ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ 6 Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ
ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ
ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΑΝΩ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ HENRY LEFEBVRE: ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΑΜΑΛΙΑ ΜΗΛΙΩΝΗ AR15010
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ Ορίζοντας ένα υπόβαθρο της εποχής όπου γράφεται το συγκεκριμένο βιβλίο, πάμε πίσω έναν αιώνα σχεδόν από το έτος δημοσίευσής του, όπου η κοινωνική και πολιτική ανασύνθεση ξεκινάει να είναι τόσο έντονη και δυναμική. Ο 19ος αιώνας σημαδεύεται από τη βιομηχανική επανάσταση, η οποία όχι μόνο μετασχημάτισε τις παραδοσιακές τέχνες, αλλά, καθιέρωσε πολλές νέες βιομηχανίες που εφάρμοσαν τις μηχανοποιημένες διαδικασίες παραγωγής ενός πλήθους νέων προϊόντων και μορφών. Δραστικά η βιομηχανία και η τεχνολογία εισρέει στις ζωές των ανθρώπων που το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού αποτελείται από χωρικούς, αγρότες και εργάτες, με αποτέλεσμα την αμήχανη αφομοίωσή της σε πολλές περιπτώσεις. (Κριτική από τον κινηματογράφο στις εικόνες 1,2). Ο Μοντερνισμός, κίνημα κοινωνικό, πολιτιστικό, αρχιτεκτονικό, στηρίζεται έντονα σε αυτή την βιομηχανική και τεχνολογική ανάπτυξη με αποτέλεσμα όχι μόνο να εξελίσσεται σύμφωνα με αυτή, αλλά και να την εξελίσσει. Γρήγορα περνάμε σε ένα σποραδικό κλίμα αμφισβήτησης του μοντέρνου και κλονισμού της αξίας της μηχανής, αλλά και αναλογισμού της κοινωνικής αλλαγής που έχει επιφέρει. Συγκεκριμένα, μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο, η έμφαση που δινόταν στη σημασία της μηχανής απομειώνεται, εξαιτίας κυρίως της διασποράς και της αποδυνάμωσης των γενικών και οικουμενικών αξιών των πρωτοποριών κατά την εφαρμογή τους στα διαφορετικά πολιτιστικά, κοινωνικά και υλικά περιβάλλοντα.1 Το πρότυπο του ίδιου του ανθρώπου αρχίζει και αλλάζει, υποκειμενοποιείται, ως ένα πρόσωπο ατελές, αυθεντικό, ατομικό απέναντι «στον παγκόσμιο και αφηρημένο άνθρωπο, τον άνθρωπο δίχως ιδιότητες ή ψυχολογικές ανάγκες, που η κοινωνία της παραγωγής των Friedrich W. Taylor και Henry Ford είχε προσπαθήσει να κατασκευάσει και στον οποίο είχε απευθυνθεί η αρχιτεκτονική του Μοντέρνου Κινήματος, σχεδιάζοντας ιδανικές μελέτες»2. Ο σχεδιασμός και η φιλοσοφική κοινωνική και πολιτική σκέψη της εποχής ξεκινά να απευθύνεται πολύ περισσότερο στον άνθρωπο των έργων του Dubuffet ή των φωτογραφιών του Brassaï, ενώ ξεφεύγει από τα ιδανικά πρότυπα ανθρώπου στα οποία πολλές φορές βασίστηκαν προτάσεις του Μοντερνισμού. Ο Lefebvre δημοσιεύει το «Δικαίωμα στην Πόλη» και το «Χώρος και Πολιτική», σε μια εποχή και σε ένα τόπο, που σημαδεύονται από τα γεγονότα του Μάη του ’68, που βράζει από κοινωνική και πολιτική αναδιάρθρωση και ριζοσπαστισμό, όπου συνθήματα όπως «Καταναλώστε λιγότερο, ζήστε περισσότερο» ή «Η εκβιομηχάνιση μας απειλεί» ακούγονται στους δρόμους.
1
Montaner, 1993, σελ. 116-117
Εικόνα1: Charlie Chaplin, Modern Times, 1936
Εικόνα2: Sergei Eisenstein & Grigori Aleksandrov, The General Line, 1929
Εικόνα3: Jean Dubuffet, Will to Power, 1946
Εικόνα4: Brassaï, Montmartre, 1930-31
2
Montaner, 1993, σελ. 41
ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΨΕΩΝ ΤΟΥ LEFEBVRE «…κοινωνίες πολύ καταπιεστικές υπήρξαν πολύ δημιουργικές και πλούσιες σε έργα. Στη συνέχεια, η παραγωγή προϊόντων αντικατέστησε την παραγωγή έργων, και τις κοινωνικές σχέσεις που συνδέονται μ’αυτά τα έργα, ιδιaίτερα στην Πόλη. Όταν η εκμετάλλευση αντικαθιστά την καταπίεση, η δημιουργική ικανότητα εξαφανίζεται.»3
Η διαφορά μεταξύ κοινωνινής καταπίεσης και εκμετάλλευσης,λοιπόν, στην προκείμενη περίπτωση επιφέρει αυτή την διαφορετικής ποιότητας «δημιουργική» ικανότητα.
«Η βιομηχανική παραγωγή προκάλεσε σύγχηση στο πλαίσιο των εννοιών που αφορούν την κοινωνική ικανότητα δράσης, αναδημιουργίας, κυριαρχίας πάνω στην υλική φύση.»4
Τη δεκαετία του 60’,τα χρόνια που γράφει αυτό το βιβλίο ο Lefebvre, όπως είδαμε και στο ιστορικό υπόβαθρο ξεκινά να είναι όλο και πιο έντονος ο απόηχος προβιομηχανικών κοινωνιών και παράλληλα να αμφισβητείται η αρχικά πολλά υποσχόμενη πρωτοπορία του Μοντερνισμού. Μπορούμε εύκολα λοιπόν να υποθέσουμε πως ο Lefebvre όταν μιλάει για κοινωνίες καταπίεσης απευθύνεται στις προβιομηχανικές κοινωνίες, ενώ οι κοινωνίες εκμετάλλευσης αντιστοιχούν στις μεταβιομηχανικές, στις κοινωνίες πρωτοπορίας. Οι κοινωνίες πρωτοπορίας, λοιπόν, που υπόσχονταν ένα καλύτερο βιωτικό επίπεδο, σε ζητήματα παραγωγής, μαζικής κατανάλωσης και επικείμενης ισότητας και ισόνομου καταμερισμού πάνω σε αυτά τα πεδία, εμφανώς απογοήτευσαν μεγάλο πληθυσμό πολιτών και στοχαστών, όπως και τον Lefebvre. Όχι μόνο συνέχισαν να λειτουργούν με καταπιεστικά μέσα, αλλά επινοήθηκαν και μηχανισμοί ψευδαισθητικής παραγωγής και δημιουργίας.
«Η κοινωνία που ζούμε μοιάζει να τείνει προς την πληρότητα, ή τουλάχιστον το πλήρες (αντικείμενα και αγαθά διαρκείας, ποσότητα, ικανοποίηση, ορθολογικότητα). Στην πραγματικότητα, σκάβει ένα τεράστιο λάκκο»5
3 4
Lefebvre, 1968, σελ.24 Lefebvre, 1968, σελ. 176
Η καταπίεση του ανθρώπου στη κοινωνία, είναι άμεση με τον ίδιο, έχει άμεσο αντύκτυπο πάνω του. Είναι αφοπλιστική, αλλά εν γνώσει του ίδιου του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Lefebvre, σε τέτοιου είδους κοινωνίες, παρ’όλα αυτά, αφήνονται κενά εκτόνωσης αυτής της καταπίεσης, δυνατότητες «αντίδρασης», δημιουργικές τελικά συνθήκες. Ταυτόχρονα γεννάει κοινά συλλογικά αισθήματα, τα οποία τις περισσότερες φορές τείνουν στην συλλογικοποίηση ομάδων και έκφρασής τους μέσω της τέχνης (για παράδειγμα στον ελλαδικό χώρο το μεταπολεμικό ρεμπέτικο). Κατά την εκμετάλλευση ενός ανθρώπου ελλοχεύει ο κίνδυνος μη άμεσης επιβολής της εκμετάλλευσης αυτής. Κατά την γνώμη μου οι κοινωνίες εκμετάλλευσης δημιουργούν ψευδαισθήσεις, καλύπτουν τα «κενά» εκτόνωσης, τα κενά αντίδρασης. Πρόκειται για ένα πολύ καλά οργανωμένο σύστημα κατευθυντήριου καταμερισμού της καθημερινής ζωής, το οποίο σύμφωνα με τον Lefebvre οδηγεί σε απαθή, οικοιοθελή ενασχόληση με μη δημιουργικές διαδικασίες. Συνεπώς, αν θεωρήσουμε πως ένα μεγάλο μέρος της δημιουργίας γεννιέται σε καταστάσεις «αντίδρασης» σε κάποια μορφή καταπίεσης, σε καταστάσεις εκμετάλλευσης ο άνθρωπος δεν έχει δυνατότητες δημιουργικού απεγκλωβισμού,αφού η γνήσια δημιουργικότητα έχει ήδη αντικατασταθεί από εκφυλισμένα είδη.
5
Lefebvre, 1968, σελ. 148
«…η βιομηχανική παραγωγή, η οικονομική ανάπτυξη, η οργανωτική ορθολογικότητα και η κατανάλωση προϊόντων έγιναν αυτοσκοπός, αντί για μέσα υποταγμένα στον απώτερο σκοπό»6 «Η ανταλλακτική αξία, η γενίκευση του εμπορεύματος μέσω της εκβιομηχάνισης τείνουν να καταστρέψουν, υποτάσσοντάς την, την πόλη και την πραγματικότητά της, καταφύγιο ως τότε της αξίας χρήσης»7. «…θα συγκεκριμενοποιήσουν πάνω στο έδαφος την κοινωνία της κατευθυνόμενης κατανάλωσης…Θα επιβάλλουν, εκλαϊκεύοντάς την, μια ιδεολογία της ευτυχίας, μέσω της κατανάλωσης, τη χαρά μέσω μιας πολεοδομίας που προσαρμόζεται στην καινούρια της αποστολή. Αυτή η πολεοδομία προγραμματίζει μια καθημερινότητα που γεννάει τέρψεις.»8
Ο Lefebvre, σε πολλά σημεία εκτιμά πως για τη διαστρέβλωση της δημιουργικής σκέψης υπαίτιος είναι ο καταναλωτικός χαρακτήρας της εποχής, που σε τόσο μεγάλη εκτόνωση επήλθε χάριν στην εκτεταμένη βιομηχανική παραγωγή. Οι νέες τεχνολογικοί μέθοδοι μηχανοποίησης και τυποποίησης, οδήγησαν στην αύξηση της ποσότητας των προϊόντων και διατήρησαν σε χαμηλά επίπεδα το κόστος παραγωγής και διανομής τους. «Το νέο βιομηχανικό σύστημα χρειαζόταν,για να επιβιώσει, την κατανάλωση χρημάτων και ελεύθερου χρόνου των εργαζόμενων.»9 Η σύνδεση μεταξύ της μαζικής κατανάλωσης και ενός πολιτιστικού μετασχηματισμού ήταν αυτονόητη. Επιθυμίες και πολυτέλειες γρήγορα γίνονται ανάγκες, γεγονός που απευθύνεται στην μεσαία και την κατώτερη εισοδηματική τάξη. Ο Λεφέβρ όμως μιλάει για την επίδραση της κατευθυνόμενης κατανάλωσης πάνω στο έδαφος, για μια πολεοδομία που απευθύνεται στην κατανάλωση. Ήδη από το 1956 έχουν δημιουργηθεί στην Αμερική και στην Ευρώπη τα πρώτα περίκλειστα εμπορικά κέντρα, πολύ κοντά στα σημερινά shopping malls. Τα εμπορικά αυτά κέντρα δεν προορίζονταν ούτε τότε, ούτε τώρα όμως μόνο για κατανάλωση προϊόντων. Η συγκέντρωση εμπορικών, πολιτιστικών, ψυχαγωγικών, ακόμα και επιχειρησιακών λειτουργιών σε ένα τόσο εσωστρεφές κτιριακό συγκρότημα που σπεύδει στην μικρογραφική απομίμηση της λειτουργίας του κέντρου της πόλης, μας κάνει να σκεφτόμαστε πως η κατανάλωση προορίζεται και για την κουλτούρα.
Southerdale Center, Mineapolis, 1956: Το πρώτο περίκλειστο εμπορικό κέντρο
6
Lefebvre, 1968, σελ.177 Lefebvre, 1968, σελ.25 8 Lefebvre, 1968, σελ. 50 7
9
Γάκη, 2009, σελ.35
ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ Εστιάζοντας στο σύγχρονο περιβάλλον της Αθήνας, μπορούμε να διακρίνουμε την επιρροή της καταναλωτικής κοινωνίας,της οποίας την κοινωνική και πολεοδομική επίδραση, φοβόταν ο Λεφέβρ. Γενικότερα, η εμφάνιση εμπορικών κέντρων στην Ελλάδα έγινε πρόσφατα. Για παράδειγμα, το γνωστότερο και μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο της Αθήνας, το “The Mall Athens”, λειτούγησε το 2005. Ενδιαφέρον είναι να παρατηρήσουμε την τοποθεσία τέτοιων εμπορικών κέντρων, αλλά και μεγάλων πολυκαταστημάτων ή υπεραγορών, όπως το ΙΚΕΑ, το Praktiker ή το Factory Outlet. Συνήθως βρίσκονται στις παρυφές της πόλης, κατά μήκος μεγάλων οδικών αρτηριών ή σε οδικούς κόμβους. Αμέσως λοιπόν προωθούν μια κουλτούρα μετακίνησης με το αυτοκίνητο. Παράλληλα δημιουργούν μετασχηματισμούς στο τοπίο της πόλης, αφού συμβάλλουν στην ανάπτυξη και μεταφορά της αγοράς έξω από τα όρια του κέντρου της πόλης, όπου παραδοσιακά είναι το IKEA και Κωτσόβολος κοντά στο αεροδρόμιο Αθηνών εμπορικό κέντρο των περισσότερων πόλεων. Παρ’όλα αυτά, το πιο σημαντικό είναι ότι συμβάλλουν, κατά τη γνώμη μου, με τον τρόπο τους στον εκφυλισμό του δημόσιου χώρου. Έχουμε να κάνουμε με τεχνητούς, κατασκευασμένους, σκηνοθετημένους αρχιτεκτονικούς χώρους που αντικαθιστούν τον παραδοσιακό δημόσιο χώρο, οι οποίοι «ντύνονται» από συνθήκες δημοσιότητας και κοινωνικότητας10. Συνθήκες που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματική φύση τους, αφού υπακούουν σε συστήματα κανόνων συμπεριφοράς και εκτεταμένης παρακολούθησης, με αποτέλεσμα το κατεξοχήν χαρακτηριστικό του δημόσιου χώρου-ο αυθορμητισμός και η ελευθερία διάδρασης και οικειοποίησής του από τον άνθρωπο- να εκλέιπει. Αν γυρίσουμε και πάλι στο θέμα της παραγωγής σε σχέση με τη δημιουργία μπορούμε να αντιληφθούμε πως δεν είναι ανεξάρτητο σε σχέση με την κατανάλωση και τις σύγχρονες πολυεθνικές. Ο Καστοριάδης την ίδια εποχή με τον Lefebvre γράφει πως στο σύνολο του σύγχρονου πολιτισμού διαπιστώνεται έντονη αντίθεση «ανάμεσα σε μια όλο και ευρύτερη ανάπτυξη της παραγωγής, με την έννοια της επανάληψης, της κατασκευής, της εκτέλεσης, της επεξεργασίας, της εκτεταμένης συναγωγής πορισμάτων, και στη συρρίκνωση της δημιουργικότητας, στην εξάντληση των μεγάλων και καινούργιων παραστασιακών φαντασιακών σχημάτων(…),που επέτρεπαν άλλες και διαφορετικές συλλήψεις του κόσμου.»11 Ο Lefebvre μας λέει πως όταν η παραγωγή προϊόντων αντικαθιστά την παραγωγή έργων «η ίδια η έννοια της «δημιουργίας» περιορίζεται ή εκφυλίζεται: η σκιά της καταφεύγει στην «κατασκευή» και στην «δημιουργικότητα»(«φτιάξτε το μόνοι σας»)»12. Συγκεκριμένα μια σύγχρονη αναλογία που προέρχεται από καταναλωτικές συνθήκες και εντείνει τον προβληματισμό περί δημιουγικής απασχόλησης είναι αυτή των διεθνών, «σιωπηλών» κατασκευαστικών φυλλαδίων του ΙΚΕΑ. Δίνουν την δυνατότητα στον κάθε αγοραστή να «συναρμολογήσει» μόνος του τα έπιπλά του, προσφέροντας του λίγη από την ικανοποίηση της δημιουργίας του ίδιου του επίπλου. Βέβαια αυτό πρόκειται για μια τυποποιημένη δημιουργία, μία έτοιμη, πλαστή, ψευδαισθητική, κατά τη γνώμη μου
10
Γάκη, 2009, σελ. 95 Καστοριάδης, 1979, σελ.23 12 Lefebvre, 1968, σελ.24 11
Κατασκευαστικό φυλλάδιο για βιβλιοθήκη του ΙΚΕΑ
ενασχόληση με «τα χέρια και τα ξύλα», ένα μονομερές δείγμα της παραγωγικής διαδικασίας. Ο καταναλωτής νιώθει πως συμμετέχει στην παραγωγική διαδικασία, πως οικειοποιείται το έργο του, πως τελικά δημιουργεί, ενώ στην πραγματικότητα είναι το τελικό μέσο-εργαλείο υλοποίησης ενός μαζικά παραγώμενου προϊόντος. Πρόκειται για «μια εκλεπτυσμένη εκμετάλλευση των ανθρώπων ταυτόχρονα ως παραγωγών και ως καταναλωτών προϊόντων»13 Αυτή η δυνατότητα, πιστεύω, έμμεσα και πιθανών όχι συστηματικά και επίτηδες, ελλοχεύει να αντικαταστήσει τη δημιουργία με τη «κατασκευή», με τη μονομερή τελειοποίηση ενός επίπλου ή ενός έργου τέχνης.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η κουλτούρα του ανθρώπου, οι πολιτιστικές και κοινωνικές αξίες έχουν αλλάξει έντονα από τον 20ο αιώνα μέχρι τώρα. Ο Lefebvre στο «Δικαίωμα στην Πόλη» προέβλεψε την επίδραση και εξόγκωση μιας καταναλωτικής κοινωνίας που τροφοδοτείται από την εκτεταμένη βιομηχανική παραγωγή. Μιας κοινωνίας που μέσω συστηματοποιημένων μηχανισμών σπεύδει όχι μόνο στην αλλαγή της εικόνας και λειτουργίας της πόλης και του δημόσιου χώρου, αλλά και στον εκφυλισμό της δημιουργίας προς όφελος της παραγωγής. Μιας κοινωνίας που με έμμεσους τρόπους και πολεοδομικές δομές καλλιεργεί στον μέσο άνθρωπο μια κουλτούρα απαθούς παραγωγικότητας. Μιας κοινωνίας που δεν καταπιέζει τον άνθρωπο άμεσα, αλλά τον οδηγεί, τον κατευθύνει και του δημιουργεί μια ηδονιστική αντίληψη του αγαθού, του έργου και του χώρου. Μιας κοινωνίας κατανάλωσης που τελικά επαναπροσδιορίζει τον σκοπό της εργασιακής απασχόλησης, το κοινωνικό στάτους του ατόμου, τα κέντρα του δημόσιου χώρου, τον τρόπο διάδρασης σε αυτά και τη δημιουργική ανάγκη. Πολύ παραστατικά το είχε περιγράψει ίσως και ο Pessoa γύρω στο 1930: «Παράγουμε για να περάσει η ώρα μας-αυτό είναι σίγουρο- αλλά όχι σαν τον κατάδικο που πλέκει τα ψαθιά του για να διασκεδάσει το πεπρωμένο του, πιο απλά, σαν την κοπελίτσα που κεντά μαξιλάρια για να περάσει η ώρα της και αυτό είναι όλο.»14
13 14
Lefebvre, 1968, σελ. 42 Pessoa, σελ. 54
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γάκη, Αλεξάνδρα. (2009). Κατανάλωση και Δημόσιος Χώρος. Μεταπτυχιακή Διπλωματική εργασία. ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική Σχεδιασμός του Χώρου. ΕΜΠ. Επιβλ: Μ.Μαυρίδου. Αθήνα Certeau, Michel de (1984). Επινοώντας την Καθημερινή Πρακτική, Η Πολύτροπη Τέχνη του Πράττειν. Μτφρ. Κ.Καψαμπέλη. Αθήνα: Σμίλη. 2010 Καστοριάδης, Κορνήλιος. (1979). «Κοινωνικός Μετασχηματισμός και Πολιτιστική Δημιουργία», στο Παράθυρο στο Χάος. Μτφρ. Ε.Τσελεντή Αθήνα: Ύψιλον/Βιβλία. 2008 Lefebvre, Henry. (1974). Δικαίωμα στην πόλη. Χώρος και Πολιτική. Μτφρ. Π.Τουρνικιώτης, Κλ.Λωράν. Αθήνα: Κουκίδα. 2007 Montaner, Josep Maria. (1993). Ιστορία της Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής, Κινήματα ιδέες και δημιουργοί στο Δεύτερο Μισό του 20ού αιώνα. Μτφρ. Μ.Παλαιολόγου, Α.Γιακουμακάτος. Αθήνα: Νεφέλη. 2018 Pessoa, Fernando. (1983). Το βιβλίο της ανησυχίας. Μτφρ. Α.Σπυράκου. Αθήνα: Αλεξάνδεια. 1997