GAI AURKIBIDEA I. Hezitzaileentzako gida
Orientabide didaktikoak Giza eskubideak eta aniztasun afektibo-sexuala
Gehiago jakiteko... Giza eskubideak eta LGBT taldea
Baliabideak
FilmograďŹ a
BibliograďŹ a
II. Proposamen didaktikoak Lehen Hezkuntzarako proposamen didaktikoak eta ekintzak
Bigarren Hezkuntzarako eta batxilergorako proposamen didaktikoak eta ekintzak
Helduen Hezkuntzarako proposamen didaktikoak eta ekintzak
HEZITZAILEENTZAKO
GIDA
ORIENTABIDE DIDAKTIKOAK “Giza eskubideak eta aniztasun afektibo-sexuala” Amnesty Internationalek eta COGAM eta COLEGAS elkarteek sortutako unitate didaktiko bat da. Bere asmoa irakaslegoari hezkuntza-baliabide berriak eskeintzea da, ikaslegoarengan gayen, lesbianen, bisexualen eta pertsona transgeneroen berdintasun eskubidearekiko elkartasuna sustatzeko, eta bide batez, berauek guztion giza eskubideen babesean eta defentsan murgiltzeko asmoz. Ondorengo orrietan, hezitzaileek behar adina informazio aurkituko dute gaia gela barruan aztertu ahal izateko. Arazo honen zabalerari buruzko gogoeta, eztabaida eta erabakiak indartzeko zenbait proposamen didaktiko ere barneratu ditugu. Proposamen didaktikoak hezkuntza-eremuen arabera sailkatuta daude: Lehen Hezkuntza, Bigarren Hezkuntza eta Batxilergoa. Era berean, pertsona helduen heziketarako ekintzak ere erantsi dira. Proposatutako ekintzek metodologia sozioafektiboa dute oinarri, hots, “bestearenean jartzea”. Azken helburua ikasleek gaiarekiko esperientzia pertsonal bat izatea da, ez besteengandik eratorria. Honela, ikasle berberek gaiari buruz gehiago ikertzea eta euren balioak eta portaerak aldatzeko jarrera ulerkor bat garatzea lor daiteke. Material hau zeharka erabil daiteke gai eta arlo desberdinetan: Hizkuntza, Gizarte arloa, Historia, etab; baita berariazko material gisa Herritartasunerako eta Giza Eskubideetarako Hezkuntza edota Hezkuntza Etikoa bezalako gaietan. Era berean, hezitzaileek egindako programakuntzei egoki dakieke, gai bakoitzean ikasleak jaso dezakeen hezkuntza osatzeko, eta bidez batez, ikaslegoak bere bizipen pertsonalari esker berditasuna giza eskubide bat dela uler dezan eta bere alde lan egiteko konpromezuan murgil dadin. Hemen proposatzen diren ekintza didaktiko guztietan, hezitzaileek helburuak, gomendatutako adinak, material zehatzak eta ekintza garatzeko jarraibideak aurkituko dituzte. Edonola ere, hezitzaile bakoitzari dagokio material hau bere taldeari egokitzea.
2
AMNESTY INTERNATIONAL
GIZA ESKUBIDEAK ETA ANIZTASUN AFEKTIBOSEXUALA Orientazio sexuala eta genero-nortasuna gizatasunaren oinarrizko ezaugarriak dira. Horregatik, norberaren orientazio sexuala edota genero-nortasuna modu askean bizi ahal izatea eta beldurrik gabe adieraztea benetako giza eskubideak dira, hitzaren adierarik beteenean. Dena den, munduko herrialde ugaritan, nahiz eta euren gobernuek, inongo bereizkeriarik egin gabe, guztion giza eskubideak babesteko konpromezua izan, lesbianei, gayei, bisexualei eta pertsona transgeneroei ukatu egiten zaizkie bizitza-, segurtasun- eta legearen aurreko berdintasun-eskubideak. Arraza, sexua, erlijioa edota ezintasunen bat dela eta bereizkeria jasateko era oso
aldakorra da; desberdintasunaren barruan badira desberdintasunak. Dena den, betiere azaltzen den faktorea pertsonen duintasunari egiten zaion kaltea da, zenbait taldetako kide izateagatik.
GEHIAGO JAKITEKO...
Lesbianen eta gayen kasuan, Historiak erakutsi digunez, jasan behar izan duten “ikusezintasunak� estereotipo eta aurreiritzi ugari zabaldu ditu. Ezjakintasunagatik, lotsa eta zitalkeria egotzi zaizkie erlazio homosexualei eta hauek adierazteko moduei. Halako bidegabekeriak talde honen duintasuna eta autoestimua urratzen ditu, zalantzarik gabe.
Homofobiak, bifobiak eta transfobiak erabiltzen duten armetako bat pertsona homosexualak, bisexualak eta transexualak badirela ezkutatzea eta ukatzea da. Horregatik, hezkuntza-munduak LGBT nerabeei eredu zuzen eta positiboak eskeini behar dizkie, euren garapen pertsonalean haiekin identiďŹ ka ahal izan daitezen. Haiek bezalako pertsonak badirela, eta Historian zehar beti izan direla adieraztea (eta batzutan oso modu nabarmenean) estrategia eraginkorra da haiek onartuak izan daitezen eta askotan jasaten duten isolatze-sentimendua hauts dadin.
Material hau egin dugun elkarteen ustez, pertsona guztiek gozatu behar dituzte Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalean aipatutako eskubide guztiak, euren sexu-orientazioa edota genero-nortasuna edozein izanik ere. Lesbianak, gayak, bisexualak eta transexualak ezin dira generoari buruzko estereotipoekin bat ez etortzeagatik baztertu edota jazarri. Lesbianen, gayen, bisexualen eta transexualen aurka (aurrerantzean, LGBT) modu askotara eman daiteke indarkeria. Eredu desberdin horiek euren artean erlazionatuta daude eta testuinguru desberdinetan azaltzen dira. Gai horren zailtasuna eta larritasuna lantzea bada ere, era berean, Estatuek indarkeria homofoboaz eta transfoboaz, eta bereziki, indarkeria honek eragindako bereizkeriaz arduratzeko duten betebeharra azpimarratzea. Unitate didaktiko honen helburua hezkuntza-mundua, eta bereziki, gazteak eta hezitzaileak, mundu mailan, soilik diren bezala izateagatik eta horren baitan maitatzeagatik, LGBT pertsonek jasan behar izaten duten egoerari buruz informatzea eta sentikortzea da.
Atariko gaiak
Nerabetasunean, sexu bereko pertsonenganako desira- zein estimu-sentimenduak arbuiatu egin ohi dira, eta
hauek ukatzeko joera handia izaten da (ez soilik besteen aurrean; baita norberarekiko ere). LGBT gazte askok “ez dute horrelakoak izan nahi�, ez dute gizarteak hain konnotazio ezkorrak egotzi dizkion talde batetako partaide izan nahi. Eta horregatik ezkutatu ohi dituzte beren sentimenduak eta bizimodua. Hau ez da zaila, gay gehienak ez direlako topikoek dioten bezain emagizonak, ez eta lesbianak uste izaten den bezain mari-mutilak ere. Batzutan, ezkutapen honekin batera nerabearen ustetan itxura heterosexuala indar ditzaketen jarrerak ere azaltzen dira. Bestalde, errepresaliaren aurkako beldurrak zaildu (eta batzutan, eragotzi) egiten du nortasun osasuntsu eta positibo baten garapena. Orduan, norberaren kalterako jarrerak, antsietatea edota depresioak azal daitezke. Zenbait ikerketen arabera, gazte homosexualek bere buruaz beste egiteko duten joera bere ikaskide heterosexualenaren hirukoitza da. Eta hauek ez dira denbora joate hutsak sendatuko dituen gaitzak. Jende askok arazo hauek nerabetasunaren ondoren ere bizi ditu eta autoestimu gabezia- eta bere burua arbuiatze-aztarnak ageri ditu heldutasunean ere. Informazio gabezia dela eta LGBT nerabe asko halako sentimenduak dituzten bakarrak direla uste izatera iristen dira, bakardade handia pairatuz. Beste baztertutako zenbait gutxiengok ez bezala (bere erlijio edota arrazagatik baztertutakoak, adibidez), LGBT pertsonek ez dute familia giroan erreferenterik aurkitzen, eta ez da ere bera bezalakoen nortasunaz hitzegiten. Ez da ahaztu behar LGBT gehienek familia heterosexual bat dutela oinarri, eta honek, maiz, gure kulturaren aurreiritzi homofoboak garatu eta transmititu dituela.
GIZA ESKUBIDEAK ETA ANIZTASUN AFEKTIBO-SEXUALA
3
Horrez gain, LGBT nerabeek bere gelakideek baino arazo handiagoak izaten dituzte besteekin emozionalki eta sexualki erlazionatzeko. Asko dira arrazoiak; bere burua ez salatzea, modu agerian homosexuala dela dioen inor ez ezagutzea (eta ondorioz, ez dira lehen pausoa ematera ausartzen), oraindik bere barne-gatazkak eta bere sentimenduak ebatzi beharrean egotea, etab. Erreakzioak ezkorrak izango direlakoan, bere egoerari buruz inguruan dituzten personekin hitzegiteari beldurrak ere areagotu egiten du isolatzea. Ez da gauza egoera tremendista bat deskribatzea, baina aipatu beharra dago, 2005ean COGAM Madrilgo lesbianen, gayen, transexualen eta bisexualen elkartearen Hezkuntza Batzordeak Madrilgo Unibertsitate Autonomoaren Gizarte- eta Kultur-Antropologia sailarekin egindako “Homofobia en el sistema educativo� txostenak azaltzen duen moduan, LGBT gazte askok ikastetxean edota bere ingurunean jazarpena jasaten dute, kanpotik laguntzarik jaso gabe. Ez legoke gaizki gure eguneroko bizitzan homosexualitateari zein transexualitateari buruz erabiltzen ditugun erdeinuzko hitz ugariei buruz hausnartzea, inguruan izan ditzakegun homosexualei, bisexualei eta transexualei eragin diezaiekegun minaz jabetzeko. Edonola ere, nerabe askok uste baino askoz erreakzio hobea jasotzen dute euren gertukoek bere homosexualitatearen berri izaten dutenean. Gertukoa den norbait lesbiana, gay ala bisexuala dela jakiterakoan harridura azaltzea arrunta eta ulergarria da, gure kulturan heterosexualitatea jotzat eman delako, eta horren aurka egiten duen guztia ustekabeko ezagutarazte bat da. Familia gehienentzat, euren seme-alaben genero-identitatea edota joera homosexuala zein bisexuala onartzeak ezegonkortasun garai bat su-
4
AMNESTY INTERNATIONAL
posa dezake, baina orokorrean egoera berriak onartuak izaten dira. Eskandaluari ikara eta bere seme zein alabak handitzean jasan dezakeen bakardadeari eta babesgabetasunari beldurra desagertzen direnean, familia-bizitza normaltasunera itzultzen da. Guzti honegatik, esan genezake erakundeek eta irakaslegoak LGBT taldearen berariazko beharrak asetzeko betebeharra dutela, batetik euren izaeraren garapen normal bat bermatuz (euren autoestimua indartuz), eta bestetik, hezkuntza mundua aniztasun afektibo-sexualarekiko errespetuan heziz (diskriminazioaren aurkako borrokan). Ondoren, eginkizun horretan langugarriak izan daitezkeen gomendio batzuk eskeintzen dira.
Eraginkorra izateko informazioa edukitzeko beharra Guztiok ezagutzen dugu nolako maiztasunez eta axolagabekeriaz erabiltzen diren birau homofoboak (adibidez, “Maritxu alena! Marikoia!�). Gehienetan irakasleek halako biraoak lardeiatu egiten dituzte, baina ez da ohizkoa aukera hori
erabiltzea biraoa hain zaurigarria zergatik izan daitekeen azaltzeko. LGBT taldeei buruz lanean diharduten elkarteen ustez, populazio homosexuala %10aren ingurukoa da. Datu hori gelara zabaltzen badugu, batez beste, 2 edo 3 ikasle ditugu gela bakoitzeko irakasleak bere alde egingo zai. Horiei, dena den, bere etxeko giroan gay edo lesbiana bat dituztenak eta bere sexu-orientazioaren inguruan hausnarketan dabiltzan ikasleak ere batu behar zaizkie. Aurreko edozein kasutan, ezer esaten ez bada, homofobiari eskola barruan zilegitasuna ematen zaio. Aldiz, portaera horiek birao arrazisten ala xenofoboen antzera zigortzen badira, orientazio homosexuala “normaliza dadin� laguntzen ariko gara. Baina azalpenik eman gabe zigortzea beti da eskasa, ikasleen aurreiritziak ez direlako inongo momentutan zalantzan jartzen. Honegatik beharrezkoa da irakasleak egoeran parte hartzea, arreta deitzera mugatu gabe, eta honetarako, zer esan eta egin behar duen ondo jakitea.
Klasean sexismoa eta homofobia landu Sexualitatea klasean lantzea ez da gauza erraza: askotan, ikaslegoaren heldu-
tasun faltak, erlijioaren pisuak, irakaslegoaren edota zuzendaritzaren desadostasunak‌ borondate on pedagogikoa geldiarazi dezakete. Dena den, badira generoa eta homosexualitatea lantzeko modu sinpleak: bere generoa edota sexu-orientazioa dela eta zalantzak dituen ikaslegoa modu zehatzean informatzea. Aldi berean erraza eta eraginkorra den ekintza bat ondorengoa da: ikasleak maiz igaro behar duen lekuetan (jantokian, laborategian, korridoreetan‌) gai hauek lantzen dituzten elkarteei buruzko informazioa duten kartelak jartzea. Ekintza hau bi eratara izan daiteke eraginkorra: batetik, zalantzak dituzten gazteei irtenbide bat eskeintzen dielako, heldu batengana jo behar izan gabe (honela, bide batez, autoestimu gabeziak dituzten eta ondorioz irakasle bati edo orientatzaileari laguntza eskatzeko gai ez diren ikasleei laguntzen ari gatzaie), eta bestetik, gai hauei buruzko eztabaida pizten duelako, “ezarriaâ€? izan gabe, kartel hauek azaltze hutsak ikasleengan (eta agian, baita irakasleengan ere) jakinmina eta esamesak sortuko ditu eta. Kartel-eredu batek irudi deigarriren bat izan dezake, “Aniztasun afektibo-sexualari buruzko inforazio zerbitzuakâ€? esaldia, eta laguntza- eta aholkularitza-zerbitzu ezberdinen telefono zenbakiak; besteak beste: • GEHITU elkartearen INFASIS aholkularitza zenbakia: 902 200 096. • EHGAM. Donostiako CRAJ, 900 110 111. • ALDARTE; Bilboko aholkularitza elkartea: 944 237 296.
Programakuntzetan aniztasun afektibo-sexuala kontutan izan Maiz sexualitatea Biologiako programakuntzan barneratzen da, gizakien ugalketarako tresna gisa. Baina gutxitan erlazionatzen da sexualitatea afektibotasunarekin eta norbaitekin erlazio bat eraikitzeak dakarren atseginarekin. Sexualitatea lantzeko erabiltzen den denbora urriak heterosexualitatea aztertzea ahalbidetzen du soilik, honela identiďŹ katurik sentitzen ez den ikaslegoaren %10a ahaztuz. Dena den, programakuntzaren beste zenbait alorretan, eta ez bakarrik natur zientzietan, badago LGBT pertsonen gaia lantzeko modua. • Historia. Adibidez, II. Mundu Gerran emandako homosexualen deportazioez hitz egin daiteke, testuliburu ugaritan ahaztuta geratutako gertakaria berau. • Etika. Garrantzitsua da giza eskubideei eta jazarpenari buruz berri ematea: ezkontza eta izatezko bikoteak, pertsona transexualen eskubideak‌ • Literatura. Homosexualak ziren idazleak lantzerakoan (Lorca, Wilde, Rimbaud‌) euren obra testuinguru egokian ulertzeko, euren homosexualitatea aipa daiteke. Testuliburu ugarik informazio hau era zekenean zabaltzen dute, artisten “ezegonkortasunaâ€? edota “lagunarte zalapartatsuaâ€? aipatuz, ala zuzenean egilearen homosexualitatea aipatzeari utziz. • Pentsa liteke homosexualitatea ezin dela gai guztietan landu, baina ez da egia. Badaude, edozein gai dela ere, homosexualitatea ikusarazteko moduak. Adibidez, matematikako buruketa batek tankera hau izan dezake:
“Asierrek eta Enekok oinarri karratua duen etxe bat erosi dute, 80m2ko azalera duena. Kalkula ezazu etxaurrearen luzera�.
Zenbait testuliburu eta eskolarako gidalibururen sexismoa arbuiatu Sexismoa da homofobia eta transfobiaren iturria eta abiapuntua. Honek, arau tradizionaletan oinarritutako gizonaren eta emakumearen arteko eginkizun-banaketa bat dakar bere barruan. Testuliburuek, eta oso bereziki, atzerriko hizkuntzak ikasteko erabiltzen diren askok, ikusmolde bereizle hau adierazten dute. Nork ez du izan, bere atzerriko hizkuntzeko liburuan, emazteak sukaldean bazkaria prestatzen duen bitartean, senarrak egongelan The Times irakurtzen eta pipa erretzen dirauen kapituluren bat? Beste kasu batzutan, kirolen arteko bereizketa izaten da sexismo horren adierazlea hezkuntza arloan: kirol batzuk neskentzako direla uste izaten da (hala gimnasia erritmikoa, dantza‌) eta beste batzuk, aldiz, mutikoentzako (besteak beste, futbola, errugbia‌). Hemen bihurtzen da ezinbestekoa hezitzaileen lana aurreiritziak hautsi ahal izateko. Atzerriko hizkuntza-irakasleek beren eskolan jorratuko dituzten liburuak aukera ditzakete eta sexistak ez diren edukinak edota klixeei buruzko eztabaida pitz dezaketenak barnera ditzakete. Hezkuntza ďŹ sikoan, mutikoek eta neskek joku desberdinetan antzeko kopuruan parte har dezaten, ekintza desberdinen artean oreka bat bila daiteke, baita kirol ezberdinak ikaslego osoak egin ditzan bultzatu ere.
GIZA ESKUBIDEAK ETA ANIZTASUN AFEKTIBO-SEXUALA
5
Esames sexistak eta homofoboak gaitzetsi Edukin sexista edota homofoboa duten biraoak eta erasoak zehazki zigortzea halako fobiak antzemateko lehen urrats bat da. Dena den, hori ez da nahikoa, ez baita ikasleak ezagutzen duen (eta errespetatu behar duen) ezarritako araudi baten atal. Honegatik, gure ustetan, beharrezkoa da zentruen barne-arautegietan esames xenofoboak, antisemitak, arrazistak, homofoboak, etab. zigorgarriak izan daitezkeela adieraztea. Horrela, jarrera homofoboak azaltzen dituztenak isolatzeaz gain, bereizkeria hori jasaten dutenen kexuak aintzakotzat hartuak izan ahal izatea ahalbidetuko dugu. Arriskuan dagoen nerabeak orduan bere alde izango du dagoen armarik onena: legedia!
Aurkako jarrerak bere hortan badirau, betiere homofobia eta sexismoa gai zabalago baten harira azter daitezke; adibidez, bereizkeria bere osotasunean landuz (eta bere barruan, arrazakeria, antisemitismoa‌). Horretarako, komenigarria da elkarte desberdinen laguntza eskatzea.
GIZA ESKUBIDEAK ETA LGBT TALDEA
Zentrua sexismoaren eta homofobiaren aurka engaiatu Esperientziak erakutsi digunez, gehienetan ikastetxeetako zuzendaritza ez da homofobiaren aurkako ekintzak indartzearen aldekoa izaten. Zuzendaritzak halako ekintzak soilik baimentzeko ere arazoak izaten dira, batzutan interes faltagatik eta bestetan, gurasoen erreakzioari beldurrez. Dena den, ekintza hauek burutu diren ikastetxe gehienetan, emaitzak baikorrak izan dira. Edonola ere, ahaleginak beti ematen ditu bere frutuak eta eginbehar nagusia ikastetxeko zuzendaritza bereizkeria-mota honekiko sentikortzea izango da.
6
AMNESTY INTERNATIONAL
LGBT-en eskubideak mundu mailan Gaur egun, homosexualitatea legez kanpokoa da gutxi gora behera munduko 70 herrialdetan. Heriotza-zigorra ezartzen zaio Iranen, Afganistanen, Saudi Arabian, Mauritanian, Sudanen, Pakistanen, Yemenen eta Nigeriako iparraldean.
Legeak zehatz-mehatz homosexualitatea aipatzen ez duen zenbait herrialdetan, legearen beste adiera batzuk erabiltzen dira maiz gauza bera zigortzeko. Adibidez, Kongoko legedian “familiaren aurkako krimenak� aipatzen dira. Batzutan, propagandaren aurkako legedia erabiltzen da LGBT-en adierazpen askatasuna eta elkartze-eskubidea mugatzeko. Homosexualitatearekiko zigor gogorrenak dituzten estatuak Shari’a erabiltzen duten estatu musulmanak eta euren legedia oraindik britaniar legedi kolonialean oinarritzen duten britaniar inperioaren kolonia ohiak dira. Aldiz, oso bitxia zen homosexualitatea legez kanpokoa izatea frantziar aginteko herrialdeetan eta espainiar kolonia ohiek duela zenbait urte kendu zituzten euren homosexualitatearen aurkako legeak. Demokrazia batetan bizitzeak ez du zertan legeak gerizatua zein Estatuak babestua izatea esan nahi. Amnesty Internationalek duela gutxi argitaratutako txosten batek (“Stonewall: seguir exigiendo respeto. Abusos policiales contra lesbianas, gays, bisexuales y transexuales�, Amnesty International. 2006ko martxoa) zehazten du zein motatako tratu txarrak jasaten dituzten LGBT-ek, bereziki lesbianek eta transgeneroek, Estatu Batuetako zenbait hiritan. Nikaragua bezalako beste demokrazia batetan homosexualitatea oraindik delitua da. Azken urteetan inguruko herrialdeek burutu dituzten aurrerapenen ondoren, Nikaragua da Hego Amerikan helduen artean onartutako erlazio homosexualak zigortzen dituen herrialde demokratiko bakarra. Baina ez da Estatua jazartzaile bakarra. Gizartea ere maiz jazartzailea da, askotan agintarien jarrera pasiboaz baliatuta.
Adibidez, Mexikon, LGBT ugari erailak izan dira eta poliziak ez ditu ia kasuak ikertu, batzutan “pasio-hilketatzat� jo dituztelarik. Kolonbian, gerrillek eta indar paramilitarrek, eurek kontrolatzen dituzten lurraldeetan, LGBTen aurkako jazarpenak, tratu txarrak eta, batzutan, erailketak, burutzen dituzte. Horregatik, mundu mailan ematen den egoerari buruz hitzegiterakoan, ezin gara herrialde bakoitzeko legedira mugatu. Gizartea maiz homofoboa da nahiz eta legeak homosexualen aldekoak izan. Legedia aldatzea ez da guztia: gizartearen jarrerak dira nagusiki aldatu beharrekoak. Baina legea, alde batetik, hasera bat da, eta bestetik, arriskuan dagoenarentzako baliabide bat. Pertsona guztiak eskubide berdinak dituzten hiritar berdintzat jotzen dituzten legeek berdintasunaren aldeko mezu garbi bat bidaltzen diete bai gutxiengo sexualei, baita legeaz neurriz kanpo baliatzen direnei ere. www.es.amnesty.org/temas/minoriassexuales/pagina/el-mundo-no-es-de-color-rosa/ orrian gayentzat, lesbianentzat, bisexualentzat eta transgeneroentzat arriskutsuenak diren herrialdeak adierazten diren mapamundi bat aurki daiteke.
LGBTen eskubideak Espainian XIX. mendeaz geroztik ez du inongo zigor kode espainiarrek homosexualitatea bere horretan zigortu, baina askatasun sexuala beste forma batzuen bidez zapaltzen zen, adibidez “eskandalu publikoaren� bidez. Baina Francoren diktadurapean, 1954. urtean Alfer eta Gaizkileen legea berritu zen, haren bidez homosexualak proxenetekin, eskaleekin, buruko gaixota-
sunak zituztenekin eta elbarriekin batera zigortzeko. 1970. urtean lege berri batek eguneratu zuen arestian aipatutakoa, “Arriskugarritasun eta Birgaitzeâ€? legeak. Bertan, homosexualak berreziketa-zentru berezietan barneratzea aurreikusten zen. Demokrazia berreskuratu ondoren, espainiar gizarteak homosexualitatea normaltzeari ekin zion. Bide latza benetan, eta askotan zentzu honetan epaileen eta magistratuen sentsibilitate-falta ez da batere lagungarria izan. Besteak beste, arriskugarritasun legea 1979ko urtarrilean berritu zen, homosexualak legearen eremutik ateratzeko. 1988an “eskandalu publikoarenâ€? ďŹ gura Zigor Kodetik kendu zen, eta 1989an lehen aldiz zigortu ahal izan ziren gizon eta emakume homosexualen aurka egindako delitu sexualak. 1995eko zigor kodearen bidez behin-betiko barneratu zen Espainian zigor legedi aurrerakor eta demokratiko bat, hiritarren sexu-orientazio askea bete-betean errespetatzen eta babesten duena. 1998ko abenduan egindako berrikuntza batek 13 urtetan kokatu zuen sexu harremanak borondatezkoak izan daitezen muga, baina era berean, iraganean zalantzagarria izan den “adingabekoak galbideratzearenâ€? ďŹ gura berreskuratu zuen, 16 urtetik beherako edozeinekin izandako sexu harremanei aplika dakiokeena. 1995eko zigor kodeak, era berean, enplegu publiko zein pribatuan sexu-orientazioagatiko bereizkeria ere zigortu zuen. Pertsonen sexu-orientazioari buruzko datuen babesari dagokionez, 1992ko urriko datu pertsonalen prozesamendu automatizatuari buruzko legediak berariaz debekatzen du bizitza sexualari buruzko argibideak ematen dituzten datuak pilatzea.
1984ko Asilo legeak errefuxiatu izaera emateko aukera aurreikusten du bere herrialdean gizarte talde jakin batetako kide izateagatik erasotua dela eta, iheslari denari. Teknikoki, beraz, badago modua (eta izan dira kasuak) gizon edo emakume homosexual bat errefuxiatu aitortzeko. Dena den, komenigarria litzateke arauak honi dagokionean argiagoak izatea, homosexualitatea ilegala den edota errepresioa jasaten duen herrialdeetatik datozen homosexualek errefuxiatu izateko duten aukera garbi aitor dadin. Bukatzeko, 2005ean egindako kode zibilaren berrikuntza legea onartu ondoren, bikote homosexualek heterosexualen eskubide berdinak dituzte, bereziki ezkontzeko eskubidea eta seme-alabak adoptatzeko eskubidea. 2007an onartutako Genero-identitate legeak transexualei dokumentu oďŹ zialetan (hala, NAN agirian edota Erregistro Zibileko inskripziotan) azaltzen zaien izena eta sexua aldatzeko aukera ematen die, horretarako sexu-organuen berregokitze kirurgia egin izana beharrezkoa izan gabe. Nahikoa izango da epe batez berea sentitzen duten sexuaren baitan bizi izan direla frogatzea. Arauketa modu hau Erresuma Batuak iragarri duenaren antzekoa da. Aldiz, Alemanian eta Suedian kirurgia eskatzen da aldaketa dokumentu oďŹ zialetan islatu ahal izateko. Informazio gehiago izateko, “Igualdad de lesbianas y gays: un tema importante en el diĂĄlogo civil y socialâ€? dokumentua kontsulta daiteke (ILGA– Europa, 1998). Ondorengo helbidean azaltzen da eguneratua: www.fundaciontriangulo.es/informes/ InformeILGAEspana.htm)
GIZA ESKUBIDEAK ETA ANIZTASUN AFEKTIBO-SEXUALA
7
Batzutan, bere sexu-orientazioarekin zerikusirik ez duten arrazoiengatik atxilotutako lesbianek eta gayek bizi dute nola poliziak, haiek kokiltzeko, galdeketan euren sexu-orientazioa erabiltzen duen. Preso dauden homosexualekiko erasoak, bai zaindariek zein beste presoek burutuak, oso gutxitan ikertzen dira, eta ez dira ia inoiz zigortzen. Zaindari batzuk indartu egiten dute atxilotuenganako indarkeria, horrela espetxea kontrolpean izateko. Nahiago dute indarkeria presoen artean ematea zaindarien aurka baino. Indarkeria kontrol forma bat bezala erabiltzen dute.
Homosexualitatea zigortzea: torturatzeko baimen bat Gutxienez 70 estatuk hasi dute XXI. mendea euren legediek sexu bereko pertsonen arteko sexu harremanak zigortuz. Herrialde batzutan, homosexualitateari ezartzen zaion zigorra heriotzazigorra da. Kontinente guztietan aurki daitezke harreman homosexualak zigortzen dituzten legeak. Herrialde batzuetan “sodomiaâ€? edota “naturaren aurkako delituakâ€? bezala deskribatzen dira. Bestetan “ekintza ezmoralakâ€? edota “eskandalu publikoaâ€? deitzen zaie. Lege horiek beste zenbait efektu ere badituzte: • Tortura eta tratu txarrak eragiteko “baimenâ€? bezala funtzionatzen dute. Adibidez, herrialde batzutan epaitegiek gorputz zigorrak ezartzen dituzte homosexualitate-“delituagatikâ€?.
8
AMNESTY INTERNATIONAL
• Lege horiek betearazi behar dituzten funtzionariek ez dute kontutan hartuko atxilotuaren gizatasuna bere izaera bera delitua bada. Horrela, lesbianen, gayen, bisexualen eta transgeneroen aurkako idarkeria sustatzen da, bai zaintzapean, zein espetxean, kalean ala etxean. • Tortura zein tratu txarrak jasan dituzten LGBTei ez zaie konponketa duin batetarako bidea ahalbidetzen, horrela euren torturatzaileek zigorrik gabe jende gehiagori samin bera eragiteko aukera babesten zaielarik.
Torturak eta tratu txarrak Zaintzapean egonik, gayek eta lesbianek sexu indarkeria jasateko arrisku berezia izaten dute. Etengabeko jazarpen sexuala jasan dezakete, eta inoiz, baita eraso sexualak ere, bortxaketa barne.
Estatuaren erakundeetan jasandako behartutako tratamendua Lesbianei, gayei, bisexualei eta transgeneroei beste zenbait erakunde publikotan tratu txarrak eman izana ere salatu izan da, besteak beste, ospitaleetan eta beste zenbait osasun-zentrutan, edota armadan. Gizarte batzuetan, homosexualitatea medikuntza-nahastetzat jotzen da, eta pertsona hauek “sendatzeko� nahaste medikotzat eta behartutako tratamendu psikiatrikoa eragin izan zaizkie. Homosexualei eragindako tratu txarrak ekiditeko guztiz beharrezkoa zen homosexualitatea gaixotasun bezala sailkatu izana zalantzan jartzea. 1990ean, Nazio Batuen organismo den Osasunaren Mundu Erakundeak (OME), nazioarteko gaixotasun sailkapenetik homosexualitatea kendu zuen.
Indarkeria homofoboa gizartean “Gela batean giltzapetu ninduten eta bera egunero ekarri zuten ni bortxa nintzan, haurdun gera nendin eta berarekin ezkon nendin. Hala egin zuten haurdun geratu nintzen arte.â€? Bortxaketa- eta behartutako haurdunaldi-kontaketa honek burura ekartzen digu duela gutxiko Balkanetako zein Afrika erdialdeko gatazketan emakumeek jasandako indarkeria. Baina tortura ekintza hau ez zen zaintzapean edota gatazka armatu batean gertatu. Nerabe bati gertatu zitzaion bere etxean bertan, inguru “atsegineanâ€?, Zimbabwen. Bortxaketa agindu zutenak ez ziren agintari militar etsaiak: gaztearen gurasoak izan ziren, alabaren lesbianismoa “zuzenduâ€? nahi zutenak. Gayek, lesbianek, bisexualek eta transexualek jasaten duten indarkeriaren zati handi bat etxe barruan ematen da. Indarkeria honek antzekotasun handia du agintari torturatzaileek gayei, lesbianei, bisexualei eta transgeneroei eragiten dieten zaintzapeko indarkeriarekin: azken helburua berdina da, hain zuzen ere, LGBTak zigortzea, beldurtzea eta baztertzea. Zaintzapeko torturaren antzera, indarkeria honek askotan heriotzera darama indarkeria pairatzen duena, eta bere ondorioak beti dira suntsigarriak. Nahiz eta gayek, lesbianek, bisexualek eta transgeneroek euren familiek, eskolakideek, lankideek edota bizi diren gizarte taldeko beste edonork eragindako jazarpen ďŹ siko zein psikologikoa jasan behar izateko aukera gehiago izan, honek ez du estatua bere erantzunkizunetik salbuesten.
Emakumeak eta gazteak ezkontzera edota, beste erlazio mota baten barruan, maiz gogoz kontrako sexu harremanak izatera behartzea ez da bakarrik baztertzailea; torturaren edota esklabutza sexualaren baliokide ere izan daitezke. Gainera, lesbianek, gayek ez bezala, beste zenbait tratu txar mota jasateko arriskua ere badute: besteak beste, birjintasun frogak egitera edota gogoz kontra haurdun geratzera behartuak izan daitezke. Familiak eta gizarte-taldeak errazago kontrola dezaketenez emakumeen sexu-esperientzia, lesbianek maiz oztopo berriak izaten dituzte tratu txarrei aurre egiten badiete edota konponketa bat lortu nahi badute. Beste emakumeek erakarriak diren emakumeek euren gizarteen gorrotoa pairatzeko arriskua dute, euren familietara “lotsa� daramatela uste izaten denean.
Giza eskubideen defendatzaileak Gayak eta lesbianak, bere eskubideak defendatzeko, nazio barruko zein nazioarteko arauen bidez sortutako mekanismoak erabiltzen hasi dira. Gayek egindako salaketen ondorioz ebatzitako Giza Eskubideen Europako Auzitegiko zenbait auzik aitortu dute adinez nagusiak diren gizonezko helduen artean ematen diren sexu-harremanak zigortzen dituzten legeak Giza Eskubideen Europarako Hitzarmenak babestutako bizitza pribaturako eskubidea urratzen dutela. Nazio Batuen Giza Eskubide Batzordeak Estatuak homosexualitatea zigortzen duten legeak kentzera eta euren konstituzioetan eta beste oinarrizko legeetan sexu-orientazioagatiko bereizkeria debekatzera bultzatu ditu. Gaur egun, esan daiteke badela mundu osoan LGBTen aurkako bereizkeriari eta
indarkeriari buruz ematen den isiltasuna hautsi nahiean lanean diharduen korronte bat. LGBT mugimendu honek, besteak beste, kultura guztietan nortasun eta jarrera homosexuala badela ukatzen saiatzen diren gobernuen arrazoibidea zalantzan jartzen du.
Gazteak arriskuan Puntu honetan aipatzen diren kasuak “La homosexualidad en los centros educativos de la Comunidad de Madrid� txostenetik atera dira. Txoste hau COGAM elkarteko Hezkuntza bazordeak egin zuen 2002/2003 ikasturtean, eta ondorengo helbidean aurki daiteke: www.cogam. org/secciones/educacion/documentos/ i/1437/154/comunidad-educativa Parlako 4.DBHko gela batean, 2002/ 2003 ikasturtean COGAM elkarteko bolondresek emandako hitzaldi batetan, gazte batek bere lagun bat homosexuala balitz baztertu egingo zuela esan zuen. Beste batek hitza kendu zion, halako egoera batean laguna jipoitu egingo lukeela adierazteko. Getafen, beste batek “marikoi guztiak akabatu beharko liratekeela� adierazi zuen. Beste bati, bikote gay edo lesbiko bat elkar musukatuz ikusita zer egingo lukeen galdetu ziotenean, “harriak botako zizkiela� erantzun zuen. Gay, lesbiana, bisexual eta transgenero gutxik izan ohi dute euren eskola garaiagatiko oroimen ona. Olgari, 18 urte zituela, bere lanbide-heziketa institutuko mojek motxila arakatu zioten eta klasekide batek bere maitasuna aitortzen zion gutun bat aurkitu zioten. Eskolaz kanpoko ekintzetatik bota egin zuten, eta ikasturtea bukatzeko aste gutxi geratzen zirela, gelaz aldatu zuten. Presio handia eragin zioten zentrutik alde egin zezan,
GIZA ESKUBIDEAK ETA ANIZTASUN AFEKTIBO-SEXUALA
9
baina Olgak behar adina indar izan zuen, bere duintasuna mantenduz, zegokion tokian irauteko. Manuel, 15 urte zituela, COGAM elkartean azaldu zen, amak lagunduta, institutuan bere “lumaâ€? zela eta jasaten ari zen erasoak salatzeko. Berari bururatua zitzaion irtenbide bakarra eskolara joateari uztea izan zen, eta horregatik, asteak zeramatzan bere herrian zehar egun osoan noraezean, zentrura ez sartzeko helburu bakarrarekin. Amak, alde batetik, semea berriz eskolara joatea nahi zuen, baina bestetik, berriro erasotuko ote zuten beldur zen. Andresek, 14 urte bete zituenez geroztik eta bere homosexualitatea jakina izan ondoren, amarengandik abusu mota larriak jasan zituen, aitak ardurarik azaldu gabe: etengabeko biraoak, zigorrak, kolpeak‌ Inoiz ez zuen salatu nahi izan beti uste izan zuelako egunen batean bere gurasoek ulertuko zutela bere egoera. Haurren eskubideei buruzko Nazio Batuen hitzarmenak berariaz behartzen ditu estatuak haurrak, bereizkeriarik egin gabe, indarkeriaz eta etxean, eskolan edota euren taldean jasan ditzaketen abusuez babestera. Etxean edota eskolan haurren aurka ematen den indarkeriak ez du gorputza soilik kaltetzen: epe luzerako ondorio larriak ere badakartza haurraren duintasunerako eta autoistimurako. Arriskuan dauden adintxikiak, bere sexu-orientazioa edota generoidentitatea dela eta, babesik gabe uztea, eman daitekeen bereizkeria homofobo eta giza eskubide-urratze motarik bortitzenetako bat da. Giza eskubideen oinarriak duintasun kontzeptua eta gizakiaren berezko balio dira. Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalaren haseran, adierazpen xume baina irmo bat egiten da: “giza familiako kide
10
AMNESTY INTERNATIONAL
guztiek� eskubide berdin eta besterenezinak dituztela. Halako adierazpen bat XX. mendeak emandako ondarerik esanguratsuenetakotzat jo genezake.
Erkidegoan ematen den indarkeriarekiko estatuak duen erantzunkizuna Testuinguruaren arabera, aldakorra da gobernuen erantzunkizuna tortura- edota tratu txar-ekintza “pribatuenâ€? aurrean. Batzutan, indarkeria estatuaren buruak berak bultzatzen du; beste batzuetan, indarkeria homofoboaren aurrean gobernuek erakusten duten tolerantzia, azken ďŹ nean, benetako onespena bihurtzen da.
BALIABIDEAK Elkarte interesgarriak Aldarte: Gayen, lesbianen eta transexualen arretarako gunea Berasategi kalea, 5-5Âş, 8 eta 9 dptuak. 48002 BILBO Telf.: 944 237 296 aldarte@aldarte.org www.aldarte.org
Gayen eta Lesbianen Nazioarteko Elkartea (ILGA) International Lesbian and Gay Association Avenue des Villas, 34. 1060 BRUSELAS (BĂŠlgica) Telf.: (32) 2 502 24 71 Faxa: (32) 2 502 24 71 www.ilga.org
Evelyn Hooker dokumentazio zentrua (FELGTB eta COGAM) C/Infantas, 40, 1Âş dcha. 28004 MADRID Telf./faxa: 913 604 605 cdeh@felgt.org www.lgtb.info/
Gayen eta Lesbianen Giza Eskubideen Nazioarteko Batzordea International Gay and Lesbian Human Rights Commission 80 Maiden Lane, Suite 1505. NEW YORK, NY 10038 Telf.: (1) 212 268 80 40 Faxa: (1) 212 430 60 60 iglhrc@iglhrc.org — www.iglhrc.org
GEHITU Euskal Herriko gay eta lesbianen elkartea Arrasate kalea, 51, 3. eskubia. DONOSTIA Telf: 943 469 516 / 902 200 096 info@gehitu.net
FELGTB (Federación Estatal de Lesbianas, Gays, Transexuales y Bisexuales). C/ Infantas, 40 – 1º dcha. 28004 MADRID - Telf: 913 604 605 info@felgt.org - www.felgt.org
TriĂĄngulo fundazioa C/Eloy Gonzalo, 25, 1Âş ext. 28010 MADRID Telf./faxa: 915 930 540 Les-Gai informazioa: 914 466 394 correo@fundaciontriangulo.es fundaciontriangulo.es/madrid fundaciontriangulo.es/direcciones/ e_InicioDelegaciones.htm
Inclou: gais i lesbianes en l’educació C/Muntaner, 121, entresuelo 1 08036 BARCELONA info@inclou.org www.inclou.org
Gayei eta lesbianei buruzko Ikerketa Estrategikoetarako Institutua (IGLSS) International Gays and Lesbian Strategy Studies www.iglss.org
$ !% & "
'%2#* * * "#(- 0. ','
'*+# & 2 -0 17#, "21#, 7 7.' '01-/'-#, /1# , 2/1#)- +21')- '0#52 * 1#, 8 /+ '/21') 1#/ 17# 9 7 *17#, " +',212 #0) 0 '/ 21#, "'12#, '01-/'- & 2 ./-.-0 " #0)-* %'/- , &-+-$- ' #1 ,'71 02, $#)1' - 0#52 * * ,17#)- % ' /#, 0 )-,1 02, #1 2+-/# 271 /17# *-/17#, "2#* )-
'# $ "'
'+ #/*6 #'/!#
%' 7)- ) 02 1# , -', //'121 )- 1/ %#"' / ,"-, ##, %'7-,#7)- % 71# 1/ ,0#52 * #/ '* '7 , 7#, #/# %-/.217 #+ )2+#7)- 7#* ( )', 7#,# , '*+# ) -0- -,%' 7 *17#, "2 #+ )2+# ) + '1# "'12#, #+ )2+# 1#, #1 #+ )2+#7)- %-/.217 1# , & // . 121 )- %'7-, &#1#/-0#52 * 1#, /1#)- *"#
%
2) 0 --"60-, 2#"'
2#"' )- &'/' 1#1 )- ,#0) 1'* 1#, '7'17 & ,) 7 %-/ ( //' "2 #/# %#* )- ,#0) 1#1 7 + '1#+',17# )
$ "
'+-, &-/#
//#02+ 12
21')- % 6 7) / 1 #/# ',01'1212)- #01# +21'* 1#)', + '1#+',"2 " #/# & //'"2/ / )- #01# +21'* ) 0#,1'+#,"2 #/"', ) "'12 #/ /#)')- / 7- ) // " +21'* &-//#) '72% //'7)- #*"2// "'-* /+ '/21') 17#/ 17# /'
#$ " # "
-,15 /+#,":/'7 0. ','
0. ',' / % 71#"' /#, 1 * 1#, "#0)/' .#, &'.#/#//# *'01 #/1 , 7 *17#, "'/ &-+-0#52 * 0#,1'17# /' #*"2// #1 ',%2/2,# + 15'01 #1 &-+-$- - 1#1 , ,-/ #/ /#, &-+-0#52 *'1 1# 7 *17#)- 7 '*1 02, )
" ( ' & " " #$ " # # " #
/' %%#,1'
#0) 1'* 1 #01# ,#0) 1#)', + '1#+',17# / 7- 1 '7 , " '1#)# ', *#&#,#,%- ,#0) #*17 #1 $ +'*' "'/2"2,#)- " #1 '% //#, 72/' #1 .- /# 7 '*1 02, ) /# %-12 #%'1#, "'/ ' + *#0 ' , 7 *17#, "'/#, $'*+# 2//'#1 )- 1
• Zein tokitan, garaitan, zein egoeratan‌ jazotzen da ďŹ lmea?
% )
#"/- *+-"<3 / 0. ','
/,#1#%' #/*'('-0- 1#1 , " 2"#, ' & 2//#, + '1 02, /#, $/201/ 7'- & '#1 )- 1#) #*'7%'7-, 1#) #/ %'," )- 202 ) ( 0 1#, "'12#* /')
â&#x20AC;˘ Ematen al da giza eskubideen urraketarik?
# % # # & #
,"/; ;!&',; / ,17'
#/ # 1 8 /+ '/21') 1#/ 17# 9 &- #/#, "#0)/' 12 "2#, $'*+##1 )- 1 / ,17' / 7',#+ )- + '52* , 1
%"
+#0 3-/6 //#02+ 12
#/# &-+-0#52 *'1 1# -, /12 /1# % 6 #"- *#0 ' , 1#) '% /-17#, "'12#, 0#,1'+#,"2 ) 7#& 71 02, & ,"'7 "#0)/' 17#, "'12
& " " #
* ', #/*',#/ #*%')
.2', '152/ "2#, $'*+# 152,"'% //' #&#, *"'7 & 2/ 1/ ,0#52 * 1 7 *17#, " ' #1 #/# #%-#/ -, /17#)- #/# $ +'*' ) "'12#, 7 '*1 02, ) #/# /*- '02 *# , -0- '/2"'+#,102 #0)-* %271'#1 , ')201# #& //#7)- *'17 1#)##, $'*+#
-, 1& , #++#
,"/#4 #!)#11 '* "#*$' )- -0.# & ,"')- -) 12 1 *"# 1#,17 1 * , #%'1#, "2#, -) 12 % 71# 1 " #/# * ,)'"##' "2#* #7)21 17#)- % ' #7 "#,# , * ,#1') ) *#/ 12 " #!)#11#) -# '**#/ -) 12 *-) 12 "2 #/# #,./#0 -&' /#, 2/) & 0' , &' "2#, 27' , "#$#," "#7 ,
" $ & "
/!- /#27. ',1,#/ *#+ ,'
!&'+ #)')- "'12#, 0#,1'+#,"2 ) * %2,1 02, &210 /#, ) % ',"'12 #%'1#, "'12#* , /' "2 - ') #/# -/'#,1 7'- 0#52 * /#)')- "'12#, 7 * ,17 ) 2" *#)2 1#1 , 7 *"2)- 7 '7)'- #/1 , #7 %212)- "'12#, % 71# &-+-0#52 *#, '"#7
FILMOGRAFIA Ondorengoa giza eskubideei buruzko eztabaida bat piztu dezakeen ďŹ lme zerrenda baten lagin murritz bat da. Eztabaida osatzeko, gaia hobe lantzen lagun dezaketen ondorengoak bezalako galderak egin daitezke: â&#x20AC;˘ Zer gertatzen da istorioan? â&#x20AC;˘ Nor da protagonista?
â&#x20AC;˘ Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsaleko zein atalei dagozkie urraketa horiek? â&#x20AC;˘ Eta Espainiar Konstituzioko zein atalei? â&#x20AC;˘ Nor da biktima? â&#x20AC;˘ Nor edo nortzu dira erantzuleak? â&#x20AC;˘ Zer sentitu duzu ďŹ lmea ikustean? â&#x20AC;˘ Gaur egun, halakorik gertatzen dela uste al duzu? â&#x20AC;˘ Biktimarekin identiďŹ katuta sentitu al zara? Inoiz antzekorik gertatu al zaizu? â&#x20AC;˘ Antzeko zerbait gertatu zaion inor ezagutzen al duzu? â&#x20AC;˘ Zer deritzozu gaiari buruz?
GIZA ESKUBIDEAK ETA ANIZTASUN AFEKTIBO-SEXUALA
11
BIBLIOGRAFIA
Espainian argitaratutako testuen artean, modu oinarrizko eta pedagogikoan gayak, lesbianak zein transexualak hobeto ulertzen lagun dezaketen batzu aukeratu ditugu. Liburu hauek bereziki bere buruari buruz gehiago jakin nahi duten gayei, lesbianei eta transexualei, edota hauek hobe ulertu nahi dituzten eta komunikazio baldintza hobeak eraiki nahi dituzten guraso, senide, lagun zein hezitzaileei daude zuzenduta.
Saiakerak eta material pedagogikoak
12
+)+/"31 (&! ! 4 ("/ & *&/)+ "* "( 1( ( ."/,"0+ ( !&#"."* & ,+. +.&"*0 &9* /"31 (
! & # ! ! ! $ +9' (+89+
%+49+ '/ 89:7 +1 '7-/9'7'9:' %+-'
89:7/'8-5 5(+74:'7+1/4 +21'72'4+'4 '7-/9'7'9:9'15 -/*' */*'19/15' .5358+<:'2/9'9+' +8152'15 /1'8-'/+9'4 '=9+7 '.'2 /='4 *'*/4 .+=/9='/2++49='9 97+84' '675658' /='4 *'/9+1++4'
+)+#+ &
+22'9+77' '7-
5358+<:'2/9'9+'7+1/15 -/='79+'1 (/=/ *:+4 ./-:/4'7+4 0'9577/'1 +77'=9'8:4+= '='29=+4 */9:+4 8'/'1+7' 2'(:77'
5 17 "/ "/+ !" ( %+)+/"31 (&! !
+4+8 '7- <6+7/+4)/'8 +*'-A-/)'8 +4 2' 8):+2' (/2*:3' $'2+49=/'
!+<: 57/+49'=/5'7/ (:7:=15 2'4 -/*' (+7+=/1/ /7'1'82++/ +9' -:7'85+/ =:=+4*:' $'2+49=/+7'= +7+ 257 *'/9+1+
( )+. 4 "( /"3+ *+ /+* !" 1* /+(+ +(+. 18 /+ ." !&2"./&! ! #" 0&2+ /"31 ( , . !+("/ "*0"/
& # "& "&
7+4 +=1:49=' +*+7'=/5'1 '7-/9'7'9:'
+7'(++49='15 2/(:7:<1' ('9 *'1'7 +9' .'7+4 ('77:'4 ('74+.'79=+4 */7' > 2 3:4*5 *+ :/22+? 153/1/' +9' 2/(:7:<1'4 '='29=+4 */7+4 -'/'1 452' 2'4*: '='29=+4 *:+4 /7'1'82++49='15 -/*' ('9
&#"."*0"/ #+.) / !" ) .
! @ # @
'*7/2-5 71/*+-515 7+4 .+77/'2*+15 +=1:49=' +*+7'=/5'1 '7-/9'7'9:'
7'1'82++/ +=1:49='4 '4/=9'8:4 ',+19/(5 8+<:'2' 2'49=+15 2+-+ (+9+(+.'77' 452' (+9+ '='29=+4 */+4 -/*' */'19/15'
18 !&!6 0& /+ ." 0. */"31 (&! ! , . '92"*"/ 4 !+("/ "*0"/
# "# "&
+1 '7-/9'7'9:' '*7/2-5 71/*+-5'7+4 */7:2'-:49='7/ +81+7
='26+4 +77'= +9' =:=+4'1 4/+2 3'77'=1/2'7/'7+4 153/1/'7+1/4 ('9+7' *'95=+4'1 4+7'(+'1 97'48+<:'2+4 +-5+7'7/ (:7:= 8+49/1579=+15 '835=
)&(& / !" %" %+ *#+.)" /+ ." ( ." (&! ! /+ & ( !" ( / # )&(& / #+.) ! / ,+. ("/ & * / $ 4/ 4 /1/ %&'+/
& # "& "&
'3/2/' .5358+<:'2'1 ('*/7+2' +9' +-:4+7515 (/=/9='4 857 *'1/=1/+1++4 '7'=5'1 '='29=+4 */9:+4 9<589+4'
+)+#+ & "* "( /&/0") "!1 0&2+
& # "& "&
'1/49=' '257 '4/9=+15 /1+71+9' .54+1 (+89+'1 (+89+ +8152+9'4 *':*+4 4+7'(++1 .5358+<:'2/9'9+' :2+79=+15 *:9+4 35*:' " /1'82++1 0'8'9+4 *:9+4 0'='76+4' +9' .535,5(/'7+4 ':77+'4 .+=1:49=' 3:4*:'1 +3'4*'15 +7'49=:4'1 '=9+79=+4 */9: "<589+4 .': '*7/2-5 #4/(+798/9'9+ :954535'7+4 /='79+ 49756525-/' 8'/2'7+12/4 +21'72'4+'4 +-/4 =+4
!+("/ "* & 4 /"31 (&! !"/ )&*+.&0 .& / 2+ "/ !"/!" ( "3 (1/&9*
& # "& "&
" 4+7'(++1 (/=/ *:9+4 +77+'2/9'9+'7/ +9' '7'=5+/ (:7:=15 /1+71+9' 1:'2/9'9/(5' +89'9: +86'/4/'7 58515 +9' :79+ '79+15 -'=9++/ +-/4*'15 +21'77/=1+9+4 (/*+= (:7:9:' 1+71+9' '*7/2-5 #4/(+798/9'9+ :954535'7+4 /='79+ 49756525-/' 8'/2'7+1/4 +21'72'4+'4 +-/4 =+4
*1 ( !"
!1 &9* "* (+/ "." %+/ 1) *+/ "* 92"*"/
# "! #
40:;+
/=' *:/49'8:4+'4 (+7*/49'8:4' 8:89'9=+'4 5/4'77/9:9'15 2'4' /=' +81:(/*++1/4 =+7/1:8/' *:9+4 '7'=5+/ ':77+ +-/9+4 /1'89+15 35*: 8579='/2+ :-'7/ 675658'9=+4 */9: >!+<:'= ./9=+-/4 *+='-:4? > +7+/=1+7/' +9' <+45,5(/'? +9' > 8'8:4'? +1/49=+1 .:77+4+= .:77+4 '4/=9'8:4 ',+19/(5 8+<:'2' .535,5(/' +9' -'=9++4 '79+'4 '7+4 67+(+49=/5' 2'49=+4 */9:=9+
*0"*!". (+/ -1" "*0&"*!"* +)+/"31 (&! ! 4 # )&(&
! !
:;+49:* '7-
8159'4 .+9+758+<:'2+/ .5358+<:'2/9'9+' 3:4*: /2:4' *5/2577' +9' 6753/81:5' /7:*/9=+4 ='/+ /(:7: .54+1 ='2'49=' .57/+1 -:=9/'1 '7-/9: 4'./ */9: .5358+<:'2 ('9+4 '77+(' *+4 /*'=2+'7+4 /1:86:49:9/1
AMNESTY INTERNATIONAL
( & 0 ! 3 ) ) &) +/ ,8 ')- - ,
& % $ ! ! 0*5.; *:0 *-:25 ' # ## &"& .<* # D )
=:. 02A*:<.*7 1868;.?=*5* 2A*<.*4 A.: ;=98;*<A.7 -=.7 .<* 2;<8:2*7 A.1*: A.: ;=98;*<= 2A*7 -=.7 5*+=:+25<A.7 -=.7 +25-=6* A.1*<A .<* .::*A*
# -. ( & - ' $), - '#&# - ) ) &) +/ -# '*, +/#-) - , -) , & ")')- 2/ &# -/- "#$)- '#&# , - ) '#!)- * ,) . '8 *, !/(. ,
0*5.; *:0 *-:25
868;.?=*52<*<.*:.427 A.:24=;2* -=<.7 0*2 =0*:2 68-= =5.:0*::2*7 *A*5<A.7 -2:*
5 2) 5+/7 - - ,,)&&) ' #)- ),*), & - - 2) 3 - &/ ),*), &
## $ # .<* # (
$.::.; *:0 *:<A.587*
.:*+.*=::..2 .<* =:<. *:<.*7 ;.?=*52<*<.* *A*5<A.48 52+=:= 2:=-2-=7* B .<.:8;.?=*5 @ 0*@C *<*5*4 ;.?= 8:2.7<*A28 *72A<*;=7* *A*5<A.7 -= .<* .:5*A28 1868;.?=*5.7 12;<8:2*:.7 +.::2 .6*<.7 -=
) +/ & # &# , &' (. # -) , & ")')- 2/ &#
0*5.; *:0
2+52*4 1868;.?=*52<*<.*:2 +=:=A -=.7 24=;9.02*:.7 *A<.:4.<* A.1*<A*
-) # ! 3 ( #(0#-# & '#(),8
## # # $ $
8,* *:0
8-= *:02 .<* -2-*4<248*7 52+=:= 187.4 ;9*272*7 *:02<*:*<= 0*+.48 1868;.?=*52<*<.*:2 +=:=A48 5*7 .<* 24.:4.<* =0*:2 5*+=:+25<A.7 *A*5<A.7 .<* 2:=A427<A.7 -2<=
/ #9( 2/ &
G! ) $D )
=7-*,2I7 69:.;* *:0 *-:25
$.?= 1.A4=7<A*48 52+=:= 45*;248* & & .*7 <.;<=52+=:= +.A*5* .:*+25<A.7 -.7* $2;<.6*<24842 5*7<A.7 -2<= .;485*7 .6*7 +.1*::.48 ;.?= 1.A4=7<A*48 *<*5 .A+.:-27*4 .5+=:=*4 -=427*4 .<8-85802* .<* +*5=*4.<* 0=A<2 1*=.4 +.:. +.7.<*48 <.;<=270=:=*7 =A<*:<=A
)')- 2/ &# - , .) '#&#
!E# ) $
0*5.; *:0
85* +2A2 -2:* .0=7 +*<.*7 +.:. ;.?= +.:.48.4248 ;.?= .:*4*:9.7* -=<.5* *7<A.6*<.7 -=<.7 9.:<;87*4 85* .+*A<.7 -=<. .=:.7 2A*.:* 058+*5.*7 1868;.?=*52<*<.* 0=A<2A +*:7.:*<A.:*27848 9:8A.;=*
*6 ' '6 -)3 ! 3
# $ #
:23*5+8 *:0
$.6. *5*+.7 ;.?= 8:2.7<*A28* =5.:<A.48 02-* 868;.?=*52<*<.*:2 +=:=A 6*2A ;8:<A.7 -2:.7 62<8.4 ;8:<=<*48 A*5*7<A.2 .:*7<A=7* .6*<.7 -2.
9') - 0#0 & ")')- 2/ &# 3 & & - # (#-')
$ # #& $
6*:J *:0 ;<=-28; -. $.?8580H* +25- $*5*6*7,*
$8:2*78 -84<8:.*4 +=:=<=<*48 24.:4.<*4 .;4.27<A.7 -2<=.7 -*<=.A 0*27 /*6252* 02:8*7 .<* 1.A4=7<A*7 0*2* 5*7<A.48 68-=.2 +=:=A48 9:898;*6.7*4 .:. *A*5<A.7 -2:*
Amnesty Internationalen liburu eta txostenak
Gazteentzako laguntzaliburuak
# F # # .<*
*@;*+.: *:0
)'* ')- & -#& ( #) #)& #)( - , ")- "/' ()- - - ( & ),# (. #9( - 2/ &
5 ,7 & - # (
& , ") & *,)*# # (.# #9( 0), &)- , ")- "/' ()- ! 3- 3 & - # ( -
5 9') -/* , , & ")') ) # # (/ & -/* ,0#0 ( # ( /( ' #) ")-.#&
*@;*+.: *:0
,8' ( - ) #) )(-*#, #9( -#& ( #) ),./, 3 ' &)- ., .)- - )- ( & # (.# - 2/ &
5 ,7 ! 3
G )
*@;*+.: *:0
5 ,7 #- 2/ &
G! )
*@;*+.: *:0
)- , ")- "/' ()- 3 & ),# (. #9( - 2/ & # (.# !7( ,) )- , ")- "/' ()- & - # ( - ! 3- #- 2/ & - 3 * ,-)( - ., (-!7( ,)
5 9( -.6 & &8'#. /8 ! 3 #%F !E# ) * , /( - 2) - !/,)
*@;*+.: *:0
.)( 1 && - !/#, 2#!# ( ) , -* .) /-)- *)&# # & - )(., & - # ( - ! 3- #- 2/ & - 3 * ,-)( - ., (-!7( ,) ( -. )- (# )-
5 9') -) , 0#0#, ( & ' # (.
$ #! ) ! '
*@;*+.: *:0
5 #0 - ,) ) " . ,)- 2/ & -
$&D# )
*@;*+.: *:0
2) '), ")') ) # ( ), (!) " & # ( .2)-. ( ! "# !) /,%# #. 4% >.+ *67.;<@ 8:0 52+:*:@ .;5 :.98:<;
#( )'*& $)- !/8 * , $90 ( - ! 3- & - # ( - ., (- 2/ & - 3 #- 2/ & -
#
*@;*+.: *:0
GIZA ESKUBIDEAK ETA ANIZTASUN AFEKTIBO-SEXUALA
13
Gazte narratiba
# & "
!
G/<-A )9/
-13-9-6 *-/1-3 -97;<;) ,)<3);- ")6,9) -;) 076-/);13 *-9- *<9<)91 /)4,-;< ,17 0791 1A)6/7 7;- ,-6 5)1 ;):<6) -9)*-A)97)6 -5)6,)37 4-:*1)61:57)91 *<9<A )<931 ,-A)3-/<6 13<:3-9) <991-;)37 *);
!! " ! " &
) )4-9) )9/
<9;-37 5<;137 *);-3 )5)91 *-9- :-6;15-6,<)3 ),1-9)A1 ,1A317 076-3 *-9- 5<;14)/<6)9-316 2)99-9) /7?7)6 )<931;< -;) /-97 B 95)19<;13 );-9);A-6C )91 ,-6 -,7679 -,7;) *-9- :-61,-)3 4)/<6)3 -,7;) 0-A1;A)14-)3 3-A3) ,1;A)3-;-6 /)1 </)91 2799);A-6 ,19)
" #( ! '% $
! #
G/<-A )9/
-9)*- *); );:-3)*-A -;) *)3)9,),-)6 70)9;< ,) *-9- 0757:-?<)41;);-)A 76-/);13 *-9- *<9<) 1:74);A-)91 -316 ,17 *1;?1) ,-4)37)6 )@ 679;):<6)9-6 76)98-6) A-0)A;):<6 0)6,1A ,-:391*);<;) ,)/7 -;) -,7A-16 /)@ A-16 4-:*1)6) 1,-6;1.13);<;) :-6;1 ,)1;-3-
$" ( &$(
&
7/<-9 )9/
)A;- *);-3 *-9- )1;) 0757:-?<)4) ,-4) -;) *-9)6,<)/7 ") ,<-4) 2)316 ,< -6*79) /<;?1)6 76)9;< *-0)937 ,< /1A)9;-)9-6 89-:17)3 )1;) *1A1;A) 7:7)6 /-A<99-;)6 )91;A-9) -9)5)6 ,<-4) -;) *-9- /)1?7;):<6)3 -A ,174) -9)*)31)3 0)9;A-6 <A;-6
# )&'$
!
-44);-99) )9/
-4,<;):<6-9) 191:;-)91 *<9<A37 -4-*-991) ):8)9 /)A;-)3 A)14;):<6-A ,)9)5) *-9- *<9<) /)@;A); 13<:;-) -9- *1A1;A) 379)814);< -/16/7 ,) :-/<9):31 *-9- )99-*) *191;?1)9-316 ,)*14-6 16:;1;<;<37 5<;14 *);-316 5)1;-516;A-6 ,-6-)6
/)4-: )9/
4-5-6;< )<;7*17/9).137 </)919-6 4)/<6;A); )A3-6 /)9)1-;)37 .9)6;A1)9 41;-9);<9)9-6 1,)A4- /)99)6;A1;:<-6-;)37 *);-3
)6 *1 6-9)*-3 ;74-9)6;A1)913 -;) <4-9379;):<613 /)*-37 -941217 *)96-;-/1 *);-;)6 *1A1;)37 5)1;):<6) 1:4);< A<-6
' " '( ' % &( )! & '
'! # !
$ & * * &/
! "
/)4-: )9/ *14,<5) ),914
-9)*- *);-3 679;):<6 /)@ *)1379 *); 1A);-)99-6 *1A1 ,<-6 2)9,<-9) ,-:391*);A-6 ,< 76;)31A<6 0)< 91;)61)9 )94)5-6;<)6 -9)*141 A-6 -:374-;)6 0757:-?<)41;);-)91 *<9<A 516;A);A-) ,-*-3);A-6 A<-6 4-/-) 16,)9/)*-;A-37 )9/<,17 /1:)
' , ! ' ) '
# F 4
,1:-) )9/ 6+76.-:)*4-: *14, ),914
61, 4@;76-6 7:;)3 :)14)9-6 ;)63-9),<6 /)A;--6;A)37 )*-6;<9) -4-*-991) 9)16/7)6 79,-) 8-9;:76)1 0757:-?<)4)3 -9- )A)4;A-6 ,19) -9)*--6 :-?< )61A;):<6)9-6 6795)43<6;A)9<6;A 8)<:< 0)6,1)
Haurrentzako ipuinak
14
! &0# % # "$& $
$!# ! !E $ ( -;) !
) #-58-:;), )9/ )9;A-476)
9<,1A )8)16,<;)37 18<16) ,) ;?<9) 34):137) ,< *)16) 8916;A-) ,)/73176 8916;A-:)9-316 5)1;-516,< *-0)99-)6 -A3<;)91 419)16 *);-316 5)1;-516,< ,)
&& (+ ( $&&$(+ $& $#%$#(- !
$!$ -;) # !
43)9 )9/ );?18799-;) 767:;1)
)5141) -9-,< ,-:*-9,16)3 4)6;A-6 ,1;<-6 :-1 41*<9<313 7:);<;)37 *14,<5)37 );)4 ,-6 -<:3)9)A37 18<16) )9;) 2737 *); ,)3)9
)! ( # $' " ".'
% -;) D!
-44);-99) )9/
)5141) /<A;1)3 ,-:*-9,16)3 ,19-4) )A)4;A-6 ,<-6 *-:;- 19<,1,<6 18<16 *); )<4)3 *-9- *1 )5-6 *1,-A *-6-;)6 /)99)6;A1;:<) ,-6) 5)1;):<6) ,-4) 13):1 ,<
" $' , * #$'
"
) 1*9-9G) )9/ ),914
),914/7 0<-+) )<A7)6 *1A1 ,19-6 *1 0)<99-6 1:;7917) )A)4;A-6 ,< ,< *1 )1;)9-316 *1A1 ,) )+73 79,-) -A ,< )1;)913 *)16) *-9- )5)3 5<;14)/<6 *-991 *); ,)<3) 1-3 )<99-191;A1-1 )<99- -/16 *-0)937 ,1-;- *)16) 0799-/);13 -A ,17;- 4)/<6 1A);-)91 <;A137
) #($' # *$& ! " !
/14- </)91 74
.79;1791 )9/ 14*7
9<,1,<6 18<16 *14,<5) 076-;)6 *)479- 6)/<:1) 5)1;):<6) ,) -A 8-9;:76)1-6 :-?< 791-6;)A17)
& #( ' $&" ' " &
/14- </)91
AMNESTY INTERNATIONAL
,16 /<A;1-1 A<A-6,<;)37 0)<9 18<16 *14,<5) -9;)6 )61A;):<6 ).-3;1*7 :-?<)4) -;) .)5141) -9-,< )61A;):<6) 57,< </)91;)6 )A)4;A-6 ,19) >>> +7/)5 -: :-++176-: -,<+)+176 ,7+<5-6;7: 1 +<-6;7: 8)9) 4) ,1=-9:1,),
GLOSARIOA Glosario honek irakaslegoarentzako tresna erabilgarri bat izateko asmoa du, askotan esanahi ezberdinak dituzten kontzeptuak argituz. Azken helburua hitz berberak irakasleek eta ikasleek modu berdinean uler ditzaten bermatzea da. Bisexual. Gizonek zein emakumeek afektiboki eta sexualki erakartzen duten pertsona. Honek ez du esan nahi pertsona orok erakartzen duenik, baizik momentu jakin batean gizon batekiko desira edota maitasuna senti ditzakeela, eta beste une batetan, emakume batekiko. Gay. Gizon homosexuala. Herrialde batzutan hitz honen bidez emakume homosexualak ere izendatzen dira. Genero. Ezaugarri biologikoez at, gizonak eta emakumeak bereizten dituen edukin soziokultural multzoa, â&#x20AC;&#x153;gizonezkoenâ&#x20AC;? eta â&#x20AC;&#x153;emakumeenâ&#x20AC;? portaerak, jarrerak eta sentimenduak ezartzen dituena. Gure gizartean, portaera hauek hierarkizatuta daude, eta gizonezkoekin lotu izan direnei balio handiagoa eman izan zaie. Horregatik, emagizonek eta transexualek iseka, irainak eta bazterkeria jasan behar izaten dituzte. Generoa aldakorra da, garaien eta gizarteen arabera. Adibidez, Espainian gona janztea emakumeekin soilik lotzen den zerbait da, baina hori ez da hala beste herrialde batzutan. Genero-identitate. Gizon edo emakume izatearekin eta gizonen zein emakumeen nortasunarekin erlazionatzen diren arau kulturalekin bat egitearen aldeko sentimendu psikologikoa. Pertsona transexualen kasuan, genero-identitatea ez dator sexu biologikoarekin bat.
Heterosexismo edo heteronormatibotasun. Gure gizartean nagusi den ideologia, erlazio heterosexualak arautzat eta jarraitu beharreko eredutzat ezartzen dituena. Honela sortzen da heterosexuala ez den beste edozein orientazio â&#x20AC;&#x153;anormaltzatâ&#x20AC;? joa eta baztertua izateko oinarria. Heterosexual. Beste sexukoenganako erakarpen afektibo eta sexuala duen pertsona. Gizonezkoak atsegin dituen emakumea edota emakumeak atsegin dituen gizonezkoa. Homofobia. Gayei eta lesbianei, homosexualitateari edota bere adierazpenei higuina, arbuioa edota beldur patologiko eta irrazionala. Xenofobia, arrazakeria edota antisemitismo kasuekin gertatzen den antzera, homofobia gutxiengoak baztertzeko joerarekin erlazionatuta dago. Pertsona homofoboak homosexualitatea naturaren aurkako zerbait dela uste du, ezeroso sentitzen da homosexualen aurrean eta inoiz gayak eta lesbianak irandu edota erasotu ditzake. Gobernu batzuk jarrera hauek indartzen dituzte pertsona heterosexualen eta homosexualen berdintasuna aurreikusten ez dituzten legeak eratuz eta gayen eta lesbianen giza eskubiderik funtsezkoenak urratuz. Pertsona homosexualak ere homofoboak izan daitezke: hau da â&#x20AC;&#x153;barneraturiko homofobiaâ&#x20AC;? deritzona, autoestimu baxua, sentimenduen eta estimuen adierazpena zapaltzea etab. eragiten dituena. Hitz honekin erlazioa dute, besteak beste, â&#x20AC;&#x153;bifobiaâ&#x20AC;? eta â&#x20AC;&#x153;lesbofobiaâ&#x20AC;? hitzek, hurrenez hurren bisexualei edota lesbianei, bisexualitateari, lesbianismoari edota hauen adierazpenei higuina, arbuioa edota beldur patologiko eta irrazionala. Homosexual. Sexu berekoenganako erakarpen afektibo eta sexuala duen per-
tsona. Gizonezkoak atsegin dituen gizonezkoa (gaya) edota emakumeak atsegin dituen emakumea (lesbiana). Intersexual. Sexu-organu zalantzagarriak dituen pertsona. Garai batean â&#x20AC;&#x153;hermafroditaâ&#x20AC;? izena ematen zitzaien. Lesbiana. Emakume homosexuala. LGBT. Lesbianak, gayak, bisexualak eta transgeneroak biltzeko erabilitzen diren siglak. Jardute (edo jarrera) sexual. Desira sexuala gauzatzeko egiten den jardute ďŹ sikoa edota joko erotikoa. Jardute sexualak ugariak izan daitezke. Badira orokorrean sexu-orientazio jakin bati egozten zaizkion jardute sexualak, baina garrantzitsua da argitzea sexu biologikoaren, sexu-orientazioaren eta egiten diren jardute sexualen artean ez dagoela beharrezko lotura jakinik. Gizon eta emakume heterosexualek, bere bizitzako uneren batean, jardute homosexualak izan ahal izan dituzte, eta alderantziz, gizon eta emakume homosexualek jardute heterosexualak izan ditzakete, jardute horiek beraiek birdeďŹ nitu gabe. Bestalde, pertsonek orientazio heterosexuala, homosexuala edota bisexuala nabari dezakete erlazio sexualik izan gabe ere.
# #(' # "$ ) & # $&& # % &( & - -) $# $& # $ * $&& # - !(- # & # ') $ (- & # # )&) # )()# ( (- - *** ' "# '(, $& ( " ' " #$& ' ' +) ! ' ( !
GIZA ESKUBIDEAK ETA ANIZTASUN AFEKTIBO-SEXUALA
15
Sexu-orientazio. APA, Amerikar Psikologia Elkartearen hitzetan, maila emozionalean, sexualean edota afektiboan beste norbaitenganako erakarpen iraunkorra. Hitzak, hortaz, pertsona baten sentimenduak eta bere desirak zuzentzen dituen objektua azaltzen ditu. Erakartzen gaituen pertsonaren sexuaren arabera, orientazio heterosexuala, homosexuala eta bisexuala bereiz ditzakegu. Pertsona gehienei sexu-orientazioa haurtzaroan eta nerabezaroan deďŹ nitzen zaie, halabeharrez sexu-esperientziarik bizi behar izan gabe. Batzutan orientazio honek behin-betiko egonkortasuna hartzen du eta beste zenbaitetan pertsonaren bizitzan zehar aldatzen doa. Sexu-orientazioa ez da hautabide bat; ezin du norberak aukeratu ala bere borondatera aldatu. Erraza da bereiztea batetik sexu biologikoa (sexu-organuek, gonadek, kromosomek, hormonek, etab. deďŹ nitzen dutena), bestetik sexu-orientazioa eta hirugarrenik jardute (edo jarrera) sexualak. Trabesti. Desira erotiko zein fetitxista asetzeko beste generoaren arropa era-
biltzen duen pertsona. Gizonezkoz janzten den emakumea edota emakumez janzten den gizona. Pertsona trabestiak (heterosexuala, homosexuala edota bisexuala izanda ere) bere sexu biologikoarekin bat egiten du, eta sexu horretako kidetzat ikusten du bere burua. Transfobia. Pertsona transexual edota trangeneroei, transexualitateari edota bere adierazpenei higuina, arbuioa edota beldur patologiko eta irrazionala. Transexual. Ez dagokion genero baten sexu biologikoarekin jaiotzen den pertsona. Adibidez, gizonezkoen sexu-organuekin eta itxurarekin jaiotakoa, baina psikologikoki emakumea dela sentitzen duena, edota alderantzizkoa. Garrantzitsua da sexu-orientazioa eta genero-identitatea bereiztea. Lesbianek eta gayek orokorrean ez dute sexuz aldatzeko gogorik izaten eta pertsona transexualak, era berean, heterosexualak, homosexualak edota bisexualak izan daitezke. Pertsona transexuala deďŹ nitzeko, helbideko sexua erabili behar da, eta ez jatorrizkoa.
Ondorioz, gizon transexualak (emakume jaio eta gizon izatera iritsi direnak) eta emakume transexualak (gizon jaio eta emakume izatera iritis direnak) izendatu behar dira. Hormonen bidez eta batzutan kirurgiaren laguntzaz, jaiotakoan izandako sexua benetan sentitzen denagatik ordezkatzen duen prozesuari sexu-esleitzea deritzo (eta ez â&#x20AC;&#x153;sexu aldaketaâ&#x20AC;?). Transgenero. Bere izaerak edota jarrerek dagokion generoaren arau eta estereotipoekin bat egiten ez duten pertsona. Hauen barruan nabarmen daitezke bere ezaugarri ďŹ sikoeketagenero-identitateak bat egin dezaten sexuz aldatu nahi duten pertsonak.
Lagunarteko hitzen glosarioa Glosario honek normalean gelan, hedabideetan edota beste zenbait gizarte esparrutan sexu-identitateari buruzko alor ezberdinak izendatzeko erabiltzen diren hitz arruntak biltzen ditu. Armairutik ateratzea. Publikoki norberaren sexu-orientazioa jakitera ematea. Prozesu hau bazterkeriari beldur handi batek baldintzatzen du. Horregatik, normalean lehendabizi lagunartean ematen da lehen armairutik ateratzea eta beranduago familian eta lanean. Pausu jakin bat izan beharrean prozesu luzeago bat denez, gerta daiteke une jakin batean zeinbaitentzat armairutik at egotea, eta beste zenbaitentzat armairu barruan. â&#x20AC;&#x153;Armairutik ateratzeâ&#x20AC;? hau ingurukoekin norberari buruzko informazioa elkarbanatu nahi izateko joera desiragarri eta natural gisa ulertu behar da. Luma. Beste sexukoen portaeraren antza hartzen duten gizonen zein emakumeen itxurakeria.
16
AMNESTY INTERNATIONAL