FRANCIS
BACON
Ε.Θ. Ιστορίας και Θεωρίας 8ου : Μεταπολεμική Τέχνη | Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών | Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνέιο Σπουδάστρια:
Μηλιώνη
Αμαλία
ar15010
|
Διδάσκοντες:
Μικράκης
Μ.
Εμμανουήλ
Μ.
(Εξώφυλλο) Francis Bacon, Self portrait, 1973 (Πάνω) Francis Bacon, Three Studies from the Human Body, 1967 (δικής μου επεξεργασίας) (Απέναντι) Francis Bacon, Man with Raised Arm, 1960 (δικής μου επεξεργασίας)
Περιεχόμενα Εισαγωγή | Τρόπος διάρθρωσης εργασίας…………………………………………………………….……5
Παιδικά Χρόνια | Δεκαετίες 1910,1920………………………………………………………………….…………6
Καλλιτεχνική Πορεία……………………………………………………………………………………………….………….7 Δεκαετία 1920……………………………………………………………………………….……………….7 Δεκαετία 1930 ……………………………………………………………………………………..….……8 Δεκαετία 1940 ……………………………………………………………………………………………..10 Δεκαετία 1950 ……………………………………………………………………………………..………13 Δεκαετία 1960 ……………………………………………………………………………………….…….16
Δεκαετία 1970 …………………………………………………………………………………….……….21 Δεκαετία 1980 …………………………………………………………………………………………….24 Δεκαετία 1990 …………………………………………………………………………………………….27
Τεχνική ……………………………………………………………………………………………………….………………..……….28
Ο Φράνσις Μπέικον ως πηγή έμπνευσης……………………………………………..………………….30
Συμπεράσματα …………………………………………………………………………………………………………..………34
Φιλμογραφία | Βιβλιογραφία | Άλλες πηγές……………………………………………….….………37
Εισαγωγή
Τρόπος διάρθρωσης εργασίας Ο Φράνσις Μπέικον (1909-1992) ήταν Βρετανός ζωγράφος, γεννημένος στην Ιρλανδία και αναγνωρίζεται διεθνώς ως ένας από τους πιο σημαντικούς Άγγλους καλλιτέχνες του 20ου αιώνα. Τα έργα του μας έδωσαν μερικές από τις πιο ξεχωριστές, σκληρές, αξέχαστες καλλιτεχνικές εικόνες της μεταπολεμικής περιόδου και τέχνης. Το μοναδικό του ζωγραφικό ύφος, η γοητευτική του προσωπικότητα και η περίπλοκη ζωή και δράση του στην Ευρώπη του 20ου αιώνα, τον έχουν καταστήσει ως ένα συναρπαστικό αντικείμενο μελέτης, από πολλούς κριτικούς και μελετητές τέχνης. Σύμφωνα με πολλούς ειδικούς, ο πιο αποτελεσματικός τρόπος μελέτης του έργου του είναι μέσα από τη σειρά συνεντεύξεωντου ίδιου του Μπέικον από τον κριτικό τέχνης David Sylvester1, ίσως από τις πιο «μεστές και αποκαλυπτικές συζητήσεις μεταξύ καλλιτέχνη και κριτικού που
1 2
Εμμανουήλ, Ιστορία της Τέχνης από το 1945, σελ. 74 Χαραλαμπίδης, Η Τέχνη του Εικοστού Αιώνα, σελ. 619
έχουν ποτέ καταγραφεί»2. Βλέπουμε λοιπόν πως το έργο του Φράνσις Μπέικον είναι πολύ πιο σαφές όταν αντιπαραβάλλεται και συμπληρώνεται από τα λόγια του, τη δράση του, τις λεπτομέρειες της ζωής του, τη σημασία και ανάλυση που αποδίδει ο ίδιος στο έργο του. Αυτή η τόσο προσωπική σχέση που έχει ο συγκεκριμένος καλλιτέχνης με όλο το έργο του, καθοδήγησε και τον τρόπο με τον οποίο αποφάσισα να διαρθρωθεί εργασία. Έτσι λοιπόν, η παρουσίαση των πινάκων το, επιλέγεται να γίνει με σειρά χρονολογική, σειρά που προπάντων καθοδηγείται από το ευρύτερο βιογραφικό του καλλιτέχνη, τα εξωτερικά και εσωτερικά ερεθίσματα, τις κοινωνικές και ιδιωτικές συνθήκες που συνδιαμόρφωσαν και οδήγησαν στη δημιουργία του κάθε έργο του.
1. Carlos Freire, ‘Francis Bacon in his studio, 7 Reece Mews, London’, 1977
5
Παιδικά Χρόνια
Δεκαετίες 1910, 1920 Ο Φράνσις Μπέικον γεννήθηκε στο Δουβλίνο στις 28 Οκτωβρίου 1909 από Άγγλους γονείς που πρόσφατα είχαν εγκατασταθεί στην Ιρλανδία. Ο πατέρας του, άνθρωπος που επηρέασε πολύ έντονα τη ζωή και τη ψυχολογία του Φράνσις, ήταν συνταξιούχος στρατιώτης που αποφάσισε να ασχοληθεί με την εκτροφή και εκπαίδευση αλόγων. Λόγω των επικείμενων πολέμων η οικογένεια αναγκάστηκε πολλές φορές να μετακινηθεί μεταξύ Αγγλίας και Ιρλανδίας, αλλά και να μετακομίσει σε διάφορα επαρχιακά σπίτια της ιρλανδικής υπαίθρου. Σε νεαρή ηλικία ο Φράνσις ανέπτυξε χρόνιο άσθμα, ασθένεια που τον ταλαιπώρησε μακροχρόνια, τον απάλλαξε από στρατιωτικά καθήκοντα της χώρας του, αλλά παράλληλα τον μείωσε στα επικριτικά μάτια του πατέρα του. Παράλληλα η αναδυόμενη ομοφυλοφιλία, κατά τα εφηβικά του χρόνια, οδήγησε στην εκδίωξή του από το σπίτι στην ηλικία των 16, δημιουργώντας του ταπεινωτικά αισθήματα. Παρ’όλα αυτά, η παραμονή του, αρχικά, στο Λονδίνο και ύστερα στο Βερολίνο και στο Παρίσι, σηματοδοτεί μια περίοδο ηθικής, σεξουαλικής, αλλά και πολιτιστικής απελευθέρωσης και αναβάθμισης. Το ενδιαφέρον του για τις εικαστικές τέχνες και τον κινηματογράφο αυξάνεται, ενώ φαίνεται να παρακολουθεί συστηματικά τις μεγάλες ζωγραφικές εκθέσεις του Παρισιού. Μάλιστα, λέγεται ότι επίσημα αποφάσισε να ασχοληθεί με τη ζωγραφική, όταν ήρθε σε επαφή με μια έκθεση σχεδίων του Picasso στη γκαλερί Rosenberg το 1927. Όπως ο ίδιος αναφέρει πολλά έργα του σχετίζονται με έργα του Picasso από τα τέλη της δεκαετίας του 20’, έργα με «οργανικές μορφές που σχετίζονται με την εικόνα του ανθρώπου αλλά συγχρόνως την παραμορφώνουν εντελώς»1 (εικ.2). Παρ’όλα αυτά η επίδραση από τις οργανικές αυτές μορφές 1 2
Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.8 Βιογραφία, Επίσημη ιστοσελίδα του Francis Bacon Estate
διαφαίνεται σε μεταγενέστερα έργα του, καθώς οι πρώτες ζωγραφικές απόπειρες του, το 1929(εικ. 4,5), θυμίζουν περισσότερο δείγματα Ευρωπαϊκού μοντερνισμού με έντονες επιρροές από τον κυβισμό, τον Giorgio de Chirico και τα γκουάς του Fernand Léger2 (εικ.3). Με αυτόν τον τρόπο λοιπόν, χωρίς ακαδημαϊκή εκπαίδευση, αυτοδίδακτος, με πάθος, διαίσθηση και εμπειρική, προσωπική, αισθητική παιδεία ξεκινάει η καλλιτεχική και επαγγελματική του πορεία.
2. Pablo Picasso, Σύνθεση (Γυναικεία μορφή σε παραλία), 1927
3. Fernand Léger, Το ακορντεόν, 1928
Καλλιτεχνική πορεία Δεκαετία 1920
Βλέπουμε λοιπόν, πως τα πρώτα του έργα δεν πραγματοποιούνται με χρώματα λαδιού (τα οποία θα χρησιμοποιήσει σχεδόν αποκλειστικά αργότερα), αλλά με νερομπογιές σε χαρτί ή χαρτόνι (εικ.4,5). Τα παρακάτω έργα δημιουργήθηκαν και τα δύο το 1929 και είναι τα μόνα που ‘έχουν σωθεί από την δεκαετία αυτή. Όμως είναι γνωστό πως ο Μπέικον κατέστρεφε συχνά έργα του και ειδικά τα πρώτα του,τα οποία αναγνώριζε πως δεν είχαν σχέση με το
4. Francis Bacon, Gouache, 1929
μετέπειτα καλλιτεχνικό του ύφος. Παρ’όλα αυτά, μπορούμε να διακρίνουμε και από αυτά τα αρχικά έργα μια χρωματική παλέτα, αλλά και τα χωρικά πλαίσια που θα χρησιμοποιήσει έντονα, σχεδόν ως μοτίβα, σε όλη την υπόλοιπη καλλιτεχική του πορεία.
5. Francis Bacon, Watercolor, 1929
7
Καλλιτεχνική πορεία Δεκαετία 1930
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι και η παράλληλη επαγγελματική πορεία του Φράνσις Μπέικον, ο οποίος, μετά το Παρίσι, δούλευε για τέσσερα χρόνια ως διακοσμητής εσωτερικών χώρων και σχεδιαστής επίπλων και χαλιών σε γραφείο στο Λονδίνο. Μάλιστα το 1930 δημιουργίες του συμπεριελήφθησαν στο περιοδικο “The Studio” ως δείγματα των τάσεων της «βρετανικής διακόσμησης του 1930» (εικ. 6). Ενώ τα έπιπλα του έχουν έντονες αναφορές στο μοντερνιστικό πνεύμα του χάλυβα και του γυαλιού, είναι ενδιαφέρον πως κάποιοι σχηματισμοί και γεωμετρίες παρμένες από αυτά
μεταφέρθηκαν στα μεταγενέστερα έργα του (π.χ. εικ. 7). Σώζονται επίσης και αξιόλογα χαλιά που σχεδίασε με έντονο μοντερνιστικό ύφος (εικ.8). Ο ίδιος παραδέχεται, όμως, ότι τα έπιπλα και χαλιά που σχεδίασε τότε «ήταν φοβερά επηρεασμένα από το γαλλικό ντιζάιν της εποχής/ δεν νομίζω ότι υπήρχε τίποτα πρωτότυπο σε αυτά»1. Ακόμα, σημαντικό ρόλο για την εξέλιξη του ως ζωγράφο είχε ο Αυστραλός ζωγράφος και φίλος του, Roy de Maistre, ο οποίος τον εισήγαγε από το 1930 και μετά στην ζωγραφική με χρώματα λαδιού και τον βοήθησε σε θέματα τεχνικής.
6. Έπιπλα σχεδιασμένα από τον Francis Bacon, The Studio Magazine, 1930
7. Francis Bacon, Triptych inspired by the Oresteia of Aeschylus, 1981 1 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.68
8. Francis Bacon, Μεγάλο Μοντερνιστικό Χαλί, 1930
8
Μόλις 23 ετών, το 1933, δημιουργεί το πρώτο του πρωτότυπο έργο (εικ.9), λαμβάνει σχετική αναγνώριση και συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίο τέχνης του Herbert Read το «Art Now». Το θέμα της «Σταύρωσης», ξεκινάει λοιπόν από πολύ νωρίς να τον απασχολεί, θέμα στο οποίο βασίζει πάρα πολλές μεταγενέστερες παραλλαγές. Το θέμα αυτό για τον ίδιο που δεν πίστευε, «είναι απλώς μια πράξη ανθρώπινης συμπεριφοράς, ένας τρόπος συμπεριφοράς προς τον άλλο»1. Βλέπουμε πως στο έργο αυτό ελλοχεύει κάτι σκληρό και σκοτεινό, ενώ
9. Francis Bacon, Crucifixion, 1933 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.23 2 Βιογραφία, Επίσημη ιστοσελίδα του Francis Bacon Estate 3 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.70 1
το μαύρο φόντο θα χρησιμοποιηθεί έντονα τις επόμενες δύο δεκαετίες στα έργα του. Παρ’όλα αυτά, μια επόμενη έκθεση που πραγματοποιεί λαμβάνει αρνητικές κριτικές, ενώ παράλληλα απορρίπτεται η συμμετοχή του στη διεθνή σουρρεαλιστική έκθεση στο Λονδίνο, ως «μη επαρκώς σουρρεαλιστική»2. Η απογοήτευση και η μάλλον όχι και τόσο σοβαρή ενασχόληση με τη ζωγραφική (όπως αναφέρει ο ίδιος την περίοδο εκείνη κυρίως «διασκέδαζε»3 ), οδήγησε στο να έχουμε ένα καλλιτεχνικό κενό μεταξύ 1936-1944. Παρ’ όλα αυτά, το κενό μάλλον ίσχύει για τους διασωθέντες πίνακές του και όχι τόσο για το δημιουργικό κομμάτι, καθώς το έργο του Roy de Maistre στο οποίο απεικονίζεται το στούντιο του Μπέικον(εικ. 10) επιβεβαιώνει το γεγονός ότι ζωγράφιζε εκείνη τη περίοδο πολλά έργα τα οποία μετά κατέστρεφε με αποτέλεσμα να μην είναι γνωστά σήμερα.
10. Roy De Maistre, Francis Bacon’s Studio, 1932
9
Καλλιτεχνική πορεία Δεκαετία 1940
Έτσι λοιπόν, το πρώτο έργο που έχουμε από τη δεκαετία του 40’ είναι το πρωτοφανές «Τρεις σπουδές για φιγούρες στο κάτω μέρος της Σταύρωσης», μόλις το 1944 (εικ.11), έργο που σόκαρε και έστρεψε και πάλι την προσοχή στον πρόσωπο του καλλιτέχνη. Οι παραμορφωμένες ζωώδεις μορφές τώρα θυμίζουν έντονα τις οργανικές μορφές του Picasso (εικ. 2). Τα έργα αυτά είναι με ένα μοναδικό τρόπο βίαια και ενοχλητικά, όχι μόνο λόγω των παραμορφωμένων πλασμάτων που περιέχουν, αλλά και λόγω της «τραχύτητας» των επιφανειών του παρτοκαλί χρώματος. Έχουμε λοιπόν, ένα υποτυπώδη γεωμετρικό χώρο στο φόντο που αποπνέει ακινησία και στασιμότητα, ενώ σε πρώτο πλάνο τις αγωνιώδεις αυτές μορφές, πλασμένες με φαλλικούς πιθανών υπαινιγμούς, που μας εισάγουν
1
Εμμανουήλ, Ιστορία της Τέχνης από το 1945, σελ. 76 2 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.68
για πρώτη φορά στη σημασία της απεικόνισης του στόματος για τον Μπέικον. Τα τρομακτικά στόματα εκφράζουν την απόγνωση, την απόλυτη αίσθηση της αδυναμίας, ενώ πηγάζουν και από τη θεωρία περί της ζωώδους βίας των σουρρεαλιστών1. Με αυτό το έργο εισάγεται η χρήση των παραδοσιακών τριπτύχων στη ζωγραφική του Μπέικον, δημιουργώντας διαφόρους θρησκευτικούς υπαινιγμούς. Παράλληλα,ξεκινάει μια καινούρια περίοδος ως προς τη καλλιτεχική δράση του. Μια περίοδος, κυρίως μετά το 1945, όπου η ζωγραφικήτου προσανατολίζεται και παίρνει την κεντρική θέση στη ζωή του2.
11. Francis Bacon, Three Studies for Figures at the Base of a Crucifixion, 1944
10
Ο επόμενος χρόνος για τον Μπείκον επιφύλλασε μεγάλες καλλιτεχνικές επιτυχίες. Το έργο του “Painting 1946” (εικ. 12), εντυπωσίασε τον ζωγάφο και φίλο του Graham Sutherland, με αποτέλεσμα ο τελευταίος να πείσει την έμπορο τέχνης Erica Brausen να το αγοράσει. Η ίδια κατάφερε, μάλιστα, να εκθέσει το έργο στο MOMA στη Νέα Υόρκη το 1948. Το έργο αυτό, που δημιουργεί μια αίσθηση κρεοπωλείου, προήλθε από μια σειρά μεταμορφώσεων και τροποποιήσεων. Όπως μας κάνει σαφές ο καλλιτέχνης αρχικά «ήθελα να φτιάξω ένα πουλί τη στιγμή που κατεβαίνει σε ένα λιβάδι. Κι ενώ οι τρείς φόρμες που είχαν γίνει αρχικά έτειναν προς τα εκεί, ξαφνικά οι γραμμές που είχα σχεδιάσει υπεδείκνυαν κάτι τελείως διαφορετικό, και από αυτήν την υπόδειξη προέκυψε αυτό το έργο. Δεν είχα τη πρόθεση να το φτιάξω, ποτέ δεν το σκέφτηκα έτσι. Το αποτέλεσμα οφείλεται σε μια συσσώρευση από τυχαία συμβάντα»1. και συμπληρώνει «…ένιωσα να μου υποβάλλεται η όλη εικόνα και την έφτιαξα πολύ γρήγορα, μέσα σε τρείς ή τέσσερις περίπου ήμέρες»2 . Καταλαβαίνουμε, λοιπόν,την ιδιαίτερη σημασία που έδινε ο Μπέικον στο θέμα της τύχης και κατά πόσο άμεσα επηρέαζε τη ζωγραφική και όπως θα δούμε αργότερα και τη ζωή του.
12. Francis Bacon, Painting 1946, 1946
1 2
Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.11 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.11
Την ίδια χρονία, κάτω από εξωτερικές πιέσεις για τη δημιουργία έργων για το στήσιμο μιας έκθεσης, ο Μπέικον δημιουργεί μια σειρά κεφαλιών με μεγάλο υφολογικό ενδιαφέρον. Τα έργα αυτά έχουν απλοποιηθεί σε σχέση με τα προηγούμενα, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο ύφος των προσώπων, στα ανοιχτά λεπτομερή στόματα και αυτιά, στη σκοτεινή διάθεση που αποπνεεί το φόντο τους. Το “Head I” (εικ.13) δημιουργείται με παχιά στρώματα χρώματος που περιορίζονται κυρίως σε αποχρώσεις του μαύρου και του γκρι. Η έμφαση που δίνεται στην απόδοση του εσωτερικού του στόματος προσδίδει μια ζωώδη ζωτικότητα και είναι σχεδόν ανατριχιαστική. Τα επόμενα κεφάλια της σειράς έχουν μια βασική τεχνική διαφορά, καθώς ο Μπέικον ξεκινάει να ζωγραφίζει στην «λάθος» (ανάποδη) πλευρά του μουσαμά και «τυχαία ανακαλύπτει την απορροφητική απροετοίμαστη επιφάνεια»1 του.
Το “Head III” (εικ. 14) αποπνέει κάτι το απόκοσμο, με την αινιγματική έκφραση, το παραστατικό, σκληρό, κρύο βλέμμα και το φόντο που μοιάζει με μια διάφανη κουρτίνα. Και πάλι οι αποχρώσεις είναι σκοτεινές, ενώ είναι η πρώτη περίσταση που ο Μπέικον χρησιμοποιεί το μοτίβο των σπασμένων γυαλιών, πιθανών εμπνευσμένο από την εικόνα της τραυματισμένης νοσοκόμας από το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» του Άιζενσταιν (εικ.16), μια εικόνα σχεδόν εμμονική για τη μετέπειτα δουλειά του Μπέικον. Τέλος, το σημαντικότερο ίσως έργο της σειράς αυτής, το “Head IV” (εικ.15), δημιουργήθηκε με διαφορετική χρωματική παλέτα, με έντονο αισθησιακό μωβ στην κάπα της μορφής. Το έργο αυτό συγκεντρώνει δύο από τις πιο σημαντικές εικονογραφικές εμμονές του Μπέικον : την απεικόνιση της Κραυγής και την παραγωγή παραλλαγών του «Πορτραίτο του Πάπα Ιννοκέντιου Ι’» του Ντιέγκο Βελάσκεθ (εικ. 17).
13. Francis Bacon, Head I, 1948 14. Francis Bacon, Head III, 1949 1 Durham A., στο Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.224
15. Francis Bacon, Head IV, 1949
12
Καλλιτεχνική πορεία Δεκαετία 1950
Η δεκαετία του 1950, ξεκινάει με πολλή μεγάλη παραγωγικότητα, ενώ ολοένα και περισσότερο τα έργα του αποκτούν συγκεκριμένη ταυτότητα και θέμα. Η έντυπη φωτογραφία αποκτά τεράστια σημασία για το έργο του Μπέικον, καθώς τη χρησιμοποιεί εκτεταμένα για τη έμπνευση και δημιουργία. Το στούντιο του γεμίζει με φωτογραφίες από έργα τέχνης, από καρέ ταινιών, από γνώριμα πρόσωπα, από ζώα ή ανθρώπους σε κίνηση. Επεξεργάζεται την πληροφορία της φωτογραφίας με έναν πολύ προσωπικό ύφος και αποκτάει για τις επόμενες δύο δεκαετίες μια εμμονική σχέση με το «Πορτραίτο του Πάπα Ιννοκέντιου Ι’»(εικ.17). Σε μία από τις παραλλαγές που δημιούργησε το 1953 (εικ.18), ίσως η πιο ζωντανή και έντονη, συγκεντρώνονται πολλά από τα μοτίβα που χρησιμοποίησε στους πινακές του: η κραυγή και η σημασία του στόματος (που απόκτησε εξέχουσα σημασία λόγω της εικόνας της τραυματισμένης νοσοκόμας του Θωρηκτού Ποτέμκιν –εικ.16), το φόντο που μοιάζει με «κουρτίνα» ή πυκνή βροχή, ο χώρος που
16. Θωρηκτό Ποτέμκιν, Sergei Eisenstein, 17. Diego Velázquez, Portrait 2 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.72 1925 of Innocent X, 1650
οριοθετείται με περιγράμματα που μοιάζουν να δημιουργούν ένα κλουβί στο οποίο τοποθετείται η κύρια ανθρώπινη μορφή, αλλά και το θρησκευτικό στοιχείο. Αργότερα σε συνέντευξη ο ίδιος λέει: «Ήθελα να φτιάξω το στόμα με την ομορφιά που έχει το χρώμα του, έτσι που να μοιάζει στα ηλιοβασιλέματα του Μονέ και όχι να είναι απλά ένας Πάπας που κραυγάζει»1.
18. Francis Bacon, Study After Velazquez's Portrait of Pope Innocent X, 1953
19. Eadweard Muybridge, The Human Figure in Motion, 1887, αρχείο Francis Bacon
Παράλληλα, ο Μπέικον πειραματίζεται με την απόδοση της κίνησης του ανθρώπινου σώματος, παίρνοντας έμπνευση από τη δουλειά του Muybridge (εικ. 19). Στο έργο του “Two Figures” (εικ. 20), που προέρχεται από φωτογραφία του Muybridge, η ταύτιση παλαιστών και εραστών μας δίνει πληροφορίες για τη σεξουαλικότητα του Μπέικον. H σχέση που είχε συνάψει εκείνη τη περίοδο με τον Peter Lacy έχει χαρακτηριστεί καταπιεστική και καταστροφική, με τον Φράνσις να είναι το «θύμα» του νευρωτικού σαδισμού του Πίτερ1, με αποτέλεσμα η ερωτική ζωή του να πάρει μια εμμονική και μαζοχιστική στροφή. Ο ίδιος ανέφερε πως «ένα από τα τρομερά πράγματα σχετικά με αυτό που λέγεται αγάπη, και οπωσδήποτε για ένα καλλιτέχνη, είναι η καταστροφή»2. Η σωματική βία που απολάμβανε ο Φράνσις μέσα από αυτή τη σχέση αντικατοπτρίζεται σε διάφορους πινακές του έμμεσα και πιθανών να εμπνεόταν από την κατάστασή του όταν δημιουργούσε έργα που απεικόνιζαν πληγωμένους άντρες (εικ. 21).
20. Francis Bacon, Two Figures, 1953 21. Francis Bacon, Man with head wound, 1955 1 2
Βιογραφία, Επίσημη ιστοσελίδα του Francis Bacon Estate Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.76
14
Το 1957 ο Μπέικον, εκθέτει στη Hanover Galleryμια σειρά έργων του (εικ. 23,24), βασισμένα στο έργο του Van Gogh “Ο ζωγράφος στο δρόμο για το Tarascon” (εικ.21). Η επιρροή από το έργο του Van Gogh και η πρόσφατη επίσκεψη και επαφή με τον έντονο ήλιο του Μαρόκου οδήγησαν στην χρήση πιο φωτεινών χρωμάτων και παχύτερης πάστας χρώματος. Οι παραμορφωμένες σκοτεινές μορφές δίνουν τη θέση τους σε ανθρώπινες φιγούρες, το σκοτεινό μαύρο φόντο του πρώτου μισού της δεκαετίας του 50’ αρχίζει να απουσιάζει, δίνοντας τη θέση του σε εκρηκτικά χρώματα. 22. Vincent Van Gogh, The artist on the Road to Tarascon, 1888
23. Francis Bacon, Study for portrait of Van Gogh IV, 1957
24. Francis Bacon, Study for portrait of Van Gogh V, 1957
15
Καλλιτεχνική πορεία Δεκαετία 1960
Η δεκαετία του 1960, ξεκινάει πολύ θετικά για τον Μπέικον, καθώς μόλις το 1962, γίνεται μια αναδρομική έκθεση για τον ίδιο στο Tate Gallery στο Λονδίνο, καθιερώνοντας τη θέση και υπεροχή του ανάμεσα στους σύγχρονούς του Βρετανούς ζωγράφους. Ανάμεσα στα έργα που εκτέθηκαν ήταν και το καινούριο μεγάλης κλίμακας Τρίπτυχο της Σταύρωσης (εικ. 25) που έκανε μεγάλη εντύπωση. Και σε αυτή τη Σταύρωση χρησιμοποιείται μια βίαιη χρωματική παλέτα κόκκινων και πορτοκαλί αποχρώσεων που αντιτιθένται έντονα στις απόλυτες μαύρες επιφάνειες του χώερου. Είναι από τα έργα που, όπως αναφέρει, έκανε υπό την επίδραση του ποτού.1 Στο έργο αυτό, που είναι πιο αφηγηματικό από την προηγούμενη Σταύρωση, γίνεται πιο σαφής η έννοια του θανάτου και της σφαγής2. Στο αριστερό τελάρο, παρίστανται δυό
1
Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.13 Ιστορία της τέχνης από το 1945, σελ.76 3 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.14 2Εμμανοήλ,
αντρικές μορφές και συγκεκριμένα μια πατρική φιγούρα που φαίνεται να διώχνει μια νεαρότερη, στο κεντρικό απεικονίζεται μια βίαιη, αιματηρή σκηνή, μια κατακρεουργημένη ανθρωπόμορφη φιγούρα πάνω σε ένα κρεβάτι και τέλος στο δεξί μια μορφή κρεμασμένη ανάποδα που θυμίζει σφαγισμένο ζώο. Ο ίδιος ο Μπέικον αναφέρεται πως για τη τελευταία αυτή μορφή άντλησε την εμπνέυσή του από τη Σταύρωση του Cimabue(εικ. 26), που την σκεφτόταν «σαν σκουλήκι που έρπει 26. Cimabue, προς τα κάτω στο Σταύρωση 3 σταυρό» .
(ανεστραμμένο), 1267
25. Francis Bacon, Three Studies for a Crucifixion, 1962
16
Από το 1961 και μετά, ο Μπέικον στήνει το εργαστήριο του στη διεύθυνση 7 Reece Mews στο Λονδίνο, ένα μέρος με εξαιρετική σημασία για τον ίδιο, Με τα χρόνια έγινε ένας υπερφορτωμένος χώρος, με βιβλία τέχνης, μπογιές, στοίβες από φωτογραφίες, με χρωματισμένους τοίχους (ο Μπέικον ανέφερε πως χρησιμοποιούσε τις επιφάνειες των τοιχών για να τεστάρει τα χρώματα που έβαζε στα έργα του1) και πολλή σκόνη, Εκεί μέσα βρέθηκαν όλες οι οπτικές πηγές στις οποίες βασίστηκαν τα περισσότερα έργα του. Τα επόμενα χρόνια, οι φωτογραφίες του φίλου του John Deakin(εικ.28-30,35-38), γίνονται η κυρίαρχη βάση για τους εκφραστικούς σκοπούς του Μπέικον. Έτσι, δημιουργεί μια τεράστια γκάμα πορτραίτων και μορφών που απεικονίζουν φίλους (όπως η
Henrietta Moraes-εικ,31 o Lucien Froyd, η Isabella Rawsthorne-εικ.32, η Muriel Belcher-εικ.33) εκμεταλλευόμενος την την αιχμαλώτισή τους στο καρέ, παραμορφώνοντας και περιστρέφοντάς τους με τον επιθυμητό για εκείνον τρόπο. Ήθελε να ζωγραφίζει ανθρώπους που ήξερε καλά, που είχε αναλύσει την κατασκευή του προσώπου ή του σώματός τους. Ιδιαίτερα οι γυναίκες που επέλεγε να αναπαραστήσει απέπνεαν αίσθηση έντονη και δυνατή: η Moraes με το καμπυλώδες σώμα της και τη δυναμικότητά της, η Belcher με το κυριαρχικό βλέμμα της και η Rawsthorne με την έντονη φυσική παρουσία της2. Σίγουρα σε όλα τα έργα αυτής της δεκαετίας, βλέπουμε πως τα χρώματα που χρησιμοποιεί είναι έντονα, φωτεινά και με δυνατές αντιθέσεις.
27. Perry Odgen, Bacon’s studio at 7 Reece Mews, London, 1992 Bacon, στο ντοκιμαντέρ “Francis Bacon”, του Hinton 17 2Annalyn Swan στο ντοκιμαντέρ “Francis Bacon:A brush with violence” του Smith 1
28. John Deakin, Henrietta Moraes Lying Naked on a Bed, 1963, αρχείο Francis Bacon
29. John Deakin, Isabel Rawsthorne in Dean St. Soho, 1964, αρχείο Francis Bacon
30. John Deakin, Muriel Belcher, 1960s, αρχείο Francis Bacon
33. Francis Bacon, Κεντρικό τελάρο από το Three Studies of Muriel Belcher, 1966
31. Francis Bacon, Portait of Henrietta 32. Francis Bacon, Portrait of Isabel Rawsthorne Moraes, 1963 standing in a street in Soho, 1967
18
Οι ψυχολογικές μεταπτώσεις, που επηρέσαν με διάφορους τρόπους και τη ζωγραφική του Μπέικον, ήταν έντονες και αυτή τη περίοδο. Το 1962 λαμβάνει τηλεγράφημα πως ο Peter Lacy, με τον οποίο είχαν χωρίσει νωρίτερα, πέθανε στη Ταγγέρη, γεγονός που τον συγκλόνισε. Ο ίδιος το θεώρησε ως αυτοκτονία και το σκοτεινό και διφορούμενο “Landscape near Malabata, Tanger” (εικ.34) δημιουργήθηκε λίγο μετά, με σκοπό να επαναφέρει στη μνήμη το τελευταίο τόπο ανάπαυσης του Peter Lacy. Παρ’όλα αυτά, προς τα τέλη του 1963 ένας νέος άνθρωπος μπαίνει στη ζωή του Μπέικον. Ήταν ο George Dyer, μπόξερ με παρελθόν μικροκλοπών, ο οποίος πίσω από τη σκληρή του έκφραση έκρυβε μια φύση ανασφαλή και καταθλιπτική. Μέσω των φωτογραφιών και πάλι του Deakin (εικ.37,38), έγινε ένα επαναλαμβανόμενο θέμα για τα έργα του Μπέικον για την δεκαετία αυτή, κάτι σαν καλλιτεχνική «μούσα» του. Πραγματοποίησε λοιπόν, πολλά πορτραίτα (εικ. 39) και αναπαραστάσεις του σε διάφορες θέσεις, έργα με έντονη ευαισθησία και μια πιο χαλαρή αίσθηση. Οι παχιές στρώσεις χρώματος, οι έντονες αντιθέσεις και οι καμπυλωειδείς όγκοι του σώματος του Dryer του «Πορτραίτου του ενώ μιλάει» (εικ. 40), δεν προσδίδουν πια μια αγωνιώδη και χαωτική αίσθηση, αλλά μια πιο ελαφριά ατμόσφαιρα. Παρ’όλα αυτά, η σχέση τους περιελάμβανε πολλές μεταπτώσεις ψυχολογικές, σεξουαλικές και πρακτικής σημασίας, ειδικά προς τα τέλη της δεκαετίας. Η έλλειψη σκοπού ζωής του Dyer, η επιδείνωση του αλκοολισμού του και οι αυτοκτονικές τάσεις του, απομάκρυναν ολοένα και περισσότερο τον Μπέικον, ο οποίος προσπαθούσε να τον πείσει να ζήσει έξω από το Λονδινο.
34. Francis Bacon, Landscape near Malabata, Tangier, 1963
35. John Deakin, Peter Lacy, 1959, αρχείο Francis Bacon
36. John Deakin, George Dyer and Francis Bacon in Soho, 1966, αρχείο Francis Bacon
19
37. John Deakin, George Dyer, 1964, αρχείο Francis Bacon
39. Francis Bacon, Study for head of George Dyer, 1967
38. John Deakin, George Dyer in the Reece Mews Studio, 1964, αρχείο Francis Bacon
40. Francis Bacon, Portrait of George Dyer talking, 1966 20
Καλλιτεχνική πορεία Δεκαετία 1970
Η δεκαετία του 1970 ξεκινάει με ένα τραγικό συμβάν . Δύο μέρες πριν τα εγκαίνια της αναδρομικής έκθεσης προς τιμήν του Μπείκον στο Grand Palais στο Παρίσι, το 1971, ο George Dyer βρίσκεται νεκρός από υπερβολική δόση αλκοόλ και ναρκωτικών στο μπάνιο του ξενοδοχείου. Ο θάνατος του Dyer, θα πλήξει βαθιά τον Μπέικον, ο οποίος θα ξαναγυρίσει στο Παρίσι για να «απορροφήσει» τις αναμνήσεις, να αναβιώσει την τράγικότητα. Και τελικά αυτή η μίξη πένθους και ενοχών του, θα διοχετευτεί στη δημιουργία ανατριχιαστικών τριπτύχων που αφηγούνται τις τελευταίες στιγμές του Dyer (εικ.41,42,43), Ενώ σχεδόν ποτέ δεν ζωγράφιζε για να αφηγηθεί μια ιστορία, εδώ η αφηγηματικότητα και το συναίσθημα παίρνουν πρωτεύοντα ρόλο. Όπως ανέφερε και ο Terry Danziger-Miles1 «όλα τα αισθήματα του Μπέικον για τον George είναι μέσα σε αυτούς τους πίνακες». Η φιγούρα του Dyer θα συνεχίσει να εμφανίζεται, χωρίς να ονομάζεται
1
στους τίτλους των έργων, για αρκετά χρόνια ακόμα. Στο πρώτο τρίπτυχο που δημιούργησε προς τιμήν του (εικ.41), βλέπουμε πως το κεντρικό τελάρο απεικονίζει αρκετά παραστατικά τον Dyer έξω από τη πόρτα του δωματίου του στο ξενοδοχείο στο Παρίσι, ενώ στο δεξί και αριστερό τελάρο οι συνθέσεις διακατέχονται από μια απλότητα και υπαινικτικότητα. Ένα χρόνο αργότερα, το τρίπτυχο που δημιουργεί (εικ.42) απεικονίζει και πάλι τον Dyer μυώδη, αλλά άρρωστο, κουρασμένο, σαν να καταρρέει. Το σώμα του στα δύο πλαινά τελάρα, αποσυντίθεται σε κάποια σημείο δίνοντας τη θέση του στο μαύρο φόντο. Στο κεντρικό τελάρο δύο σώματα μοιάζουν να παλεύουν-ερωτοτροπούν, ενώ από πίσω τους μαύρη επιφάνεια, που εκπέμπει μια σκοτεινήκαι απειλητική αίσθηση συμβολίζει τον επικείμενο θάνατο.
41. Francis Bacon, In memory of George Dyer, 1971 21 Terry Danziger-Miles στο ντοκιμαντέρ “Francis Bacon:A brush with violence” του Smith
42. Francis Bacon, Triptych August 1972, 1972
43. Francis Bacon, Triptych May-June, 1973
Το πιο σκληρό τρίπτυχο είναι αυτό που δημιουργήθηκε το 1973 και απεικονίζει τις τελευταίες στιγμές του Dyer στο μπάνιο του ξενοδοχείου (εικ. 43). Στο δεξί τελάρο, κάθεται πάνω στη τουαλέτα, «σπασμένος», εξουθενωμένος. Στο κεντρικό, φαίνεται να απεικονίζεται με μια πιο στοχαστική έκφραση. Το φως του λαμπτήρα, δημιουργεί μια απειλητική σκιά, δημιουργώντας υπαινιγμούς νυχτερίδας ή δαίμονα. Στο αριστερό τελάρο, ο Dyer φαίνεται με κλειστά μάτια να κάνει εμετούς σε ένα νιπτήρα. Το σώμα του φαίνεται εξουθενωμένο, αν όχι νεκρό. Τα βέλη, που χρησιμοποιούνται για να δώσουν μια αίσθηση ενέργειας στα έργα του Μπέικον, εδώ στρέφουν την προσοχή του θεατή στο σχεδόν νεκρό σώμα του George. Για ίσως πρώτη φορά το έργο, αυτό, δημιουργεί χώρο και χρόνο, αφηγείται, αναπατιστά και χρονομετρά.
44. Francis Bacon, Study for Self-Portrait, 1973
Οι αυτοπροσωπογραφίες του Μπέικον αυξάνονται έντονα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970. Ο ίδιος ανέφερε πως «έχω κάνει πολλές αυτοπροσωπογραφίες γιατί οι άνθρωποι πεθαίνουν γύρω μου σαν τις μύγες»1. Πιθανόν για τον γερασμένο πια Μπέικον,οι αυτοπροσωπογραφίες προσέφεραν ένα τρόπο να συμβιβαστεί με τη θνησιμότητά του. Για παράδειγμα στο πορτράιτο με το ρολόι χειρός (εικ.44), υπάρχει έντονη η υπενθύμιση του περάσματος του χρόνου.
Παρ’όλα αυτά σύντονα βρήκε καινούριους ανθρώπους που τον ενέπνευσαν να τους ζωγραφίσει. Το 1976 δημιουργεί το πορτραίτο του Michel Leiris, συγρραφέα και κριτικού τέχνης (εικ.45), έργο με λεπτότητα και διορατικότητα. Ο ίδιος αναφέρει πως «το πορτραίτο αυτό, με το να έιναι στενόμακρο, στην πραγματικότητα δεν έχει σχέση με το ίδιο το κεφάλι του Michel (που είναι μάλλον στρογγυλο) και παρ’όλα αυτά του μοιάζει περισσότερο. Τουλάχιστον εγώ νομίζω ότι του μοιάζει περισσότερο»2. 1 2
Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.129 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.146
45. Francis Bacon,Portrait of Michel Leiris, 1976
23
Καλλιτεχνική πορεία Δεκαετία 1980
Ο Μπέικον είχε πειραματιστεί για λίγο με τη ζωγραφική τοπίου στα τέλη της δεκαετίας του 50’, λόγω της επιρροής από τον Van Gogh, αλλά από τα τέλη της δεκαετίας του 70’ και καθ’ολη τη διάρκεια της μετέπειτα ζωής του επανεξετάζει το θέμα με καινούριο τρόπο.Οι ασυνήθιστοι τόποι, χωρίς την παρουσία ανθρώπινης ή ζωικής μορφής δίνουν μια ατμόσφαιρα απόκοσμη. Για το τοπίο που δημιούργησε το 1978 (εικ.46) λέει χαρακτηριστικά: «Ήθελα να είναι τοπίο, αλλά να μη μοιάζει με τοπίο. Έτσι σιγά σιγά άρχισα να το πετσοκόβω μέχρι που στο τέλος έμεινα μια μικρή έκταση γρασιδιού που την έκλεισα με΄σα στο κουτί. Αυτό προέκυψε πραγματικά από την απεγνωσμένη προσπάθειά να εξαφανίσω την όψη αυτού του πράγματος που λέγεται τοπίο»1. Αντίστοιχα το Τοπίο που δημιούργησε το 1982 (εικ. 48), ένα απομονωμένο κομμάτι γης χωρίς κλίμακα είναι σκόπιμα αινιγματικό, Τα έντονα κόκκινα βέλη δίνουν
49. John Edwards,1983, αρχείο Francis Bacon
ενέργεια, ροή και κατεύθυνση στα δύο αυτά έργα. Μάλιστα το έργο σχετίζεται με το ποίημα του TS Eliot “Wasteland” 2, από τα έργα του οποίου εμπνεύστηκε πολλές φορές. Στον «Αμμόλοφο» (εικ. 47) η δυναμικότητα και κίνηση είναι αξεπέραστη. Εδώ η θυελλώδης άμμος μοιάζει να κατακλύζει δυναμικά τον βιομηχανικό εξοπλισμό.Βλέπουμε πως ο Μπέικον έχει την ανάγκη ακόμα να πειραματιστεί, να δοκιμάσει πτυχές που είχε αποφύγει,να επανεξετάσει την καλλιτεχνική του δημιουργία, να γίνει ένας μεγάλος καλλιτέχνης. Παράλληλα από τα μέσα της δεκαετίας του 70 συνάπτει σχέσεις με τον νεαρό John Edwards (εικ. 49), μια πατρική σχεδόν σχέση που δημιούργησε αισθήματα σταθερότητας στον Μπέικον.
46. Francis Bacon, landscape, 1978 47. Francis Bacon,Sand Dune, 1981 1 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.161 2 Βιογραφία, Επίσημη ιστοσελίδα του Francis Bacon Estate
48. Francis Bacon, A Piece of Wasteland, 1982
24
44. Francis Bacon, Study for Self-Portrait, 1973
50. Francis Bacon, Three Studies for a Portrait of John Edwards, 1984
51. Francis Bacon, Study for a Self-Portrait-Triptych, 1985-86
25
Αυτή η σταθερότητα και ηρεμία αρχίζει και χαρακτηρίζει έντονα τα έργα του. Στο τρίπτυχο που απεικονίζεται ο John Edwards (εικ. 50), υπάρχει μια «ειρηνική» ατμόσφαιρα, το πρόσωπο φαίνεται ότι έχει αποδωθεί με τρυφερότητα και οι μορφές περικλύονται από τα γνωστά «κλουβιά» του Μπέικον. Στο τρίπτυχο με τις αυτοπροσωπογραφίες του (εικ. 51), η απλοτητα της απόδοσης του γέρατος είναι πρωτοφανής. Ο Μπέικον φαίνεται σαν μια κομψή, ασκητική φιγούρα, τοποθετημένη και στα τρία πανέλα στο κέντρο. Ο Μπέικον σε αυτά τα έργα φαίνεται, ήρεμος, σίγουρος για τον εαυτό του και τη ζωγραφική του. Η
λιτότητα στην αφήγηση, τα μονοχρωματικά, γαλήνια φόντα, η λειτουργία των πλαισίων-«κλουβιών» αποκλειστικά για την απόδοση ενός ασαφούς χώρου, είναι χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου. Ακόμα και στην παραλλαγή της «Σταύρωσης» που δημιούργησε το 1988(εικ. 52) επανεξετάζεται η βιαιότητα του χρώματος και των μορφών σε σχέση με αυτή του 1944. Εδώ ένα πιο αιθέριο κόκκινο έχει αντικαταστήσει το σκληρό πορτοκαλί του φόντου. Οι τερατώδεις μορφές μοιάζουν πιο εκπλετυσμένες, σχεδόν μεταξένιες. Το έργο αυτό δίχασε τη κοινή γνώμη, καθώς υποστηρίχθηκε ότι το έργο είχε χάσει τη δυναμικότητα, την ενέργεια, την ωμότητα και την αίσθηση του σόκ σε σχέση με την πρωτότυπο.
52. Francis Bacon, Second Version of Triptych 1944, 1988
26
Καλλιτεχνική πορεία Δεκαετία 1990
Ο Μπέικον, παρά τα προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζε, δεν είχε εγκαταλείψει ούτε την προσωπική ούτε την καλλιτεχνική του εξέλιξη. Ακόμα και προς το τέλος της ζωής του ακόμα καταπιανόταν με μεγάλης κλίμακας καμβάδες, ενώ σύναψε σχέσεις με τον καλλιεργημένο Ισπανό Jose Capelo, ο οποίος εμφανίζεται σε διάφορα πορτραίτα (εικ.53). Παρά την ενέργεια και δυναμικότητά του,η υγεία του επιδεινωνόταν όλο και περισσότερο.Την άνοιξη του 1992 ο Μπέικον ταξίδεψε στην Ισπανία και στις 28 Απριλίου του ίδιου χρόνου, πέθανε εκεί από καρδιακή προσβολή. Το τελευταίο έργο που ολοκλήρωσε θεωρείται ότι έιναι μια σπουδή ενός ταύρου (εικ. 54). Σχεδόν ολόκληρος ο πίνακας είναι σκέτος άβαφτος καμβάς. Ο ταύρος μοιάζει να διέρχεται μεταξύ δύο χώρων, ίσως μεταξύ της ζωής και του θανάτου1.
54. Francis Bacon, Study of a Bull, 1992
Στο στούντιο του βρέθηκε σε ένα ψηλό καβαλέτο, μια ημιτελής προσωπογραφία, (εικ.55) η ταυτότητα της οποίας δεν είναι εύκολο να καθοριστεί. Η δυναμική φιγούρα μοιάζει να ταλαντεύεται μεταξύ του ίδιου του Μπέικον και του George Dyer2. Ο Μπέικον ονόμασε τον John Edwards ως τον μοναδικό κληρονόμο όλης της περιουσίας του.
53. Francis Bacon, Study for a Portrait (Jose Capelo), 1990 55. Francis Bacon, Self-Portrait,
Martin Harrison στο ντοκιμαντέρ “Francis Bacon:A brush with violence” του Smith 1991-92 2 Βιογραφία, Επίσημη ιστοσελίδα του Francis Bacon Estate 1
27
Τεχνική Το κύριο μέσο έκφρασης για τον Μπέικον είναι σαφώς το χρώμα. Τα υλικά του είναι περιορισμένα σε σύγκριση με άλλους ζωγράφους, μάλλον επειδή προτιμά να προσηλώνεται στη ζωγραφική πράξη. Απ’το 1944 και μετά, αφού ζωγράφισε τις Τρεις
σπουδές για φιγούρες στο κάτω μέρος μιας Σταύρωσης, ο Bacon δουλεύει αποκλειστικά σε
56. Τα γάντια του Francis Bacon
μουσαμά1.
τελαρωμένο ‘Όμως ο μουσαμάς δεν είναι αρκετά τραχύς για να κρατάει τα παστέλ και τα χρώματα λαδιού όπως ήθελε. Τυχαία και για οικονομικούς λόγους, ανακαλύπτει την απορροφητική απροετοίμαστη επιφάνεια του πίσω μέρους ενός ήδη χρησιμοποιημένου καμβά2, την οποία θα χρησιμοποιεί καθ’όλη τη διάρκεια τη ζωής του.
περισσότερα έργα του. Χονδρικά σχεδιάζει με πινέλο ένα ασαφές περίγραμμα της μορφής και αρχίζει να δουλεύει αμέσως με φαρδιά πινέλα. Τις επίπεδες επιφάνειες από ακρυλικά ή χημικά χρώματα τοίχων, τις φτιάχνει στο τέλος. Ο διαχωρισμός μεαξύ κεντρικής μορφής-παράστασης και φόντου αντανακλάται, λοιπόν και στα υλικά που χρησιμοποιεί. «Για το ζωγράφισμα της κύριας εικόνας,ο Bacon χρησιμοποιεί κυρίως ειδικά λάδια ζωγραφικής…Προσθέτει κάποιο διαλυτικό, συνήθως νέφτι. Φαίνεται ότι απολαμβάνει την ιδιαίτερη ευαισθησία και την πλαστικότητα αυτού του υλικού»5.
Ο ίδιος έδωσε ιδιαίτερη σημασία στην έννοια του τυχαίου και του «ατυχήματος» στη ζωγραφική του. Μας πληροφορεί από συνέντευξή του: «Ξέρεις, στην περίπτωσή μου όλη η ζωγραφική που κάνω είναι τυχαία... Χρησιμοποιώ πολύ φαρδιά πινέλα, κι έτσι, όπως δουλεύω, πολύ συχνά δεν ξέρω πως θα συμπεριφερθεί η μπογιά, που κάνει ένα σωρό πράγματα, πολύ καλυτερα απ’αυτά που θα μπορούσα εγώ να την οδηγήσω να κάνει»3 και συνεχίζει «Δουλεύω εναλλάσσοντας λεπτά και παχιά στρώματα χρώματος. Σε κάποια σημεία το χρώμα είναι πολύ λεπτό και σε άλλα πολύ παχύ»4(εικ.57). Αλλού τραβάει το πινέλο για να αφήσει πριωνοτά ίχνη χρώματος, «μαστιγώνει» τον καμβά με χρώμα ή πιέζει το σωληνάριο κατευθείαν πάνω στο έργο (εικ. 58,59).
Η έννοια της ωμότητας διαπερνάει και την ίδια την τεχνική του καθώς πολλές είναι οι περιπτώσεις όπου είτε ξύνει έντονα τον καμβά, ώστε να προεξέχουν κλωστές και νήματα, είτε με τα δάχτυλά του «λερώνει» τους πίνακές του με σκόνη ή χώμα(εικ. 60). Τέλος, υπάρχουν περιπτώσεις που χρησιμοποιεί υφάσματα ή σφουγγάρια για να «απλώσει» ή συμπιέσει το χρώμα με αποτέλεσμα να μένουν ίχνη της ύφανσής τους (εικ. 61). Το τυχαίο χρησιμοποιείται με ποικίλλους τρόπους πάντα και παντού, με έναν όμως τρόπο ελεγμένο όσο και υπολογισμένο. «Το δημιουργικό και το κριτικό γίνονται μία και μόνο ενέργεια»6.
Από το τελευταίο του ημιτελές έργο (εικ.55) είναι πολύ σαφής ο τρόπος με τον οποίο δούλευε στα 1
4
2
5
Durham A., στο Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.224 Durham A., στο Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.224 3 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.16
Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.18 Durham A., στο Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.225 6 Durham A., στο Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.228 28
57. Francis Bacon, Λεπτομέρεια από Triptych August 1972, 1972
60. Francis Bacon, Figure in a Landscape, 1945
58. Francis Bacon, Λεπτομέρεια από δεξί πανέλο Three Figures in a Room , 1964
59. Francis Bacon, Λεπτομέρεια από δεξί πανέλο Triptych ,1974-77
61. Francis Bacon, Λεπτομέρεια από Portrait of Isabel Rawsthorne, 1966
29
Ο Φράνσις Μπέικον ως πηγή έμπνευσης Η ζωή και το έργο του Μπέικον υπήρξαν αντικείμενο έμπνευσης και καλλιτεχνικής δημιουργίας από μια πληθώρα άλλων καλλιτεχνών. Φίλοι του, όπως ο Lucian Freud, ήταν από τους πρώτους που επηρεάστηκε στην θεματολογία του και πραγματοποίησε ένα συγκινητικό πορτραίτο του(εικ. 64). Τα ίδια τα έργα του Μπέικον, όμως, είχαν τρομερό αντίκτυπο στους καλλιτέχνες κυρίως της επόμενης γενιάς. Ο Damien Hirst, εμπνεόμενος από το Τρίπτυχο του Μπέικον για τον George Dyer (εικ. 43), δημιούργησε την ανατριχιαστική εγκατάσταση της εικόνας 62, όπου εδώ ο George Dyer αντικαθίσταται από ωμά κρέατα σε φορμαλδεύδη μέσα σε γυάλινα κουτιά. Η επιρροή του Μπέικον, ακόμα αντανακλάται στην βίντεο-εγκατάσταση των Welz και Forsythe(εικ. 65), όπου οι χορευτικές κινήσεις του Forsythe γίνονται με βάση το τελευταίο ημιτελές έργο του Μπέικον (εικ. 55). Τέλος, η Sednaoui εμπνέεται από τα χρώματα και τους χώρους του Μπέικον για να δημιουργήσει ένα πολύ ενδιαφέρον βίντεοκλιπ για το τραγούδι Lotus των REM (εικ. 63).
63. Stephane Sednaoui, Καρέ από το βίντεοκλιπ του Lotus των REM, 1998
62. Damien Hirst,The Tranquility of Solitude (for George Dyer), 2006
64. Lucian Freud, Francis Bacon, 1952
65. Peter Welz & William Forsythe, Retranslation | final unfinished portrait (Francis Bacon) | figure inscribing a figure , 2017 30
Το τόσο έντονο οπτικό λεξιλόγιο του Μπέικον και η ζωγραφική της μορφής και της εικόνας, επηρέασαν γρήγορα και την μεγαλύτερη οπτική τέχνη που μόλις γεννήθηκε τον περασμένο αιώνα: τον Κινηματογράφο. Ήδη πριν τον θάνατο του Μπέικον, έργα του εμφανίζονται μέσα από έργα σπουδαίων σκηνοθετών στην μεγάλη οθόνη. Ο Pasolini στο Θεώρημα παρουσιάζει τις φιγούρες της Σταύρωσης του 1944 (εικ. 66) μέσα από ένα κατάλογο τέχνης. O Tim Burton στον Batman του 1989, παρουσιάζει πίσω από τον Τζόκερ το «Φιγούρα με Κρέας» (εικ.67,68) και τέλος ο Christopher Nolan, πρόσφατα παρουσιάζει ένα πορτραίτο του George Dyer στο Inception (εικ. 69,70). Μάλιστα ο ίδιος ο Nolan έχει κάνει γνωστό το ότι για το μέικ-απ του δικού του Joker του The Dark Knight του 2008, εμπνεύστηκε από την πυκνή πάστα που διατηρούσε ο Μπέικον στους πίνακές του1. Πολλοί σκηνοθέτες και σχεδιαστές δημιούργησαν με βάση τα ίδια τα έργα του Μπέικον. Για παράδειγμα ο Πολωνός σκηνοθέτης Skolimowski δημιούργησε οπτικές εικόνες και χαρακτήρες στην ταινία του The Shout πολύ κοντά σε έργα του Μπέικον (εικ. 71,72). Αλλά και ο HR Giger, ο περίφημος σχεδιαστής όλων των πλασμάτων και των οπτικών εφέ των ταινιών Alien σχεδιάσε αυτά τα ανατριχιαστικά πλάσματα, σύμφωνα με την πρακτική του Μπέικον να δίνει εξέχουσα έμφαση στα δόντια καισ το στόμα. 1
66.Καρέ από την ταινία Theorem του Pier Paolo Pasolini , 1968
67. Frances Bacon, Figure with Meat, 1954
69. Bacon, Study for Head , 1967
71. Bacon, Paralytic child, 1961
Christopher Nolan, Συνέντευξη, TATE 73. Bacon, Λεπτομέρεια από Three Studies for Figures at the Base of a Crucifixion, 1944
68.Καρέ από την ταινία Batman του Tim Burton, 1989
70.Καρέ από την ταινία Inception του Christopher Nolan, 2010
72.Καρέ από τη ταινία The Shout του Jerzy Skolimowski, 1978
31 74.H.R. Giger, Καρέ από την ταινία Alien του Ridley Scott. 1979
Η μεγαλύτερη επιρροή που άσκησε σε άλλο καλλιτεχνη ίσως να είναι αυτή στον σκηνοθέτη David Lynch. Από τις πρώτες μικρού μήκους ταινίες του, μοιάζει να επηρεάζεται έντονα από τον Μπέικον και να πλάθει ένα λεξιλόγιο και ένα κόσμο με οπτικές παραμορφώσεις, με πολύ χαρακτηριστικές χρωματικές παλέτες, με έμφαση στο ασυνέιδητο. Έτσι, στη μικρού μήκους ταινία The Alphabet που δημιούργησε το 1968, η αισθητική του χώρου και η παραμορφωμένη υβριδική μορφή με την μαύρη επιφάνεια πίσω του είναι σαφώς επηρεασμένη από την αισθητική του Μπέικον(εικ.75). Σε πολλές μεταγενέστερες ταινίες μεγάλου μήκους η αντίληψη του Μπέικον «Το μόνο πραγματικά ενδιαφέρον θέμα, είναι το τι συμβαίνει μεταξύ δύο ανθρώπων σε ένα δωμάτιο»1 , παίρνει διάσταση και γίνεται κινηματογραφική πραγματικότητα. Διάφορες σχέσεις (οπτικές, χωρικές, ψυχολογικές) μεταξύ δύο ανθρώπων παρουσιάζονται στις ταινίες του Inland Empire και Blue Velvet.
75. Καρέ από το The Alphabet του David Lynch, 1968
76. Bacon, Three Studies for a Crucifixion, 1962
77. Καρέ από το Twin Peaks του David Lynch, 1990
Στη σειρά Blue Velvet από την αρχή της δημιουργίας της το 1990 μέχρι και τα πρόσφατα επεισόδια που κυκλοφόρησαν το 2017 η μεταφορά εικόνων και μορφών, αλλά και η δημιουργία χώρων,αίσθησης και αισθητικής όμοιας με των έργων του Μπέικον γίνεται με πολύ έντονο και δημιουργικό τρόποο (εικ. 76-79).
1
Bacon στο The Architecture of David Lynch, Richard 32 Martion, σελ.82 78. Francis Bacon, Two Figures at a Window, 1953 79. Καρέ από το Twin Peaks του David Lynch, 2017
(Πάνω) John Deakin, Francis Bacon, 1952
Συμπεράσματα Ο Μπέικον, γεννιέται και δημιουργεί μια εποχή όπου η καλλιτεχνική «πρωτοπορία» κινείται προς την ολοένα και μεγαλύτερη αφαίρεση, αλλά και σε περιοχές πέραν της ζωγραφικής, όπως για παράδειγμα εγκαταστάσεις, κατασκυές, land art. Ο ίδιος αντιστέκεται σθεναρά σε αυτή την ροπή, θέτοντας μέχρι και σήμερα, όπως το διατυπώνει και ο Χαραλαμπίδης «σε δοκιμασία τον ταξινομικό μηχανισμό των ιστορικών της τέχνης»1. Ο Bonito Oliva θεωρεί πως ήταν μια μεγαλύτερη ομάδα ζωγράφων στο Λονδίνο, όπως ο Φρόυντ, ο Μπέικον, ο Σάδερλαντ, ο Χόκνευ, ο Κιτάι, που ανατρέπουν την κατεστημένη εγγλέζικη στάση που ήταν στραμμένη εξ ολοκλήρου προς την αντικειμενικότητα της γλυπτικής2.Δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότεροι από τους παραπάνω ζωγράφους ήταν στενοί φίλοι. Το ερώτημα είναι τι ακριβώς επιδίωκε ο Μπέικον από την καλλιτεχνική του δημιουργία.
μου αρέσει η αφηρημένη ζωγραφική, ή και που δεν με ενδιαφέρει,είναι πως ενώ η ζωγραφική είναι διττή, η αφηρημένη ζωγραφική είναι ένα αποκλειστικά αισθητικό πράγμα. Μένει πάντα σε ένα επίπεδο,Ενδιαφέρεται μόνο για την ομορφιά των μοτίβων και σχημάτων της» και συνεχίζει: «Πιστεύω πως η μεγάλη τέχνη είναι βαθιά τακτοποιημένη. Ακόμη και όταν μέσα σ’αυτή τη τάξη υπάρχουν πάρα πολλά ενστικτώδη και τυχαία
Όπως ο ίδιος είχε αναφέρει στην πρώτη του συνέντευξη από τον David Sylvester το 1962, πάντα επιθυμούσε να φτιάχνει μορφές3. Η ανθρωπομορφική φιγούρα γίνεται το επίκεντρο της εικονογραφίας του και το κύριο εκφραστικό μέσο του. Οι μορφές του, συνήθως υβρίδια ζώων ή ανθρώπων, παραμορφωμένες, ρευστές δεν υπηρετούν,όμως, την απλή εικονογράφηση, αλλά δημιουργούν αίσθηση. Πίστευε πως η ίδια η παραμόρφωση επαναφέρει στο έργο μια καταγραφή της εξωτερικής εμφάνισης. Η ακρίβεια της καταγραφής δεν βρίσκεται στην ίδια της παραστατικότητα, αλλά στην διαστρέβλωση της εικόνας για τη δημιουργία αίσθησης. Αλλά και η ίδια η αίσθηση δεν είναι ικανή για να μεταφέρει τα μηνύματα ή τα συναισθήματα του δημιουργού. Όπως διατυπώνει: «Ένας από τους λόγους που δεν 1 Χαραλαμπίδης Άρης, Η Τέχνη του Εικοατού Αιώνα, Σελ.618 2Bonito Oliva, Achille. (2002). Η τέχνη στην καμπή του 21ου αιώνα, σελ.427 3 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.8
80. Francis Bacon, Δεξί πανέλο του Crucifixion, 1965
34
πράγματα, πιστεύω όλ’αυτά βγαίνουν από μια επιθυμία τακτοποίησης και επαναφοράς του γεγονότος στο νευρικό σύστημα με τον πιο βίαιο τρόπο»1. Μοιάζει πως η πρακτική του Μπέικον σχοινοβατεί ανάμεσα στην παραστατική ζωγραφική και στην αφαίρεση, με ένα τρόπο πολύ προσωπικό και ιδιοσυγκρασιακό.Την αυστηρά πειθαρχημένη ζωγραφική την οποία θέλει να υπηρετήσει, όμως δεν την κατασκευάζει με αυστηρά πειθαρχημένους μεθόοδυς Η τυχαιότητα παίζει μεγάλο ρόλο για τη δημιουργία, καθορίζει πολλές φορές το ίδιο το θέμα και ο Μπέικον επιλέγει να εμπιστευτεί το αποτέλεσμα στην τύχη και στο ένστικτο, στην συμπεριφορά της μπογιάς και του πινέλου. Μας λέει «πολύ συχνά δεν ξέρω πως θα συμπεριφερθεί η μπογιά, που κάνει ένα σωρό πράγματα, πολύ καλυτερα απ’αυτά που θα μπορούσα εγώ να την οδηγήσω να κάνει»2 . Πάντα όμως προσπαθεί να διαφυλλάξει την ενότητα του έργου, την σαφήνειά του, ίσως, ενώ παράλληλα να διατηρεί τη ζωτικότητα του τυχαίου. Κάτι άλλο που τον απασχόλησε ήταν η αφηγηματικότητα των έργων του. Η όποια παραστατικότητα των έργων του δεν συσχετίζεται με κανένα τρόπο με την αφήγηση ή την αναπαράσταση. Ό ίδιος θεωρούσε πρόβλημα το ότι οι συνθέσεις μορφών στα έργα του δημιουργούσαν συσχετισμούς μεταξύ τους, ένα μύθο, μια αφήγηση , ενώ δεν επιθυμούσε με κανένα τρόπο να δημιουργήσει αφηγηματικά έργα, Αναφέρει: «Θέλω πολύ να κάνω αυτό που έλεγε ο Βαλερύ-να δώσω την αίσθηση χωρίς την πλήξη του φορέα της. Και η πλήξη αρχίζει απ’τη στιγμή που μπαίνει στη μέση ο μύθος»3. Τα στοιχεία που έβαζε στα έργα του λειτουργούσαν συνθετικά, σε επίπεδο φόρμας και 1 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.59 2 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.16
3 Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.65 4Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων, σελ.81
αίσθησης. Σκοπός του ήταν να αποτυπωθεί το εικονογραφικό στοιχείο πάνω στο νευρικό σύστημα βίαια και με μεγάλη ένταση. Η έννοιας της βίας ,που κατέκλυζε όλο το καλλιτεχνικό του έργο –και μεγάλο μέρος της ίδιας του της ζωής- παραγόταν μέσα από την εικόνα και το χρώμα. «Όταν μιλάμε για τη βία του χρώματος, δεν έχει να κάνει με τη βία του πολέμου. Έχει σχέση με μια προσπάθεια να ξαναφτιάξεις τη βία της πραγματικότητας. Και η βία αυτή…είναι η βία των υπαινιγμών της ίδιας της εικόνας, που μπορεί να υπάρξουν μόνο μέσω του χρώματος»4. Μια πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή του καλλιτεχνικού έργου του Μπέικον, που δεν θίχτηκε εώς τώρα, είναι οι αυτοπροσωπογραφίες που έκανε. Ο ίδιος υποστήριξε ότι από ανάγκη μπήκε στην διαδικασία να καταγράψει τον εαυτό του, καθώς ο περίγυρός του στα γεράματα όλο και μειωνόταν. Ανασταλτικός παράγοντας ήταν και το ότι δεν του άρεσε το πρόσωπό του, η κατασκευή και η δομή του. Παρ’όλα αυτά, το αποτέλεσμα όλων αυτών των αυτοπροσωπογραφιών μοιάζει τελικά με τη δουλειά του Rembrandt, μοιάζει με μια χρονολογική καταγραφή της ψυχολογικής διάθεσης και της ηλικιακής επίδρασης, ένα ζωγραφικό βιογραφικό.
81. Rembrandt van Rijn, Self Portrait as the Apostle Paul, 1661
82. Francis Bacon, Δεξί πανέλο του Three Studies for Self-Portrait, 1979
35
Η ζωγραφική του Μπέικον είναι πλήρως προσωπική και εμμονική. Η καλλιτεχνική δράση άλλων ανθρώπων ήταν όμως καθοριστική επιρροή της δουλειάς του. Ίσως τα έργα άλλων ανθρώπων καλλιέργησαν και την ανάγκη καλλιτεχνικής δημουργίας στον Μπέικον. Έμπνευση του χάρισε μια τεράστια γκάμα εικόνων και ανθρώπων από επιστημονικούς και καλλιτεχνικούς χώρους. Η φιλοσοφική σκέψη του Σαρτρ (κλειστοφοβία, χώροι χωρίς δυνατότητα δραπέτευσης)5, οι ιδέες του Σουρεαλισμού με την εμπιστοσύνη στο ασυνείδητο, η φωτογραφία, ο Muybridge και ο Deakin, ο Velasquez, o Rembrandt, ο Picasso, ο Monet, ο Giaccometti, ο κινηματογράφος και ειδικά ο Eisenstein ακόμα και ιατρικά βιβλία με διάφορες αρρώστιες του στόματος και του σώματος, δημιούργησαν μια σχέση αναφορικού και αναφερόμενου, μια εμμονική σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν, μια ιδιοσυγκρασιακή και πρωτόγνωρη σύζευξη και κρούση μορφών και αισθήσεων. Το καλλιτεχνικό του έργο στο σύνολό του διαποτίζεται από ένα οπτικό και εννοιολογικό λεξιλόγιο, τόσο καινοτόμο και μοναδικό που ήταν λογικά συνεπόμενη η επιρροή σε νεότερους καλλιτέχνες όλων των ειδών και κλάδων. Το έργο του και η ζωή του καθημερινά επανεξετάζεται και εμπνέει. Ίσως σε πολύ λίγο καιρό, αν όχι ήδη, ο ίδιος να αποτελέσει μια παραγωγική εμμονή στην καλλιτεχνική σκέψη και δημιουργία κάποιου.
83. John Deakin, Francis Bacon, 1952
84. Henri Cartier-Bresson, Francis Bacon in his Studio, 1971, αρχείο Francis Bacon 36
Φιλμογραφία _Blackwood Michael. Francis Bacon and the Brutality of Fact . 1987. (ντοκιμαντέρ) _Hinton David. Francis Bacon. 1988. (ντοκιμαντέρ) _Maybury John. Love is the Devil: Study for a Portrait of Francis Bacon. 1998 _Smith Richard Curson. Francis Bacon: A Brush with Violence. 2017. (ντοκιμαντέρ)
Βιβλιογραφία _Εμμανουήλ, Μελίτα. (2013). Ιστορία της Τέχνης από το 1945 σε πέντε ενότητες. Αθήνα: ΚΑΠΟΝ. 2017 _Χαραλαμπίδης, Άλκης. (1990). Η Τέχνη του Εικοστού Αιώνα. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. 2018 _Bois, Y.A., Buchloh, B., Foster, H., Joselit, D., & Krauss, R. (2004). Η Τέχνη από το 1900. Μτφρ: Τσολακίδου Ιουλία. Αθήνα: ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ Α.Ε. 2012 _Bonito Oliva, Achille. (2002). Η τέχνη στην καμπή του 21ου αιώνα. Μτφρ: Σπυριδοπούλου Μαρία. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. 2015 _Sylvester, David. (1975). Η Ωμότητα των Πραγμάτων, Συζητήσεις με τον Francis Bacon. Μτφρ: Παντελάκης Σπύρος. Αθήνα: ΑΓΡΑ. 2016 _Deleuze, Gilles. (2002). Frances Bacon: The logic of sensation. London: Acontinuum. 2003 _Martin, Richard. (1981). The Architecture of David Lynch. London: Bloomsbury Academic. 2014 _Russell, Joanna Elizabeth, A study of the Materials and Techniques of Francis Bacon(1909-1992). PHD: School of Arts and Social Sciences, University of Northumbria. 2010
Άλλες πηγές _Επίσημη ιστοσελίδα του Francis Bacon Estate: https://www.francis-bacon.com/ (Πάνω) Francis Bacon, Δεξί πανέλο από Triptych, 1970 (δικής μου επεξεργασίας) (Οπισθόφυλλο) Francis Bacon, Portrait of George Dyer, 1967 (δικής μου επεξεργασίας)
37
