Οκτώβριος 2013
Πεζοπορικός Όμιλος Ηρακλείου
ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΣΤΡΑ
στην
ΚΡΗΤΗ
Βυζαντινές οχυρώσεις στην Κρήτη του Νίκου Γιγουρτάκη
Όπως είναι γνωστό, η βυζαντινή παρουσία στην Κρήτη μετά την ύστερη ρωμαϊκή εποχή
διακόπτεται από την αραβική κατάκτηση (826961 μ.Χ.). Έτσι, η πριν από την αραβοκρατία
περίοδος ονομάζεται Α΄ Βυζαντινή περίοδος και η μετά το 961 περίοδος (μέχρι την ενετική
κατάκτηση το 1206), Β΄ Βυζαντινή περίοδος. Κατά τη βυζαντινή εποχή το νησί της Κρήτης
περιεχόμενα Βυζαντινές οχυρώσεις στην Κρήτη Οκτώ βυζαντινά οχυρά στο νομό Ηρακλείου Παρουσίαση των οχυρών
1 1 2-7
Βιβλιογραφία
7
Γλωσσάριο
8
Γεωγραφικές συντεταγμένες
8
διαδραμάτισε εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στον
σημερινό Ηράκλειο), έγινε το αραβικό ορμητήριο από
Η διακίνηση αγαθών μέσω του εμπορίου αλλά και
προσπόριζαν τεράστια ποσά αλλά και αιχμαλώτους
περιοχή του νότιου Αιγαίου απαιτούσε ασφαλή
Κυκλάδων και των ακτών της Πελοποννήσου, με
και αποτελεσματική διοίκηση στο νησί. Ήδη, από
καταστροφή το 904 της Θεσσαλονίκης. Μετά από
ανησύχησαν την κεντρική εξουσία του Βυζαντίου
Κρήτης από τους Βυζαντινούς, η εκστρατεία με
οχυρωματικού σχεδίου με την τείχιση των
στέφθηκε με επιτυχία. Στα 961 η Κρήτη επανέρχεται
οχυρωμένων ακροπόλεων στην ενδοχώρα. Η
βυζαντινής εξουσίας είχε ως κύριο μέλημά της την
Κρήτης αλλά και ολόκληρου του Βυζαντίου ήλθε
με την ίδρυση (ή συμπλήρωση των ήδη υπαρχόντων)
824/26 σε συνδυασμό με την αραβική κατάκτηση
καμινόβιγλες* αποτέλεσαν ένα εκτεταμένο
πραγματικότητα, οι Βυζαντινοί έχασαν την
του. Αργότερα, κατά τη διάρκεια της ενετοκρατίας
Αιγαίου και κατ’ επέκταση της Ανατολ. Μεσογείου.
χρησιμοποιήθηκαν από τους Ενετούς ως έδρες των
γεωστρατηγικό χάρτη της Ανατολικής Μεσογείου.
όπου οι Άραβες της Κρήτης εξορμούσαν και
η στρατηγική παρουσία του Βυζαντίου στην
από τις παράλιες πόλεις της Μ. Ασίας, των
ναυσιπλοΐα στα νερά γύρω από την Κρήτη, όπως
αποκορύφωμα την ολοκληρωτική άλωση και
τον 7ο αιώνα οι συχνές αραβικές επιθέσεις
πολλές αποτυχημένες προσπάθειες ανάκτησης της
και οδήγησαν στην εκπόνηση αμυντικού
αρχηγό τον ονομαστό αρχιστράτηγο Νικηφόρο Φωκά
παραλιακών πόλεων και την οικοδόμηση
στα χέρια του Βυζαντίου. Η αποκατάσταση της
ανατροπή στην κοινωνικοοικονομική ζωή της
εξασφάλιση ασφαλούς κατοίκησης στον πληθυσμό,
μετά την αραβική κατάκτηση του νησιού στα
οχυρών. Κάστρα, φρούρια, πύργοι επιτήρησης,
της Κύπρου και της Σικελίας. Στην
οχυρωματικό δίκτυο άγνωστο σήμερα στο σύνολό
δυνατότητα ελέγχου της περιοχής του νότιου
τα περισσότερα από αυτά τα βυζαντινά κάστρα
Το Rabh el Khandaq (φρούριο της Τάφρου, το
διοικητικών περιφερειών (Καστελλανίες).
Οκτώ βυζαντινά οχυρά στο νομό Ηρακλείου
Παρουσιάζονται παρακάτω 8 από τα πλέον σημαντικά βυζαντινά κάστρα και φρούρια στην ευρύτερη περιοχή του νομού Ηρακλείου: 1. Κάστρο του Τεμένους
2. Βυζαντινή Ακρόπολη της Γόρτυνας 3. Βυζαντινή ακρόπολη της Λύκτου 4. Ριζόκαστρο ή Belvedere
5.Κάστρο Μονοφάτσι (Bonifacio)
6. Κάστελος Μελεσών 7. Φρούριο Μέλισσα
8. Κάστελος Καταλαγαρίου. Μια μικρή περιγραφή για το κάθε οχυρό, η σημασία του στον στρατηγικό χάρτη της βυζαντινής περιόδου στην Κρήτη, γειτονικά μνημεία και κάποια φωτογραφική απεικόνιση αποτελούν το υλικό της παρουσίασης για κάθε ένα από τα σημαντικά αυτά βυζαντινά μνημεία.
Σελίδα 2
8 βυζαντινά οχυρά στην περιοχή Ηρακλείου
κάστρο του Τεμένους Το κάστρο του Τεμένους είναι ουσιαστικά το σημαντικότερο μνημείο βυζαντινής παρουσίας
στην Κρήτη. Βρίσκεται κτισμένο σε ένα λόφο (16 χλμ. νότια της πόλης του Ηρακλείου), με
απόκρημνες πλευρές που δεσπόζει στην
Τέμενος
ενδοχώρα του Ηρακλείου, μακριά από τα
κατασκευές με τείχη ύψους 9 μέτρων πάχους
τη θάλασσα εχθρών.
πύργους. Η οχυρωματική τεχνολογία που
περικλείει μία έκταση τουλάχιστον 600
συνόλου παραπέμπουν στις πλέον
κατοικίας μεγάλου αριθμού πληθυσμού.
βυζαντινών οχυρώσεων στη Μ. Ασία, Κύπρο,
μονοπατιού από τις Αρχάνες προς Μεσαρά. Στον
Μέρος του οχυρωματικού συνόλου έχει
αρχαϊκής ακρόπολης της παρακείμενης αρχαίας
Η πρόσβαση στο κάστρο γίνεται από
Πρόκειται για μια καστροπολιτεία η οποία
χωριού Προφήτης Ηλίας και μετά από 450
και το 1648. Ιδρύθηκε το 961 από τον ίδιο το
την «πλατεία» του κάστρου. Η επίσκεψη στο
Βυζαντίου) και του δόθηκε το όνομα Τέμενος («…
χώρος προσφέρεται για περίπατο είτε
Ιστορία, βιβλ. Β΄ η΄ 17). Ο λόφος σχηματίζει ένα
ακρόπολη μέσω του κυρίως χώρου κατοίκησης.
κορυφή) περιβάλλεται από οχυρωματικό
περιμετρικά του λόφου Ρόκα όπου εδράζεται
κάστρο μέσα στο κάστρο. Κατά πάσα πιθανότητα
στο Μαλεβύζι, ενδοχώρα του Τεμένους, Γιούκτα
αδιάκριτα βλέμματα πιθανών επιτιθέμενων από
3,8μέτρων και εντυπωσιακούς οχυρωματικούς
Ολόκληρη η οχυρή κατασκευή του Τεμένους
μαρτυρούν οι κατασκευές του οχυρωματικού
στρεμμάτων, η οποία αποτελούσε τον τόπο
εντυπωσιακές και σημαντικές οχυρώσεις των
Βρίσκεται στη διαδρομή του παλιού μινωικού
Μακεδονία και Θράκη.
λόφο που κτίστηκε το Τέμενος υπάρχουν ίχνη
συντηρηθεί από την 13η Ε.Β.Α.
πόλης Λύκαστος.
χωματόδρομο που ξεκινά από τη ΝΑ μεριά του
κατοικούνταν αδιάκοπα από την ίδρυσή της μέχρι
μέτρα μετατρέπεται σε πέτρινη σκάλα μέχρι
Νικηφόρο Φωκά (μετέπειτα αυτοκράτορα του
μνημείο έχει πολλαπλό ενδιαφέρον, και ο
Τέμενος το άστυ ωνόμασε…» Λέων Διάκονος,
βαδίζοντας περιμετρικά είτε με ανάβαση στην
δίκορφο ύψωμα όπου η δυτική (και ψηλότερη
Επίσης, μπορεί να οργανωθεί περιήγηση
περίβολο με τους δικούς του ακρόπυργους, ένα
το κάστρο με συνολικό μήκος 3.500 χλμ. με θέα
αποτέλεσε την έδρα της βυζαντινής διοίκησης
και κάμπο Ηρακλείου.
για όσον καιρό χρησιμοποιήθηκε από τη βυζαντινή εξουσία.
Ολόκληρος ο λόφος περιβάλλεται από
ισχυρότατα τείχη, απλής διάταξης όπου το
έδαφος ήταν απόκρημνο, διπλής ή και τριπλής διάταξης όπου το έδαφος ήταν πιο ομαλό, επιτυγχάνοντας έτσι το μέγιστο αμυντικό
αποτέλεσμα. Η τριπλή σειρά οχύρωσης στο ΒΑ
άκρο του κάστρου, (όπου και η κύρια είσοδος του οχυρού) αποτελείται από μνημειώδεις
«Το Τέμενος αποτέλεσε τη
βυζαντινή πρωτεύουσα της Κρήτης μετά το 961 μ.Χ.»
Το κάστρο του Τεμένους κατά την ενετοκρατία. Σχέδιο του Fr.Basilicata το 1631
8 βυζαντινά οχυρά στην περιοχή Ηρακλείου
Σελίδα 3
βυζαντινή ακρόπολη Γόρτυνας Στη Γόρτυνα βρισκόταν η ρωμαϊκή πρωτεύουσα της Κρήτης η οποία μετεξελίχθηκε στη βυζαντινή
πρωτεύουσα του νησιού. Κατά τον 7ο αιώνα και υπό το καθεστώς των απειλητικών αραβικών
επιδρομών, ο λόφος που βρίσκεται ΒΑ της πόλης
οχυρώθηκε περιμετρικά μετατρέποντας τον χώρο σε ένα ασφαλές κάστρο. Ισχυρότατα τείχη (ανάλογα των πολυάριθμων οχυρών κατασκευών του 7ου
αιώνα στο έδαφος της βυζαντινής αυτοκρατορίας)
Ακρόπολη Γόρτυνας, φωτογραφημένη από τα βόρεια
με πύργους, δεξαμενές και ένα κεντρικό κτίσμα
άγνωστης χρήσης παρείχαν προστασία σε πιθανή περίπτωση επίθεσης. Στο κέντρο της ακρόπολης
βρισκόταν βυζαντινός ναός (αργότερα μοναστήρι), στα ερείπια αρχαίου ναού.
Η λεζάντα είναι μια φράση που περιγράφει μια εικόνα ή ένα γραφικό.
Η ακρόπολη της Γόρτυνας μετά την αραβοκρατία
χρησιμοποιήθηκε και κατά την Β΄ βυζαντινή περίοδο, όταν η μεγάλη πρωτεύουσα είχε
παρακμάσει και ο πληθυσμός κατοικούσε σε μικρές κώμες. Τα οχυρωματικά τείχη αποτελούνται από
εξαιρετικούς επεξεργασμένους γωνιώδεις λίθους,
όπου ενσωματώνονται σπόλια* σε δεύτερη χρήση
τμήμα της οχύρωσης
(κιονόκρανα, επιστήλια, παραστάδες, πεσσοί κ.λπ.) σχηματίζοντας εντυπωσιακές μνημειώδεις κατασκευές.
Στην ακρόπολη της Γόρτυνας η πρόσβαση γίνεται
εύκολα από τον Αμπελούζο στα δυτικά. Δεσπόζει στο άκρο του κάμπου της Μεσαράς αποτελώντας στρατηγικό πλεονέκτημα για την εποπτεία του
γύρω χώρου. Σήμερα η θέα είναι καταπληκτική προς την περιοχή του Ληθαίου ποταμού, προς το ναό του
Αγίου Τίτου, το ρωμαϊκό ωδείο και το νεοανασκαφέν ρωμαϊκό θέατρο στους πρόποδες του λόφου.
Η επίσκεψη στην ακρόπολη μπορεί να συνδυαστεί
με επίσκεψη στο Πραιτώριο, το ναό του Απόλλωνα,
αεροφωτογραφία της ακρόπολης
την πεντάκλιτη βασιλική της Μητρόπολης και τα ρωμαϊκά θέατρα, όλα στον ίδιο χώρο.
“Η Γόρτυνα υπήρξε το πολιτιστικό, διοικητικό κέντρο της Κρήτης και της Βόρειας Αφρικής, έδρα πραίτορα, πόλη με πολύ μεγάλο πληθυσμό, θέατρα, αρένες, ιππόδρομο κατά την ρωμαϊκή περίοδο.”
Σελίδα 2
8 βυζαντινά οχυρά στην περιοχή Ηρακλείου
βυζαντινή ακρόπολη Λύκτου Στον χώρο που βρισκόταν η αρχαία πόλη Λύκτος, (ανατολικά από το σημερινό χωριό Ξιδάς ή
Λύκτος), στην κορυφή του λόφου, έχει οχυρωθεί ήδη από τον 7ο αιώνα η έκταση που αποτέλεσε τη βυζαντινή ακρόπολη της Λύκτου.
Η Λύκτος υπήρξε μία από τις πλέον σημαντικές ελληνικές πόλεις της Κρήτης με ιδιαίτερη ακμή κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Διάσημη για το
ρωμαϊκό βουλευτήριό της και το αταύτιστο
αρχαίο θέατρό της είναι επίσης γνωστή για το πολύ σημαντικό υδραγωγείο της που έφερνε
νερό από το Κράσι μέχρι το κέντρο της πόλης, (ερείπια του υδραγωγείου είναι ορατά και
Η βυζαντινή ακρόπολη της Λύκτου. Αποτύπωση σε χάρτη της Google Earth. © Ν.Γιγουρτάκης 2007.
ακόμα εντυπωσιάζουν με το μέγεθός τους στον παρακείμενο οικισμό Τοίχος). Υπήρξε
πολυάνθρωπη πόλη, και είχε εμπλακεί σε
πολέμους με την Κνωσό και την Ιεράπυτνα.
Πλούσια σε κτίσματα και γλυπτά, όπως και
επιγραφές, χρησιμοποιήθηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο ως καταφύγιο για τον πληθυσμό, και κέντρο ελέγχου της Πεδιάδας και της
εσωτερικής διάβασης από τα νότια παράλια προς την παραθαλάσσια Χερσόνησο στις
βόρειες ακτές, καθώς επίσης και προς τον ορεινό όγκο του Λασιθίου.
Οχυρωματικός περίβολος διακρίνεται σε
αρκετά σημεία της ακρόπολης ενώ ένας
οχυρωματικός πύργος.
μεγάλος ημικυκλικός πύργος προστατεύει τη νότια πλευρά.
Η πρόσβαση στην ακρόπολη της Λύκτου είναι
εύκολη και μπορεί να συνδυαστεί με επίσκεψη
στο εντυπωσιακό ρωμαϊκό υδραγωγείο (Τοίχος) και στο βυζαντινό ναό στο Μπιτζαριανό ή στο
Λιλιανό Πεδιάδας, εκκλησίες στις οποίες έχουν ενσωματωθεί επιγραφές, κιονόκρανα και σπόλια* από την αρχαία Λύκτο.
“Η Λύκτος αποτέλεσε την πλέον στρατηγική θέση ελέγχου της ενδοχώρας στην περιοχή της Πεδιάδας”
Τμήμα της οχύρωσης.
8 βυζαντινά οχυρά στην περιοχή Ηρακλείου
Σελίδα 5
Ριζόκαστρο ή Belvedere Βόρεια από τα Καστελιανά, στην ανατολική
Μεσαρά, πάνω στο λόφο που δεσπόζει στην περιοχή βρίσκεται το βυζαντινό κάστρο Ριζόκαστρο που αργότερα μετονομάστηκε από τους ενετούς σε Belvedere. Στον ίδιο χώρο βρισκόταν τα αρχαία χρόνια η πόλη Πριανσός, ένας χώρος με συνεχή κατοίκηση από τα αρχαία μέχρι και τα σημερινά χρόνια, λόγω της εύφορης περιοχής. Στους πρόποδες του λόφου κυλάει ο ποταμός Αναποδάρης με την άγνωστη τετράτοξη ρωμαϊκή γέφυρα και τον ξεχωριστό υδροβιότοπο της περιοχής. Το Ριζόκαστρο ήταν μια μεγάλη σε έκταση καστροπολιτεία κτισμένη μετά τον 10ο αιώνα, γεμάτη με κατοικίες, εκκλησίες, κινστέρνες*, οχυρωματικές κατασκευές. Σήμερα σώζονται οι μεγάλες δεξαμενές, ίχνη κατοικιών, τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου και αρκετές εκκλησίες στον χώρο. Στα Κάτω Καστελιανά μπορεί να επισκεφθεί κάποιος και τη μεγάλη ρωμαϊκή δεξαμενή.
Το Ριζόκαστρο ή Belvedere.
“Από την αρχαία Πριανσό, στο βυζαντινό Ριζόκαστρο και αργότερα στο ενετικό Belvedere (έδρα καστελανίας), ο οχυρωμένος λόφος αποτέλεσε σημαντικό κέντρο στην ανατολική Μεσαρά.”
Μονοφάτσι ή Bonifacio To κάστρο Μονοφάτσι, (αργότερα Bonifacio για
τους ενετούς) βρίσκεται κτισμένο πάνω σε λόφο
δίπλα στο σημερινό χωριό Καστέλι Μονοφατσίου (πρώην Τσιφούτ Καστέλι).
Αποτελεί ένα από τα μεγάλα βυζαντινά κάστρα της ενδοχώρας του Ηρακλείου και στέγασε μεγάλο
αριθμό κατοίκων μέχρι και την τουρκοκρατία οπότε και εγκαταλείφθηκε.
κάστρο Μονοφάτσι, η νότια πλευρά.
Σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση ο
οχυρωματικός περίβολος, οι τετράγωνοι πύργοι και το τείχος της νότιας πλευράς καθώς και εκκλησίες, δεξαμενή και πάμπολλα κτίσματα στο εσωτερικό
του. Η κατασκευή του λανθασμένα αποδόθηκε στον Γενουάτη πειρατή Ενρίκο Πεσκατόρε ο οποίος
αυθαίρετα κατέκτησε την Κρήτη από το 1206 έως το 1211. Πρόκειται για βυζαντινό οχυρό με αξιόλογα μορφολογικά οχυρωματικά χαρακτηριστικά. Στα ενετικά χρόνια περιορίστηκε εκεί μέρος της
εβραϊκής μειονότητας στην Κρήτη, (γι αυτό και ο όρος τσιφούτ = εβραίοι).
“Το Μονοφάτσι έδωσε το όνομά του στην ομώνυμη επαρχία του Ηρακλείου και υπήρξε έδρα καστελανίας στα ενετικά χρόνια.”
Σελίδα 6
8 βυζαντινά οχυρά στην περιοχή Ηρακλείου
Κάστελος Μελεσών Πολύ κοντά στις Μελέσες Πεδιάδας και στο χωριό Φιλίσια, βρίσκεται το άγνωστο εν πολλοίς
βυζαντινό φρούριο με την επωνυμία Κάστελος
Μελεσών. Ένα από τα επαρχιακού τύπου
βυζαντινά οχυρά της Κρήτης υπήρξε έδρα
βυζαντινού αριστοκράτη κατά τη Β΄ βυζαντινή
περίοδο από τα μέσα του 11ου αιώνα τουλάχιστον μέχρι και την ενετοκρατία.
Το φρούριο διατηρεί σήμερα μέρος του
οχυρωματικού του περιβόλου, ίχνη δύο πύργων, ερείπια κατοικιών και δεξαμενών, καθώς και
Κάστελος Μελεσών, η βόρεια πλευρά.
κεντρικό πυργοοικοδόμημα (όπως τα οχυρά του Καταλαγαρίου και της Μέλισας που
παρουσιάζονται παρακάτω). Βρισκόταν στην
σημαντική οδική αρτηρία από τα παράλια της
Αμνισού (Καρτερός) που οδηγούσε στην ενδοχώρα της Πεδιάδας- Αρκαλοχώρι στα αρχαία και στα μεσαιωνικά χρόνια. Η γύρω περιοχή προσφέρεται για πεζοπορία.
“Ο Κάστελος Μελεσών βρίσκεται στην καρδιά της πιο εύφορης περιοχής στην Πεδιάδα Ηρακλείου.”
Κάστελος Καταλαγαρίου
Παλαιοχώρα είναι ένα άλλο όνομα του Κάστελου Καταλαγαρίου και βρίσκεται 1,5 χλμ. νότια από
το σημερινό χωριό Καταλαγάρι στη θέση της αρχαίας πόλης Σκιλλουντία. Πρόκειται για τετράγωνο επαρχιακό βυζαντινό οχυρό όπου στεγαζόταν αριστοκράτης κατά τη Β΄ βυζαντινή περίοδο, έδρα φέουδου κατά την ενετοκρατία. Τα τείχη του περιβόλου είναι σε αρκετά καλή κατάσταση, ενώ σώζονται τα ερείπια του μεγάλου κεντρικού πυργοοικοδομήματος. Δίπλα ακριβώς από το οχυρό συναντούμε το σημαντικότερο σύνολο λαξευτών στον βράχο πατητηριών οίνου (πιθανότατα και έκθλιψης ελαίου), ένα σημαντικό μνημείο άγνωστης χρονολογίας κατασκευής. Η ύπαρξη αυτών των εγκαταστάσεων μαρτυρεί τα πλούσια εισοδήματα της περιοχής και κατά τη μεσαιωνική περίοδο. Ο χώρος χρησιμοποιήθηκε και κατά την ενετοκρατία. Η θέα προς τον κάμπο της Πεδιάδας μέχρι και τα Λασηθιώτικα βουνά είναι άπλετη. Το οχυρό αποτέλεσε καίριο στρατηγικό σημείο ελέγχου της περιοχής από Αρχάνες μέχρι και Καστέλι Πεδιάδας.
Κάστελος Καταλαγαρίου.
“Ο Κάστελος στο Καταλαγάρι αποτελεί ένα από τα σημαντικά σημεία στρατηγικού ελέγχου της Πεδιάδας κατά τη μεσαιωνική περίοδο.”
8 βυζαντινά οχυρά στην περιοχή Ηρακλείου
Σελίδα 7
Μέλισα
Μέλισα είναι το όνομα του βυζαντινού οχυρού
που βρίσκεται 3,5 χλμ. ΒΔ από το χωριό Άγιος Θωμάς σε ένα από τα πιο σημαντικά στρατηγικά σημεία της ενδοχώρας του Ηρακλείου. Η οχυρή αυτή θέση εποπτεύει ολόκληρο το Μαλεβύζι, το Τέμενος και τη βόρεια ακτή του Ηρακλείου. Είναι ένα από τα επαρχιακά περιφερειακά οχυρά της Β΄ βυζαντινής περιόδου που έχουν άμεση σχέση με τις γεωργικές καλλιέργειες της ευρύτερης περιοχής (όπως τα οχυρά του Κάστελου Μελεσών και Κάστελου Καταλαγαρίου που προαναφέραμε). Σώζονται αρκετά τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου και το μεγαλύτερο μέρος από το κεντρικό πυργοοικοδόμημα όπως και εκκλησία. Δίπλα ακριβώς (στα νότια του φρουρίου) βρίσκονται μεγάλα λαξευτά πατητήρια. Η οδική αρτηρία που οδηγούσε από τον Χάνδακα στη Μεσαρά διερχόταν από αυτό το σημείο καθιστώντας το οχυρό ως ένα κομβικό σημείο ελέγχου στα μεσαιωνικά χρόνια. Παρέμεινε ως μικρός οικισμός με κατοίκηση έως τον 17ο αιώνα.
Μέλισα. Τμήμα του κεντρικού οικοδομήματος
“Η Μέλισα εποπτεύει την περιοχή Μαλεβυζίου και Τεμένους, ελέγχοντας τη διάβαση προς Μεσαρά.”
Βιβλιογραφία -Δέσποινα Ευγενίδου, Κάστρα Μακεδονίας και Θράκης. Βυζαντινή Καστροκτισία. εκδ. ΑΔΑΜ, Αθήνα 1997, σ. 159-181.
-Ε. Καρποδίνη-Δημητριάδη, Κάστρα και Φορτέτσες της Κρήτης. εκδ. ΑΔΑΜ, Αθήνα 1995.
-Ν. Μ. Γιγουρτάκης, Βυζαντινές οχυρώσεις στην Κρήτη κατά τη Β΄βυζαντινή περίοδο. Μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη Κρήτης, Ρέθυμνο 2004.
-Ν. Μ. Γιγουρτάκης, Αρχικές παρατηρήσεις στο βυζαντινό κάστρο του Τεμένους, Πεπραγμένα
Θ΄Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Β2, Ηράκλειο 2004, σ. 23-39. -J.F. Sanders, Roman Crete. Λονδίνο 1984. -Antonino Di Vita, Gortina di Creta. Quindici secoli di vita urbana, Ρώμη 2010. -9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Δοκίμιο για την Οχυρωτική στο Βυζάντιο, έκθεση «Ώρες Βυζαντίου» Θεσσαλονίκη 2001.
-Γιάννη Χρηστάκη, Ιστορικά οχυρωματικά μνημεία της Κρήτης, Ιστορική θεώρηση. Ηράκλειο 2004.
Βυζαντινά κάστρα στην Κρήτη
Σελίδα 8
8 Βυζαντινά οχυρά στο Ηράκλειο
Γλωσάριο: Κινστέρνα
Πεζοπορικός
Βυζαντινή δεξαμενή νερού συνήθως με θολωτή πετρόκτιστη
Ηρακλείου
υδραυλικό κονίαμα για την συγκράτηση του νερού. Οι
Όμιλος
Η έκδοση σχεδιάστηκε αποκλειστικά για τον
Πεζοπορικό Όμιλο Ηρακλείου τον Οκτώβριο του 2013. Επιμέλεια:
Νίκος Γιγουρτάκης
αρχαιολόγος, ιστορικός
© Ν.Μ. Γιγουρτάκης2013:
(Οι φωτογραφίες, τα κείμενα, τα αρχαιολογικά στοιχεία,
τα ιστορικά συμπεράσματα αποτελούν μέρος της
ερευνητικής εργασίας του Ν. Μ. Γιγουρτάκη από τη
διδακτορική του διατριβή στο Παν/μιο Κρήτης).
Ηλεκτρονικό ταχυδρομείο: ngigourtakis@hotmail.com τηλ. 2810325364
οροφή. Εσωτερικά τα τοιχώματα ήταν επιχρισμένα με κινστέρνες
αποτελούν
χαρακτηριστικά
κάστρων και των φρουρίων.
κτίσματα
των
Σπόλια
Λίθινα τμήματα συνήθως μέρη αρχαιότερων οικοδομών, επεξεργασμένα και διαμορφωμένα σε διακριτά αρχιτεκτονικά
μέλη (κίονες, κιονόκρανα, επίκρανα, κιονίσκοι, παραστάδες, πεσσοί)
που
ενσωματώνονται
σε
δεύτερη
χρήση
σε
μεταγενέστερες κατασκευές. Στα βυζαντινά κάστρα της Α΄βυζαντινής περιόδου στην Κρήτη συναντάμε σπόλια εντός των τειχών στα Χανιά και στη Γόρτυνα.
Καμινόβιγλα
Παρατηρητήριο με τη μορφή πυργίσκου σε καίρια σημεία με
δυνατότητα επικοινωνίας μεταξύ τους, που διαμόρφωναν ένα πλήρες οχυρωματικό δίκτυο. Χρησιμοποιούσαν τον καπνό
(ή τη λάμψη της φλόγας αντίστοιχα στη διάρκεια της νύκτας) ως κωδικοποιημένα σήματα. Οχυρωματικός Περίβολος Το
τείχος
που
περιφερειακά.
περιβάλλει
την
οχυρωμένη
έκταση
Γεωγραφικές συντεταγμένες: (Google Earth)
κάστρο Τεμένους: 35ο 12’11.15’’ Β, 25ο 06’18.00’’ Ε
ακρόπολη Γόρτυνας: 35ο 03’55.94’’ Β, 24ο 56’42.14’’ Ε ακρόπολη Λύκτου: 35ο 12’28.33’’ Β, 25ο 22’06.90’’ Ε Είμαστε στο Web! Επισκεφθείτε μας στη διεύθυνση:
http://www.pezoporikos.gr/
Πεζοπορικός Όμιλος Ηρακλείου Νίκος Γιγουρτάκης
Ριζόκαστρο, Belvedere: 35ο 02’42.39’’ Β, 25ο 15’35.52’’ Ε Μονοφάτσι: 35ο 05’01.34’’ Β, 25ο 06’04.61’’ Ε
Κάστελος Μελεσών: 35ο 11’36.74’’ Β, 25ο 12’38.98’’ Ε
Κάστελος Καταλαγαρίου: 35ο 12’50.55’’ Β, 25ο 10’34.42’’ Ε Μέλισα: 35ο 09’50.51’’ Β, 25ο 02’10.49’’ Ε
Οκτώβριος 2013