Sustainable Island Mobility Plan (SIMP) Σχέδιο Βιώσιμης Νησιωτικής Κινητικότητας (ΣΒΝΚ) 1. Εισαγωγή – Από το SUMP στο SIMP Το Σχέδιο Βιώσιμης Αστικής Κινητικότητας (Sustainable Urban Mobility Plan - SUMP) είναι ένα νέο εργαλείο σχεδιασμού των αστικών μεταφορών, που προωθείται από την ΕΕ για τα μεσαία και μεγάλα αστικά κέντρα, θεωρώντας πως τα προηγούμενα μελετητικά εργαλεία (κυκλοφοριακές και πολεοδομικές μελέτες) εμφανίζονται σήμερα ως ανεπαρκή για να αντιμετωπίσουν τις σύγχρονες προκλήσεις μέσα από μια φιλική στο περιβάλλον και τις τοπικές κοινωνίες προσέγγιση1. Το εργαλείο των SUMP έχει ήδη δοκιμαστεί με πολύ μεγάλη επιτυχία σε αρκετές πόλεις της Ευρώπης (Λονδίνο, Λιλ, Τουλούζ, Άαχεν, Ελσίνκι, Αϊντχόβεν, Κρακοβία, Ζάγκρεμπ, Βουδαπέστη, Σέφιλντ, Νοτιγχαμ, Πάρμα, Σαραγόσα, Θεσσαλονίκη κ.α.) και εκτιμάται ότι έχουν ωριμάσει οι συνθήκες για την περαιτέρω εξειδίκευση και επέκτασή του στον υπόλοιπο γεωγραφικό χώρο (μικροί οικισμοί και εξωαστικός χώρος). Φιλοδοξία του ΔΑΦΝΗ και του Ενεργειακού Γραφείου Αιγαίου, με την συνδρομή ειδικών συνεργατών και επιστημόνων, είναι η εξειδίκευση και εφαρμογή του εργαλείου των SUMP στον νησιωτικό χώρο, με όλες τις ιδιομορφίες και τις παραλλαγές που τον χαρακτηρίζουν. Για αυτό και συγκροτήθηκε εννοιολογικά και μεθοδολογικά το εργαλείο του Sustainable Island Mobility Plan (SIMP), το οποίο αφορά αποκλειστικά τα νησιά και έχει ως αρχικό πεδίο εφαρμογής τα νησιάμέλη του ΔΑΦΝΗ. Πλέον, το ενδιαφέρον μια σύγχρονης προσέγγισης (της προσέγγισης του SIMP) δεν περιορίζεται στα νησιά που διαθέτουν αστικά κέντρα, αλλά σε κάθε νησί και στο σύνολο του γεωγραφικού τους χώρου. Ωστόσο, μπορούν να εκπονηθούν και Σχέδια Βιώσιμης Κινητικότητας που θα αφορούν μόνο κάποια μεγάλα οικιστικά κέντρα των νησιών και των περιοχών άμεσης επιρροής τους, γνωρίζοντας πως έτσι δεν αντιμετωπίζεται το σύνολο των ζητημάτων κινητικότητας των νησιών, αλλά κυρίως και κατά προτεραιότητα τα θέματα που αφορούν τους συγκεκριμένους οικισμούς, στο βαθμό που μπορούν να επιλυθούν ανεξάρτητα ή παράλληλα με έναν ευρύτερο σχεδιασμό. Τα SIMP, επίσης, οφείλουν να βρίσκονται σε συμβατότητα, αν όχι σε αλληλεπίδραση και συνέργεια, με τα λοιπά εργαλεία χωρικού, ενεργειακού και περιβαλλοντικού σχεδιασμού των νησιών (ΓΠΣ/ΣΧΟΟΑΠ, ΣΔΑΕ, ΕΠΜ κτλ).
1
Σύμφωνα με τον επίσημο ορισμό «To SUMP είναι ένα στρατηγικό σχέδιο που βασίζεται στις υφιστάμενες πρακτικές σχεδιασμού και λαμβάνει υπόψη του τις αρχές της ενοποίησης, της συμμετοχής και της αξιολόγησης ώστε να καλύψει τις ανάγκες κινητικότητας των ανθρώπων σήμερα και στο μέλλον, για μια καλύτερη ποιότητα ζωής στις πόλεις και τα περίχωρά τους.»
1
2. Διαφορές με παραδοσιακή μελετητική προσέγγιση – Δυνατότητες αξιοποίησης προϋφιστάμενων μελετών Οι διαφορές των SUMP / SIMP από τα παραδοσιακά εργαλεία σχεδιασμού του χώρου και των μεταφορών είναι πολλές και σημαντικές. Ακολουθούν οι σημαντικότερες εξ αυτών: Παραδοσιακά Εργαλεία Σχεδιασμού
Σχέδια Βιώσιμης Κινητικότητας
Εστιάζουν στην κυκλοφορία των ΙΧ
Εστιάζουν στην μετακίνηση των ανθρώπων
Προτεραιότητες: Κυκλοφοριακή ικανότητα οδών και διασφάλιση υψηλής ταχύτητας
Προτεραιότητες: Προσβασιμότητα και ποιότητα ζωής, οικονομική και κοινωνική βιωσιμότητα, βελτίωση περιβάλλοντος και δημόσιας υγείας
Αυτοτελής και αποσπασματική διαχείριση των μέσων μεταφοράς (κυρίως ΙΧ και Δημόσιας Συγκοινωνίας)
Ισόρροπη ανάπτυξη όλων των μέσων και τρόπων μεταφοράς, διατροπικότητα και στροφή προς πιο βιώσιμα και καθαρά μέσα μεταφοράς
Εστίαση στις υποδομές
Ανάπτυξη ολοκληρωμένης δέσμης ενεργειών, πολιτικών και παρεμβάσεων που θα οδηγήσουν σε μέγιστα θετικά αποτελέσματα με το μικρότερο δυνατό κόστος (minimum cost / maximum impact)
Τομεακός σχεδιασμός, ανεξάρτητος από τις υπόλοιπες τομεακές πολιτικές
Τομεακός σχεδιασμός που συναρτάται, συμπληρώνει και ολοκληρώνεται με τον χωρικό, τον περιβαλλοντικό και τον ενεργειακό σχεδιασμό, τον σχεδιασμό των κοινωνικών υποδομών και υπηρεσιών, τον σχεδιασμό για την δημόσια υγεία και ασφάλεια κτλ.
Σχεδιασμός σε βραχύ και μεσοπρόθεσμο ορίζοντα
Σχεδιασμός σε βραχύ και μεσοπρόθεσμο ορίζοντα, ενσωματωμένος σε ένα μακροπρόθεσμο όραμα και μια ευρύτερη στρατηγική
Χωρικά προσδιορισμένα εντός συγκεκριμένης διοικητικής ενότητας
Χωρικά προσδιορισμένα εντός συγκεκριμένης λειτουργικής ενότητας βάσει των καταγεγραμμένων προτύπων μετακινήσεων στην περιοχή μελέτης (πχ. από το σπίτι στη δουλειά)
Εκπονούνται σχεδόν αποκλειστικά από κυκλοφοριολόγους
Εκπονούνται από διεπιστημονική ομάδα συγκοινωνιολόγων, πολεοδόμων, αρχιτεκτόνων, περιβαλλοντολόγων, ενεργειακών μηχανικών κτλ
Εκπονούνται αποκλειστικά από ειδικούς
Εκπονούνται μέσα από διαφανείς διαδικασίες συμμετοχικού / δημοκρατικού σχεδιασμού, στις οποίες εμπλέκονται όλοι οι ενδιαφερόμενοι φορείς και οι τοπικές κοινωνίες
Περιορισμένη ή καθόλου εκτίμηση και παρακολούθηση των επιπτώσεων / αποτελεσμάτων του σχεδιασμού
Συστηματική παρακολούθηση και αξιολόγηση της εφαρμογής και επίδρασης του σχεδιασμού στην περιοχή μελέτης, μέσω κατάλληλων δεικτών και διαδικασιών
Τα στοιχεία που συλλέχθηκαν στο πλαίσιο προηγούμενων μελετών, όπως και μέρος των προτάσεών τους, είναι πιθανό να αξιοποιηθούν κατά την εκπόνηση ενός SIMP, για αυτό και μία από τις πρώτες ενέργειες είναι η καταγραφή και διάθεση των προϋφιστάμενων μελετών στην ομάδα μελέτης του SIMP, με σκοπό τίποτα να μην πάει χαμένο απ’ όσα έχουν ήδη γίνει ή δρομολογηθεί. 2
3. Επιχειρησιακοί Στόχοι του SIMP Τα Σχέδια Βιώσιμης Κινητικότητας έχουν ως γενικό στόχο να δημιουργήσουν ένα βιώσιμο σύστημα μεταφορών και ειδικότερα:
Εξασφάλιση προσβασιμότητας των θέσεων εργασίας και των υπηρεσιών σε όλους Βελτίωση της δημόσια υγείας και της ασφάλειας Μείωση της ρύπανσης, των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και της κατανάλωσης ενέργειας Αύξηση της αποτελεσματικότητας και της οικονομικής αποδοτικότητας των μεταφορών ανθρώπων και εμπορευμάτων Ενίσχυση της ελκυστικότητας και της ποιότητας του αστικού περιβάλλοντος
Από επιχειρησιακής άποψης, ένα Σχέδιο Βιώσιμης Νησιωτικής Κινητικότητας (SIMP) οφείλει να:
Συμβάλει σε μια πιο βιώσιμη και διακριτική παρουσία του αυτοκινήτου στο νησί, προσδιορίζοντας με σαφήνεια τον τρόπο με τον οποίο: θα γίνεται πλέον η κυκλοφορία και η στάθμευση, θα αναβαθμισθεί η οδική ασφάλεια, θα επιτευχθεί η βελτίωση των υφιστάμενων υποδομών ή η κατασκευή νέων, θα προωθηθεί η ηλεκτροκίνηση, θα τεθούν σε εφαρμογή σύγχρονα συστήματα κοινόχρηστων οχημάτων (car sharing) και συνοδήγησης (car pooling) κτλ. Ενισχύσει με κάθε δυνατό τρόπο την Δημόσια Συγκοινωνία, είτε αυτή είναι δημοτική, είτε ιδιωτική, είτε διαφόρων ειδών συμπράξεις, με στόχο τον προσανατολισμό της σε συστήματα που θα ανταποκρίνονται καλύτερα στην ζήτηση (on demand) και την ανάγκη συνδυασμένων μεταφορών. Αναπτύξει ισότιμα τα «ήπια μέσα μεταφοράς», όπως είναι το περπάτημα, το ποδήλατο και τα θαλάσσια μη μηχανοκίνητα μέσα, αξιοποιώντας σύγχρονες τεχνολογίες όπως το bike sharing και τα ηλεκτρικά ποδήλατα, παρέχοντας πληροφοριακό και χαρτογραφικό υλικό υψηλής ποιότητας και διεθνούς απεύθυνσης. Να αναπτύξει και να βελτιώσει τις θαλάσσιες μεταφορές από/προς και περιμετρικά του νησιού και να αναβαθμίσει την προσβασιμότητα και την λειτουργία των υποδομών τους. Να αναπτύξει και να βελτιώσει τις εναέριες μεταφορές αναφορικά με τη σύνδεση με άλλα νησιά και την ηπειρωτική χώρα και να αναβαθμίσει την προσβασιμότητα και την λειτουργία των υποδομών τους. Να οργανώσει και να μεγιστοποιήσει την απόδοση των εμπορευματικών μεταφορών εντός και εκτός νησιού, περιορίζοντας στο ελάχιστο το περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα. Να συμβάλει στην ανάπτυξη ενός βιώσιμου Τουρισμού, ενθαρρύνοντας τις διακοπές με λιγότερο ή καθόλου αυτοκίνητο. Να βοηθήσει στην περαιτέρω ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής και της αλιείας, παρέχοντας κατάλληλες υποδομές για την μεταφορά των αναγκαίων μηχανημάτων, υλών και προϊόντων. Να συντονίσει τον χωρικό σχεδιασμό με τον σχεδιασμό των μεταφορών. Να προτείνει ειδικές πολιτικές, όπως είναι τα σχέδια μετακινήσεων από το σπίτι στο σχολείο, από το σπίτι στην εργασία, από το σπίτι στην βραδινή αναψυχή κτλ, οργανώνοντας εκστρατείες ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης παροχής κινήτρων κτλ. 3
4. Διαδικασία Εκπόνησης – Συμμετοχικές / Δημοκρατικές διαδικασίες σχεδιασμού Η εκπόνηση ενός Σχεδίου Βιώσιμης Νησιωτικής Κινητικότητας είναι μια ευκαιρία για την ανάδειξη ενός διαφορετικού, πιο δημοκρατικού, τρόπου σχεδιασμού των δημοσίων έργων, του δημόσιου χώρου και των μεταφορών. Είναι το πρώτο μελετητικό εργαλείο στη χώρα μας που υποχρεώνει τον μελετητή (και τις αρμόδιες αρχές) στην εφαρμογή μιας μεθοδολογίας άκρως συμμετοχικής, κατά την οποία κανένας ενδιαφερόμενος δεν θα μείνει έξω από την αναγκαία διαβούλευση, που οφείλει να διεξάγεται σε όλα τα στάδια του σχεδιασμού (από την αρχή μέχρι το τέλος). Με τον τρόπο αυτό εξοικονομείται τελικά χρόνος και χρήμα, γιατί διαμορφώνεται έγκαιρα η αναγκαία συναίνεση στην τοπική κοινωνία για τον καλύτερο δυνατό σχεδιασμό και την υλοποίηση των αναγκαίων έργων, αποφεύγοντας χρόνιες δικαστικές διαμάχες που συχνά οδηγούν έως και στην ακύρωση των έργων. Η ανάπτυξη και η εφαρμογή ενός SIMP πρέπει να νοείται ως μια συνεχής διαδικασία η οποία απαρτίζεται από 11 απαραίτητα βήματα (τα ίδια που αφορούν τα SUMP). Στην πράξη, αυτές οι δραστηριότητες μπορούν να εκτελεστούν μερικώς παράλληλα ή να περιλαμβάνουν σημεία επιστροφής, αξιολόγησης και νέας εφαρμογής μέχρι την επίτευξη των στόχων που έχουν τεθεί (feedback loops).
4
5. Οφέλη για ΟΤΑ / Δημοτική Αρχή Τα Σχέδια Βιώσιμης Αστικής ή Νησιωτικής Κινητικότητας θα έπρεπε σήμερα να αποτελούν κυρίαρχη επιλογή για κάθε ΟΤΑ στην Ελλάδα, διότι προσφέρουν έναν ολοκληρωμένο οδικό χάρτη για την βιώσιμη ανάπτυξη των μεταφορών στην περιοχή ευθύνης τους, με τρόπο που δεν μπορούν πλέον να ικανοποιήσουν οι κλασικές κυκλοφοριακές και πολεοδομικές μελέτες. Εφόσον εμβαθύνουν επαρκώς στις προτεινόμενες παρεμβάσεις, μπορούν να συμβάλουν στην ωρίμανση έργων που υπό άλλες συνθήκες θα απαιτούσαν την εκπόνηση διακριτών μελετών (πχ χάραξη ποδηλατοδρόμων, βελτίωση κόμβων, εφαρμογή συστήματος μονοδρομήσεων, χωροθέτηση και σχεδιασμός χώρων στάθμευσης κτλ.). Η ωρίμανση αυτή, αλλά και η ύπαρξη ενός ολοκληρωμένου στρατηγικού σχεδιασμού, δίνει σαφές προβάδισμα στον ΟΤΑ που έχει εκπονήσει SUMP ή SIMP για την άντληση χρηματοδοτήσεων από το ΠΕΠ και τα Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα. Σύντομα, η απουσία SUMP/SIMP θα αποτελεί κριτήριο αποκλεισμού στις προσκλήσεις για χρηματοδότηση έργων, όπως ήδη ισχύει για τα διάφορα ευρωπαϊκά προγράμματα (Horizon, Med, Interreg κτλ). Το σημαντικότερο, όμως, ίσως, είναι ότι τα SUMP/SIMP βοηθούν πραγματικά στην διαμόρφωση ενός κλίματος συναίνεσης και συνεργασίας στην τοπική κοινωνία, το οποίο είναι πολύ σημαντικό για κάθε δημιουργική και καινοτόμα πρωτοβουλία εκ μέρους της δημοτικής αρχής.
5