrlÿri yûüûb toplayan, onu qoruyub inkiøaf etdirÿn, mösÿlman renessansûnûn mþùtÿøÿm mirasûna XÛV ÿsrdÿn åòèáàðÿí, Avropa saùiblik etmÿyÿ baøladû vÿ onu sona ÷atdûrdû. Øÿrq isÿ þz mþùtÿøÿm tarixinin kþlgÿsindÿ yatûb

188

qaldû. *** Renessans Avropa þlkÿlÿrindÿ XÛV ÿsrdÿn baølayaraq (Petrarka, Íikolay Kopernik, Rafael, Mikelancello vÿ baøqalarû) mösÿlman renesñansûnûn qoruyub inkiøaf etdirdiyi dÿyÿrlÿrin, antik iøûqlû, azad fÿlsÿfÿnin, ÿdÿbiyyatûn, elm vÿ incÿsÿnÿtin, ðasional tÿfÿkkörön özÿrindÿ quruldu. Renessansûn aparûcû qövvÿlÿri isÿ elm, ÿdÿbiyyat, incÿsÿnÿt xadimlÿri, maarif÷ilÿr oldular. Dir÷ÿliøin inkiøafû insanlarû orta ÿsrlÿrin mistika, cÿùalÿt vÿ eùkamlarûndan xilas edib, onlarûn dönyaya baxûøûnda tÿbÿddölat yaratdû. Artûq onlar papanûn vÿ kilsÿ keøiølÿrinin möqÿddÿs kitablardakû vÿùylÿrin tÿfsirlÿrindÿn daùa ÷ox, elmÿ vÿ mÿntiqÿ, azad fikirlÿrinÿ, gþröb anladûqlarû reallûqlara daùa ÷ox inanmaüa baøladûlar. Maariflÿnmiø xalq þzönö dÿrk etmÿyÿ baøladû vÿ anladû ki, dönyanû dÿrk etmÿyin yolu þzönö dÿrk etmÿkdÿn ke÷ir. Daùa sonra þzönÿ vÿ øÿxsiyyÿtinÿ, elÿcÿ dÿ tarixinÿ vÿ dönyÿvi dÿyÿrlÿrÿ saùib ÷ûxûb, bötþvlÿødi. *** Reformasiya dþvröndÿ elm xurafatû, zÿka cÿùalÿti, azad fikir vÿ iradÿ eùkamlarû östÿlÿdi. Cÿmiyyÿtdÿ alûøan bu mÿøÿl Roma papasinin ùakimiyyÿt dairÿlÿrinin, katolik kilsÿlÿrinin daxilindÿ qûüûlcûm yaratdû. Katolik kilsÿlÿrindÿki ùödudsuz ùakimiyyÿtÿ, korrupsiyaya, þzbaøûnalûüa, uydurma “cÿnnÿt qÿbzlÿrinÿ”, amansûz cÿza sistemlÿrinÿ qarøû yöröø baølandû.

189

Avropa monarxlarû papanin onlarûn ùakimiyyÿtinÿ mödaxilÿ, iddia vÿ tÿlÿblÿrinÿ etiraz ÿlamÿti olaraq ùÿrÿkata tÿkan verdilÿr. Íÿùayÿt, reformasiya baøa ÷atdû. Romadan baølamûø bötön kotolik kilsÿlÿrindÿ, bötþvlökdÿ xristian dinin daxilindÿ ciddi islaùatlar ùÿyata ke÷irildi. Xristian dininèí daxilindÿ katolik vÿ pravoslav qolundan ÿlavÿ yeni, möstÿqil protestant qolu yarandû. Èngiltÿrÿdÿ, Skandinaviya þlkÿlÿrindÿ Mÿrkÿzi Avropada katolik kilsÿsindÿn vÿ papanûn nÿzarÿtindÿn azad protestant kilsÿlÿri fÿaliyyÿt gþstÿrmÿyÿ baøladûlar. Þlkÿlÿrdÿ xristianlaømanû dþvlÿtlÿømÿ ÿvÿz etdi. Hakimiyyÿtin aüûrlûq mÿrkÿzi kilsÿdÿn dþvldÿtin ÿlinÿ ke÷di. Xalqlar elm dilindÿn kilsÿlÿrin rÿsmi dilinÿ ÷evrilmiø latûn dilindÿn imtina edib, ana dillÿrindÿ yazûb, yaratmaüa baøladûlar. Din dþvlÿtdÿn ayrûldû. Hÿr ikisinin fÿaliyyÿtini qanunlara tÿbe etmÿk uürunda möbarizÿ þnÿ ke÷di. *** Dir÷ÿliø vÿ reformasiya dþvröndÿ elm, mÿntiq, þzönÿ, øÿxsi fikirlÿrinÿ inanan, bötþvlÿømiø, dþvlÿtlÿømiø insanlar ordusu yaranmaüa baøladû. Onlar orta ÿsrlÿrin qara pÿrdÿlÿrini yûrtaraq, dönyanû þz gþzlÿri ilÿ daùa aydûn gþrör, monarxlara, monarxiyaya, feodallara, onlarûn ösul-idarÿlÿrinÿ, lözumsuz imtiyazlarûna nifrÿtlÿ baxûb, azadlûq vÿ bÿrabÿrlik ùöququ qazanmaq ùaqqûnda döøönördölÿr. Yenicÿ yaranmûø burjuaziyaya ÿsrlÿrin ÿnÿnÿlÿrinin mötiliyindÿn, kilsÿlÿrin itaÿtkarlûüûndan, monarxiyanûn ùödudsuz ùakimiyyÿtindÿn, feodallarûn imtiyazlarûndan azad, yeni insanlar - iø÷i qövvÿsi lazûm idi. Onlar

190

monarxlarûn ùakimiyyÿtini mÿùdudlaødûrmaq, ona nÿzarÿt ùöququnu qazanmaq ö÷ön siyasi möbarizÿ meydanûna atûldûlar. Ènqilablar mÿrùÿlÿsinÿ ke÷dilÿr vÿ qalib gÿldilÿr. *** Bu qÿlÿbÿ tÿkcÿ burjuaziyanûn deyil, yeni dþvrön, kþùnÿ daüûnûq, par÷alanmûø feodal dönyasûnûn özÿrindÿ qÿlÿbÿsi idi. Bu qÿlÿbÿ elmin, mÿdÿniyyÿtin, tÿrÿqqinin, maarifin, bötþvlökdÿ ömumi Avropa sivilizasiyasûnûn qÿlÿbÿsi idi. Bununla da Avropa bÿøÿr tarixindÿ yeni dþvrÿ qÿdÿm basdû, ùaqq, ÿdalÿt, azadlûq, bÿrabÿrlik, demokratiya uüurunda möbarizÿ ö÷ön uzun bir yol aødû. Avropa xalqlarû ùÿqiqÿtÿ, ger÷ÿkliyÿ xeyli yaxûnlaødûlar, milli kimliklÿrini dÿrk etdilÿr, bötön saùÿlÿrdÿ daxili mönasibÿt tellÿrini mþùkÿmlÿndirdilÿr. Kapitalizmin - yeni dþvrön siyasi, iqtisadi qanunlarû, fÿlsÿfÿsi, ideyalarû, pÿrakÿndÿ feodallûqlardan ibarÿt coürafi ÿrazilÿrinin bötön mÿntÿqÿlÿrinÿ, mÿùÿllÿ vÿ evlÿrinÿ, tÿbÿqÿlÿrinin bötön qruplarûna, ùÿr bir insanûn qan damarlarûna, beyninÿ vÿ ùöceyrÿlÿrinÿ yeridi. Onlarû ÿrazi, iqtisadiyyat, siyasÿt, mÿdÿniyyÿt, mÿnÿviyyat, adÿt-ÿnÿnÿ, mentalitet vÿ dil birliyi ilÿ millÿtlÿødirdi. *** Renessans, reformasiya, inqilablar dþvröndÿ bötþvlÿøÿn, dþvlÿtlÿøÿn, millÿtlÿøÿn Avropa son dÿrÿcÿ göclÿndi, kþùnÿ dönya ilÿ kifayÿtlÿnmÿyib, Yer körÿsindÿ yeni bir dönya kÿøf etdi. Kþùnÿ vÿ yeni dönyaya bötþvlökdÿ aüalûq etmÿyÿ baøladû.

191

Tÿrcömÿlÿr (Hÿr iki möÿllifin ÿsÿsrlÿrindÿn par÷alar Azÿrbaycan oxucularûna ilk dÿfÿdir ki, qûsa ixtisarla tÿqdim olunur)

Filip Dormer Stenkop ×esterfild Filip Dormer Stenkop ×esterfild saüëûüûnda Èngiltÿrÿdÿ gþrkÿmli dþvlÿt xadimi vÿ diplomat kimi tanûnmûødûr. Vÿfatûndan bir il sonra gÿlini-Yucini Stenkopun, onun oüluna yazdûüû mÿktublarûn orjinallarûnû toplayûb, ÷ox manelÿrdÿn sonra, ÷ÿtinliklÿ “Oüluma mÿktublar” adû ilÿ kitab øÿklindÿ ÷ap etdirmÿsi ona dönya øþùrÿti qazandûrdû. ×esterfild oüluna mÿktublarû ÷ap etdirmÿk mÿqsÿdiëÿ yazmamûødû. Hÿmin mÿktublarûn ùÿr biri gþrkÿmli yazû÷ûnûn, diplomatûn, filosofun, tarix÷inin, maarif÷inin, zÿngin ùÿyat tÿcröbÿsinÿ malik, realist, mödrik bir atanûn oülu ilÿ tÿkbÿtÿk, a÷ûq sþùbÿti, köbar cÿmiyyÿtindÿ yaøamaq vÿ sarayda iølÿmÿk ùaqqûnda nÿsiùÿtidir. ×esterfildin “Oüluma mÿktublar” kitabû ÷ap olunduüu ilk göndÿn Èngiltÿrÿdÿ ÷ox bþyök sörÿtlÿ geniø oxucu kötlÿsinin qÿlbinÿ yol a÷dû. XVÛÛÛ ÿsrin son 26 ilindÿ 26 dÿfÿ nÿør olundu, dönyanûn bir ÷ox xalqlarûnûn dillÿrinÿ tÿrcömÿ edildi. O, sþùbÿtlÿrindÿ ÷ox sÿmimidir, qÿtiyyÿtlidir, fikirlÿrindÿ qaranlûq mÿqam yoxdur. íÿsiùÿtlÿrindÿki gur

192

iøûq bÿøÿri dÿyÿrlÿrlÿ yanaøû, köbar cÿmiyyÿtinèí, onun özvlÿrinin zaùiri ÿmÿllÿrinin arxasûnda gizlÿnmiø ÿsl simalarûnû a÷ûr. Lakin, buna qarøû möbarizÿnin qeyrimömkönlöyönö dÿrindÿn baøa döødöyö ö÷ön, deyir ki, bu mönasibÿtlÿr aøaüû ÿéàðëû sikkÿdir, adÿtlÿr vÿ ömumi razûlûq onu elÿ qÿtiyyÿtlÿ dþvriyyÿyÿ buraxûb ki, adamlar onun aøaüû ÿéàðëûüûíû vÿ saxtalûüûnû unudur vÿ ondan göndÿlik cib xÿr÷liyi kimi istifadÿ edirlÿr. ×esterfildin fikirlÿrindÿki reallûq tarixin ayrû-ayrû dþvrlÿrindÿ onun øÿxsiyyÿti vÿ ÿsÿrlÿri ùaqqûnda ziddiyyÿtli fikirlÿr yaratmûødûr. Lakin, ×esterfildin ÿsÿrlÿrinin ÿbÿdiliyÿ qovuømasû vÿ bu gön dÿ oxu÷ular tÿrÿfindÿn dÿrin maraq vÿ rÿüáÿtlÿ qarøûlanmasû ona verilÿn obyektiv qiymÿtdir. “Oüluma mÿktublar”dan ÿlavÿ ×esterfildin “Maksimlÿr” vÿ “Xarakterlÿr” ÿsÿrlÿrindÿ dÿ dÿyÿrli fikirlÿr ÷oxdur.

Maksimlÿr Kim þz eùtiraslarûnû, ÿùval-ruùiyyÿsini, diqqÿtini vÿ özönön ifadÿsini idarÿ edÿ bilmirsÿ, qoy o, siyasÿtdÿ mövÿffÿqiyyÿt qazanmaüû aülûna belÿ gÿtirmÿsin. Þz eùtiraslarûnû cilovlaya bilÿn ùÿr ùansû insan siyasÿtdÿ ÿn mödrik adamdan daùa yöksÿkdÿ durur. Kim þz sifÿtinin ifadÿlÿrinÿ ùakim deyilsÿ, o, þzöndÿn asûlû olmayaraq, fikirlÿrini rÿqibinÿ aøkar edir. *** Yenicÿ sÿninlÿ tanûø olan, kifayÿt qÿdÿr ÿsasû olmadan sÿnÿ mÿùÿbbÿtdÿn dÿm vuran adamlara

193

inanma. *** Göclö adamlarûn sirri ÿndazÿdÿ qapalû olmaqlarûndadûr. Þzönö tam gizlÿtmÿk isÿ zÿiflik ÿlamÿtidir. Zÿiflik ùÿm dÿ riyakarlûqdûr, riyakarlûq isÿ þzönö gizlÿtmÿk ö÷ön, ùÿr øeyi xÿlvÿtÿ ÷ÿkir. *** ßýÿr sÿfeù ùÿqiqÿti bilirsÿ, o, ùÿqiqÿti baøqalarûna ona ýþrÿ danûøar ki, sÿfeùdir. ßgÿr, ùÿqiqÿt ÷oxbilmiø ÿclafûn ÿlinÿ ke÷ÿrsÿ, onu yalnûz þzö ö÷ön sÿrfÿli olanda verÿr. Qadûnlar vÿ gÿnclÿr boøboüazlûq edÿrÿk, lovüalûqdan bildiklÿri sirrlÿri tez-tez danûøûrlar. Bu, ondan irÿli gÿlir ki, kiminsÿ onlarla a÷ûq olmasû onlara zþvq verir. Ona gþrÿ dÿ yaxøûsû budur ki, belÿ adamlarûn ùe÷ birisinÿ bel baülama. *** Döøöncÿli adam tÿùlökÿli vÿziyyÿtÿ döøÿndÿ dþnÿdþnÿ þzönÿ sual verir: “Mÿn nÿ etmÿliyÿm?” Cavab verir: “He÷ nÿ!” ßgÿr aüûl ona yaxøû bir yol gþstÿrmirsÿ, o, dÿrùal dayanûr, tÿmkinlÿ darûxaraq ùÿr øeyin aydûnlaømasûnû gþzlÿyir. Íadan vÿ vasvasû adam isÿ darûxmaüa qabil deyildir. O, mötlÿq nÿ isÿ bir iø gþrmÿyÿ cÿùd edir. ×önki, kor at kimi tÿùlökÿni gþrmÿdiyi ö÷ön ondan qorxmur. Darûxmaüû bacarmaq lazûmdûr.

194

*** Sarayda sÿnin ÷alûøqanlûüûna vÿ diqqÿtliliyinÿ qiymÿt vermÿyÿnlÿr olmaya bilmÿz. Saray zÿncirinin ùÿlqÿlÿrini yaradan bu adamlarûn sayû-ùesabû yoxdur, onlarûn ùamûsûnû tÿsÿvvörÿ gÿtirmÿk belÿ mömkön deyildir. Sÿn onlarûn ùÿr birinin darûxdûrûcû danlaüûnû vÿ giley-gözarûnû tÿmkinlÿ dinlÿmÿlisÿn. Ola bilsin o, ùÿr ùansû ùþrmÿtli nazirin vÿ ùÿtta, kralûn mÿøuqÿsinin sevimli xidmÿt÷isinin yaxûn qoùumu ilÿ yaøayûð. Ona gþrÿ namÿlum yollarla sÿnÿ ùÿr ùansû yöksÿk vÿzifÿli øÿxsdÿn daùa ÷ox ziyan vÿ ya fayda verÿ bilÿr. *** Dostluqda inamûn, döømÿn÷ilikdÿ ÿdavÿtin sÿrùÿdlÿrini saxla: qoy, birincisi tÿùlökÿyÿ, ikincisi isÿ barûømazlûüa gÿlib ÷atmasûn. ×önki, iølÿrin gediøindÿ ÷ox qÿribÿ vÿ gþzlÿnilmÿz tÿsadöflÿr vÿ dÿyiøikliklÿr ola bilÿr. *** Ènsanûn dÿrrakÿsinÿ onun qÿlbindÿn yol ÷ÿk. Bilavasitÿ dÿrrakÿyÿ gedÿn yol þz-þzlöyöndÿ yaxøûdûr, ancaq, o, bir qÿdÿr uzundur vÿ eùtimal ki, ÷ox da etibarlû deyildir. *** “Kiøi kimi” ifadÿsi indi ÷ox dÿbdÿdir. “Kiøi kimi ùÿrÿkÿt etmÿk”, “Kiøi kimi danûømaq” - vur-tut kobud ùÿrÿkÿt vÿ eùtiyatsûz danûømaq demÿkdir.

195

Göclö adam þz igidliyini tutarlû sþzlÿrilÿ, tÿmkinli davranûøûyla, qÿtiyyÿtli ùÿrÿkÿtlÿrilÿ nömayiø etdirir. O, nÿ qûzüûndûr, nÿ dÿ cÿsarÿtsiz. *** ßgÿr krallar bötön baøqa adamlar kimi doüulmuølarsa, demÿk, insan nÿslinÿ mÿnsubdurlar. Onlar da bötön baøqalarû kimi tÿrbiyÿ olunsaydûlar, ola bilsin, digÿr adamlardan ùe÷ nÿ ilÿ fÿrqlÿnmÿzdilÿr. Amma beøikdÿn baølayaraq, onlarûn özönÿ gölör, örÿklÿrini yoldan ÷ûxarûr, baølarûnû ùÿrlÿndirirlÿr. Ona gþrÿ dÿ adi insanlardan fÿrqli olaraq ùadisÿlÿri xösusi mþvcudat kimi gþrörlÿr. He÷ bir kral bir dÿfÿ dÿ olsun þz-þzönÿ demÿyib: mÿn insanam vÿ insanlûüa aid ùe÷ nÿ mÿnÿ yabancû deyildir. He÷ cör tÿrif vÿ yaltaqlûq onlara ùÿddÿn ziyadÿ gþrönmÿz. Bununla uøaqlûqdan sÿrxoø olan krallar, ùÿrisliklÿ, ancaq “øÿrab” - yaltaqlûq vÿ tÿrif tÿlÿb edirlÿr. Onlar øÿxsi sÿdaqÿti ictimai xidmÿtdÿn yöksÿk qiymÿtlÿndirir vÿ buna daùa sÿxavÿtlÿ mökafat verirlÿr. Krallar øþùrÿtpÿrÿsliklÿri vÿ xudbinliklÿri ucbatûndan belÿ fikirlÿøirlÿr ki, göya adamlar þz arzularû ilÿ onlara lazûmi xidmÿtlÿr gþstÿrirlÿr; dÿrk etmirlÿr ki, bötön bunlar krallûüûn qödrÿtinÿ verilÿn mÿcburi qurbanlûqlardûr. *** Tÿrif - aøaüû ÿyarlû sikkÿdir. Amma sarayda onsuz ke÷inmÿk mömkön deyil. O, ùÿr kÿs ö÷ön göndÿlik cib xÿrcliyidir. Adÿt vÿ ömumi razûlûq tÿrifi elÿ qÿtiyyÿtlÿ dþvriéyÿyÿ buraxûb ki, adamlar onun

196

saxta olmasûnû ùiss etmir vÿ onu qanuni ÿsaslarla qÿbul edirlÿr. *** Sarayda sÿnÿ pislik edÿ bilÿnlÿrin sayû, sÿnÿ kþmÿk edÿ bilÿnlÿrin sayûndan ÷oxdur. Birincilÿri möÿyyÿn etmÿyi, ikincilÿri þz tÿrÿfinÿ ÷ÿkmÿyi bacar.

197

Frensis Bekon Gþrkÿmli ingilis filosofu Frensis Bekon 1561-ci ildÿ zadÿgan ailÿsindÿ anadan oluá. 18 yaøûnda olarkÿn atasû vÿfat etmiø vÿ ona cözi miras qalmûødû. 1593-cö ildÿ parlament icmasûna se÷ilmiø, tezliklÿ øþùrÿt qazanaraq möxalifÿtÿ baø÷ûlûq etmiødir. Dþvlÿt iølÿrindÿ uzun vÿ ÷ÿtin möbarizÿlÿrdÿn sonra 1618-ci ildÿ lordkansler rötbÿsinÿ yöksÿlmiødir. Kral Frensis Bekona o qÿdÿr inanûrmûø ki, Øotlandiyaya gedÿrkÿn þlkÿni idarÿ etmÿyi ona tapøûrmûødûr. Frensis Bekon þzönön ÿxlaqi vÿ siyasi tÿcröbÿlÿrini ÷ap etdirdikdÿn sonra daùa bþyök øþùrÿt qazanmûødûr. Sonralar bþyök fÿlsÿfi ÿsÿrlÿr möÿllifi kimi tarixÿ daxil olsa da, “Tÿcröbÿlÿr”ini þz qÿlÿminin ÿn yaxøû mÿùsulu ùesab etmiødir. Øaù Èsmayûl Xÿtai ùaqqûnda ö÷ dÿfÿ fikir sþylÿyÿn Frensis Bekon onun adûnû dönyanûn ÿn nÿùÿný fateùlÿri, dþvlÿt banilÿri, qödrÿtli ruùa vÿ yaraøûqlû gþrkÿmÿ malik insanlarla bir sûrada ÷ÿkmiødir. “Gþzÿllik ùaqqûnda” essedÿ yazûr: “Avqust Sezar, Tit Vespasian, ÛV Eduard, Alkivand, Èsmayûl Øaù yöksÿk vÿ qödrÿtli ruùa malik olmaqla yanaøû, zÿmanÿlÿrinin ÿn yaraøûqlû adamlarû olmuølar”. Frensis Bekonun tÿcröbÿlÿri bu gön dÿ ÿùÿmiyyÿtini itirmÿyib vÿ dÿyÿrli, bÿøÿri fikirlÿrlÿ oxucularûn diqqÿtini cÿlb edir.

198

Tÿcröbÿlÿr vÿ mÿnÿvi siyasi nÿsiùÿtlÿr 1.Øÿrÿf vÿ øþhrÿt haqqûnda Bÿzi adamlar bötön fÿaliyyÿtlÿrini øÿrÿf vÿ øþùrÿt qazanmaüa ùÿsr edirlÿr. Belÿ adamlar ùaqqûnda zaùirÿn ÷ox danûøsalar da, daxilÿn yaxøû döøönmörlÿr. Elÿlÿri dÿ var ki, ÿksinÿ, lÿyaqÿtli adam olduüu ùalda, lÿyaqÿtini gþstÿrmÿyi bacarmûr. Belÿ adamlarûn ÿmÿllÿri lazûmi qiymÿtini tapmûr. ßgÿr kimsÿ ondan ÿvvÿl ùe÷ vaxt gþrölmÿmiø bir iø gþrör vÿ yaxud ondan ÿvvÿl baølanmûø, lakin, uüursuzluüa uürayûb yarûm÷ûq qalmûø bir iøi mövÿffÿqiyyÿtlÿ baøa ÷atdûrûrsa, bu ona daùa ÷ÿtin bir iøi gþrmÿkdÿn dÿ ÷ox øþùrÿt gÿtirir. Kim bötön partiya vÿ qruplarla dil tapûb onlarûn ùamûsû ö÷ön sÿrfÿli olursa, daùa ÷ox øþùrÿtlÿnir. Kim elÿ bir iøÿ baølayûrsa ki, onun uüursuzluüunun rösvay÷ûlûüû mövÿffÿqiyyÿtinin øþùrÿtindÿn daùa bþyök olacaq, demÿli, øþùrÿti ùaqqûnda az döøönör. Rÿqibdÿn qopardûlmûø øþùrÿt cilalanmûø almaz kimi daùa parlaq olur. Ona gþrÿ rÿqiblÿrinizi þtöb ke÷mÿyÿ, onlara þz silaùlarû ilÿ zÿrbÿ vurmaüa ÷alûøûn. Xidmÿt÷ilÿr vÿ yaxûn adamlar boøboüaz deyillÿrsÿ, onlar øþùrÿtlÿnmÿyinizÿ ÷ox kþmÿk edÿ bilÿrlÿr. Adsan ÿùatÿ olunduüumuz adamlardan yaranûr. Yaxøûsû budur ki, øÿrÿfinizi paxûllûqdan qorumaq ö÷ön cÿùdlÿrinizin vÿ tÿøÿbböslÿrinizin sÿbÿblÿrini øþùrÿtlÿ deyil, xidmÿtlÿ ÿlaqÿlÿndirÿsiniz. Mövÿffÿqiyyÿtlÿrinizi isÿ

199

øÿxsi keyfiyyÿtlÿriniz vÿ istedadûnûzla yox, Allaùûn adû, taleyin ùþkmö ilÿ baülayasûnûz. Ali ùakimiyyÿtdÿki øÿxslÿri øþùrÿt pillÿlÿrindÿ aøaüûdakû qaydada - birinci yerdÿ Romul, Kir, Sezar, Osman, Èsmayûl kimi dþvlÿt banilÿrini, ikinci yerdÿ dþvlÿt banilÿri olan qanunvericilÿri yerlÿødirÿrdim. ×önki, onlar þlÿndÿn sonra da dþvlÿt bilavasitÿ yaratdûqlarû qanunlarla idarÿ olunur. Ö÷öncö yerdÿ uzun sörÿn vÿtÿndaø möùaribÿsinÿ son qoyan vÿ ya vÿtÿni yadelli iøüal÷ûlardan azad edÿnlÿr dururlar. Dþrdöncölÿr möùaribÿdÿ þz dþvlÿtinin sÿrùÿdlÿrini geniølÿndirÿn vÿ ya iøüal÷ûlardan øÿrÿflÿ mödafiÿ edÿnlÿrdir. Axûrûncû yerdÿ “Vÿtÿnin atasû”, yÿni dþvlÿti ÿdalÿtlÿ idarÿ edÿn, tÿbÿÿlÿrinin xoøbÿxtliyinÿ nail olanlardûr. Tÿÿbÿlÿr aøaüûdakû qaydada øþùrÿt qazanûrlar: Birincilÿr ùþkmdar tÿrÿfindÿn idarÿetmÿnin baølûca aüûrlûüûnû daøûyan adamlardûr ki, adÿtÿn onlarû “ùþkmdarûn saü ÿli” adlandûrûrlar. Onlarûn ardûnca bþyök sÿrkÿrdÿlÿr, ùþkmdarûn ùÿrb saùÿsi özrÿ kþmÿk÷ilÿri gÿlirlÿr. Ö÷öncö yerdÿ ùÿddini aømamaüû bacaran, xalqa ziyan vermÿyÿn, ùþkmdarû ÿylÿndirmÿyÿ xidmÿt edÿnlÿrdir. Dþrdöncö yerdÿ dþvlÿtdÿ yöksÿk vÿzifÿ tutan vÿ onu vicdanla yerinÿ yetirÿnlÿrdir. Hÿr adama nÿsib olmayan daùa bir bþyök øþùrÿt qazanmaq yolu da vardûr. O, Vÿtÿn naminÿ þzönö qurban vermÿkdir.

2. Yöksÿk vÿzifÿ haqqûnda Yöksÿk vÿzifÿ insanû ö÷ aüanûn nþkÿri edir: Ùþkmdarûn vÿ ya dþvlÿtin qulluq÷usu, yaøadûüû möùitdÿki adamlarûn - ictimai rÿyin qulluq÷usu vÿ þz iøinin

200

qulluq÷usu. Bu insan artûq ùÿrÿkÿtlÿrinin vÿ vaxtûnûn saùibi deyildir. Þz azadlûüûnû itirmÿk vÿ yaxud özÿrindÿ baøqalarûnûn ùimayÿsini tÿmin etmÿk ùesabûna adamlar özÿrindÿ ùakimliyÿ nail olmaüa sÿy gþstÿrmÿk qÿribÿ deyilmi? Yöksÿliø zÿhmÿtlÿ baøa gÿlir. Amma, bu zaman bir ÿzab digÿr ÿziyyÿti, aürûnû ÿvÿz edir. Bÿzÿn yöksÿliø al÷almaüû tÿlÿb edir, øÿrÿf isÿ øÿrÿfsizliklÿ qazanûlûr. Yöksÿklikdÿ dayanmaq asan deyil, geriyÿ isÿ yol yoxdur. Oradan son nÿticÿdÿ söqutdan vÿ qörubdan baøqa ùe÷ nÿ gþrönmör. Bu isÿ kÿdÿrli mÿnzÿrÿdir. “Sÿn ÿvvÿllÿr olduüun adam deyilsÿn, sÿni ùÿyata baülayan sÿbÿblÿr yoxdur” (Seneka). Oraya qalxanlar istÿdiklÿri vaxt raùatlûüa ÷ÿkilmÿk iqtidarûnda deyillÿr. Yöksÿk vÿzifÿli øÿxslÿr þzlÿrini baøqalarûnûn rÿyinÿ gþrÿ xoøbÿxt sana bilÿrlÿr. Zira, onlar þzlÿri xoøbÿxtliyi ùiss etmÿz, þzlÿri ùaqqûnda baøqalarûnûn döøöndöyönö ger÷ÿklik kimi qÿbul edÿrlÿr. Amma, xÿlvÿtdÿ ola bilsin ki, onlar ùaqqûnda baøqa rÿylÿr olsun. ×önki, þzlÿrinin uüurlarû ùaqqûnda ÷ox tez, sÿùvlÿri barÿdÿ isÿ ÷ox gec xÿbÿr tuturlar. Onlar þzlÿrinÿ yaddûrlar. “Þlöm o adam ö÷ön qorxulu vÿ aüûrdûr ki, ùÿmin adamû ùamû tanûdûüû ùalda, þzö þzönö tanûmamûødûr” (Seneka). Hakimiyyÿtÿ ÿsasÿn dþrd qösur mÿxsusdur: yubatmaq, satûn alûnmaq, rÿftarda kobudluq etmÿk, tÿsir altûna döømÿk. Yubatmamaq ö÷ön þzönlÿ ÿlaqÿni sadÿlÿødir. Tÿyin olunmuø möddÿtlÿrÿ ÿmÿl et. Zÿruri tÿlÿbat olmadan göndÿlik iølÿri tÿxirÿ salma. Bir ne÷ÿ iødÿn birdÿn yapûøma.

201

Röøvÿtlÿ satûn alûnmamaq ö÷ön tÿkcÿ alanlarûn, yÿni þzönön vÿ xidmÿt÷ilÿrinin ÿlini baülamaq kifayÿt deyil, ùÿm dÿ röøvÿt verÿnlÿrin ÿlini baülamaq lazûmdûr. Birincisi ö÷ön satûlmamaq, ikincisi ö÷ön isÿ bu ùaqda a÷ûq danûømaq vÿ röøvÿtxorlarû damüalamaq lazûmdûr. Kim sÿbÿbsiz dÿyiøilirsÿ, onun ùaqqûnda röøvÿtxoluqda øöbùÿlÿnmÿk olar. Ona gþrÿ dÿ rÿylÿrdÿ vÿ ùÿrÿkÿt tÿrzindÿki sÿbÿbsiz dÿyiøikliklÿr ùaqqûnda a÷ûq danûø, þrt-basdûr etmÿk, gileylÿnmÿk ùaqqûnda döøönmÿ. He÷ bir xidmÿti olmayan xidmÿt÷i etibarlû vÿ sevimli adama ÷evrilirsÿ, bu onun gizlindÿ röøvÿtxorlarla ÿlbir olmasûnû gþstÿrir. Kobud rÿftar narazûlûüû bildirmÿk ö÷ön sÿbÿb deyildir. Hÿddÿn artûq ciddilik qorxu, kobudluq nifrÿt yaradûr. Hakimiyyÿtin danlaüû, tÿnÿsi tÿmkinli olmalû, tÿùqiredici olmamalûdûr. Pis tÿsir altûna döømÿk, özöyolalûq röøvÿtxorluqdan da pisdir. Röøvÿti tÿsadöfdÿn tÿsadöfÿ alûrlar. Boø tÿrifin tÿsirinÿ döøöb qulluq mþvqeyindÿn dþnÿn özgþrÿnlÿri isÿ qarayaxa adamlar ùe÷ vaxt raùat buraxmaz, onun zÿifliyindÿn þz xeyirlÿrinÿ istifadÿ edÿrlÿr. Söleyman Peyüÿmbÿr demiøkÿn, özgþrÿn olmaq yaxøû deyildir. Belÿ adam ùÿqiqÿti bir tikÿ ÷þrÿyÿ satar. Sÿlÿflÿrinin xatirÿsinÿ mönasibÿtdÿ ÿdalÿtli vÿ eùtiramlû ol, sÿndÿn sonra onsuz da tarix ùÿr kÿsin ÿsl qiymÿtini þzö verÿcÿkdir. Elÿ iølÿ ki, qoy sÿnin ùaqqûnda desinlÿr: “O, vÿzifÿdÿ olarkÿn yaxøû adam idi”.

202

3.ßdalÿt mÿhkÿmÿlÿri haqqûnda Hakimlÿr yadda saxlamalûdûrlar ki, onlarûn iøi qanunlarû tÿfsir etmÿkdir, qanunlarû yaratmaq deyil. Yoxsa mÿùkÿmÿ iøi Roma kilsÿlÿrinin mÿnimsÿdiklÿri ùakimiyyÿtÿ bÿnzÿyÿcÿkdir. Onlar tÿfsir adû ilÿ möqÿddÿs kitablara ÿlavÿlÿr vÿ dÿyiøikliklÿr edir, nÿticÿdÿ orada olmayan øeylÿr tapûb, kþùnÿni möùafizÿ etmÿk naminÿ þzlÿrinin yeni fikirlÿrini irÿli sörörlÿr. Söbutlar zamanû ùakimlÿrÿ ùazûrcavablûqdan daùa ÷ox elmilik yaraøûr. Onlarûn ÿsas lÿyaqÿti namuslu, ÿdalÿtli, etibarlû, dÿyanÿtli olmalarûdûr. Bircÿ ÿdalÿtsiz ùþkm ÷oxlu sÿfeù nömunÿlÿrdÿn pisdir. Èkincisi, bulaüûn axarûnû, birincisi isÿ gþzönö murdarlayûr. Èøÿ baxarkÿn ùakimin vÿzifÿsini dþrd qismÿ bþlmÿk olar: ifadÿlÿri istiqamÿtlÿndirmÿk, sþz÷ölöyö, tÿkrarlarû vÿ yersiz nitqlÿri mÿùdudlaødûrmaq, deyilÿnlÿrdÿn möùöm mÿsÿlÿlÿri ayûrmaq vÿ bir yerÿ cÿmlÿmÿk, qÿrar vÿ ya ùþkm ÷ûxarmaq. Bunlardan ÿlavÿ iølÿr izafidir, øþùrÿtdÿn, sÿrbÿstlikdÿn, savadsûzlûqdan, ùþvsÿlÿsizlikdÿn, yaddaøûn zÿifliyindÿn vÿ ya fikri cÿmlÿødirmÿyi bacarmamaqdan irÿli gÿlir. Dþvlÿtÿ vÿ ùþkmdara mönasibÿtdÿ ùakim ùÿr øeydÿn ÿvvÿl Romanûn on ikinci cÿdvÿlinin yekun sþzlÿrini xaòûrlamalûdûr: “Xalqûn xoøbÿxtliyi ÿn yaxøû qanundur”. Hakim bilmÿlidir ki, bu mÿsÿlÿdÿ mÿqsÿdÿ xidmÿt etmÿyÿn qanunlarûn maùiyyÿti mÿnasûz vÿ yalan÷û kaùinlikdir. O dþvlÿt xoøbÿxtdir ki, ùþkmdarlar teztez ùakimlÿrlÿ, ùakimlÿr isÿ ùþkmdarlarla mÿslÿùÿtlÿ-

203

øirlÿr. Mÿn dþvlÿt iøi deyÿndÿ yalnûz yuxarû ùakimiyyÿtin ùöquqlarûnû deyil, þz ardûnca möùöm dÿyiøikliklÿr, tÿùlökÿli ùadisÿlÿr yarada bilÿn vÿ ya ÿùalinin bþyök ùissÿsinÿ aid olan mÿsÿlÿlÿri nÿzÿrdÿ tuturam. He÷ kim döøönmÿsin ki, ÿdalÿtli qanunlar vÿ aüûllû siyasÿt bir-birinÿ ziddir. Onlar ÿsÿblÿrÿ vÿ ÿzÿlÿlÿrÿ bÿnzÿyirlÿr: biri digÿri îëìàäàí ùÿrÿkÿt edÿ bilmÿz.

204

ÊÈÒÀÁÛÍ È×ÈÍÄßÊÈËßÐ: Éåääèíúè ãàïû, éàõóä èíñàíëûã ôÿëñÿôÿñè ---------- 2 Ìöÿëëèôäÿí -------------------------------------------- 6 Çÿêà âÿ õàðàêòåð ------------------------------------- 9 Íÿôñ ùàããûíäà ---------------------------------------- 35 Ôèêèð àçàäëûüû ------------------------------------------ 68 Ìöñòÿáèä ---------------------------------------------- 79 ßäàëÿò ùàããûíäà -------------------------------------- 99 Çàìàí âÿ ìÿêàí ------------------------------------ 106 Ïëàòîíóí “ñÿùâè” ------------------------------------ 117 Éàëàí ùàããûíäà -------------------------------------- 127 Þçöíö äÿðê åò --------------------------------------- 148 Òàðèõèí ö÷ ïàðëàã óëäóçó --------------------------- 171 Ðåíåñàíñ, ðåôîðìàñèéà âÿ èíãèëàá ùàããûíäà ----- 177 Òÿðúöìÿëÿð ------------------------------------------ 190

205