Монголын Морин Спорт, Уяачдын Холбоо

МЭНДЧИЛГЭЭ.....................................................................................................................................................................3 БҮТЭЦ: ММСУХ-НЫ УДИРДЛАГА, ТЭРГҮҮЛЭГЧ ГИШҮҮД...................................................................................................4 БОДЛОГО: М.ЭНХБОЛД: ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГОО ТОМЬЁОЛЖ ТОДРХОЙЛСОН ЖИЛ БАЙЛАА...................................... 5 ЧАНСАА: РЕЙТИНГИЙН ЗӨВЛӨЛИЙН ЧАНСАА ТОГТООХ ЖУРАМ........................................................................................8 МОНГОЛ УЛСЫН 2009 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ЕСӨН УЯАЧ..............................................................................9 МОНГОЛ УЛСЫН 2009 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ЕСӨН УНААЧ ХҮҮХЭД ......................................................13 МОНГОЛ УЛСЫН 2009 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ АЗАРГА....................................................................................15 МОНГОЛ УЛСЫН 2009 ОНЫ ӨНДӨР ЧАНСААТАЙ ИХ НАС ..................................................................................25 ÍÀÀÄÌÛÍ ТОВ: 2010 ОНД БОЛОХ“ИХ ХУРД” УРАЛДААН БОЛОН БҮСИЙН УРАЛДААНЫ ТОВ.................................................38 ХАЛУУН СЭТГЭЛ: ММСУХ-НЫ УРИАЛГА....................................................................................................................................................39 САЛБАР ХОЛБОО: “ЖАВХЛАНТ ШАРГА ХОЛБОО . ...................................................................................................................................41 “БУЛГАНХАНГАЙ” УЯАЧДЫН ХОЛБОО ШИНЭ БҮТЭЦТЭЙ БОЛЛОО..................................................................43 “ОЧИРВААНИЙН ХҮЛЭГ” ОДТОЙ БАЙНА.................................................................................................................46 ЯРУУ НАЙРАГ: АЙ.ТӨМӨР-ОЧИР: ДАРЬГАНГЫН ХӨХ УЯАЧ ...........................................................................................................48 ХОЙМОР: Д.ДАВААХҮҮ: МАНАЙХАН МОНГОЛЫН ТӨРӨӨС ГУРВАН ҮЕЭРЭЭ ЮМ ХҮРТСЭН УЛС...........................49 ЦУВАА: 2009 ОНЫ УЛС, БҮСИЙН НААДМУУДЫН ЦУВАА....................................................................................................54 ХИЙМОРЬ: Ц.ДЭЛГЭРДАЛАЙ: СҮХБААТАРЫН АДУУНЫ УГШЛЫГ ТЭНДХИЙН АДУУЧДААС Ч ИЛҮҮ МЭДНЭ.......................................................61 САНАЛ: ХУРДАН МОРИНЫ БҮРТГЭЛИЙН САН БИЙ БОЛГОЁ..............................................................................................66 ШИЛДЭГ: ММСУХ-НЫ 2009 ОНЫ ШИЛДГҮҮД...........................................................................................................................67 ШИЛДЭГ ГАЛ: “ТАЛЫН ХҮЛЭГЧИЙНХЭН” ЖИЛ БҮР ТОДОРХОЙ ЗОРИЛГО ТАВЬЖ ТҮҮНДЭЭ ХҮРДЭГ............................69 “ДЭЛХИЙН МОРЬТОН НЭРЛЭЖ БАЙНА” 2009 ОНЫ ОНЦЛОХ ЕСӨН ҮЙЛ ЯВДАЛ..........................................72 ХУРДАН МОРИНЫ ХҮҮХЭД: Ц.ЛХАГВАСҮРЭН: “ШАРГА АЗАРГАНДАА БИ НЭГ Ч УДАА ТАШУУР ХҮРГЭЖ ҮЗЭЭГҮЙ”.........................77 МОНГОЛ НҮНЖИГ: “БАНДАН” БАТААГИЙН ГААНС, ХӨӨРӨГ.................................................................................................................79 ТЭНГЭР, ГАЗАР: БАРС ЖИЛИЙН БАЙДАЛ, ТӨРХ....................................................................................................................................81

10/01

ЯРУУ НАЙРАГ: А.ЛХАГВА: ХӨХ МОНГОЛЫН ЖАВАР...................................................................................................................................83 НЭГ ДЭЛХИЙ: АЗИЙН МОРИН УРАЛДААНЫ ХОЛБООНЫ ТҮҮХ..............................................................................................................84 СОНИН ХАЧИН:ТҮРҮҮЛЭХ МОРИНЫ НЭРИЙГ АЛДАЛГҮЙ ХЭЛДЭГ ГАЙХАМШИГТ ГҮҮ....................................86 ГАДААД ХАРИЛЦАА: МОНГОЛЧУУД АНХ УДАА ДЭЛХИЙН МОРЬТНЫ ХӨГЖИЛД ДУУХООЛОЙГОО НЭМЭРЛЭВ ................................88 УЯАЧИЙН ЭРДЭМ: ТОД МАНЛАЙ УЯАЧ Д.ОНОНГИЙН “ХИЧЭЭЛ”....................................................................................................................94 “СОНИРХОЛТОЙ ТОВЧООН: “ИХ ХУРДЫН ӨГЛӨӨНИЙ ҮҮЛИЙГ ШИНЖИХҮЙ”............................................................................................................98 ЦУГЛУУЛАГЧ: С.БАДРАЛ: МОРЬ ХУРДЛУУЛДАГ СУДАР, ТУУРАЙД НЬ БИЧДЭГ СУДАР ХҮРТЭЛ БИЙ .........................................100 МОРИНЫ НАЙМАА: АЛТАН ДАРЬГАНГА НУТГААР АЯЛЖ, ШИЛИЙН БОГД ДЭЭР ГАРЧЭЭ........................................................................105 МОРЬТОЙ УРАН БҮТЭЭЛ: Д.БАТТӨМӨРИЙН КАЛЛИГРАФ.............................................................................................................................................106 СУДАЛГАА: МОНГОЛ ҮҮЛДРИЙН АДУУНЫ ЗАРИМ ОНЦЛОГ.............................................................................................................107 “МОРЬ БОЛВОЛ...”: Ц.ЧИМИДОРЖИЙН ЭТЭЭ................................................................................................................................................ ........113 МОРЬТОЙ БҮТЭЭЛ: “ЭР ХҮНИЙ ДОТОР ЭМЭЭЛ ХАЗААРТАЙ МОРЬ” . ........................................................................................................... 115

Ñýòã¿¿ëèéí ýðõëýã÷: Ñýòã¿¿ëèéí çºâëºë:

Åðºíõèé ìåíåæåð: Ãýðýë çóðàã÷èí:

Åðºíõèé äèçàéíåð:

Àþóðáóíüÿàãèéí Ëõàãâà Ìèåýãîìáûí Ýíõáîëä Ï¿ðýâèéí Ñýðãýëýí ×èìèääîðæèéí Ãàíçîðèã Ãàâààãèéí Áàòõ¿¿ Ò¿íæèíãèéí Áàäàìæóíàé Ñ¿ðýíãèéí Áààñàíõ¿¿ Äàøäýìáýðýëèéí Áàò-Ýðäýíý Ï¿ðýâèéí Ìýíäáàÿð ßíäàãèéí Áîëäáààòàð È÷èíõîðëîîãèéí Áóäõ¿¿ Íàìæèìûí Íÿìäàø Ëõàãâàãèéí Ãàëìàíäàõ Õ¿÷èòáààòàðûí Àìàðò¿âøèí

Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð: 9073010012 Õàÿã: Ìîíãîëûí Çàëóó÷óóäûí Õîëáîîíû áàéð. Á êîðïóñ 303 òîîò. Óòàñ: 9191-6390, 9666-7393 “Ñýëýíãýïðåññ” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.

10/01

ÌÝÍÄ×ÈËÃÝÝ Ìîðüòîí ìîíãîë÷óóä Òà á¿õíèéõýý àìàð àìãàëàíã àéëòãàÿ. Ìîíãîë÷óóä áèäíèé çóó çóóí æèëèéí ò¿¿õèéã õ¿ëýã ñàéí ìîðèíîîñ íü ñàëãàæ áîäîõûí àðãàã¿é þì. ªíäºð ÿçãóóðò ìîðüòîí ìîíãîë÷óóä íýãýí öàãò äºðººí ÷èìýýãýýð äýëõèéã ñýðýýñýí ò¿¿õòýé. Ýíý ò¿¿õ ìîðüòîé ò¿¿õ. Ò¿¿õèéã á¿òýýñýí òýð èõ ñ¿ð ñ¿ëä, îä õèéìîðü áàñ ë õ¿ëýã ñàéí ìîðüòîé íü õîëáîîòîé. Õ¿ëýã ìîðèî òºðèéí ñ¿ëäíýý îíãîëîí äýýäýëñýí ìàíàé àðä ò¿ìíèéã áóñàä óëñ îðîí “Ìîðüòîí” ãýñýí òîäîòãîëä áàãòààæ îéëãîäîã. ¯ëãýð äîìîã, äóó õóóð, ñóäàð íîì, óðàí çóðàã çýðýã ºâ ñî¸ëûí àëòàí ñàí õºìðºãòºº ìîðèí ýðäýíèéã èéì èõ ºðãºí äýëãýð áàãòààñàí àðä ò¿ìýí ìàíàéõààñ ººð òèéì ÷ îëîíã¿é áèç ýý. ªíººäºð Ìîíãîëûí ÿçãóóð ºâ ñî¸ë, çàí çàíøèë, ýðõýì íàíäèí á¿õíèéã àâ÷ ÿâàà òýð õ¿ì¿¿ñ íü æèðèéí ñàéõàí ìàë÷èí ò¿ìýí þì. Ñîð ñàéõàí ìîðüäîî ñîéæ, íààäàì÷èí îëíîî áàÿñãàäàã óÿà÷èä þì. Õ¿ëýã ñàéí ìîðèî äýýäýëäýã ìîðèíû ç¿òãýëòí¿¿ä þì. Ìîíãîëûí ìîðèí ñïîðò, óÿà÷äûí õîëáîî “Äýëõèéí ìîðüòîí” ñýòã¿¿ë ãàðãàæ, ýõíèé

äóãààðàà óíøèã÷ Òàíä ºðãºí áàðüæ áàéíà. Ìîíãîë÷óóä áèä äýëõèéí ìîðüòíóóäûí íýã õýñýã íü þì. Áèä çºâõºí íýãýýõýí õýñýã íü áèø ãîë öºì íü áàéõûã õ¿ñ÷ ìºðººäºæ, çîðüæ òýì¿¿ëýõ ó÷èðòàé. Óðüä ºìíèéí èõ ò¿¿õ íü õîé÷ ¿åèéíõýíä òîì õàðèóöëàãà, ¿¿ðýã íîîãäóóäëàã õóóëüòàé. ÌÌÑÓÕ-íû ýíý õýâëýë óÿà÷ òà á¿õíèé, ìîðüòîí ò¿ìíèé èíäýð áàéíà ãýäýãò èòãýæ áàéíà. Óÿà÷äûí ýðäýì ÷àäàë, àðãà áèëýã, áàõäàì ñàéõàí àìæèëò, óíàà÷ õ¿¿õä¿¿äèéí öîã çîëáîî, õ¿ëýã ñàéí ìîðüäûíõ íü óäàì óãøèë, ñàëáàð õîëáîîäûí àæèë ¿éëñ, áèä á¿õíèé õºíäºõ ¸ñòîé ñýäýâ... Òýð á¿õýí ýíä áàãöëàí áàðèíòàãëàãäàõ íü ìýäýýæ. Ìàíàé õîëáîîíû ãàäààä õàðèëöàà æèëýýñ æèëä ºðãºæèí òýëæ áàéíà. Áèä äýëõèéí ìîðüòíóóäòàé óëàì á¿ð îéðòîí íÿãòàð÷, òýäíèé àðãà òóðøëàãààñ ñóðàëöàõ áîëíî. Ìîðèíä ýýëòýé áàð æèë ãàð÷ áàéíà. Áàð æèëèéí áîñãîí äýýð áèä íîìûí öàãààí õàäàã äýëãýí óóëçàæ áàéíà. Ìîíãîë ò¿ìíèé õèéìîðü-õ¿ëýã ìîðüäîî äýýäëýí ø¿òäýã Òà á¿õíèéã íààäìûí òýíãýð, ìîðèíû òýíãýð ÿìàãò èâýýõ áîëòóãàé.

Ìîíãîëûí ìîðèí ñïîðò, óßà×äûí õîëáîîíû åðªíõèéëªã×

Ì.ÝÍÕÁÎËÄ

¯õýð æèëèéí ºâëèéí àäàã ñàðûí øèíèéí 29.

10/01

Ìîíãîëûí ìîðèí ñïîðò, óßà×äûí õîëáîîíû óäèðäëàãà, òýð㯯ëýã× ãèø¯¯ä 1. Ì.Ýíõáîëä ÌÌÑÓÕ-íû Åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Ìîíãîë Óëñûí øàäàð ñàéä 2. Á.Áèëýãäýìáýðýë ÌÌÑÓÕ-íû òýðã¿¿í äýä Åðºíõèéëºã÷ 3. Ë.Àðèóíáîëä ÌÌÑÓÕ-íû Äýä òýðã¿¿í 4. ß.Áàòñóóðü ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, ÌÌÑÓÕ-íû Äýä òýðã¿¿í 5. Ñ.Áààñàíõ¯¯ ÁÕß-íû ñàéä, ÌÌÑÓÕ-íû Äýä òýðã¿¿í 6. Ï.Ñýðãýëýí ÌÌÑÓÕ-íû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà 7. Ä.Áàò-Ýðäýíý ÌÌÑÓÕ-íû õ¿íäýò òýðã¿¿ëýã÷ 8. Ó.Áóßíäýëãýð ÌÌÑÓÕ-íû õ¿íäýò òýðã¿¿ëýã÷ 9. À.Áàßðìàãíàé ÌÌÑÓÕ-íû çºâëºõ 10. Ã.ÁÀÒÕ¯¯ ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, ÓÈÕ-ûí äýä äàðãà 11. Ä.Äàãâàäîðæ “Òàâàí òîëãîé òðàíñ” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë 12. Ð.Áóä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í 13. Ï.Ìýíäáàßð “Àâçàãà òðåéä” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë 14. Í.Ñàíæààäîðæ Õýíòèé àéìàã äàõü ÌÑÓÕ-íû òýðã¿¿í 15. Ö.Äàâààñ¯ðýí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í 16. Ò.Ýíõáàò “Øàíäàñ” ãðóïïûí çàõèðàë 17. Ã.Áàòòªìªð Ìîíãîë Óëñûí àëäàðò óÿà÷ 18. Ä.Òªìªðáààòàð “Øèëýí êàáåëü” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë 19. Ö.Öýíãýë ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í 20. Ä.Ñàìäàíæàìö “Àäóó” òºñëèéí óäèðäàã÷ 21. Ä.Áàòöîãò Õîâä àéìãèéí ÌÑÓÕ-íû òýðã¿¿í 22. Ö.Áàßíæàðãàë Çàâõàí àéìãèéí ÌÑÓÕ-íû òýðã¿¿í 23. Ö.Ãàíõ¯¯ Óëààíáààòàð õîòûí åðºíõèé èíæåíåð, Äóíäãîâü àéìãèéí ÌÑÓÕ-íû òýðã¿¿í 24. Ö.Ãàíòªìªð “Òîðãîíû çàì” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë 25. Ñó.Áàòáîëä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í 26. Ä.Áàòáàßð “Çîîñ” ãàëûí òýðã¿¿í 27. Ë.Öàãààíäàëàé ̯ÎÍÒÂ-èéí ðåäàêòîð 28. Õ.Áàäàìñ¯ðýí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í 29. Ö.Áàòñàéõàí “Áóóäàé” ñàíãèéí çàõèðàë 30. Õ.Áàò-Ýðäýíý “Àëòàé êîíñòàðêøí” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë 31. Ì.̪íõáàßñãàëàí “Ñàÿàí” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë 32. ×.Ãàíçîðèã “Ýðäýíýò” ÓÁ¯-èéí Åðºíõèé çàõèðàë 33. Ä.×óëóóíáàò “Ýðèéí õèéìîðü” Îðõîí àéìãèéí ÌÑÓÕ-íû òýðã¿¿í 34. Ò.Áàäàìæóíàé Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí ñàéä 35. Á.Íàðàíõ¯¯ “Ìîí-Óðàí” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë 36. Ä.Áàòìªíõ “Ìîíõóðä” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë 37. ×.Ïýðýíëýé ÕÕÀÀß-íû ãàçðûí äàðãà 38. Ä.Öýðýíæèãìýä “Ìàêñ” ãðóïïûí çàõèðàë 39. Á.Ñîäíîìöîã Ìîíãîë Óëñûí àëäàðò óÿà÷ 40. Á.Öýðýíáàëòàâ Óëñûí ïðîêóðîðûí îðëîã÷ 41. Ã.×èíçîðèã “Ìîíãîë øóóäàí” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë 42. Þ.¯íýíá¯ðýí “Àðàâãàð õýýð” õîëáîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà 43. Ì.Àëòàí-Î×èð ÌÕÕ ÕÊ-èéí ãàçðûí äàðãà 44. Õ.Ñàðàíæàâ Äàðõàíû “S” ëóó ÕÕÊ-èéí çàõèðàë 45. Ö.Ìýíäñàéõàí Òºâ àéìãèéí Ñýðãýëýí ñóìûí Çàñàã äàðãà 46. Í.Äàø-ªëçèé “ªëçèéò òºâ” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë 47. Ë.̪íõáàò “Îäêîí õîëäèíã” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë

10/01

Ì.ÝÍÕÁÎËÄ:

ÃÀÄÀÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀÃÀÀ ÕªÃƯ¯ËÝÕÝÄ Ò¯ËÕ¯¯ ÀÍÕÀÀÐ×, ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÈÍÛ ÓÐÀËÄÀÀÍÛ ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛà ÎÍÎÂ×ÒÎÉ ÒÎÌܨÎËÆ, ÑÈÑÒÅÌÒÝÉ, ÁÎÄËÎÃÎÒÎÉ ÎËÎÍ ØÈÍÝ ÀÆËÛà ÑÀÍÀÀ×ËÀÍ ÕÝÐÝÃƯ¯ËÑÝÍ ÆÈË ÁÀÉËÀÀ ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Ìîíãîë Óëñûí Øàäàð ñàéä, Монголын морин спорт, уяачдын холбооны Åðºíõèéëºã÷ Ì.Ýíõáîëäòîé ÿðèëöëàà “àëòàí ìîðü” øàãíàë áèé áîëãîõ, õîëáîîíû äýðãýä ýìíýëýãèéí õÿíàëò, èìïîðò, ¿ðæëèéí àëáà áàéãóóëàí òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ, ̯ÎÕ-òîé íÿãò õàìòðàí àæèëëàõ ãàäààä õàðèëöààã òóóøòàé õºãæ¿¿ëýõ, ãàäààäàä ñóðãàëò ñåìèíàðò õàìðàãäàõ, õóðäàí ìîðü óíàà÷ õ¿¿õäèéí äààòãàë, õóðäàí ìîðèíû äààòãàëûí àñóóäëûã ñóäëàõ, Óëñûí áàÿð íààäìûí òóõàé õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ çýðýã ç¿éëèéã òºëºâëºæ, äèéëýíõèéã íü õèéæ ã¿éöýòãýýä áàéíà -ÌÌÑÓÕ øèíýýð çîõèîí -Ñòðàòåãè òºëºâëºãººí人 -Õóðäàí ìîðü, ìîíãîë íààäìûã áàéãóóëàãäñíààñ õîéø íýã æèë ÷óõàì þó þóã òóñãàí áàòàëñíûã õóðäàí ìîðü óíàà÷ õ¿¿õýäã¿éãýýð ºíãºð÷ áàéíà. Ýíý õóãàöààíä ñîíèðõîõ óíøèã÷ îëîí áàéãàà òºñººëºõèéí àðãàã¿é. Ýíý òàë äýýð õîëáîî íýëýýä àíõààð÷, ìýäýýæ îëîí òàëò àæèë áàéõ? ¿éëñèéã ºðí¿¿ëñýí áàéõ. Ýðãýýä - Òèéì ýý. Áèä òîìîîõîí õýäýí òîäîðõîé áîäëîãî áàðèõ øèã àíõààðëàà õàíäóóëæ, áîëëîî. õàðàõàä ÿìàð ÿìàð àæëûã ç¿éëä òºëºº àìæóóëñàí áàéõ þì áý? Òºëºâëºãººãºº ÷ òîäîðõîé Ìîíãîëûí Õ¿¿õäèéí çºâëºëèéí äýä -Õîëáîîíû óäèðäëàãà øèíýýð òîìü¸îëæ òîâëîñîí þì. ¯¿íèéã ¿íäýñíèé çîõèîí áàéãóóëàãäñíààñ õîéø ÿã äýñ äàðààãààð íü íýðëý÷èõñýí ÷ òýðã¿¿íèé õóâüä “Õóðäàí ìîðü óíàà÷ õ¿¿õäèéí àñóóäëûã ¹1-ä íýã æèëèéí õóãàöàà ºíãºð뺺. áîëîõ þì. Òóõàéëáàë: 2008 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Óÿà÷äûí ÌÌÑÓÕ-íýãäñýí àëáàí ¸ñíû âýá òàâèõ ¸ñòîé, õ¿¿õäèéí äààòãàë, ¯ èõ õóðàë áîëæ, Õîëáîîíû ñàéòòàé áîëîõ, ÌÌÑÓÕ-ã Àçèéí õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéã ¿íýëäýã Åðºíõèéëºã÷, åðºíõèé íàðèéí ìîðèí óðàëäààíû õîëáîîíä ýëñýõ çºâ øóäàðãà òîãòîëöîîã áèé áè÷ãèéí äàðãà, òýðã¿¿ëýã÷äýý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, Ìîíãîëûí áîëãîõ ¸ñòîé” ãýñýí ÷èãëýëèéã øèíýýð ñîíãîí, óëìààð áè ýíý àëáà óÿà÷äûí íýãäñýí öýíã¿¿í õèéõ, ÷àíä áàðüñààð èðëýý. Ýíý àæëûã õàøèõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà Ìîíãîëûí õóðäàí ìîðèíû ÷èãëýëèéí äàãóó áèä àæèëëàæ, õ¿ëýýñýí. Áèä Òýðã¿¿ëýã÷äèéí óðàëäààíûã äýëõèéí áèåò áóñ õóðäàí ìîðü óíàà÷ õ¿¿õäèéí á¿ðýí àíõíû õóðëàà õèéæ 2009- ñî¸ëûí ºâä á¿ðòã¿¿ëýõ àñóóäëûã äààòãàëûã ÌÌÑÓÕ 2011 îíä õèéæ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ, õàðèóöäàã áîëñîí. àæëûí ñòðàòåãè òºëºâëºãººãºº Óÿà÷äûí îðäîí áàðèõ, ÌÌÑÓÕ -Õóðäàí ìîðü óíàà÷ õ¿¿õä¿¿äèéã áàòëóóëàí àæèëëàæ ýõýëñýí äýðãýä Õýâëýë ìýäýýëýë, ñóðãàëò òàìèð÷íû õýìæýýíä àâ÷ ¿çäýã, þì. Ýíý õóãàöààíä áèä áàãàã¿é ñóðòàë÷èëãààíû òºâ áàéãóóëàí ¿íýëæ öýãíýäýã áîëñîí íü òýäýíä ç¿éëèéã õèéæ á¿òýýæýý. àæèëëóóëàõ, Ìîíãîëûí óÿà÷äûí áàñ èõ óðàì çîðèã ºã÷ áàéõ øèã ºâ ñàíã õºãæ¿¿ëýõ. \ÌÌÑÓÕ-íû ñàíàãäñàí.

-Òèéì ýý. Òýä áîë ¿íäýñíèéõýý

10/01

óëàìæëàëò ñïîðòîîð õè÷ýýëëýæ áàéãàà òàìèð÷èä ø¿¿ äýý. Ýíý óòãààðàà òýä ñïîðòûí çýðýã öîë àâàõ ¸ñòîé ãýæ áèä ¿çñýí. Èíãýýä Áèåèéí òàìèð, ñïîðòûí óëñûí õîðîîòîé õàìòðàí õóðäàí ìîðü óíàà÷ õ¿¿õä¿¿äýä ñïîðòûí ìàñòåð, äýä ìàñòåð öîë îëãîõ öîë çýðãèéí àíãèëëëûí íýãäñýí æóðàì áàòëóóëëàà. Ýíý æèëýýñ ýõëýí ìàíàé óíàà÷ õ¿¿õä¿¿äýýñ ñïîðòûí àíõíû äýä ìàñòåðóóä òºðºõ ãýæ áàéíà. Óíàà÷ õ¿¿õä¿¿ä íü ÌÌÑÓÕ-íû “Øèëäýã óíàà÷ õ¿¿õýä”-ýýð õî¸ð óäàà øàëãàðâàë ñïîðòûí äýä ìàñòåð, ãóðâàí óäàà øàëãàðâàë Ñïîðòûí ìàñòåð áîëíî.

- Ìîðèíû åðòºíöºä áîëæ áàéãàà ãîë ãîë ç¿éëèéã Óÿà÷äûí õîëáîîíû íýãäñýí âýá ñàéòíààñ ¿ç÷èõäýã, õàà õîë Àìåðèê Àâñòðàëèä àæ òºðæ áàéãàà íóòàã íýãòí¿¿ä ìààíü ýíý òàëûí ìýäýýëëèéã äîð íü àâ÷èõäàã áîëæýý.

-Ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí õºãæëèéí ýíý çóóíä Ìîíãîëûí óÿà÷èä áèä ººðñäèéí ìýäýýëëèéã àðä ò¿ìýíäýý, ãàäààäûíõàíä, ìîðü ñîíèðõîã÷ òýð ë îëîí çóóí õ¿íä øóóðõàé õ¿ðãýæ áàéõ ¿¿äíýýñ íýãäñýí âýá ñàéò íýýñýí. Õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíû ò¿¿õ, îíöëîã, ãàéõàìøèãò àãøèí, ñòàòèñòèêèéí òîî áàðèìò, àëäàð ñóóòàé óÿà÷èä, òýäíèé õ¿ëýã ìîðüäûí òóõàé á¿õèé ë ìýäýýëëèéã ýíäýýñ àâ÷ áîëíî.

-Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, ãàäààäûí èæèë òºñòýé õîëáîîäòîé õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîæ áàéíà óó?

-ÌÌÑÓÕ ºíãºðñºí õàâàð Àçèéí ìîðèí óðàëäààíû õîëáîîíû ãèø¿¿í îðîí áîëñîí. Ýíý õîëáîî íü Àçè òèâä ìîðèí ñïîðòûã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãûã áàðüäàã Îëîí óëñûí õýìæýýíèé áàéãóóëëàãà þì. Ìîðüòîí ìîíãîë÷óóä áèä ãàäààä õàðèëöààãàà õºãæ¿¿ëæ, ìîðèí ñïîðò, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàä ãèø¿¿íýýð ýëñýæ, èæèë òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ìîðèíû

õîëáîîäòîé õàìòðàí àæèëëàõ, òóðøëàãà ñîëèëöîõ, óðàëäààí òýìöýýí, óóëçàëò çºâëºë㺺í çîõèîí áàéãóóëàõ, òýäíýýñ ñóðàëöàõ çýðýã îëîí áîëîìæ, áîëîëöîî áàéíà. Ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà ºðãºæèæ áàéãààãèéí áîäèò æèøýý îëîí áàéíà. ªíãºðñºí 12 äóãààð ñàðä ìàíàéõàí ÕÁÍÃÓ-ûí Áåðëèí õîòíîî Îëîí óëñûí ìîðèíû “Hippologica-2009” ¿çýñãýëýíä àìæèëòòàé îðîëöîîä èðëýý.

-Ýíý îíä ãàäààäàä áîëîõ òîìîîõîí ¿çýñãýëýí, õóðàë ÷óóëãàíä îðîëöîõ óó?

-2010 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàðä Àâñòðàëèéí Ñèäíåé õîòîä Àçèéí ìîðèí óðàëäààíû õîëáîîíû çºâëºë㺺í áîëíî. Ýíä Ìîíãîë óëñ îðîëöîõ óðèëãà àâààä áàéãàà. Ýíýõ¿¿ çºâëºëãººíººð äýëõèéí îëîí îðíû ìîðüòíóóä äîëîî õîíîãèéí òóðø îëîí óëñûí ìîðèíû õºãæëèéí àñóóäëààð çºâëºëäºõ þì.

-Ãàäíûõàí èéì òîì çºâëºë㺺í õèéæ áàéõàä áèä áàñ õîöîð÷ áîëîõã¿é íü ìýäýýæ. ªºð õîîðîíäîî óóëçàæ, èðýýä¿é õýòýý ÿðüæ, ìîíãîëûí ìîðèíû õºãæëèéã ÿðèõ íü ÷óõàë áèç?

-2009 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàðä àíõ óäàà ÌÌÑÓÕ “Óÿà÷äûí óëñûí àíõäóãààð çºâëºãººí”èéã Óëààíáààòàð õîòîä çîõèîí áàéãóóëëàà. Õî¸ð ºäºð ¿ðãýëæèëñýí ýíý çºâëºãººíä ìàíàé ñàëáàð õîëáîîäûí óäèðäëàãóóä, òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿ä, àëäàð öîëòîé óÿà÷èä, øèíý çàëóó óÿà÷èä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòíóóä õóðàí ÷óóëæ, ¿ð ä¿íòýé ñàéõàí àæèë áîëñîí.

-ÌÌÑÓÕ 2010 îíûõîî çîðèëò, çîðèëãûã þó ãýæ òîäîðõîéëæ òîìü¸îëîîä áàéãàà âý?

-ªíãºðºã÷ 2009 îíûã áèä ãàäààä õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã ñàéæðóóëàõ æèë áîëãîí, ýíý òàëä ãîë ÷èãëýë áàðüæ àæèëëàñàí. Õàðèí ýíý 2010 îí áîë պ人ãèéí ñàëáàð õîëáîîäûã áýõæ¿¿ëýõ, óÿà÷äûí õºäëºìºðèéã ¿íýëýõ æèë áîëãîõûã çîðüæ

áàéãàà.

-Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä ÷óõàì þó þó õèéõýýð òºëºâ뺺ä áàéíà âý?

-Õîëáîîíû á¿õ ãèø¿¿äèéã á¿ðòãýæ, ýíãýðèéí òýìäýã, ¿íýìëýõòýé áîëãîíî. Ìýäýýëëèéí ñàíäàà á¿ðòãýæ àâíà. պ人ãèéí ñàëáàð õîëáîîäûí á¿ñèéí çºâëºãººíèéã ãóðâàí ÷ á¿ñýä çîõèîí áàéãóóëàõààð òºëºâ뺺ä áàéíà. Áèä îíû ºìíºõºí Õýâëýë ìýäýýëýë, ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû àëáàòàé áîëñîí. Ýíý àëáûã òîãòìîë ¿ð ä¿íòýé àæèëëëóóëæ, õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íûã áèé áîëãîõ àæëûã òºëºâ뺺ä áàéíà. Ìºí ¿íäýñíèé èõ áàÿð íààäìûí òóõàé õóóëü áîëîí óÿà÷äûã óëñûí öîë õýðãýìä ìýä¿¿ëýõ æóðàìä ººð÷ëºëò îðóóëàõ àæëûã õîëáîîíû òýðã¿¿ëýã÷èä, ãèø¿¿äýýð õýëýëö¿¿ëýí Çàñãèéí ãàçàðò ºðãºí ìýä¿¿ëíý.

-Á¿ñèéí óðàëäààíóóä òîìîîõîí öàð õ¿ðýýòýé áîëäîã áîëæýý. Ãàçàð ãàçðûí îëîí óÿà÷, õ¿ëýã ìîðü íýã äîð öóãëàæ áàéíà. ¯¿íýýñ óëáààëààä íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãà óðãàí ãàðäàã áàéõ.

-ÌÌÑÓÕ á¿ñèéí óðàëäààíû çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îíöãîé àíõààðàë õàíäóóëæ áàéãàà. á¿ñèéí óðàëäààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ, ¿ð ºãººæèéã äýýøë¿¿ëýõ, óÿà÷äûí õºäºëìºðèéã çºâ øóäàðãà ¿íýëýõ, òýäíèé èäýâõè ñîíèðõëûã ºðí¿¿ëýõèéã õîëáîîíû àæëûí àëáàíä ¿¿ðýã áîëãîñîí þì. ýíý æèëýýñ ýõëýí òóõàéí á¿ñèéí óðàëäààíûã çîõèîí áàéãóóëàõ àéìãóóäûí óäèðäëàãà, ÌÌÑÓÕ õàìòûí àæèëëàãààíû ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàíà.

-Á¿ñèéí óðàëäààíä ò¿ð¿¿ëæ, àéðàãäñàí ìîðüäûí áàé øàãíàë ÷ ºíäºð áîëæýý. Øàãíàëûí ñàíã áîñãîõîä õîëáîîíû ç¿ãýýñ íýëýýä ç¿òãýë îðäîã. Àéðàãäàæ ò¿ð¿¿ëñýí ìîðèíû ýçýä, óÿà÷èä ºíäºð øàãíàë õ¿ðòýæ áàéãàà. Õàðèí òóõàéí îðîí íóòàãò

10/01

ÿìàð ºãººæ õèøèãòýé áàéäàã âý?

-Áèä ýíý æèëýýñ òóõàéí á¿ñèéí óðàëäààíû øàãíàëûí ñàíãèéí òîäîðõîé õóâèéã á¿ñèéí óðàëäààí áîëæ áàéãàà àéìãóóäûí òóñëàìæ äýìæëýã ¿íýõýýð øààðäëàãàòàé áàéãàà àðä èðãýäýä ãýð îðîí àâ÷ ºãºõ áîëîí øààðäëàãòàé áóñàä òóñëàìæ äýìæëýãèéã ¿ç¿¿ëæ áàéõààð áîëæ áàéíà. Á¿ñèéí óðàëäààí áîëñîí ãàçàð îðîí àðä, èðãýäýä çààâàë ¿ð ä¿í, õóâü õèøèã, à÷ èâýýë ¿ëäýæ áàéõààð øèéäâýðëýæ áàéíà. Òóõàéëáàë òýð àéìãèéí ÿäàð÷ ç¿äýðñýí 10 ºðõ àéë îðîõ îðîíòîé áîëíî ãýäýã áîë ¿íýõýýð Ìîíãîëûí óÿà÷äààñ àðä ò¿ìýíäýý ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ñàéõàí òóñ äýìæëýã áîëíî ãýæ îéëãîæ áàéãàà.

-Óÿà÷äûí õîëáîîíû óäèðäëàãà îéðûí ¿åä ÿìàð áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëæ, öàðààòàé ÿìàð òîìîîõîí àæëûã õèéõýýð òºëºâ뺺ä áàéíà âý?

-Õîëáîîíû ¿íäñýí áîäëîãî áîë 30 000 ãàðóé ãèø¿¿äèéíõýý ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé èõ ñî¸ëûí íýã ÷óõàë õýñýã áîëñîí õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíûã õºãæ¿¿ëýõ, äýëãýð¿¿ëýõ àæëûã ñèñòåìòýé, áîäëîãîòîéãîîð çîõèîí áàéãóóëàõ, óÿà÷èä, óíàà÷

10/01

õ¿¿õä¿¿äèéí õºäºëìºðèéã áîäèòîéãîîð ¿íýëýõ ÿâäàë þì. Öààøèä áèä õºäººãèéí ñàëáàð õîëáîîäîî áýõæ¿¿ëýõ, òýäíèé èäýâõè ñîíèðõëûã ºðí¿¿ëýõ, àæëûã íü äýìæèõ áîäëîãî áàðüæ áàéãàà. ̺í ãàäààä õàðèëöààã èäýâõòýé õºãæ¿¿ëæ, îëîí òàëò õàìòûí àæèëëàãààã ºðí¿¿ëæ, ìîðèí ñïîðòûí çàðèì òºðë¿¿äèéã ýõ îðîíäîî õºãæ¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíû õºãæëèéí ÿâöàä ¿¿ñýýä áàéãàà òóëãàìäñàí îëîí àñóóäëûã õóóëü, ä¿ðýì æóðìûí õ¿ðýýíä, àðä èðãýäèéí îþóí ñàíàà, ¸ñ ç¿éí õ¿ðýýíä øèéäýõ îëîí ÷óõàë àæèë áèäíèéã õ¿ëýýæ áàéíà. ̺í çàëóó ¿å, çàëóóñ õ¿¿õä¿¿äýý ìîðèí ñïîðòîîð õè÷ýýëë¿¿ëýõ, èäýâõè ñîíèðõëûã íü ºðí¿¿ëýõ îëîí àæëóóä õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

-Óëèðàí îäîæ áóé ¿õýð æèëä óÿà÷èääàà òóñòàé ÿìàð ÿìàð àñóóäëûã øèéäýâ, ªíãºðñºí æèëèéí àæëàà áàãöëààä öººí õýäýí ¿ãýýð õýëíý ¿¿?

-Áèä ¿íäýñíèé õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíû îíöëîã, óëàìæëàëûã õàäãàëæ, îëîí óëñûí ìîðèí óðàëäààíû õîëáîîíû ä¿ðýì æóðàìä íèéö¿¿ëýí çàðèì øààðäëàãàòàé àæëóóäûã õèéëýý. Òóõàéëáàë õóðäàí ìîðèíä

öîë îëãîõ æóðàìòàé áîëëîî. Ðåéòèíãèéí çºâëºëòýé áîëæ, Ìîíãîë Óëñûí ÷àíñàà ºíäºð óÿà÷èä, àçàðãà, èõ íàñíû ìîðüäûã øàëãàðóóëäàã áîëëîî. Õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíû çàìûã õàìãààëàëòàíä àâëàà. Ýíý áîë ¿íýõýýð õýðýãòýé ç¿éë. Áèä ¿¿íèéã øèéäýæ ÷àäëàà. Óðàëäààíû çàé õýìæýýã 2 êì-èéí õýëáýëçýëòýé áîëãîâ. Õ¿¿õýäã¿é èðñýí ìîðèéã òàâ óõðààäàã æóðàìòàé áîëñîí. Öàñ çóäòàé áàéãàà íóòãèéí ìàë÷äàä òóñëàõààð Ìîíãîëûí íèéò óÿà÷äàà óðèàëàí 20 îð÷èì ñàÿ òºãðãºãèéí õàíäèâ ºðãºëºº. Îëîí óëñûí ýðäýìòýä, ýì÷ íàðòàé õàìòðàí õóðäàí ìîðèéã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ òºðºë á¿ðèéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõýýð áîëñîí. Îëîí óëñûí ìîðèíû òîìîîõîí ñýòã¿¿ë¿¿äýä Ìîíãîëûí ìîðèí óðàëäààíû òóõàé ÿðèëöëàãà íèéòëýë ºã뺺. Èíãýýä ÿðèàä áàéâàë áàãàã¿é ç¿éëèéã õýëæ áîëîõ íü. Áèä ãàíöõàí æèëèéí äîòîð óÿà÷äûíõàà òºëºº, ìîðèí ñïîðòûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð áàãàã¿é ç¿éëèéã õèéæ àìæóóëæýý. Èíãýýä Ìîíãîëûí íèéò óÿà÷èä, ìàë÷èí ò¿ìýíäýý ãàð÷ áóé òºìºð áàð æèëäýý ýð¿¿ë ýíõ, îä õèéìîðüòîé áàéõûí åðººë äýâø¿¿ëüå. Òà á¿õíèéã ìîðèíû òýíãýð, íààäìûí òýíãýð ÿìàãò èâýýõ áîëòóãàé.

Рейтингийн зөвлөлийн чансаа тогтоох журам Нийтлэг үндэслэл: Монгол улсын биеийн тамир спортын тухай хуулийн 4-р зүйлийн 1.2 заалт, Олон улсын морин уралдааны холбооны дүрмийн заалтуудыг үндэслэн ММСУХ- ны Рейтингийн зөвлөлийн чансаа тогтооход энэхүү журмын зорилго оршино. Нэгдүгээр зүйл: Чансааны төрөл Улс, бүсийн болон шигшмэл морьдын уралдаанд амжилт гаргасан уяачид, хурдан морь унаач хүүхдийн тухайн оны амжилт энэхүү чансааны шалгуур үзүүлэлтүүд болно.

1. Монгол Улсын шилдэг 9 уяач 2. Монгол Улсын шилдэг 9 унаач хүүхэд 3. Монгол Улсын шилдэг 9 азарга 4. Монгол Улсын шилдэг 9 их насны морь Хоёрдугаар зүйл: Чансааг тогтоох журам Улс, бүсийн болон шигшмэл морьдын уралдааны амжилтыг онооны системээр үнэлнэ. Үүнд:

Чансаа

Îíîî

“Их хурд” Монгол Улсын шилдэг шигшмэл 9 уяачийн нэр, уралдаан Унаач хүүхдийн нэр, Монгол Улсын шилдэг 9 азарганы нэр,зүс, Түрүү Айраг Монгол Улсын шилдэг 9 их морины нэр, зүс, 12

9

Улсын наадам

Бүсийн уралдаан

Дээд2 нас түрүү

Дээд2 нас айраг

Бага4 нас түрүү

Бага-4 нас айраг

6

4

4

3

Дээд- Дээд-2 Бага-4 Бага-4 Улс Бүс Бүгд 2 нас нас нас нас оноо оноо оноо түрүү айраг түрүү айраг

4

3

3

2

1. Монгол улсын шилдэг 9 уяачийг тогтоохдоо тухайн уяачийн нийт үзүүлсэн амжилтыг онооны системээр үнэлж тогтооно.

2. Монгол улсын шилдэг 9 унаач хүүхдийн амжилтыг тогтоохдоо тухайн хүүхдийн нийт үзүүлсэн амжилтыг онооны системээр үнэлж тогтооно.

3. Монгол улсын шилдэг 9 морьдын амжилтыг тогтоохдоо тухайн морины нийт үзүүлсэн амжилтыг онооны системээр үнэлж тогтооно.

4. Монгол улсын оны шилдгүүдийг тогтоохдоо тухайн этгээдийн зөвхөн тухайн жилийн амжилтыг үндэслэн тогтооно. Гуравдугаар зүйл: Чансааг зарлах хугацаа Рейтингийн зөвлөл жил бүрийн эцсийн тэргүүлэгчдийн хуралдаанаар тухайн жилийн чансааг хэлэлцүүлэн, холбооны веб сайт, сонин сэтгүүлээр олон нийтэд зарлан мэдэгдэнэ.

10/01

ÌÌÑÓÕ-íû Ðåéòèíãèéí Ǫâëªë: П.Сэргэлэн ММСУХ-ны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Бат-Эрдэнэ тэргүүлэгч гишүүн тэргүүлэгч гишүүн У.Буяндэлгэр А.Баярмагнай Зөвлөх, түүхийн ухааны доктор Д.Даваахүү Зууны манлай уяач Н.Санжаадорж хэнтий аймгийн холбооны тэргүүн Д.Самданжамц Үндэсний баяр наадмын хурдан морины салбар хорооны нарийн бичгийн дарга тэргүүлэгч гишүүн Н.Даш-Өлзий Л.Цагаандалай сэтгүүлч Д.Пүрэвсүрэн Хяналтын албаны дарга

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ 2009 ÎÍÛ ÌÀÍËÀÉ ÅÑªÍ ÓßÀ× ÒÎÄÎÐËÎÎ Ìîíãîë Óëñûí “Ìàíëàé óÿà÷” Ñóìüÿàñ¿ðýíãèéí ÃÀÍÕÓßÃ

31 îíîîãîîð Ìîíãîë óëñûí á¿õ óÿà÷äûã ÷àíñààãààðàà òýðã¿¿ëëýý. Îâîã: Öîãòûíõîí îâîãò Ñóìüÿàñ¿ðýíãèéí Ãàíõóÿã Õýò íóòàã: Àðõàíãàé àéìãèéí Òºâøð¿¿ëýõ ñóìàíä òºðæ, Òºâ àéìãèéí Áàÿíöîãò ñóìàíä ºññºí. Ìîðü óÿæ ýõýëñýí ò¿¿õ: Àðâàí òàâòàéãààñàà ýõýëæ ìîðü óÿñàí. Íóòãèéí òóëõòàé óÿà÷ ºâãºíèéã äàãàæ ìîðü óÿæ ýõýëñýí. Õàìãèéí àíõíû àéðàã ò¿ð¿¿: Ìîðü óÿæ ýõýëñýí òýð æèëýý áóþó 1985 îíä ñóìûíõàà íààäàìä ø¿äëýí, õÿçààëàí õî¸ð ò¿ð¿¿ëãýñýí. Óëñûí íààäàìä àíõ 1992 îíä õÿçààëàí àéðàãäóóëñàí.

2009 îíû àìæèëò: óÿæ ñîéñîí õÿçààëàí óëñûí íààäàìä ò¿ð¿¿ëæ, äààãà ãóðàâò, õÿçààëàí òàâä, ñî¸îëîí äºðºâò, ø¿äëýí äºðºâò, äààãà òàâä õóðäàëñàí. Á¿ñèéí óðàëäààíä ø¿äëýí, äààãà ò¿ð¿¿ëãýæ, õÿçààëàí òàâä, ñî¸îëîí äºðºâò òóñ òóñ õóðäëóóëñàí.

Ìîíãîë Óëñûí “Òîä ìàíëàé óÿà÷” Öýâýýíæàâûí ÄÓËÀÌѯÐÝÍ

27 îíîîãîîð ÷àíñààíû õî¸ðäóãààðò øàëãàðëàà.

Îâîã: “Øîíõîð” îâîãò Öýâýýíæàâûí Äóëàìñ¿ðýí Õýò íóòàã: Àðõàíãàé àéìãèéí Õîòîíò ñóì Ìîðü óÿæ ýõýëñýí ò¿¿õ: Áàãàäàà õóðäíû ìîðü óíàæ áàéâ. Áèå òîìòîé áîëîõîîð íààäìûí ìîðèíîîñ ýðò õàñàãäñàí. Çóðãàäóãààð àíãèä îðäîã æèë ààâ ñóìàíäàà íààäààä, áè Õàðõîðèí ñóì ðóó ÿâñàí. “Õóöíû õàð” õýìýýõ óëñûí àâàðãà ìàë÷èí Óðòíàñàí ãóàéã äàãàæ Õàðõîðèíä èðæ, ñî¸îëîí àéðàãäóóëààä áóöàæ áàéëàà. Õàìãèéí àíõíû àéðàã ò¿ð¿¿: Äóíä ñóðãóóëèéí çóðãàäóãààð àíãèéí ñóðàã÷ áàéõäàà, Õàðõîðèíä ñî¸îëîí àéðàãäóóëñàí òýð æèë.

2009 îíû àìæèëò: Óëñûí íààäàìä èõ íàñ àìàí õ¿ç¿¿íä, ñî¸îëîí ãóðàâò, á¿ñèéí óðàëäààíä èõ íàñ, ø¿äëýí ò¿ð¿¿ëãýæ, ìºí èõ íàñ, àçàðãà àìàí õ¿ç¿¿íä õóðäàëñàí. ̺í èõ íàñ àìàí õ¿ç¿¿ä¿¿ëñýí, ñî¸îëîí òàâä, õÿçààëàí ãóðàâò õóðäëóóëñàí.

10/01

1

2

10 Ìîíãîë óëñûí “Òîä ìàíëàé óÿà÷” Ýðäýíýáàòûí ÝÐÄÝÍÝ×ÓËÓÓÍ

3

22 îíîîãîîð ÷àíñààíû ãóðàâäóãààðò øàëãàðëàà. Îâîã íýð: “Õàí õºãøèí” îâîãò Ýðäýíýáàòûí Ýðäýíý÷óëóóí Õýò íóòàã: ªâºðõàíãàé àéìãèéí Õàéðõàíäóëààí ñóì. Ìîðü óÿæ ýõýëñýí ò¿¿õ: Äóíä ñóðãóóëüä áàéõäàà õºäºº õàìààòíûäàà èõ î÷äîã áàéëàà. 1988 îíä ýýæèéí õàìààòàí íàäàä áàéäñàí ã¿¿ áýëýãëýñýí þì. Ãýðãèéí ìààíü ä¿¿ À.Ñ¿õáàò /àâàðãà/ Õîíõîðò àäóó ìàëòàé áàéâ. Ìîðèíä óëàì á¿ð õîðõîéñîîä 1990 îíîîñ àæëàà õàÿààä òýð ÷èãýýðýý àäóóíä “óðâàñàí” äàà. Õàìãèéí àíõíû àéðàã ò¿ð¿¿: 1997 îíä Óëñûí íààäàìä òîì øàðãà äààãàíäàà àéðãèéí òàâä õóðäàëæ, òýíäýýñ èõ ÷ óðàì çîðèã îðñîí äîî.

2009 îíû àìæèëò: Óëñûí íààäàìä øàðãà àçàðãà, äààãà ò¿ð¿¿ëãýñýí. “Î÷èðâààíèéí õóðä-2009” á¿ñèéí óðàëäààíû èõ íàñíû ìîðü àéðãèéí äºðºâò õóðäëóóëñàí. ̺í äààãà ò¿ð¿¿ëãýæ, ñî¸îëîí ãóðàâò, ø¿äëýí äºðºâò, äààãà àéðãèéí òàâä òóñ òóñ õóðäëóóëñàí.

Íèéñëýëèéí àëäàðò óÿà÷ Äîíäîãèéí ÎÞÓÍÁÈËÝÃ

4

22 îíîîãîîð ÷àíñààíû äºðºâä¿ãýýðò øàëãàðëàà.

Îâîã íýð: “Áàà” îâîãò Äîíäîãèéí Îþóíáèëýã Õýò íóòàã: Òºâ àéìãèéí Áàÿí ñóì Ìîðü óÿæ ýõýëñýí ò¿¿õ: Õ¿¿õýä áàéõààñàà ë ààâ Äîíäîã, ºâºº Ëóâñàíäàìäèí íàðòàéãàà ìîðü óÿäàã áàéâ. 1989 îíîîñ áèå äààæ óÿñàí. Õàìãèéí àíõíû àéðàã, ò¿ð¿¿: 1993 îíä ººðèéí ñóìûí íààäàìä èõ íàñ àìàí õ¿ç¿¿äñýí.

2009 îíû àìæèëò: Óëñûí íààäàìä àçàðãà àéðãèéí äºðºâò, á¿ñèéí óðàëäààíä àçàðãà, èõ íàñ ò¿ð¿¿ëãýñýí. “Ä¿íæèíãàðàâ”, “Ñýëýíãý2009” õàâðûí á¿ñèéí óðàëäààíä èõ íàñíû õî¸ð ìîðü àéðàãäóóëñàí. Ñî¸îëîí ãóðàâò, ø¿äëýí äºðºâò äàâõèóëñàí.

Äîðíîä àéìãèéí Öàãààí-Îâîî ñóìûí óÿà÷ Ò¿âäýíæàéæàäûí ÁÀÒÇÎÐÈÃ

20 îíîîãîîð ÷àíñààíû òàâäóãààðò øàëãàðëàà.

5

Îâîã íýð: “Óõààíóóä” îâîãò Ò¿âäýíæàéæàäûí Áàòçîðèã Õýò íóòàã: Äîðíîä àéìãèéí Öàãààí-Îâîî ñóì Ìîðü óÿæ ýõýëñýí ò¿¿õ: 1990-ýýä îíû ýõýýð ìîðü óÿæ Öàãààí-Îâîî ñóì, àéìàãòàà óðàëäóóëñàí. Õàìãèéí àíõíû àéðàã, ò¿ð¿¿: 1990-ýýä îíû ýõýýð ñóìûíõàà íààäàìä õàð àçàðãà ò¿ð¿¿ëãýæ, öàâüäàð ìîðü ãóðàâò õóðäëóóëñàí.

2009 îíû àìæèëò: “Ä¿íæèíãàðàâ-2009”-ò õ¿ðýí õàëçàí àçàðãà ãóðàâò, “Ñýëýíãý-2009”-ä õ¿ðýí õàëçàí àçàðãà äºðºâò õóðäëóóëñàí. Óëñûí íààäàìä áîð äààãà àìàí õ¿ç¿¿äñýí, õ¿ðýí õàëçàí ø¿äëýí òàâä, “Äîðíîä-2009”-ä õýýð äààãà àìàí õ¿ç¿¿, áîð äààãà äºðºâò, ñààðàë ø¿äëýí äºðºâò, ñààðàë ø¿äëýí àéðãèéí òàâä òóñ òóñ õóðäëóóëñàí. Îâîã íýð: “Áàà” îâîãò Äîíäîãèéí Îþóíáèëýã Õýò íóòàã: Òºâ àéìãèéí Áàÿí ñóì

10/01

11 Ìîíãîë óëñûí ãàâüÿàò ìàë÷èí, “Òîä ìàíëàé óÿà÷” Äàìáàäàðæààãèéí ÎÍÎÍ 19 îíîîãîîð ÷àíñààíû çóðãààäóãààðò øàëãàðëàà.

Îâîã íýð: Ìàíçóøèð îâîãò Äàìáàäàðæààãèéí Îíîí. Õýò íóòàã: Òºâ àéìãèéí Ñýðãýëýí ñóì Ìîðü óÿæ ýõýëñýí ò¿¿õ: 1980 îíä öýðãýýñ õàëàãäàæ èðýýä ë íýãäëèéí àäóó ìàëëàæ, ìîðü õàðòàé íîöîëäñîí. Õàìãèéí àíõíû àéðàã ò¿ð¿¿: 1989 îíä óëñûí áàÿð íààäàìä õàëçàí ìîðèî àìàí õ¿ç¿¿ä äàâõèóëñàí.

2009 îíû àìæèëò: Óëñûí íààäàìä àçàðãà àéðãèéí òàâä, èõ íàñ ãóðàâò, òàâä, á¿ñèéí íààäàìä èõ íàñ ãóðàâò, ñî¸îëîí àìàí õ¿ç¿¿íä, äààãà ãóðàâò òóñ òóñ õóðäëóóëñàí.

6

Ìîíãîë óëñûí “Ìàíëàé óÿà÷” Äàøäîðæèéí ̪ÍÕÁÀÒ

15 îíîîãîîð ÷àíñààíû äîëîîäóãààðò øàëãàðëàà. Îâîã íýð: “Áîðæèãîí” îâîãò Äàøäîðæèéí ̪ÍÕÁÀÒ Õýò íóòàã: Òºâ àéìãèéí Áàÿíöîãò ñóì Ìîðü óÿæ ýõýëñýí ò¿¿õ: Áàãààñàà õóðäíû ìîðü óíàæ áàéâ. Ìîðèíä õ¿íääýõ íàñíààñàà ýõëýýä, 14-15 íàñòàéäàà óÿæ ýõýëñýí. 1985 îíîîñ áèå äààæ óÿæ ýõýëñýí. ªìíº íü Ä.Äàâààõ¿¿ ãóàéí òóñëàõ óÿà÷ààð õî¸ð æèë àæèëëàñàí. Õàìãèéí àíõíû àéðàã ò¿ð¿¿: 1989 îíä “Íºõºðëºë” ñàíãèéí àæ àõóéí íààäàìä õàëçàí àçàðãàà àéðãèéí ãóðàâò õóðäëóóëñàí. 2004 îíû “Èõ õóðä” óðàëäààíä óõàà àçàðãàà ãóðàâò õóðäëóóëñàí ìèíü óëñ á¿ñèéí íààäìààñ õ¿ðòñýí àíõíû àéðàã. Ò¿¿íýýñ õîéø óëñ á¿ñýýñ 12 ò¿ð¿¿, 40 ãàðóé àéðàã àâààä áàéíà.

2009 îíû àìæèëò: Á¿ñèéí íààäàìä èõ íàñíû ìîðü ò¿ð¿¿ëãýæ, òàâä, õî¸ðò õóðäëóóëæ, ø¿äëýí ò¿ð¿¿ëãýæ, ñî¸îëîí àéðãèéí äºðºâò õóðäëóóëñàí.

Àéìãèéí àëäàðò óÿà÷ Öýðýíäýæèäèéí ÖÝÍÄ-ÀÞÓØ

13 îíîîãîîð ÷àíñààíû íàéìäóãààðò øàëãàðëàà. Îâîã íýð: “Áýéë” îâîãò Öýðýíäýæèäèéí Öýíä-Àþóø Õýò íóòàã: ªâºðõàíãàé àéìãèéí ªëçèéò ñóìàíä òºðñºí. Ïàðòèçàíû Ñàíãèéí àæ àõóéä îëîí æèë àæèëëàæ, àæ òºðñºí. Ìîðü óÿæ ýõýëñýí ò¿¿õ: Àðâàí çóðãààòàéäàà àíõ äààãà óÿæ ýõýëñýí. Õàìãèéí àíõíû àéðàã ò¿ð¿¿: Ñóìûí íààäàìä àíõ 1976 îíä äààãà óÿæ ò¿ð¿¿ëãýñýí.

2009 îíû àìæèëò: Óëñûí íààäìûí ñî¸îëîíãèéí ò¿ð¿¿, ø¿äëýíãèéí àéðàã, á¿ñèéí óðàëäààíä èõ íàñ àéðãèéí äºðºâò õóðäëóóëæ, ñî¸îëîí ò¿ð¿¿ëãýñýí.

10/01

7

8

12 Ìîíãîë óëñûí “Ìàíëàé óÿà÷” Áàíçðàã÷èéí ÁÈËÝÃÄÝÌÁÝÐÝË

8

13 îíîîãîîð ÷àíñààíû íàéìäóãààðò øàëãàðëàà. Îâîã íýð: “Áîðæèãîí” Áàíçðàã÷èéí Áèëýãäýìáýðýë Õýò íóòàã: Òºâ àéìãèéí Ë¿í ñóì Ìîðü óÿæ ýõýëñýí ò¿¿õ: Õ¿¿õýä áàéõààñàà ìîðü óíàæ, óÿæ ýõýëñýí.

2003 îíîîñ áèå äààæ óÿñàí. Õàìãèéí àíõíû àéðàã ò¿ð¿¿: Èõ Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäñàíû 800 æèëèéí îé, óëñûí èõ áàÿð íààäàìä õÿçààëàí õóë ¿ðýýãýý àéðãèéí òàâä õóðäëóóëñàí.

2009 îíû àìæèëò: Á¿ñèéí óðàëäààíû àçàðãàà ò¿ð¿¿ëãýæ, “Ñýëýíãý-2009”-ë àéðãèéí òàâä õóðäëóóëñàí. Ìºí “Ä¿íæèíãàðàâ2009” á¿ñèéí óðàëäààíä èõ íàñ äºðºâò, “Äîðíîä-2009”-ä ñî¸îëîí ò¿ð¿¿ëãýñýí.

Òºâ àéìãèéí Ñýðãýëýí ñóìûí óÿà÷ Ò¿ìýíäýëãýðèéí ÈÕÁÀßÐ

9

11 îíîîãîîð ÷àíñààíû åñä¿ãýýðò øàëãàðëàà.

Îâîã íýð: “Áîðæèãîí” Ò¿ìýíäýëãýðèéí Èõáàÿð Õýò íóòàã: Òºâ àéìãèéí Ñýðãýëýí ñóì Ìîðü óÿæ ýõýëñýí ò¿¿õ: Ìàíëàé óÿà÷ Ä.Îíîíãèéí çààâàð çºâëºãºº äîð 2005 îíä Ë.Öàíäýëýãèéí ìîðüäûã óÿæ ýõýëñýí. Õàìãèéí àíõíû àéðàã ò¿ð¿¿: Ë.Öàíäýëýãèéí “Ñî¸ìáî” õ¿ðýíã ñî¸îëîíä íü óÿæ ñîéí 2005 îíä ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí îéí èõ áàÿð íààäàìä àìàí õ¿ç¿¿íä õóðëóóëñàí.

2009 îíû àìæèëò: “Î÷èðâààíèéí õóðä-2009” á¿ñèéí óðàëäààíä àçàðãà ò¿ð¿¿ëãýæ, õÿçààëàí äºðºâò, ø¿äëýíãýý àìàí õ¿ç¿¿íä òóñ òóñ õóðäëóóëñàí. Ñýëýíãý àéìàãò áîëñîí á¿ñèéí óðàëäààíä àçàðãà ãóðàâò õóðäëóóëñàí.

10/01

13 2009 ÎÍÛ ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÜ ÓÍÀÀ× ÌÀÍËÀÉ ÅÑªÍ Õ¯¯ÕÝÄ

Ï¿ðýâæàâûí ÝÍÕҪР“Òàëûí õ¿ëýã÷” ãàëûí óíàà÷. Óÿà÷ íü “Òîä ìàíëàé” Ö.Äóëàìñ¿ðýí. 2007, 2008, 2009 îíû øèëäýã óíàà÷ õ¿¿õýä. Äîëîî äàõü æèëäýý õóðäàí ìîðü óíàæ áàéíà.

Îþóíãýðýëèéí ÁÀßÐÁÀÀÒÀÐ “Äîðíûí óíàãà” ãàëûí óíàà÷ õ¿¿õýä. Óÿà÷ íü Ìîíãîë Óëñûí òîä ìàíëàé óÿà÷ Ñ.Ãàíõóÿã. О.Баярбаатар Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумынх. 13 настай.

Áàòáàÿðûí ÌßÃÌÀÐѯÐÝÍ “Áîñîî õ¿ëýã” ãàëûí óíàà÷ õ¿¿õýä. Óÿà÷ íü Ìîíãîë Óëñûí “Ìàíëàé óÿà÷” Ä.̺íõáàò. Á.Ìÿãìàðñ¿ðýí ªâºðõàíãàé àéìãèéí Òàðàãò ñóìûí óóãóóë.

2007, 2008, 2009 îíû øèëäýã óíàà÷ õ¿¿õýä. Ýíý æèë òàâ äàõü æèëäýý õóðäàí ìîðü óíàæ áàéíà.

Çîëáàÿðûí ØÈÍÝÁÀßÐ “Ò¿ìýí ýõ” ãàëûí óíàà÷ õ¿¿õýä. Óÿà÷ íü “Òîä ìàíëàé” óÿà÷ Ä.Îíîí. Ç.Øèíýáàÿð äîëîî äàõü æèëäýý õóðäàí ìîðü óíàæ áàéãàà.

2008, 2009 îíû øèëäýã óíàà÷ õ¿¿õýä. Òºâ àéìãèéí Áàÿí-ªíæ¿¿ë ñóìûíõ. 10 íàñòàé.

Öîëìîíãèéí ËÕÀÃÂÀѯÐÝÍ Óÿà÷ íü “Òîä ìàíëàé” Ý.Ýðäýíý÷óëóóí. Ö.Ëõàãâàñ¿ðýí Àðõàíãàé àéìãèéí Èõ òàìèð ñóìûíõ.

14 íàñòàé. 2008, 2009 îíû øèëäýã óíàà÷ õ¿¿õýä.

Áîëäáààòàðûí ÀÄÜßÀÁÀÇÀÐ “Àãò ýðäýíý” ãàëûí óíàà÷. Óÿà÷ íü Ä.Îþóíáèëýã. Á.Àäüÿàáàçàð Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Áàðóóí-Óðò ñóìûíõ. 12 íàñòàé. ĺðºâ äýõü æèëäýý õóðäàí ìîðü óíàæ áàéíà.

10/01

14

Îòãîíáàÿðûí ÃÀÍÇÎÐÈÃ “Çîîñ” ãàëûí óíàà÷. Óÿà÷ íü Ö.Öýíä-Àþóø. Î.Ãàíçîðèã Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Ýðäýíýöîãò ñóìûíõ. 13 íàñòàé. Òàâ äàõü æèëäýý õóðäàí ìîðü óíàæ áàéíà.

Öàñõ¿¿ãèéí ÀËÒÀÍÕÓÍÄÀÃÀ “Ìàêñ” ãàëûí óíàà÷. Òºâ àéìãèéí Áàÿíæàðãàëàí ñóìûíõ.

11 íàñòàé. Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí 60 äóãààð ñóðãóóëèéí 4á àíãèä ñóðäàã.

Áàò-Î÷èðûí ÀÐÈÓÍÁÎËÄ “Итгэлт орших” группын хурдан морь унаач. Уяач нь Манлай уяач Б.Билэгдэмбэрэл. Б.Ариунболд Төв аймгийн Баянцогт сумынх. Тэрбээр зургаан жил хурдны морь унаж байна. Одоо 14 настай.

10/01

15

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÀÇÀÐÃÀ Áèä ýíý äóãààðòàà 2009 îíä ÷àíñààãààðàà òýðã¿¿ëñýí Ìîíãîë óëñûí 9 àçàðãà, èõ íàñíû ìîðüäûã òàíèëöóóëæ áàéíà. Òààëàí áîëãîîíî óó. Ö.Õýðëýíãèéí õîíãîð àçàðãà 9 îíîîãîîð Ìîíãîë óëñûí 2009 îíû Àçàðãàíû ×àíñààã òýð㯯ëëýý.

1

Ö.ÕÝÐËÝÍÃÈÉÍ “ÕÎÍÃÎД ÀÇÀÐÃÀ ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí óóãóóë, àéìãèéí àëäàðò óÿà÷ Öàíò¿íäýâèéí Õýðëýí. Òýðáýýð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä äýýä íàñ òýð äóíäàà àçàðãûã ñàéí óÿæ õóðäëóóëæ áóé. Ò¿¿íèé õîíãîð àçàðãà íü ãóðâàí á¿ñèéí óðàëäààíä õî¸ð óäàà àìàí õ¿ç¿¿äýæ, àéðãèéí ãóðàâò õóðäëàí, åñºí îíîîãîîð 2009 îíû Ìîíãîë Óëñûí õàìãèéí ºíäºð ÷àíñààòàé åñºí àçàðãàíû íýãä¿ãýýðò ýðýìáýëýãäýâ. Óäàì óãøèë: Òºâ àéìãèéí Ýðäýíý ñóìûí Äàâààñ¿ðýíãèéí óíàãàí àäóó. Ýöýã íü óëñûí íààäàìä àìàí õ¿ç¿¿äñýí õîíãîð àçàðãà. Ýöýã, ýõ õî¸ð íü õî¸óëàà “Ìàêñ” Ãàíáààòàðûí “Æèã¿¿ð õóë”-ûí òºðñºí ä¿¿. Òàìãà: Õ¿ðýýòýé óéëàí òàìãàòàé Àìæèëò: Õàâ÷èã íàñàíäàà äºðâºí óäàà àìàí õ¿ç¿¿äñýí. Äîëîîí íàñàíäàà Òºìºð çàìûí 70 æèëèéí îéä àìàí õ¿ç¿¿äñýí. Îíöëîã: Èõ ààøòàé, Óÿà îðîõîîðîî á¿ð ààøòàé áîëíî. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Ýõòýé íü óíàãàíä íü õóäàëäàæ àâñàí þì.

10/01

16

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÀÇÀÐÃÀ

2

Á.ÁÀÀÑÀÍÁÀÇÀÐÛÍ “ÑÓÂÄÀÍ” ÇÝÝÐÄ ÀÇÀÐÃÀ 8 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÕΨÐÄÓÃÀÀÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

Á.ÁÀÀÑÀÍÁÀÇÀÐÛÍ “ÑÓÂÄÀÍ” ÇÝÝÐÄ Òºâ àéìãèéí Ë¿í ñóìûí óóãóóë Á.Áààñàíáàçàðûí õóðäàí áóÿí. Ýíý öàãò ÿðèãäàæ, øàãøèãäàæ áàéãàà õóðäàí àçàðãàíû íýã “Ñóâäàí çýýðä” íàéìàí îíîî àâ÷ ÷àíñààíû õî¸ðò ýðýìáýëýãäýâ. Á.Áààñàíáàçàð õóðäàí çýýðä àçàðãàíûõàà òóõàé èíãýæ ºã¿¿ëýâ. Óäàì óãøèë: Äîðíîãîâü àéìãèéí Äàëàí æàðãàëàí ñóìûí óóãóóë Ýðäýíýòîãòîõûí óíàãàí àäóó. Ýöýã çýýðä íü ñóì àéìàãòàà îëîí ò¿ð¿¿ëæ áàéñàí. “Ñóâäàí çýýðä”-èéã äààãàíä íü Ãîâü-Ñ¿ìáýðèéí íààäàìä óðàëäóóëàõ ãýýä àâ÷èðñàí òýð ¿åä Ìîíãîë Óëñûí àëäàðò óÿà÷ Öýðýíäýæèä ãóàé øèíæèæ òàíèàä ìîòîöèêëèéí ¿íýýð àâñàí þì áèëýý. Òàìãà: “Ýðäýíý” òàìãàòàé. Ýíýõ¿¿ òàìãà íü åñºí ýðäýíèéí áèëýãäýëòýé ãýãääýã. Íàäàä èðýõäýý èéì òàìãàòàé áàéñàí. Àìæèëò: Äààãàíäàà Ãîâüñ¿ìáýðò äºðºâò, ø¿äëýíäýý óëñûí íààäàìä íàéìä, Çàìûí-¯¿äèéí 100 æèëèéí îéí íààäàìä ò¿ð¿¿ëñýí. “Õîòãîéäûí õóðä-2007” á¿ñèéí óðàëäààíä àìàí õ¿ç¿¿íä äàâõèñàí. Ñî¸îëîíäîî Òºâ àéìãèéí Áàÿíöàãààí ñóìûí íààäàìä ò¿ð¿¿ëñýí. “Ñýëýíãý-2009” á¿ñèéí óðàëäààíä ò¿ð¿¿ëñýí. “Õýíòèéí պ人 àðàë” óðàëäààíä ò¿ð¿¿ëñýí. “Èõ Ìîíãîë 800”-Òºðèéí íààäàìä õÿçààëàí íàñàíäàà ò¿ð¿¿ëñýí. Óëñ á¿ñèéí íààäìààñ õî¸ð ò¿ð¿¿, ãóðâàí àéðàã õ¿ðòýýä áàéíà. Îíöëîã: Áèå æèæèãòýé, ýíõðèé áèø õàòóó óÿàòàé, óÿõ òóñàì äºë㺺í, íîìõîí òàéâàí áîëäîã. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: 2007 îíû çóí. Óëñûí íààäàì äºõ÷èõñºí ¿å. Ìàíàé ººðèéí óÿà÷ Îþóíáèëýã àõààñàà àñóóæ ëàâëàñàí þì. “Ñóíãààíóóäàä ºíãºëæ, ò¿ð¿¿ëæ áàéãàà àäóó ë õóðäàí áàéäàã þì” ãýëýý. Òýð ¿ãèéã ñîíññîíîîð ë “Ñóâäàí çýýðä”-èéí ýçýí áîëîõ ò¿¿õ ìààíü ýõýëñýí. Òýð æèë “Ñóâäàí çýýðä” áàãà äóíä ñóíãààíóóäàä òàñàðõàé ò¿ð¿¿ëæ áàéâ. Èíãýýä ýçýíòýé íü óóëçàæ, ¿íý õàíøàà òîõèðîîä äóíä ñóíãààíû îðîé õóäàëäàæ àâñàí. Òóõàéí ¿åèéí ºíäºð õàíø áîëîõ 33 000 000 /ãó÷èí ãóðâàí ñàÿ/ òºãðºãººð õóäàëäàæ àâñàí. Òýð æèëýý óëñàä ò¿ð¿¿ëñýí.

10/01

17

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÀÇÀÐÃÀ

Ë.ÖÀÍÄÝËÝÃÈÉÍ “ÑΨÌÁΔ Õ¯ÐÝÍ ÀÇÀÐÃÀ 7 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

3

Ë.ÖÀÍÄÝËÝÃÈÉÍ “ÑΨÌÁΔ Õ¯ÐÝÍ Çàâõàí àéìãèéí Óëèàñòàé ñóìûí óóãóóë, Ìîíãîë Óëñûí “Òîä ìàíëàé” óÿà÷ Ë.Öàíäýëýãèéí “Ñî¸ìáî” õ¿ðýí àçàðãà äîëîîí îíîîãîîð ÷àíñààíû ãóðàâò áè÷èãäëýý. Öàíäýëýã èéí õóó÷èëæ áàéíà. Óäàì óãøèë: Æàìáàãûí /Òºâ. Áàÿíöàãààíû óÿà÷ Æàìáàëñ¿ðýí/ “Õàíäãàé õ¿ðýí” àçàðãàíû òºë. Ýõ íü ìèíèé ººðèéí àäóóíû õîíãîð ã¿¿. Òàìãà: Æàìáàãûí àäóóíû òàìãà-“Áóìáàí” òàìãàòàé. Àìæèëò: Òºâ àéìãèéí 80 æèëèéí íààäìûí àìàí õ¿ç¿¿, Çàíàáàçàðûí èõ îéí äàíøèãèéí àìàí õ¿ç¿¿, Ýðäýíýòèéí 30 æèëèéí îéí íýðýìæèò á¿ñèéí íààäìûí àìàí õ¿ç¿¿, “Òàìèðûí õóðä”-ûí ò¿ð¿¿, Õýðëýíãèéí պ人 àðëûí íààäìûí ò¿ð¿¿, “Õîòãîéäûí õóðä”-ûí ò¿ð¿¿, “Èõ õóðä”-ûí àéðãèéí äºðºâ, “Èõ ìàíäàë” ãîâèéí á¿ñèéí óðàëäààíû àìàí õ¿ç¿¿, “Î÷èðâààíèéí õóðä-2009”-èéí ò¿ð¿¿. Îíöëîã: Åð íü èõ äîãøèí àäóó. Áàðàãòàé áîë òàðõè òîëãîéíäîî õ¿ðã¿¿ëýõã¿é. Óÿà îðîîä èðýõýýðýý 纺ëºð÷èõäºã. ßàæ ñóíãàíà, òýð õýðýýð äàâõèíà, òàâèëûí ãàçðàà ìýäýðíý. Ñàéõàí áîñîî äàâõèëòàé. Õºëèéí õóðä ñàéòàé. Ñóóäàãã¿é, õ¿÷ òàìèðàà ñàéõàí àâäàã àäóó. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Àðõàíãàéí íààäàìä î÷÷èõîîä ÿâæ áàéâ. Íàäòàé ìîðèíû íàéìàà õèéñýí õ¿í íàéìàà áóöààä...ãóíäóóõàí ÿâëàà. Òýð íààäàì äýýð Æàìáàãà íàäòàé óóëçààä “Ýð õ¿í íààäàìä õàâ÷èãäàõ ìóóõàé. ×è ýíý àçàðãààð íààä” ãýýä “Ãîâü Øàíõ”-ä ò¿ð¿¿ë÷èõýýä áàéñàí “Õàíäãàé õ¿ðýí”-ýý áýëýãëýñýí þì. Áè ººðèéí àäóóíû õîíãîð ã¿¿ã àâàà÷èæ ãèøã¿¿ëñýí. Ìèíèé “Ñî¸ìáî” õ¿ðýí 1999 îíû óíàãà.

10/01

18

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÀÇÀÐÃÀ

4

Ö.ÃÀÍҪ̪ÐÈÉÍ “ÒÎÐÃÎÍ” ÕÓË ÀÇÀÐÃÀ 7 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÄªÐªÂįÃÝÝÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

Ц.ГАНТӨМӨРИЙН “ТОРГОН” ХУЛ Олноо “Пума хонгор” гэж алдаршсан хурдан хонгор азаргыг Ховд аймгийн Алтай сумын уугуул, “Торгоны зам” ХХК-ийн захирал Ц.Гантөмөр худалдан авснаар “Торгон хул” нэртэй болжээ. Удам угшил: Дархан Уул аймгийн уугуул Монгол Улсын алдарт уяач Б.Санжаасүрэнгийн “Жаргалант” угшилтай хурдан хар азарганы төл. Тамга: “Ãàëòàé ñàð” Амжилт: “Их хурд-3” уралдаанд айргийн дөрөвт, 2007 онд Улсын наадамд дөрөвт, “Дүнжингарав” хаврын бүсийн уралдаанд äºðâºí удаа түрүүлсэн гоц амжилтыг үзүүлээд байгаа. Онцлог: Цэвэрхэн, арьс хөрс нимгэн, бэлэн давхилтай, хөлийн хурдтай. Хаврын уралдаанд илүү сайн хурдалдаг. Өөрт ирсэн түүх: Худалдаж авсан.

10/01

19

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÀÇÀÐÃÀ

Ö.ÕÝÍÌÝÄÝÕÈÉÍ ÇÝÝÐÄ ÕÀËÇÀÍ ÀÇÀÐÃÀ 7 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÒÀÂÄÓÃÀÀÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

5

Ö.ÕÝÍÌÝÄÝÕÈÉÍ ÇÝÝÐÄ ÕÀËÇÀÍ Òºâ àéìãèéí Ñýðãýëýí ñóìûí óóãóóë, Ìîíãîë Óëñûí “Òîä ìàíëàé óÿà÷” Ö.Õýíìýäýõ çýýðä õàëçàí àçàðãàíûõàà èéíõ¿¿ õóó÷ëàâ. Óäàì óãøèë: Õýíìýäýõèéí óíàãàí àäóó. Ýöýã íü Áîðæèãîíû íààäàìä àéðàãäàæ, Òºâ àéìàãò ò¿ð¿¿ëæ áàéñàí. “̺íãºí” íýðòýé àçàðãà áàéñàí. “̺íãºí”-èé ýöýã, ò¿¿íèé äýýä ¿å öàâüäàð àçàðãà óëñàä ãóðàâ àéðàãäàæ, íýã àìàí õ¿ç¿¿äñýí. Öàâüäàð àçàðãàíû ýöýã íü óëñàä äºðºâ àéðàãäñàí. Òàìãà: Ìàíàéõ àëõàí äýâñãýðòýé ñàðàí òàìãàòàé. Ìèíèé ýöýã Øàðõàéí äóó÷ Öýðýíãèéí òàìãà íàäàä óëàìæëàãäàæ èðñýí þì. Ýöýã ìèíü áàñ óëñàä ìîðü àéðàãäóóëæ áàéñàí óÿà÷ õ¿í. Àìæèëò: Ñî¸îëîíäîî Àëòàí îâîîíû íààäàì, Áóëãàí àéìãèéí 70 æèëèéí îéí áàÿð íààäàìä òóñ òóñ äºðºâò õóðäàëñàí. 2009 îíä Óëñûí áàÿð íààäàìä àìàí õ¿ç¿¿äñýí. Òºâ àéìãèéí 85 æèëèéí îéí íààäàìä àíõ óðàëäàæ ò¿ð¿¿ëñýí. Ìºí “Íèéñëýëèéí õóðä”-ä õî¸ð óäàà ò¿ð¿¿ëñýí. 18 ñàðûí äîòîð èõ, áàãà íààäàìä 21 óäàà àéðàãäàæ, ò¿ð¿¿ëñýí. Îíöëîã: Åð íü èõ äºë㺺í, ººðºº äàâõèë äóíäàà àìàð÷ òààâààðàà äàâõèäàã. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Ìàíàé óíàãàí àäóó. Ýíý æèë 7 íàñòàé.

10/01

20

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÀÇÀÐÃÀ

6

×.ÌÀÕÁÀËÛÍ ÕÀËÒÀÐ ÀÇÀÐÃÀ 7 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÇÓÐÃÀÀÄÓÃÀÀÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

×.ÌÀÕÁÀËÛÍ ÕÀËÒÀÐ Òºâ àéìãèéí Àð õóñò ñóìûí óóãóóë, “Ìàíäãîâü” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë ×èíáàòûí Ìàõáàëûí õàëòàð àçàðãà äîëîîí îíîîãîîð ÷àíñààíû çóðãààä áè÷èãäëýý. Óäàì óãøèë: Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Ñ¿õáààòàð ñóìûí, àéìãèéí àëäàðò óÿà÷ Äîíäîãæàâûí óíàãàí àäóó. Òàìãà: Àìæèëò: Òºâ àéìãèéí Àðõóñò ñóìàíä õî¸ð ò¿ð¿¿ëñýí. Ñàéõàí ñóìàíä áîëñîí õàâðûí óðàëäààíä òàâä õóðäàëñàí. “Ä¿íæèíãàðàâûí õóðä-2009” óðàëäààíä çóðãààä, 2008 îíä äîëîîä õóðäàëñàí.. Îíöëîã: Áýëýí äàâõèëòàé. Óðò óÿàòàé, ãàðûí àÿ ñàéí äààäàã ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Áàòñàéõàí ãýäýã àõ õ¿¿òýéãýý Ñ¿õáààòàð íóòãààð ÿâæ õàìààòíûä íü î÷èõäîî Äîíäîãæàâ ãóàéòàé òàíèëöñàí þì. Òýãýýä ë àäóóã íü ¿çýæ áàéãààä Áîëä ãýäýã õ¿¿ãýýñ íü õàëòàð àçàðãàà õóäàëäàæ àâñàí.

10/01

21

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÀÇÀÐÃÀ

Á.ÍÀÐÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ØÀÐÃÀ ÀÇÀÐÃÀ 6 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÄÎËÎÎÄÓÃÀÀÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

7

ÍÀÐÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ØÀÐÃÀ Ýíý öàãèéí äîìîã áîëñîí Ý.Ýðäýíý÷óëóóíû öóóò øàðãà àçàðãà 6 îíîîãîîð ðåéòèíãèéí äîëîîä áè÷èãäñýí áàéíà. “Òîä ìàíëàé óÿà÷” Ý.Ýðäýíý÷óëóóí øàðãà àçàðãàíûõàà òóõàé èéí ºã¿¿ëñýí þì. Óäàì óãøèë: Ýöýã íü “Òîãîðóó õàëòàð”-ûí òºë-õàëòàð àçàðãà áàéñàí. Ýõèéã íü Õýíòèé àéìãèéí Ãàëøàð ñóìûí ìàë÷èí Áóäààãààñ àâ÷ áàéâ. Òàìãà: Ìèíèé ººðèéí àäóóíû òóóõàéòàé ñàðàí òàìãàòàé. Àìæèëò: Òºðèéí íààäàìä çóðãàà ò¿ð¿¿ëæ, õî¸ð àéðàãäñàí. “Èõ õóðä” íààäàìä íýã ò¿ð¿¿ëæ, íýã àìàí õ¿ç¿¿äñýí. “Òàìèðûí õóðä-2000”, Äóíäãîâèéí 60 æèëèéí îéí áàÿð /2002/íààäàì, Àëòàí îâîîíû òàõèëãûí /2004/ íààäàìä òóñ òóñ ò¿ð¿¿ëñýí. Îíöëîã: Íîìõîí äºë㺺í çàíòàé, õîë óÿàòàé. ÿ¿ õóðààæ ÿâàõäàà çýðëýã òàëäàà. Çàìäàà òààðñàí àçàðãà ¿ðýýã “òàñäààä” õàÿ÷èõ äºõíº. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Ýöýã ýõ õî¸ð íü ìèíèé àäóó. Õààíààñ àâñíûã äýýð äóðüäñàí. Øàðãà ìààíü Òºâ àéìãèéí Ñýðãýëýí ñóìûí íóòàã “Ãóðâàí öîõèî” ãýäýã ãàçàð õàâàð, äºðâºí ñàðä òºðñºí. 1998 îíû óíàãà. Ñàéí àäóó ñàéí ºäºð òºðäºã ãýäýã. ªäºð íü ñàéí, ñóóäàë ñàéí ºäºð òºðñºí þì.

10/01

22

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÀÇÀÐÃÀ

8

Í.Õ¯ÐËÝÝÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÍ ÕÀËÇÀÍ ÀÇÀÐÃÀ 6 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÍÀÉÌÄÓÃÀÀÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

Í.Õ¯ÐËÝÝÃÈÉÍ Õ¯ÐÝÍ ÕÀËÇÀÍ ªìíºãîâü àéìãèéí Áóëãàí ñóìûí óóãóóë Íàìäàãèéí Õ¿ðëýýãýýñ àçàðãàíûõ íü òóõàé ñîíèðõëîî. Óäàì óãøèë: Äîðíîä àéìãèéí Öàãààí-Îâîî ñóìûí Ïóíöàã ãýäýã ºâãºíººñ õóäàëäàæ àâñàí þì. Òýð õ¿í ýíý àäóóã Ñàíæàà Áàÿð ãýäýã õ¿íýýñ äààãàíä íü õóäàëäàæ àâñàí þì áèëýý. “Àçàðãà òàâèíà” ãýæ àâñàí áàéäàã. Òàìãà: Õàé÷èí òàìãàòàé. Àìæèëò: Áóëãàí àéìãèéí 70 æèëèéí îéä àéðãèéí òàâä, 2008 îíä Àëòàí Îâîîíû òàõèëãûí èõ íààäàìä àéðãèéí òàâä, 2009 îíä “Ä¿íæèíãàðàâ” òºâèéí á¿ñèéí óðàëäààíä ãóðàâò, Ñýëýíãý àéìàãò áîëñîí á¿ñèéí óðàëäààíä äºðºâò òóñ òóñ õóðäàëñàí. Îíöëîã: Íîìõîí äºë㺺í çàíòàé. ¯ç¿¿ð, áàðèà ðóóãàà ñàéí îðäîã, õ¿÷ýý íººæ äàâõèäàã àäóó. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: 2008 îíû õàâàð, äºðâºí ñàðûí òàâàíä Äîðíîä àéìàã îðæ Ïóíöàã ãýäýã ºâãºíººñ õóäàëäàæ àâñàí þì. Àçàðãûã ìààíü Äîðíîäûí çàëóó óÿà÷ Äàâààõ¿¿ãèéí Áàòçîðèã óÿæ õóðäëóóëñàí.

10/01

23

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÀÇÀÐÃÀ

Õ.ÁÀÒÒÓËÃÛÍ Õ¯ÐÝÍ ÀÇÀÐÃÀ 4 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÅÑįÃÝÝÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

9

Õ.ÁÀÒÒÓËÃÛÍ Õ¯ÐÝÍ Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áàÿí-Îâîî ñóìûí óÿà÷ Á.Á¿ðýíòºðèéí óÿñàí ýíý àçàðãà á¿ñèéí íààäàìä íýã ò¿ð¿¿ëæ, 4 îíîîòîéãîîð ðåéòèíãèéí åñºä øàëãàðëàà. Ýíý àçàðãûã ºíãºðñºí çóí Çàì òýýâýð, áàðèëãà õîò áàéãóóëàëòûí ñàéä Õ.Áàòòóëãà Á.Á¿ðýíòºðººñ õóäàëäàí àâ÷ýý. Óÿà÷ Á¿ðýíòºðººñ äàðààõ ç¿éëèéã òîäðóóëàâ. Óäàì óãøèë: Ñ¿õáààòàðûí Àñãàò ñóìûí Ýíõáààòàðûí óíàãàí àäóó. Òàìãà: Îíãèí òàìãàòàé Àìæèëò: Áàÿíõîíãîð àéìàãò ñî¸îëîíäîî àéðàãäñàí. 2007 îíä Çàâõàíû íààäàìä àéðàãäñàí. Àçàðãàíäàà Áàÿíõîíãîð õàâðûí óðàëäààí, Õîâä àéìàãò áîëñîí “Àëòàéí óíàãà-2008” áàðóóí á¿ñèéí óðàëäààíä òóñ òóñ ò¿ð¿¿ëñýí. Îíöëîã: Õàòóó óÿàòàé, Óÿà îðîîä èðýõýýðýý íîìõîí äºë㺺í áîëíî. Õºëèéí õóðä ñàéòàé. Ãàðàà ñàéòàé. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Àéìãèéí àëäàðò óÿà÷ Ä¿ãýðñ¿ðýí àõòàéãàà Ñ¿õáààòàð àéìàã ÿâæ, 2006 îíä Ýíõáààòàðûíõààñ õóäàëäàæ àâñàí. Õ¿ðýí àçàðãà 2002 îíû óíàãà. 2009 îíä Õ.Áàòòóëãà ñàéäàä õóäàëäñàí. Áè ººðºº óÿäàã.

10/01

24

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÀÇÀÐÃÀ

9

Á.ÁÈËÝÃÄÝÌÁÝÐÝËÈÉÍ ÕÀÐ ÀÇÀÐÃÀ 4 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÅÑįÃÝÝÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

ÁÈËÝÃÄÝÌÁÝÐÝËÈÉÍ ÕÀÐ Òºâ àéìãèéí Ë¿í ñóìûí óóãóóë, Ìîíãîë Óëñûí “Ìàíëàé óÿà÷” Á.Áèëýãäýìáýðýë õàð àçàðãàíûõàà òóõàé: Óäàì óãøèë: Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Õàëçàí ñóìûí ̺íõòºðèéí óíàãàí àäóó. Òàìãà: Çàäãàé ÷àíäìàíü òàìãàòàé Àìæèëò: Àéìàãò õî¸ð àìàí õ¿ç¿¿äñýí. Àëòàí îâîîíû òàõèëãûí íààäàìä åñºä, Õàëçàí ñóìûí íààäàìä ãóðàâò õóðäàëñàí. Îíöëîã: Õºíãºí, áýëýí äàâõèëòàé. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Áýëãýíä èðñýí àäóó.

10/01

25

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÈÕ ÍÀÑ

Á.ÝÍÕÁÎËÄÛÍ “ÅïÇÝД ÕÝÝÐ ÌÎÐÜ 14 ÎÍÎÎÃÎÎÐ Ìîíãîë óëñûí 2009 îíû ÈÕ ÍÀÑÍÛ ÌÎÐÜÄÛÍ ×àíñààã òýð㯯ëëýý.

1

Á.ÝÍÕÁÎËÄÛÍ “ÅïÇÝД ÕÝÝÐ Çàâõàí àéìãèéí Ýðäýíýõàéðõàí ñóìûí óóãóóë, “Ñîíîð õîëäèíã” ãðóïïûí åðºíõèéëºã÷ Á.Ýíõáîëäûí ýíý õóðäàí áóÿí 14 îíîî àâ÷, 2009 îíû ÷àíñààãààðàà “íýã”-ä áè÷èãäëýý. Á.Ýíõáîëä õýýð ìîðèíûõîî òóõàé: Óäàì óãøèë: Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Ýðäýíýöàãààí ñóìûí áàðóóí áèåýð íóòàãëàäàã Áîëäîîãèéí óíàãàí àäóó.

1999 îíû óíàãà. Îäîî 11-òýé. Òàìãà: Ìîíãîë áè÷ãèéí “Îëîí” òàìãàòàé. Àìæèëò: Íàäàä èðñýí æèëýý áóþó 2008 îíä “Ä¿íæèíãàðàâ” óðàëäààíä çóðãààä, Óëñûí íààäàìä çóðãààä äàâõèñàí. Òýð æèëýý Çààìàðò áîëñîí òºâèéí á¿ñèéí óðàëäààíä àìàí õ¿ç¿¿äñýí. 2009 îíä “Ä¿íæèíãàðàâ” á¿ñèéí óðàëäààíä ò¿ð¿¿ëæ, Óëñûí íààäàìä àìàí õ¿ç¿¿íä, Ñýëýíãýä áîëñîí á¿ñèéí óðàëäààíä òàâä, “Î÷èðâààíèéí õóðä-2009” áàðóóí á¿ñèéí íààäàìä àìàí õ¿ç¿¿íä òóñ òóñ õóðäàëñàí. Îíöëîã: Èõ ìýäðýìòãèé àäóó. Íóòãààñ íü àâ÷èðààä òýæýýæ ýõëýõýä íýã ñàð òýæýýë èäýëã¿é çîãññîí þì äàã. Èõ áÿðàëõóó, èðòýé, “Áè ë íýã” ãýñýí øèã äàâõèíà ø¿¿ äýý. Òàâàí êì-èéí äîòîð àðààñ òóóëààä ãàðààä èðíý ø¿¿. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Ýðäýíýöàãààíä î÷èæ Áîëäîîãîîñ 2008 îíä õóäàëäàæ àâñàí.

10/01

26

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÈÕ ÍÀÑ

2

Ö.ÁÀÒÑÀÉÕÀÍÛ ÁÎÐ ÌÎÐÜ 10 îÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ õΨÐÄÓÃÀÀÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

Ö.ÁÀÒÑÀÉÕÀÍÛ ÁÎÐ ÌÎÐÜ Óäàì óãøèë: Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Àñãàò ñóìûí Áîð-Óõíûí àäóó Òàìãà: “Í¿äòýé 8” Àìæèëò: Á¿ñèéí íýã ò¿ð¿¿, õî¸ð àéðàãòàé. Óëñûí íààäàìä íýã óäàà äîëîîä, åñºä òóñ á¿ð õóðäàëñàí. Îíöëîã: Óÿà îðîõ òóñàì ààøòàé áîëíî. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: ÕÕÀÀÕ¯-èéí ñàéä Ò.Áàäàìæóíàé õàâ÷èã ìîðü Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Àñãàò ñóìààñ àâ÷èð÷ äîëîîí íàñòàé ìîðü áýëãýíä ºãñºí.

10/01

27

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÈÕ ÍÀÑ

Ö.ÄÝËÃÝÐÄÀËÀÉÍ ÕÀËÒÀÐ ÕÀËÇÀÍ ÌÎÐÜ 10 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

3

Ö.ÄÝËÃÝÐÄÀËÀÉÍ ÕÀËÒÀÐ ÕÀËÇÀÍ ÌÎÐÜ Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áîãä ñóìûí óóãóóë Öîãîîãèéí Äýëãýðäàëàéãèéí õàëòàð õàëçàí ìîðü 2009 îíä 10 îíîî àâ÷, ÷àíñààãààðàà ãóðàâò æàãññàí áàéíà. Ò¿¿íýýñ “Ñóìàí õàëçàí” ìîðèíûõ íü òóõàé òîäðóóëñàí þì. Óäàì óãøèë: Äîðíîãîâü àéìãèéí Ãýíäýí Áàäèà ãýäýã õ¿í 1970-ààä îíû ¿åä Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Õàëçàí ñóìàíä í¿¿æ î÷èæ ñóóðüøñàí þì áàéíà. Òèéíõ¿¿ í¿¿õäýý Õàëçàíä àäóó ìàëàà àâààä î÷ñîí þì áèëýý. Òýð õ¿íèé, “Òàéæ” óãøèëòàé ñàéí õàëòàð àçàðãà íü Ñ¿õáààòàðûí Õàëçàíä íýëýýä èõ õóðä òàðüæ òàðààñàí áàéäàã. Òýð õàëçàí àçàðãàíû òºë õîíãîð àçàðãà áîë ìèíèé õàëòàð õàëçàí ìîðèíû ýöýã. Òýãýõýýð “Òàéæ” óãøèë îðñîí ãýñýí ¿ã. Ýõ íü Øèðýýòèéí öàãààí àäóóíû áîð ñààðàë ã¿¿ áàéâ. Ýõ ýöýã íü á¿ãýýí ÷ Òàéæ “ºâ㺺” äàãàæ õàëòàð ç¿ñòýé ãàðñàí õýðýã. Õàëòàð õàëçàí ìîðü 2003 îíû óíàãà. Òàìãà: “Õºâ÷òýé ñàðàí äýâñãýðòýé 1” òàìãàòàé. Ýíý áîë ìàíàé äýýä ¿åèéíõíèé òàìãà. Õàëòàð õàëçàí ìîðü íàäàä èðýõäýý “Áîñîî õàéðóóë” òàìãàòàé áàéñàí. Òýð òàìãûã Íîî. ªëçèéáàÿðûíõàí á¿ãäýýðýý äàðäàã þì áèëýý. Àìæèëò: Óëñ, á¿ñèéí íààäàìä íýã ò¿ð¿¿ëæ, õî¸ð àéðàãäñàí. Åð íü áîë òîì æèæèã íààäìààñ äîëîîí ò¿ð¿¿, äîëîîí àéðàã àâààä áàéãàà. Îíöëîã: Åðºíõèé人 äºë㺺í íîìõîí, ýðõä¿¿õýí ìîðü. Óÿàí äýýðýýñ ãàíöààðàà ãàðàõäàà æààõàí õîðãîäîîäóó. ĺë㺺í çàí íü äàâõèë äýýðýýñýý õàðàãääàã. Ó÷èðã¿é ÿàðóó äàâ÷óó áèø. Íàìèðñàí 纺ëºí äàâõèëòàé. Ñóíàëò õàðàéëò ñàéòàé, ãàçàð ñàéí õîðîîæ äàâõèäàã àäóó. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Àñãàò ñóìààð ìîðü ¿çýæ ÿâààä õóäàëäàæ àâñàí. Àñãàò ñóìûíõàí çóðãààí ñàðûí íýãýíä ìîðü óðàëäóóëæ áàéõòàé òààðñàí þì. Òýíä Íîî.ªëçèéáàÿð õî¸ð ¿ðýýòýé èðñýí áàéâ. Òýð çàëóóãààñ áèò¿¿ õàëçàí õÿçààëàíã íü õóäàëäàæ àâñàí.

10/01

28

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÈÕ ÍÀÑ

4

Ð.ÁÀÀÒÀÐÕ¯¯ÃÈÉÍ “ÄÝËÃÝД ÕÝÝÐ ÌÎÐÜ 6 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÄªÐªÂįÃÝÝÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

ÁÀÀÒÀÐÕ¯¯ÃÈÉÍ “ÄÝËÃÝД ÕÝÝÐ Õîâä àéìãèéí Öýöýã ñóìûí óóãóóë “Áýëîí” êîìïàíèéí çàõèðàë Ð.Áààòàðõ¿¿ãèéí õýýð ìîðü 6 îíîîãîîð ÷àíñààíû äºðºâò áè÷èãäëýý. Óäàì óãøèë: Äîðíîãîâü íóòàã àæ òºðæ áàéñàí Äýíäýâ òàéæèéí àäóóíû óãøèëòàé. Òàéæ àäóó. Òàìãà: “Øèðýýòýé ñàðàí” òàìãàòàé. Àìæèëò: Äîðíîãîâü àéìàãò áîëñîí “Õóòàãòûí õóðä” óðàëäààíä òàâä äàâõèæ, 2009 îíä Óëñûí íààäàìä ò¿ð¿¿ëñýí. Îíöëîã: Óÿà íü õàíààä èðýõýýð äºë㺺õºí áîëäîã. Ýçýí íü “Äýëãýð õýýð” íýð õàéðëàæýý. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: 2009 îíû õàâàð Äîðíîãîâü àéìàãò çîõèîãäñîí “Õóòàãòûí õóðä” íààäìûí ¿åýð òàâä õóðäàëñíûã ñîíñîîä î÷èæ àâñàí. Äýëãýðýõ ñóìûí óÿà÷ Ãîòîâîîñ õóäàëäàæ àâñàí.

10/01

29

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÈÕ ÍÀÑ

Í.ËÕÀÃÂÀÑÀÉÕÀÍÛ “ÝÐÕÝÒ” Õ¯ÐÝÍ ÌÎÐÜ 4 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÒÀÂÄÓÃÀÀÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

5

Í.ËÕÀÃÂÀÑÀÉÕÀÍÛ “ÝÐÕÝÒ” Õ¯ÐÝÍ Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Ñ¿õáààòàð ñóìûí õàðúÿàò Öàãäààãèéí õýëòñèéí äýä äàðãà, Õàòãèí îâîãò Íàìñðàéí Ëõàãâàñàéõàíû “Ýðõýò” õ¿ðýí ìîðü 4 îíîî àâ÷ ÷àíñààíû òàâä æàãñëàà. Ýíý ìîðèíû ò¿¿õèéã ýçíýýñ íü òîäðóóëëàà. Óäàì óãøèë: Ýöýã íü Îëíóóäûí øàðãà, Ýõ íü Òàéæ àäóó. Ðàã÷ààãèéí Îî¸îãèéí óíàãàí àäóó Òàìãà: Ǻâ òàëûí ãóÿíä 3 í¿äíèé çàäãàé ÷àíäìàíü òàìãàòàé. Ýíý òàìãà íü Õàòãèí ãóðâàí õîøóóã áèëýãäñýí, ººðèéí ýöýã Íàìñðàéãààñ óäàì äàìæèæ èðñýí òàìãà þì. Àìæèëò: Ñ¿õáààòàð ñóìûí Äàðõàí Õàí-Óóëûí íààäàìä 2009 îíû 05 ñàðûí 27-íä 3-ò îðñîí /123 ìîðü óðàëäñàí/ 1. Àðäûí õóâüñãàëûí 88 æèëèéí îéí áàÿð íààäàìä Õàëçàí ñóìàíä 2-ò îðñîí /93 ìîðü óðàëäñàí/ 2. “Äîðíîä-2009” ç¿¿í á¿ñèéí õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíä ò¿ð¿¿ëñýí. /450 îð÷èì ìîðü óðàëäñàí/ 3. Äîðíîä àéìãèéí Ìàòàä ñóìàíä áîëñîí Õàòãèí 3 õîøóóíû àíõäóãààð íààäàìä ò¿ð¿¿ëñýí. /121 ìîðü óðàëäñàí/ ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Õàëçàí ñóìûí èðãýí Ð.Îî¸îãîîñ õóäàëäàæ àâñàí. Îíöëîã: Óÿãäààã¿é ¿åäýý íîìõîí äºë㺺í. Óÿæ ñîéõ ¿åä ààø çàí ººð÷ëºãäºíº. Õàçàæ õàéðíà, ºøèãëºíº, õ¿í îéðòóóëàõ äóðã¿é áîëäîã. Óÿà÷: Àéìãèéí àëäàðò óÿà÷ Î.Ýðäýíýáàò Óíàà÷ õ¿¿õýä: Ý.Æàìö. Ý. Çîëîî

10/01

30

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÈÕ ÍÀÑ

5

Ñ.ÁÀÒ̪ÍÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÍ ÌÎÐÜ 4 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÒÀÂÄÓÃÀÀÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

Ñ.ÁÀÒ̪ÍÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÍ Увс аймгийн Зүүнговь сумын Баяннуур багийн çасаã дарга, аймгийн алдарт уяач С.Батмөнх хүрэн мориныхоо тухай: Удам угшил: Тэс голын унаган адуу. Өөрийн унаган морь. 2003 оны төл Тамга: “Жинст” Амжилт: 2005 онд Зүүн говь сумын наадамд аман хүзүүдсэн. 2006 онд Зүүнговь сумын наадамд түрүүлсэн. Тэр жилээ Увс аймгийн наадамд айргийн гуравт, 2007 онд Зүүнговь сумын 80 жилийн ойн баяр наадамд түрүүлсэн. 2008 онд Увс аймгийн Уяачдын холбооны 10 жилийн ойн баярт түрүүлсэн. 2008 онд Ханхөхийн тахилгын наадамд түрүүлсэн. 2009 онд аймгийн наадамд аман хүзүүдсэн. “Очирваанийн хурд-2009” баруун бүсийн хурдан морины уралдаанд түрүүлсэн. Онцлог: Адуун сүргийнхээ сүүлд нь явдаг. Унахад хашин хойрго, номхон дөлгөөн зантай, уяхлаараа цовоо сэргэлэн болж уяа орж байгаа нь мэдрэгддэг. Хөөрч агсрахгүй. Уяа сойлого нь 30 - 40 хоногт тохирдог.

10/01

31

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÈÕ ÍÀÑ

Ï.ÁÀÒ-ÝÐÄÝÍÈÉÍ ÇÝÝÐÄ ÌÎÐÜ 4 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÇÓÐÃÀÀÄÓÃÀÀÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

6

Ï.ÁÀÒ-ÝÐÄÝÍÈÉÍ ÇÝÝÐÄ ªâºðõàíãàé àéìãèéí Õóæèðò ñóìûí óóãóóë Ï¿ðýâèéí Áàò-Ýðäýíèéí ºñãèé öàãààí çýýðä äºðâºí îíîî àâ÷ ÷àíñààíû çóðãààä áè÷èãäëýý. Óäàì óãøèë: Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Ò¿ìýíöîãò ñóìûí ñàéí ìàë÷èí ö¿ëòýìèéí áààòàð÷óëóóíû óíàãàí àäóó. Òàìãà: ×àíäìàíü áóðóó òàëäàà ñî¸ìáî òàìãàòàé Àìæèëò: äààãàíäàà ýðäýíýñàíòûí îéä ò¿ð¿¿ëñýí. Õÿçààëàí ñî¸îëîí, èõ íàñàíäàà óëñûí íààäàìä àéðãèéí ãóðàâò, “Ñýöýí õààíû õóðä” óðàëäààíä ãóðàâò õóðäàëñàí. Îíöëîã: äºë㺺í íîìõîí, ñóóäàãã¿é, õ¿÷òýé òàðãàí äàâõèäàã. õ¿÷ýý òýð á¿ð á¿ðýí äàé÷èëäàãã¿é. Ãàðàà íýã èõ ºíäºð áèø ÷ õîëäîî ñàéí äàâõèëòàé. 2001 îíû óíàãà. Îäîî åñºí íàñòàé. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: óíàãàíäàà èðñýí. Ýõòýé íü õàìò õóäàëäàæ àâñàí.

10/01

32

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÈÕ ÍÀÑ

7

Á.×ÈÍÁÀÒÛÍ ÇÝÝÐÄ ÌÎÐÜ 4 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÄÎËÎÎÄÓÃÀÀÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

Á.×ÈÍÁÀÒÛÍ ÇÝÝÐÄ Òºâ àéìãèéí Áàÿíöàãààí ñóìûí óóãóóë Áàÿðìàãíàéí ×èíáàòûí çýýðä ìîðü 4 îíîîãîîð ÷àíñààíû äîëîîä áè÷èãäýâ. “Óðüõàí ñàíàà” ÕÕÊ-èé äýä çàõèðàë Á.×èíáàò çýýðä ìîðèíûõîî òóõàé: Óäàì óãøèë: Ñ¿õáààòàð Ýðäýíýöàãààí. ÈÕÒ-ûí äàðãà Òºðººãèéí óíàãàí àäóó Òàìãà: “Øèðýýòýé àðâàé” òàìãàòàé Àìæèëò: õÿçààëàíäàà óëñàä çóðãààä, ªâºðõàíãàéí äàíøèãò çóðãààä, ñî¸îëîíäîî óëñàä çóðãààä, Ýðäýíýòèéí 30 æèëä çóðãààëààä, äîëîî íàñòàéäàà Áîðíóóðûí 70 æèëèéí íààäàìä àìàí õ¿ç¿¿ëýýä, íàéìòàéäàà óëñàä ò¿ð¿¿ëñýí. Îíöëîã: ×àíãà áèø, 纺ëºí óÿàòàé. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Ìàíàé íýã ä¿¿ áàéäàã þì. Ñ¿õáààòàðààñ 14 ¿ðýý õîòîä àâ÷èð÷ çàðñàí þì. Íýã õ¿ðýí ¿ðýý ãîëîãäîîä ãàíöààðàà ¿ëäñýí þì. ͺ㺺 13 íü á¿ãä çàðàãäààä...Òýãýõýýð íü áè 250 ìÿíãàí òºãðºã ºãººä òýð ø¿äëýí õ¿ðýí ¿ðýýã àâñàí þì. Îäîî íîãîîíû åñòýé àäóó.

10/01

33

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÈÕ ÍÀÑ

Ï.ÑÝÐÃÝËÝÍÃÈÉÍ ÇÝÝÐÄ ÌÎÐÜ 4 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÍÀÉÌÄÓÃÀÀÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

8

Ï.ÑÝÐÃÝËÝÍÃÈÉÍ ÇÝÝÐÄ

ªâºðõàíãàé àéìãèéí Åñºí ç¿éë ñóìûí óóãóóë, “Íî¸í ñ¿ëä” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë Ï.Ñýðãýëýíãèéí çýýðä ìîðü äºðâºí îíîî àâ÷ ÷àíñààíû íàéìä áè÷èãäëýý. Óäàì óãøèë: Õýíòèé àéìãèéí óíàãàí àäóó Òàìãà: Äàâõàð ñàðàí òàìãàòàé. Àìæèëò: 2009 îíä àíõ óðàëäàæ, ªâºðõàíãàé àéìãèéí ªëçèéò ñóìàíä áîëñîí õàâðûí óðàëäààíä ò¿ð¿¿ëñýí. Òºâ àéìãèéí Áàÿíöîãò ñóìàíä àìàí õ¿ç¿¿äñýí. 2009 îíä Óëñûí èõ áàÿð íààäàìä àéðãèéí òàâä õóðäàëñàí. Îíöëîã: Àãóó èõ çîðèã ç¿ðõòýé, òºðºëõèéí àâüÿàñëàã, áèåý èõ äàé÷èëæ, óðàãøàà ç¿òãýæ óðàëääàã. Áèåý àìðààíà, õàëèðíà ãýæ áàéõã¿é. Ñàíäàð÷ òýâäýãã¿é, ìîðèíä íî¸ëóóëäàãã¿é. Äèéëæ áàéæ ñàíàà íü àìàðäàã àäóó. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Àíõ 2009 îíû õàâàð ãóðâàí ñàðä Óëñûí íà÷èí Ï¿ðýâñ¿ðýí, ìàíàé àíä Ñ.Ýíõòºð áèä ãóðàâ Êóäàì ðåñòîðàíä õîîë èäýæ áàéâ. Ãýòýë Ýíõòºð: “Íàìàéã íýã õ¿í ìîðü àâàà÷ ãýýäý áàéíà. ªâºðõàíãàéí õàâðûí óðàëäààíä Îòãîííàñàíãèéí áóóðàë ìîðèéã äèéëæ ò¿ð¿¿ëñýí ìîðü ãýíý. ßàõ âý? ãýæ íàäààñ àñóóëàà. Áè “×è àâ àà, íàéç íü ÷ ãýñýí ìºí㺠òºãðºã íýìýðëýå, äýýð íü äàâõèëòàé ñàéí ¿ðýý ÷ ãýñýí íýìæ ºãüå ãýæ õýë, áè ÷àìä òýð ¿ðýýã íü ºãüå, àâ÷èõ” ãýëýý. Òýãýýä íàéç ìààíü ìàðãààø íü ªâºðõàíãàé ÿâààä àâààä èðñýí. Àíõ èðýõäýý ªëçèéò õîðîîëîëä ìàíàé ç¿÷ýýíä áóóñàí. Ò¿¿íýýñ õîéø ººðèéí þì øèã òýæýýæ àð÷èëæ, õàìãààëæ áàéâ. Òýðíýýñ õîéø õî¸ð ñàð ãàðóé áîëîîä áàéæ áàéòàë íàéç Àëòàíõóÿã Ýíõòºð õî¸ð íàìàéã äóóäëàà. “Ýíõòºð íýã áàéð àâàõ ãýýä áàéíà. Çýýðä ìîðèéã íü ÷è õóäàëäàæ àâàà÷” ãýñýí ñàíàëûã õî¸óëàà òàâüñàí. Òýãýýä áè “Àëòàíõóÿãèéã ÷è àâ÷èõ, áè ñàéí àçàðãàòàé õ¿í” ãýëýý. Àëòàíõóÿã “Áè Òºðä áàéð àâàõàä íü ìºí㺠òºãðºã ºãºõ ¸ñòîé. Ìèíèé áîëîìæ áîëîõã¿é íü ýý, ×è íàéçäàà òóñëààä ýíý çýýðä ìîðèéã àâ÷èõ” ãýëýý. Òýãýýä ¿íý õàíøàà ÿðèëöàæ òîõèðîëöîîä òóõàéí ¿åä 18 000 000 òºãðºã áýëýí òîîëæ ºãººä àâñàí þì. Åð íü ýíý ìîðèéã àíõ õàðààä ¿íýõýýð èõ òààëàãäàæ áàéñàí þì. Íàéç ìààíü àâ÷èõñàí áàéñàí áîëîõîîð ìîðèéã ÷èíü àâüÿ ãýæ õýëæ ç¿ðõëýõã¿é áàéæ áàéòàë õàðèí ººðºº ñàíàë òàâüæ íàäàä èðñýí þì. Ñàéí ìîðü ýçíýý õàéæ ÿâäàã, ñàéõàí ñýòãýëèéí ¿ç¿¿ðò øàð òîñ ãýäýã. ¯íýõýýð íàäàä ýõíýýñýý èðýõ ãýæ èðñýí áóÿí ãýæ áîäîæ õàéðëàæ áèëýãøýýæ ÿâäàã þì.

10/01

34

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÈÕ ÍÀÑ

9

Ý.ÖÎËÌÎÍÃÈÉÍ “ÁÎÑÎΔ Õ¯ÐÝÍ ÌÎÐÜ 3 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÅÑįÃÝÝÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

Ý.ÖÎËÌÎÍÃÈÉÍ “ÁÎÑÎΔ Õ¯ÐÝÍ ªâºðõàíãàé àéìãèéí Á¿ðä ñóìûí óóãóóë õàòàãòàé Ý.Öîëìîíãèéí “Áîñîî õ¿ðýí” ãóðâàí îíîîãîîð ÷àíñààíû åñºä ýðýìáýëýãäýâ. Óäàì óãøèë: Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Ýðäýíýöàãààí ñóìûí óíàãàí àäóó. Òàìãà: Ãàëòàé îíãè. Àìæèëò: Äîëîîí íàñòàé áèò¿¿ ìîðü “Ñýëýíãý-2009” á¿ñèéí óðàëäààíä ãóðàâò õóðäàëñàí. Îíöëîã: ĺë㺺í ààøòàé, äóíäûí ãàðààòàé, àðààñ æèãä ÿâíà. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Õóäàëäàæ àâñàí

10/01

35

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÈÕ ÍÀÑ

Ä.ÖÎÃÒÁÀßÐÛÍ “ÃÀÐÕÈÍ Í¯ÄÝÒ” ÕÝÝÐ ÌÎÐÜ 3 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÅÑįÃÝÝÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

9

Ä.ÖÎÃÒÁÀßÐÛÍ “ÃÀÐÕÈÍ Í¯ÄÝÒ” ÕÝÝÐ ÌÎÐÜ Äóíäãîâü àéìãèéí Ýðäýíýäàëàé ñóìûí óÿà÷ Äàãâûí Öîãòáàÿðûí “ãàðõèí í¿äòýé” õýýð ìîðü ãóðâàí îíîî àâ÷ ÷àíñààãààðàà åñºä ýðýìáýëãýäýâ. Ìîíãîë Óëñûí Õºäºëìºðèéí áààòàð Äàãâûí õ¿¿ Öîãòáàÿðààñ õýýð ìîðèíûõ íü òóõàé òîäðóóëëàà. Óäàì óãøèë: Õýýð ìîðèíû ýöãèéã áè 1994 îíä Äóíäãîâü àéìãèéí Ñàéíöàãààí ñóìûí íýðò óÿà÷ ßðèí ãóàéãààñ õóäàëäàæ àâñàí. ßðèíãèéí õàð àçàðãà ãýýä íóòàã óñàíäàà íýðòýé òýð àçàðãûã òóõàéí ¿åä áè ñàÿ òºãðºãººð àâ÷ áàéâ. “Ìîðü 1000.000 òºãðºãººð àâ÷ áàéäàã ÿàñàí òýíýã òîëãîé âý? ãýæ çàðèì óëñ íàìàéã çýìýëæ ÷ áàéñàí. Òýð ¿åä ìàíàé íóòàãò àäóó ìàëûã òèéì ¿íý õ¿ðãýæ àâ÷ áàéãààã¿é õýðýã. Ýõ íü Æàðãàëàíò óãèøèëòàé ºñãèé öàãààí õýýð ã¿¿ áàéâ. Ýíý ã¿¿ã áè Æàìáàãà /Æàìáàëñ¿ðýí/-ààñ ãóðâàí àäóóãààð àâñàí þì. Òàìãà: Õýýð ìîðü ìààíü ìàíàé ººðèéí, “Í¿äòýé ÷îéíäîí” òàìãàòàé. Ýöýã ºâãºäººñ ºâºëæ èðñýí òàìãà. Õýäýí ¿åýðýý äàðæ ÿâàà þì. Àìæèëò: Ñóì îðîí íóòàãòàà áîë 10 ò¿ð¿¿ëæ, àðâààä àéðàãäñàí. Á¿ñèéí íààäìààñ õî¸ð ò¿ð¿¿, íýã àéðàã àâààä áàéíà. 2008 îíä “Ãîâèéí á¿ñ”-èéí õàâðûí óðàëäààíä ò¿ð¿¿ëñýí. Äàðàà íü ªâºðõàíãàéä áîëñîí á¿ñèéí óðàëäààíä áàñ ò¿ð¿¿ëñýí. 2009 îíä Áàÿíõîíãîð àéìàãò áîëñîí “Õàíãàéí á¿ñèéí õóðä” íààäàìä àéðãèéí ãóðàâò äàâõèñàí. ªíãºðñºí çóí Óëñûí íààäàìä 22-ò äàâõèæ, “Ìàíëàé óÿà÷” Ä.Ýðäýíý÷óëóóíû öîëíû ìÿëààëãûí íààäàìä àìàí õ¿ç¿¿äýæ, “Ýýæ õàä”-íû íààäàìä çóðãààëñàí. Îíöëîã: Õîë óÿàòàé, äàâõàð óÿàíäàà èë¿¿ ñàéí äàâõèäàã. Èõ öýõâýëç¿¿ð, õóéñàãàíóóð ààøòàé. Ãýõäýý õ¿í áóëãèæ õàÿõã¿é. Õºíãºí ÿñòàé, àðãàã¿é ë òàë ãàçðûí ìîðü äîî. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Ýöýã, ýõ õî¸ðûã íü ººðºº çîðüæ, õóäàëäàæ àâñàí òóõàé ò¿ð¿¿íä ÿðüñàí. Õýýð ìîðü ìààíü 2001 îíû óíàãà. Ìàíàé ¿íäñýí òàìãàòàé, óíàãàí ìîðü.

10/01

36

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÈÕ ÍÀÑ

9

Ì.ÍÀÑÀÍÁÀÒÛÍ “ÀÂÀÐÃÀ” ÕÝÝÐ ÌÎÐÜ 3 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÅÑįÃÝÝÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

Ì.ÍÀÑÀÍÁÀÒÛÍ “ÀÂÀÐÃÀ” ÕÝÝÐ

Ýíý õýýð ìîðü ãóðâàí îíîî àâ÷ ÷àíñààíû åñºä ýðýìáýëýãäýâ. Óäàì óãøèë: Çàâõàí àéìãèéí Òýëìýí ñóìûí óÿà÷ Ì.Íàñàíáàòûí óíàãàí àäóó Òàìãà: Àìæèëò: Çàâõàí àéìãèéí íààäàìä íýã ò¿ð¿¿ëñýí. Ñóì îðîí íóòàãòàà õîðèîä ò¿ð¿¿ëñýí. Áàðóóí á¿ñèéí “Î÷èðâààíèéí õóðä-2009”-ä àéðãèéí ãóðàâò õóðäàëñàí. Îíöëîã: Ñýðãýëýí, áàñ èõ “ÿðàâãàð” àäóó. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: ªºðèéí óíàãàí àäóó, ººðòºº áàéãàà.

10/01

37

2009 ÎÍÛ ×ÀÍÑÀÀ ªÍĪРÈÕ ÍÀÑ

Ä.ÕÈØÈÃÆÀÐÃÀËÛÍ “ÀÑÃÀÒ” ÕÝÝÐ ÌÎÐÜ 3 ÎÍÎÎÃÎÎÐ ×ÀÍÑÀÀÍÛ ÅÑįÃÝÝÐÒ ØÀËÃÀÐËÀÀ.

9

Ä.ÕÈØÈÃÆÀÐÃÀËÛÍ “ÀÑÃÀÒ” ÕÝÝÐ

Áóëãàí àéìãèéí Ãóðâàíáóëàã ñóìûí óóãóóë Äàìáûí Õèøèãæàðãàëûí õýýð ìîðü ãóðâàí îíîîãîîð ÷àíñààíû åñºä áè÷èãäëýý. Óäàì óãøèë: Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Àñãàò ñóìûí ×óëóóíáààòàðûí óíàãàí àäóó, ò¿¿íèé àâàðãà çýýðä ìîðèíû ä¿¿ Òàìãà: Ñàðàí òàìãàòàé Àìæèëò: Ýðäýíýòèéí 30 æèëèéí îéä ñî¸îëîíäîî àìàí õ¿ç¿¿íä, “պ人 àðàë”-ûí íààäàìä äºðºâò, 2009 îíä Äîðíîä àéìàãò áîëñîí ç¿¿í á¿ñèéí óðàëäààíä àéðãèéí ãóðàâò òóñ òóñ õóðäàëñàí. Îíöëîã: Íîìõîí äºë㺺í çàíòàé, áýëýí õóðäòàé. ªºðò èðñýí ò¿¿õ: Ñî¸îëîíä íü íóòãààñ íü î÷èæ àâñàí.

10/01

38

2010 ÎÍÄ ÁÎËÎÕ “ÈÕ ÕÓÐÄ” ÓÐÀËÄÀÀÍ, Á¯ÑÈÉÍ ÓÐÀËÄÀÀÍÛ ÒÎÂÓÓÄ ÒªÂ ÀÉÌÃÈÉÍ ÇÓÓÍ ÌÎÄ ÕÎÒ “įÍÆÈÍÃÀÐÀ” ÕÀÂÐÛÍ Á¯ÑÈÉÍ ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÈÍÛ ÓÐÀËÄÀÀÍ.

2010.III.07

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ ÕÎÒ ÌÎÍÃÎËÛÍ ØÈÃØÌÝË ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÜÄÛÍ “ÈÕ ÕÓÐÄ-5” ÓÐÀËÄÀÀÍ.

2010.VII.21. Õ¯É ÄÎËÎÎÍ ÕÓÄÀÃ.

ÕÝÍÒÈÉ ÀÉÌÀà “ÕÀÐÄÝË ÆÀÍÆÈÍ ÁÝÉÑ Ï¯ÐÝÂÆÀ” ǯ¯Í Á¯ÑÈÉÍ ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÈÍÛ ÓÐÀËÄÀÀÍ. 2010.VII.28-29.

ÃÎÂÜ-ÀËÒÀÉ ÀÉÌÀà ÁÀÐÓÓÍ Á¯ÑÈÉÍ ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÜÄÛÍ ÓÐÀËÄÀÀÍ.

2010.VII.28-29.

ÕªÂÑÃªË ÀÉÌÀà “ÕÎÒÃÎÉÄÛÍ ÕÓÐÄ-2010” ÕÀÍÃÀÉÍ Á¯ÑÈÉÍ ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÈÍÛ ÓÐÀËÄÀÀÍ.

2010.VII.28-29.

ÎÐÕÎÍ ÀÉÌÀà ҪÂÈÉÍ Á¯ÑÈÉÍ ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÜÄÛÍ ÓÐÀËÄÀÀÍ.

2010.VII.28-29.

ÑÝËÝÍÃÝ ÀÉÌÀà “ÀÌÀÐÁÀßÑÃÀËÀÍÒ ÕÈÉÄ” Á¯ÑÈÉÍ ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÜÄÛÍ ÓÐÀËÄÀÀÍ.

2010.VII.28-29-íÈÉ ªÄЯ¯ÄÝÄ ÒÓÑ ÒÓÑ ÁÎËÎÕÎÎÐ ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ØÈÉÄÂÝÐ ÃÀÐ× ÒÎÂËÎÃÄËÎÎ.

10/01

39 ÖÀÑ, ÇÓÄÒÀÉ ÀÉÌÃÈÉÍ ÌÀË×ÄÀÄ ÓßÀ×ÈÄ ÕÀÍÄÈ ªÐê˪ª Ìîíãîëûí ìîðèí ñïîðò, óÿà÷äûí õîëáîî öàñ çóäòàé áàéãàà àéìãèéí ìàë÷äàä õàíäèâ ºðãºëºº. “Ìîíãîë íóòàãò àäóó áýë÷äýãã¿é ãàçàð ãýæ ¿ã¿é. Ìîíãîë íóòàãò ìîðü óðàëäóóëäàãã¿é, òóóðàéí õýýã¿é ãàçàð øîðîî ãýæ ¿ã¿é. Ýíý óòãààðàà áèä ìàë÷èí îëîíäîî õàìãèéí ò¿ð¿¿íä òóñëàõ ¸ñòîé õ¿ì¿¿ñ”. Ýíý ¿çýë ñàíààíû äîð ÌÌÑÓÕ óÿà÷äàà öóãëóóëæ, öàñ çóäòàé àéìãèéí ìàë÷äàä òóñëàõ àæëûã ñàíàà÷èëëàà. 2009 îíû íýãä¿ãýýð 17-íû àìðàëòûí ºäºð “Ãëàñèê” çîîãèéí ãàçàð ìàíàé íýðòýé óÿà÷èä, ìîðèíû ç¿òãýëòí¿¿ä, ÌÌÑÓÕ-íû Åðºíõèéëºã÷, òýðã¿¿ëýã÷èä öóãëàñàí þì. ÌÌÑÓÕ-íû Åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕûí ãèø¿í, Ìîíãîë Óëñûí øàäàð ñàéä, Óëñûí îíöãîé êîìèññûí äàðãà Ì.Ýíõáîëä öàñ çóä, áàéãàëèéí áýðõøýýë, öàã ¿åèéí áàéäëûí òàëààð òîâ÷ ìýäýýëýë õèéëýý. Òýðáýýð “ªíººäºð 12 àéìãèéí 94 ñóìàíä ãàìøãèéí áàéäàëòàé áàéíà. Ñ¿¿ëèéí õî¸ð ñàðûí õóãàöààíä 705 000 ìàë ¿õýæ õîðîãäæýý. Öàñ çóäàä íýðâýãäñýí ìàë÷äàä òóñëàõàä òºð çàñãààñ îíöãîé àíõààð÷, õºðºí㺠õ¿÷ çàðæ áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð Çàñãèéí ãàçðààñ íýã òýðáóì 900 ñàÿ òºãðºãèéí çàðäàë ãàðãààä áàéíà. Ýíý õºðºí㺠ìºíãèéã ºâñ òýæýýë, ýìíýëýã ¿éë÷èëãýý çýðýãò çàðààä áàéãàà. Ìîíãîëûí òºðèéí áàéãóóëëàãóóä àëáàí õààã÷äûíõàà

íýã ºäðèéí öàëèíãàà õàíäèâëàõ õºäºëãººí ºðíººä áàéíà. Ýðò äýýð ¿åýñ áèä ìàë÷èääàà òóñàëæ èðñýí òóðøëàãà, óëàìæëàëòàé. Ýíý àæèëä ìàíàé óÿà÷èä, õóðäàí ìîðèíû ç¿òãýëòí¿¿ä èë¿¿ èõèéã ñàíàà÷èëæ îðîëöîõ íü ç¿éòýé” ãýëýý. Ìîíãîëûí ìîðèí ñïîðò óÿà÷äûí õîëáîîíîîñ ãàðãàñàí óðèàëãûã ñýòã¿¿ë÷ Ë.Öàãààíäàëàé á¿ðýí ýõýýð íü óíøèæ òàíèëöóóëëàà. Óÿà÷äûí õàíäèâûí ñàëõèéã õàãàëæ, ºíãºðñºí æèëèéí òºðèéí íààäàìä èõ íàñíû ìîðü ò¿ð¿¿ëãýñýí “Áýëîí” êîìïàíèéí çàõèðàë Áààòàðõ¿¿ ¿ã õýëëýý. Òýðáýýð 888 000 òºãðºã õàíäèâëàæ áóéãàà õýëýâ. Äàðàà íü ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ð.Áóä “Èõ çàìûí á¿ëýã” ãàëààñàà 500 ìÿíãàí òºãðºã õàíäèâëàâ. Èíãýýä óÿà÷èä, ãàëûí äàðãà íàð áîñ÷ õàíäèâàà ºðãºëºº. Áîññîí õ¿í á¿õýí õàãàñ ñàÿ, ò¿¿íýýñ äýýø òºãðºã àìàëæ áàéâ. Õàãàñ öàãèéí äîòîð 20 îð÷èì ñàÿ òºãðºã “öóãëàñàí” áàéâ. Óÿà÷èä, ìîðèíû ç¿òãýëòí¿¿ä ìàë÷äûíõàà òºëºº, ìîíãîë ìàë, õóðäàí ñàéõàí ìîðèíû òºëºº àëãà ñýòãýëýý õàðàìã¿é äýëãýäãèéí òîä ñàéõàí æèøýýã òýíäýýñ á¿ðýí õàðæ áîëîõîîð áàéâ. ÌÌÑÓÕ íèéò óÿà÷ääàà óðèàëàí öàñ çóäàíä íýðâýãäýýä áàéãàà ìàë÷äàä èéíõ¿¿ õàíäèâ, òóñëàìæ öóãëóóëàí õ¿ðã¿¿ëëýý.

óðèàëãà Ìîíãîë îðíû èõýíõ íóòàãò öàñ çóä í¿¿ðëýæ, çàðèì àéìàãò ãàìøãèéí áàéäàëòàé áàéãàà ýíý öàã ¿åä Ìîíãîëûí Ìîðèí Ñïîðò Óÿà÷äûí Õîëáîîíû ãèø¿¿ä, íèéò óÿà÷èääàà áîëîí õóðäàí ìîðü ñîíèðõîã÷ òà á¿õýíäýý õàíäàí óðèàëãà ãàðãàæ áàéíà. Ìàëûí áýë÷ýýð, ºâñ òýæýýë õîìñäîæ, áîîäîë ºâñ, øóóäàé òýæýýë íýí ÷óõàë áàéãàà ýíý ¿åä óÿà÷ òà á¿õíèéã õàëóóí ñýòãýëýýñýý ºãëºãèéí ãàðàà ñóíãàõûã óðèàëæ áàéíà. Ìîðü óÿäàãã¿é ìàë÷èí õ¿í ãýæ ¿ã¿é. Àäóóí ñ¿ðýã áýë÷äýãã¿é ãàçàð íóòàã ãýæ ¿ã¿é áèëýý. Èéìèéí ó÷èð Õóðäàí ìîðèíû áîñîî öàãààí õèéìîðèîð Ìîíãîë íààäìûí òýíãýðèéã öýëì¿¿ëæ, ò¿ìýí îëíîî öýíã¿¿ëýí áàÿðëóóëäàã ìÿíãà ìÿíãàí óÿà÷äûã ýãíýýíäýý íýãòãýñýí Ìîíãîëûí Ìîðèí Ñïîðò Óÿà÷äûí Õîëáîî ÕÀÀÍ áàíêíû Áàðñ òîîöîîíû òºâä 5015158330 äóãààðûí äàíñûã íýýæ ºâºëæèëòûí áàéäàë õ¿íäýð÷, çóäàä íýðâýãäñýí ìàë÷èí ò¿ìýíäýý õàëóóí ñýòãýëýýñýý òóñ äýìýý ¿ç¿¿ëýõèéã íèéò ãèø¿¿ä, óÿà÷èä, ñàëáàð õîëáîîä õàìòðàí àæèëëàäàã áàéãóóëëàãà õ¿ì¿¿ñ, ìîðü ñîíèðõîã÷èä, àðä ò¿ìýíäýý óðèàëæ áàéíà. Õóðäàí ìîðèíû áîñîî öàãààí õèéìîðü òà á¿õíèéã ¿ðãýëæ èâýýæ, Ìîíãîë ò¿ìíèé çàÿà áóÿí ¿ðãýëæ ººäºº áàéõ áîëòóãàé.

Õàíäèâûí äàíñ ¹ 5015158330

Ìîíãîëûí Ìîðèí Ñïîðò Óÿà÷äûí Õîëáîî 2010.01.17

10/01

40

10/01

41

ÑÀËÁÀÐ ÕÎËÁÎÎ

“ÆÀÂÕËÀÍÒ ØÀÐÃÀ” ÕÎËÁÎÎ 2009 ÎÍÄ ÞÓ ÕÈÉÆ Á¯ÒÝÝÂ? ÒÝÐï¯ÍÝÝ ªªÐ×ÈËÆ, ÇÎÐÈËÒÎÎ ÒÎÄÎÐÕÎÉËΠªíãºðñºí æèëèéí ýõýýð Ñ¿õáààòàð àéìãèéí óÿà÷äûí õîëáîîíû òàâäóãààð áàãà õóðàë áîëæ, ¿éë àæèëëàãààíû òàéëàíã õýëýëöýýä “õàíãàëòã¿é” ãýñýí ä¿í òàâüæýý. Èíãýýä á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûã øèíýýð õèéæ Õîëáîîíû òýðã¿¿íýýðýý ×.Ãàíñ¿õèéã ñîíãîñîí áàéíà. Äýä òýðã¿¿íýýð ×.Àìàðáààòàð, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð Ã.Àëòàíñ¿õ íàðûã ñîíãîí áàòàëæýý. Òýðã¿¿ëýã÷ýýð 19 õ¿íèéã ñîíãîæ, áàòàëñàí áºãººä òýä öààøèä áàðèìòëàõ áîäëîãî, çîðèëòîî òîäîðõîéëñîí áàéíà. “Æàâõëàíò øàðãà óÿà÷äûí õîëáîî íü óÿà÷èä õóðäàí ìîðü ñîíèðõîã÷äîî äýìæèí õàìòðàí àæèëëàõ çàð÷ìààð íóòãèéí õóðäàí àäóóíû óäàì óãøèë, ¿íý õàíøèéí òàëààð òîäîðõîé áîäëîãî, õóðäàí ìîðèíû ãåíèéã õàìãààëàõ çýðýã îëîí çîðèëò òàâüñàí àæýý. ̺í òýä ÌÌÑÓÕ-íû øèëäýã ñàëáàð õîëáîî áîëîõ çîðèëò òàâüæýý. ØÈÍÝ ÄÀÍÑÀÀ 2.2 ÑÀß ÒªÃЪêªÐ... Òýä àíõíûõàà õóðëààð õîëáîîíäîî “Æàâõëàíò øàðãà” íýð ºãñºí áºãººä ëîãî, òóã, ìîðü ýðãýõ ãàðààíû òºõººðºìæ, ìîðü áàðèõ ïàéç, çóðàãò êàëåíäàðü çýðãèéã õèéõýýð òºëºâëºñºí áºãººä óðàëäààí çîõèîí áàéãóóëàõ, ãèø¿¿äýýñýý òàòâàð òîãòìîë àâ÷ áàéõûã ÷ õýëýëöýí òîãòñîí áàéíà. Ýíý ¿åýð òýðã¿¿í ×.Ãàíñ¿õ 2.2 ñàÿ òºãðºãººð Õîëáîîíû äàíñàà íýýæýý. “Æàâõëàíò øàðãà” óÿà÷äûí õîëáîî õóðäàí ìîðèíû àéìãèéí àâàðãà øàëãàðóóëàõ óðàëäààíûã àéìãèéí Çàñàã äàðãûí çàõèðàìæààð öóâðàë áîëãîí ÿâóóëæ ýõëýýä áàéíà. Èíãýñíýýð óÿà÷èä àéìàã, ñóìûí àëäàðò óÿà÷èéí áîëçîë õàíãàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäýæ áàéãàà ãýíý. ѯÕÁÀÀÒÀÐÛÍ ÓÓÐÃÀ×, ÁÓÃÓÉË×ÈÄ ÕÎÂÄÛà ÇÎÐÈÍÎ Çàñãèéí ãàçðààñ 2010 îíä õýðýãæ¿¿ëýõýýð áàòëàãäñàí ñïîðòûí íààäìûí õ¿ðýýíä èðýõ çóðãààäóãààð ñàðûí õî¸ðîíä Õîâä àéìàãò áîëîõ óðàí óóðãà÷, áóãóéë÷èä, ýìíýã ñóðãàõ òýìöýýíä Ñ¿õáààòàðûí îðîëöîõîîð áîëëîî. Ýíý òýìöýýíä îðîëöîõ òàìèð÷äûã øàëãàðóóëàõ àéìãèéí èõ ñîðèëãîî òàâäóãààð ñàðûí 25-íä õèéõýýð òîâëîæýý. ØÈËÄï¯ÄÝÝ ÒÎÄÐÓÓËÀ “Æàâõàëàíò øàðãà” óÿà÷äûí õîëáîî 2009 îíû àæëàà ä¿ãíýæ, øèíý æèëèéí ñ¿ëä ìîäíû íààäìàà õèéæýý. Øèíý æèëèéí ýíý öýíã¿¿íä ñóì òóñ á¿ðýýñ

10/01

ãóðàâ ãóðâàí òºëººëºã÷ èðæ îðîëöñîí àæýý. Ýíý ¿åýð “Îíû øèëäã¿¿ä”-ýý òîäðóóëñàí áàéíà. ¯¿íä: “Àéìãèéí îíû øèëäýã õîëáîî”-ãîîð Õàëçàí ñóìûí “Õàëçàíãèéí õóðä” óÿà÷äûí õîëáîî, “Àéìãèéí øèëäýã óÿà÷ààð Õàëçàí ñóìûí óÿà÷ Õàëçàí ñóìûí óÿà÷ Ð.̺íõòºð Àéìãèéí îíû øèëäýã óíàà÷ààð Õàëçàí ñóìûí Ã.Ñóìüÿàáàçàð Àéìãèéí îíû øèëäýã èâýýí òýòãýã÷ýýð “Ýíã¿é òàë ÕÕÊ-èéí çàõèðàë Ñ.Ýíõòàéâàí íàð òóñ òóñ øàëãàðñàí áàéíà. ѯÕÁÀÀÒÀÐ ÀÉÌÃÈÉÍ 2009 ÎÍÛ ØÈËÄÝà կËï¯Ä Àçàðãà-Äàðüãàíãà ñóìûí Àé.Òºìºð-Î÷èðûí õýýð Èõ íàñ- Ñ¿õáààòàð ñóìûí Í.Ëõàãâàñàéõàíû õ¿ðýí, Ñî¸îëîí-Áàðóóí-Óðò ñóìûí Áààñàíäîðæèéí õîíãîð, Õÿçààëàí -Ñ¿õáààòàð ñóìûí Ð.Áóäûí õ¿ðýí, Ø¿äëýí-Õàëçàí ñóìûí Ó.Ýðäýíýáèëýãèéí áóóðàë Äààãà-Àñãàò ñóìûí Áàÿðñàéõàíû õýýð òóñ òóñ øàëãàð÷ýý. Øèíý æèëèéí öýíã¿¿íèé ¿åýð õîíæâîðò ñóãàëàà çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä àç íü øîâîéñîí Ø.Íàðàíçóë ÁÍÑÓ-ûí ×ýæ¿ä àìðàõ ýðõèéí áè÷èã õîæñîí áàéíà.

20 ñàÿ òºãðºãººð çàðàãäñàí “Åìá¿¿” õýýð àçàðãà ÒÝÐï¯ËÝÃ×ÄÈÉÍ ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒÝÝÐ ÀÉÌÃÈÉÍ ÀÂÀÐÃÀÀ ØÀËÃÀÐÓÓËÀ Àéìãèéí àâàðãà øàëãàðóóëàõ õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíûã çîõèîí áàéãóóëæ, çóðãààí íàñíû ìîðü óðàëäóóëñàí íü óÿà÷äûí ñýòãýëä èõýýõýí íèéöñýí àæèë áîëñîí ãýæ òóñ õîëáîîíûõîí ¿çýæ áàéíà.

42

ÑÀËÁÀÐ ÕÎËÁÎÎ Ýíý óðàëäààíû àéðãèéí òàâä îðñîí ìîðüäûã “Æàâõëàíò øàðãà” óÿà÷äûí õîëáîîíû òýðã¿¿ëýã÷èä, óäèðäëàãóóä ººðñ人 ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ èâýýí òýòãýæýý. Òóõàéëáàë ò¿ð¿¿ëñýí ìîðü òóñ á¿ðèéã 500 000, àìàí õ¿ç¿¿íèé ìîðèéã 300 000, àéðãèéí òàâûí ìîðèéã 100 000 òºãðºãººð òóñ òóñ áàéëæ èâýýí òýòãýñýí áàéíà.

300 ÎÐ×ÈÌ ÑÀß ÒªÃЪÃÈÉÍ ÀÐÈËÆÀÀ ßÂÀÃÄÆÝÝ Ìîíãîëûí õóðäàí ìîðèíû áèçíåñ àðèëæàà, ìîðèíû íàéìàà Ñ¿õáààòàð àéìàãò ãîëëîí ÿâàãäñààð íýëýýä õýäýí æèë áîëæ áàéíà. Ýíý ÷ óòãààðàà “Æàâõëàíò øàðãà” õîëáîî ¿íý õàíøèéí ñóäàëãàà ÿâóóëæ, õóðäàí àäóóíû ¿íèéí áîäëîãûã öýãöòýé áîëãîõ, óÿà÷èä àäóó÷äàà õàðèóöëàãàòàé áèçíåñ õèéëãýõ çîðèëãî òàâüæýý. Òýäíèé ñóäàëãààãààð çºâõºí 2009 îíä àéìãèéí õýìæýýíä 500 ìÿíãàí òºãðºãººñ äýýø ¿íýýð çàðàãäñàí àäóóãààð áàãöààëàí òîéìëîõîä 300 îð÷èì ñàÿ òºãðºãèéí àäóóíû àðèëæàà ÿâàãäñàí ãýæ ¿çýæ áàéíà. Òýäãýýðýýñ ýíä 10 ñàÿ òºãðºãººñ äýýø ¿íýýð çàðàãäñàí àäóóã òîéìëîõîä: Öýðãèéíõ¿¿ãèéí “Åìá¿¿ õýýð” àçàðãà 20 ñàÿ, Äóãàðûí Áàÿðààãèéí øàðãà ìîðü 18 ñàÿ, Áîð-Óõíûí õîíãîð àçàðãà 15 ñàÿ, Õ¿ðýëáîðûí õàð ìîðü 15 ñàÿ, Áàÿðöîãòûí øàðãà ìîðü 23 ñàÿ òºãðºãººð òóñ òóñ çàðàãäñàí áàðèìò áàéíà.

“ЖАВХЛАНТ ШАРГА” ǯ¯Í Á¯ÑÝÄ ÎÄÒÎÉ ÍÀÀÄËÀÀ “Дорнод -2009” Зүүн бүсийн хурдан морины уралдаанд “Жавхлант шарга”-ынхан өндөр зохион байгуулалттай оролцов. Энэ уралдаанаас тус аймгийн уяачид гурван түрүү, 11 айргийг авчээ. Айргийн таван азарганы дөрөв нь Сүхбаатарын уяачдын уяж сойсон унаган хүлгүүд нь байв. Мөн их насны морьдын аман хүзүү, айргийн дөрөвт “Жавхлант шарга”-ынх байлаа.

-Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын Ай. ТөмөрОчирын “Одон хээр” азарга аман хүзүү -Айргийн гуравт Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын У. Гансүхийн хүрэн -Айргийн тавд Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын Отгонбудын бор Их насанд: -Сүхбаатар аймгийн Баруун Урт сумын Лхагвайсайхны зээрд түрүүлж, аман хүзүүнд Халзан сумын Энхбаатарын хүрэн, айргийн дөрөвт Түмэнцогт сумын Шинэтулгын хонгор, Соёолонд: Айргийн гуравт Онгон сумын Баасандоржийн хонгор, айргийн тав Баруун-Уртын Гомбосүрэнгийн хонгор Хязааланд: Сүхбаатар сумын Р.Будын хүрэн түрүүлж, Түмэнцогт сумын Төмөр-Очирын хээр аман хүзүүдэж Шүдлэнд: Халзан сумын У.Эрдэнэбилэгийн буурал айргийн гуравт Даага: Асгатын Баярсайханы хүрэн айргийн тавд тус тус хурдалжээ.

Ñ¿õáààòàð àéìãèéí 2009 îíû øèëäýã àçàðãà Àé.Òºìºð-Î÷èðûí “Îäîí” õýýð.

10/01

43

ÑÀËÁÀÐ ÕÎËÁÎÎ

“ÁÓËÃÀÍ ÕÀÍÃÀÉ” ÓßÀ×ÄÛÍ ÕÎËÁÎÎ ØÈÍÝ Á¯ÒÝÖ, ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒÒÀÉ ÁÎËËÎÎ “ÁÓËÃÀÍ ÕÀÍÃÀÉ” ØÈÍÝ ÓÃØÈË ÁÈÉ ÁÎËÃÎÍÎ Øèíý îíû áîñãîí äýýð Áóëãàí àéìãèéí Ìîðèí ñïîðò óÿà÷äûí õîëáîî õî¸ðäóãààð çºâëºãººí, õî¸ðäóãààð áàãà õóðëàà àéìãèéí òºâä õèéëýý. Ýíý ÷óóëãàíä Áóëãàí àéìãèéí á¿õ áàã, ñóìäààñ óÿà÷èä èðñýí áàéâ. Áóëãàí àéìãèéí Ìîðèí ñïîðò óÿà÷äûí õîëáîîíû òýðã¿¿í “Àâçàãà òðåéä” ÕÕÊèéí çàõèðàë Ï.Ìýíäáàÿð Óëààíáààòàð õîòîîñ ºðãºí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé î÷æýý. ÌÌÑÓÕ-íû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ï.Ñýðãýëýí, Òîä ìàíëàé óÿà÷ Ý.Ýðäýíý÷óëóóí, Ö.Äóëàìñ¿ðýí, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí “Æàâõëàíò øàðãà” õîëáîîíû òýðã¿¿ëýã÷ ÿðóó íàéðàã÷, Àé. Òºìºð-Î÷èð, À.Àìàðòàéâàí, Õýíòèé àéìãèéí ìîðèí ñïîðò óÿà÷äûí õîëáîîíû òýðã¿¿í Ñàíæààäîðæ, ÌÌÑÓÕ-íû òýðã¿¿ëýã÷, ̯ÎÍÐÒ-èéí ñýòã¿¿ë÷ Ë.Öàãààíäàëàé, Áóëãàí àéìãèéí óóãóóë “Ñýëýíãýïðåññ” êîìïàíèéí çàõèðàë Ì.Áîëä, ”ªâºðõàíãàé àéìãèéí óóãóóë, óÿà÷ ª.Àëòàíõóÿã, ÌÌÑÓÕ-íû õýâëýë ìýäýýëëèéí àëáàíû äàðãà ß.Áîëäáààòàð, “Äýëõèéí ìîðüòîí” ñýòã¿¿ëèéí ýðõëýã÷ À.Ëõàãâà íàð çºâëºãººíä îðîëöëîî. Ǻâëºãººíèé íýýëòýä àéìãèéí Çàñàã äàðãà Ì.Îþóíáàò, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Öýíãýë àëáàíû áóñàä õ¿í îðîëöîâ. Ǻâëºãººíä àéìãèéí ìîðèí ñïîðò, óÿà÷äûí õîëáîîíû òýðã¿¿í Ï.Ìýíäáàÿð èëòãýë òàâüëàà.

10/01

ѯÕÁÀÀÒÀÐ, ÕÝÍÒÈÉ ÀÉÌÀÃÒÀÉ ØÅÔÈÉÍ ÕÎËÁÎÎ ÒÎÃÒÎÎÆÝÝ “Ìàíàé àéìàãò Ìîíãîë Óëñûí ìàíëàé óÿà÷ íýã, “Àëäàðò óÿà÷” 14, àéìãèéí àëäàðò 95 áàéíà. ×èíâàí Õàíääîðæ, Ñóíäóé ã¿í íàð äàíøèã íààäìûã èâýýí òýòãýäýã áàéæýý. Áóëãàí àéìàã àäóóãààðàà óëñàä òýðã¿¿ëäýã. Ñàéõàí, Ìîãîä ñóìä “Ò¿ìýí àäóóíû áàÿð” õèéæ áàéâ. Ìîðèíû ñî¸ë, àéðàãíû ñî¸ëîîðîî ìàíàé íóòàã àëäàðòàé. Áèä àéìãèéíõàà á¿õ óÿà÷äààñ ñóäàëãàà àâ÷ áàéíà. Ýíäýýñ òîäîðõîé ä¿ãíýëò ãàðíà. Õóðäàí àäóóíû ãîë öºì Õýíòèé, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Óÿà÷äûí õîëáîîòîé øåôèéí õàðèëöàà òîãòîîëîî. Ýíý áîë òîì áîëîìæ, áîëîëöîî íýýãäýæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Áàã, ñóìààñ òà á¿õíèéã ýíä ñîíãîæ àâ÷èðñàí. Áèä àæëàà áàãààñ ñóìààñ ýõýëíý. Õàìòàð÷ á¿òýýå. Ìîíãîëä àíõäàã÷ áîëîõ òîì þì õèéå. “Áóëãàíõàíãàé” óãøëûã áèé áîëã ãýæ ýíý õîëáîîíû òýðã¿¿í Ï.Ìýíäáàÿð èëòãýëäýý äóðüäàæ áàéâ. Ǻâëºãººíèéã õºòºëæ áàéãàà ñýòã¿¿ë÷ Ë.Öàãààíäàëàé: “Ñàÿõàí Ãåðìàí óëñàä áîëñîí “ÌèñåÁåðëèí” Îëîí óëñûí ¿çýñãýëýíä îðîëöñîí óÿà÷äûí çàðèì çàðäëûã òàíàé òýðã¿¿í Ï.Ìýíäáàÿð äààñàí. Ýíý áîë Áóëãàí÷óóä èâýýí òýòãýñýí ãýñýí ¿ã” õýìýýí õýëæ áàéëàà. ÌÌÑÓÕ-íû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Ï.Ñýðãýëýí õýëñýí ¿ãýíäýý, “Áèä óíàà÷ õ¿¿õäèéí àñóóäàëä îíöãîé àíõààð÷ áàéãàà. Óíàà÷ õ¿¿õäèéí äààòãàëûã ÌÌÑÓÕ äààæ áàéãàà. Ãàð÷ áóé æèëèéã

44

ÑÀËÁÀÐ ÕÎËÁÎÎ õºäºº îðîí íóòãèéíõàà ñàëáàð õîëáîîäûã äýìæèõ æèë áîëãîíî. Òà á¿ãäèéíõýý ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ áîëíî” õýìýýí îíöëîí äóðüäëàà. ÀÉÌÀÃ, ÑÓÌÛÍ ÍÀÀÄÌÛÍ ÀÌÆÈËÒ ×ÀÍÑÀÀÍÄ ÍªËªªËªÕ ¯¯? Áàã ñóìäààñ èðñýí óÿà÷èä ººðèéí ñàíàë áîäëîî õýëæ, õîëáîîíû óäèðäëàãà, Òîä ìàíëàé óÿà÷äààñ ñîíèðõñîí ç¿éëýý òîäðóóëàí àñóóæ áàéëàà. Òóõàéëáàë Áàÿí-Àãò ñóìûí Èðãýäèéí õóðëûí äàðãà Ãàíáîëä: “Ñóìûí áàÿð íààäàìä 750 ìÿíãàí òºãðºã òºñºâëºæ õóâààðèëäàã. Ýíý íü õààíàà ÷ õ¿ðäýãã¿é. Çàðèì ìîðèíû áàé øàãíàëä 500-700 òºãðºã îíîãäîõ æèøýýòýé. Áàÿð íààäìûã ºíäºð õýìæýýíä çîõèîí áàéãóóëàõûí òóëä ýíý øàãíàëûí õýìæýýã ºñãºìººð áàéíà. Ìýíäáàÿð ãóàéã “Õºäºëìºðèéí áààòàð” áîëãîõ ñàíàëûã ìàíàé ñóìûíõàí ãàðãààä áàéãàà. ¯¿íèéã àéìàã, óÿà÷äûí õîëáîî äýìæýýðýé” ãýâ. Õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíûã îëîí ìàøèí äàãàäàã ÿâäëûã ÿàæ áîëèóëàõ âý? “Äàãàâàë òýãíý” ãýñýí çààëòûã ä¿ðýì õóóëèíäàà îðóóëâàë ç¿ãýýð” ãýñýí ñàíàë õýëæ áàéõàä ìîðèéã õýðõýí ÿàæ òýæýýõ âý, ãàëûí à÷ õîëáîãäîë íü þóíäàà áàéíà âý? Ñóìûí óÿà÷äûí õîëáîî ÿàæ ñàíõ¿¿æèæ áàéíà âý?” ãýñýí àñóóëòàíä õàðèóëò àâàõûã õ¿ññýí óÿà÷ ÷ áàéâ. Äàøèí÷èëýí ñóìûí óÿà÷ Íàðàíöàöðàë “Áèä óëñ, á¿ñèéí íààäàìä òýð á¿ð î÷èæ ÷àäàõã¿é þì. Òýãýõëýýð ñóì àéìãèéí íààäìûí àìæèëòûã óÿà÷äûí ÷àíñàà òîãòîîõ ¿íýëãýýíä òîîöîæ áîëîõã¿é þó” ãýñýí ñàíàëûã õýëëýý. ÍÀÀÄÌÛÍ ªÄªÐ įÍÃÝÝ ÒÀÂÈÓËÄÀà Òýíä èðñýí òîä ìàíëàé óÿà÷äààñ õóðäàí ìîðèéã õýðõýí òýæýýõ, òýæýýëòýé ìîðèíû óÿà ñîéëãûã õýðõýí òîõèðóóëàõ òàëààð ñîíèðõîí ëàâëàæ áàéëàà.

Òîä ìàíëàé óÿà÷ Ö.Äóëàìñ¿ðýí àñóóëòàä õàðèóëàõ ÿâöäàà “Óÿà÷èä áèä ìîðü ìîðäóóëæ, ìîíãîë íààäìàà á¿ðä¿¿ëæ áàéäàã õ¿ì¿¿ñ. Òîì õàðèóöëàãà õ¿ëýýñýí óëñ. Òýð ºäºð á¿õ àðä ò¿ìíýýðýý ä¿íãýý òàâèóëæ, á¿òýí æèëèéíõýý õºäºëìºðèéã ¿íýë¿¿ëäýã. Òýãýõëýýð íààäìûí òýð ë õýäýí ºäºð áèä ýíãýð çààìàà á¿ðýí á¿òýí òîâ÷ëîõîîñ ýõëýýä àñàð òîì õàðèóöëàãûã ¿¿ð÷ ÿâàõ ó÷èðòàé. Áèä ìîíãîëûí òýð òîì ñî¸ëûí òºëºº òºëºâøñºí áàéõ ó÷èðòàé” ãýæ îíöëîí õýëýýä ãàëûí à÷ õîëáîãäîë, ºâ óëàìæëàëàà õàäãàëæ õàìãààëàõûí ÷óõëûã îíöëîí ÿðüñàí þì. Ýíýõ¿¿ çºâëºë㺺í äýýð Áóëãàíû óÿà÷èä îëîí îëîí ñàíàë äýâø¿¿ëæ áàéâ. Òóõàéëáàë Äàøèí÷èëýí ñóìûí óÿà÷äûí õîëáîîíû òýðã¿¿í Ëõ¿íäýâðýãçýí “Óðàëäààíû çàìä êì-¿¿äèéí çààëò òýìäã¿¿äèéã áàéðëóóëæ ºãâºë ç¿ãýýð áàéíà. Óíàà÷ õ¿¿õýä ãàçðûí áàãöàà, õààõíà ÿâààãàà ìýäýæ, ìîðèíû äàâõèëàà òîõèðóóëàõàä õýðýãòýé” ãýñýí ñàíààã õýëæ áàéâ. “Ìîðüä äàãàæ ÿâàà òåëåâèçèéíõýí çºâõºí òàðõèíä ÿâàà õýñãèéã áóñ äóíä, àðä ÿâàà ìîðüäûã õàðóóëæ áîëäîãã¿é þì óó” ãýñýí ñàíààã õýëýõ õ¿í ÷ áàéâ. ÁÓËÃÀÍ ÀÉÌÀà ØÈËÄï¯ÄÝÝ ÒÎÄÐÓÓËÀ Ýíýõ¿¿ çºâëºë㺺í, áàãà õóðëààð Áóëãàí àéìãèéí ìîðèí ñïîðò óÿà÷äûí õîëáîî “Õàí æàðãàëàíò” íýðýý ººð÷èëæ “Áóëãàíõàíãàé” áîëãîëîî. Ýíý õîëáîî íü Óëààíáààòàð õîò áîëîí Áóëãàí àéìàãò òóñ á¿ð äýä òýðã¿¿í, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàòàé áàéõààð òîãòîâ. Óëààíáààòàð õîò äàõü òýðã¿¿íýýð “Ñýëýíãýïðåññ” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë Ì.Áîëäûã, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð Ãîòîâûã, Áóëãàí àéìàã äàõü äýä òýðã¿¿íýýð “Àæíàé öýö” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë Ëõàãâàñ¿íäýâ, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð Á.Óóãàíáàÿð íàðûã ñîíãîí áàòàëëàà. Ìîðèí ñïîðò óÿà÷äûí “Áóëãàíõàíãàé”

10/01

“Áóëãàí õàíãàé” óÿà÷äûí õîëáîîíû II çºâëºãººíä îðîëöîã÷èä. 2009.XII.20. Áóëãàí õîò.

45

ÑÀËÁÀÐ ÕÎËÁÎÎ õîëáîîíû òýðã¿¿í Ï.Ìýíäáàÿð óÿà÷èääàà õàíäàí: “̺íãºíººñ èë¿¿, õàìò îëîí ë õàìãèéí ÷óõàë áàéäàã. Áèä õàìòðààä èõ ç¿éëèéã á¿òýýíýý. Áè ýíý õîëáîîãîî áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä áàã á¿ðò 2 ñàÿ, ñóì á¿ðò 5 ñàÿ, àéìàãò 7 ñàÿ òºãðºãèéã òºâëºð¿¿ëýí, äàíñ íýýæ ºãíº. Áèä õàìòäàà ñàéí óãøëûí “Áóëãàíõàíãàé” àäóóã áèé áîëãîíî. Ôåðìåð áèé áîëãîíî.Áóëãàí÷óóä àäòàé îäòîé, õèéìîðüòîé õ¿ì¿¿ñ. Á¿òýýñýí þì íü ÷àíàðòàé, îëèìïèéí àâàðãà øèãýý äààöòàé ¿éë á¿òýýýíý ø¿¿” ãýæ óðèàëëàà. Ýíý ¿åýð òóñ õîëáîî 2009 îíû øèëäã¿¿äýý òîäðóóëàâ. “Øèëäýã óÿà÷”-ààð Á¿ðýãõàíãàé ñóìûí óÿà÷ Í.Áàòõèøèã, Ñàéõàí ñóìûí óÿà÷ Ì.Áàò-Îðøèõ, Áóëãàí ñóìûí Ä.Áàÿñàõ, Á.Äàãèé, Îðõîí ñóìûí Íàðàíï¿ðýâ, À.Ëõàãâàëõ¿íäýâ íàð øàëãàð÷ Óÿà÷äûí õîëáîîíû òýðã¿¿íýýñýý øàãíàë õ¿ðòëýý. “Øèëäýã óíàà÷ õ¿¿õýä”-ýýð ýíý æèë Ã.Çîëáîî, Õ.̺íõÎä, Á.Áèëã¿¿í, Æ.Íàìíàí, À.Ãàíáàò íàð òîäðîí øàëãàð÷ýý. ÁÓËÃÀÍ ÄªÐÂªÍ Á¯Ñ ÁÎËÆ ÓÐÀËÄÄÀà Ýíýõ¿¿ çºâëºë㺺í, áàãà õóðëûí à÷ õîëáîãäëûí òóõàé çàðèì õ¿ì¿¿ñýýñ òîäðóóëàõàä òýä ºíäºð ñýòãýãäýëòýé áàéâ. Àéìãèéí àëäàðò óÿà÷ Ì.ÁàòÎðøèõ: “Öàãàà îëñîí ººð÷ëºëò áîëëîî. Ýíýõ¿¿ øèíý á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò ¿ð ºãººæºº ºãíº ãýäýãò èòãýæ áàéíà. Õî¸ð æèëèéí ºìíº áèä áàñ èéì çºâëºãººíèéã õèéæ áàéñàí. Ìàíàé Áóëãàí àéìàã äºðâºí á¿ñ áîëæ óðàëääàã. ªíãºðñºí çóí “Ñàéõàí áîðëîã” óÿà÷äûí õîëáîî Ìîãîä ñóìòàé õàìòàð÷ õèéñýí. Öýíãýë ãèø¿¿í ò¿ð¿¿ ìîðüäûã áàéëñàí. Æîðîî ìîðèíû óðàëäààí, ýìíýã ñóðãàõ òýìöýýí áîëæ, ñàéõàí ¿éë ÿâäàë ºðíºñººí. Øèíý òýðã¿¿í Ï.Ìýíáàÿð çîðèìîã, øèéäýìãèé àæèë ¿éëñèéã ýõë¿¿ëýõ íü áàéíà. 2011 îíä á¿ñèéí “Èõ õóðä”-ûã àéìàãòàà çîõèîí áàéãóóëàõ áàéõ àà” ãýëýý. Òýðáýýð Àðõàíãàé àéìãèéí ªëçèéò ñóìûí “Àëòàí çóó” õèéäèéí õàìáà ëàì àæýý. Ǻâëºë㺺íä èðñýí óÿà÷èä ººäðºã áîäîë, ºíäºð ñýòãýãäýëòýé áóöëàà.

10/01

ÀËÄÀÐÒ ÓßÀ×ÄÀÀ ÌÀËÃÀÉ, ÒÝÌÄÝÃÒÝÉ ÁÎËÃÎÍÎ “Áóëãàí õàíãàé” óÿà÷äûí õîëáîîíû Óëààíáààòàð õîò äàõü äýä òýðã¿¿í Ì.Áîëäîîñ 2010 îíä õèéõ àæëûã íü ñîíèðõîí òîäðóóëñàí þì. Òýðáýýð “Áèä øèíý

îíä õèéõ àæëàà òºëºâëºãººãºº ãàðãààä àæèëëàæ áàéíà. Áóëãàí àéìàãò õóðäàí ìîðèíû æ¿÷ýý áàðüæ áàéãóóëàõ àæëûã ýõëýýä áàéíà. Áèä “Áóëãàíõàíãàé” óãøëûã áèé áîëãîõ çîðèëò òàâèàä áàéãàà. Ñóìäûí óÿà÷äûí õîëáîîã øèíý á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëæ áàéíà. Á¿õ óÿà÷äûí ñóäàëãàà á¿ðòãýëèéã øèíý÷èëæ, àðõèâæóóëàõ àæëûã ýõýëñýí. Óÿà÷äûí õîëáîî äýðãýäýý “Õýâëýë ìýäýýëëèéí àëáà” áàéãóóëëàà. Àéìãèéí óÿà÷äàà ìýäýýëëýýð õàíãàõ îëîí òàëò àæëûã òºëºâ뺺ä áàéíà. Áèä øèíýýð ñýòã¿¿ëòýé áîëæ áàéãàà. “Áóëãàíû õóðä” ñýòã¿¿ëèéã óëèðàë òóòàì ýðõëýí ãàðãàíà. Àéìàãòàà õóðäàí ìîðèíû á¿ñ÷èëñýí óðàëäààíûã çîõèîí áàéãóóëàõààð òºëºâëºñºí. ̺í àéìãèéí àëäàðò óÿà÷äûí ìàëãàé, òýìäýã, ýíãýðèéí òýìäãèéã øèíýýð áèé áîëãîîä áàéíà” ãýëýý. “Áóëãàíõàíãàé” óÿà÷äûí õîëáîî Óëààíáààòàð õîòûí òºâä ººðèéí îôèññîî íýýãýýä áàéíà ãýëýý. Ìàíàé õºäººãèéí ñàëáàð õîëáîîäîîñ óëñûí íèéñëýëä ººðèéí áàéð îôèññòîé áîëæ áàéãàà àíõíû òîõèîëäîë ýíý áàéõ. “Áóëãàí÷óóä àíõäàã÷” ãýäãýý áàñ ë áàòàëëàà.

46

ÑÀËÁÀÐ ÕÎËÁÎÎ

“Î×ÈÐÂÀÀÍÈÉÍ Õ¯ËÝÔ ÎÄÒÎÉ ÁÀÉÍÀ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÍÝÃÄÑÝÍ ÑÀÍÄ Çàâõàí àéìãààñ òºðñºí Ìîíãîë óëñûí “Ìàíëàé”, “Àëäàðò” óÿà÷äûí ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé æèëèéí àìæèëòûã áàãòààñàí ìýäýýëëèéí âýá ñàéòûã ÌÌÑÓÕ-íû âýá ñàéòàä áàéðëóóëàâ. Èíãýñíýýð Çàâõàí íóòãààñ òºðñºí àëäàð ñóóòàé óÿà÷èä, óëñ á¿ñèéí íààäàìä ò¿ð¿¿ëæ, àéðàãäñàí ìîðüä, òýäãýýðèéí óäàì óãøèë, áóñàä óðàëäààí, ñóðãàëò, çºâëºë㺺í çýðýã ¿íýí áîäèòîé ìýäýýëëèéã íýã äîðîîñ àâàõ áîëîìæ á¿ðäýâ.

ÓÍÀÀ× Õ¯¯Õį¯ÄÈÉà ÄÀÀÒÃÀËÄ ÕÀÌÐÓÓËÀ ÌÌÑÓÕ-íû çîðèëãî ÷èãëýëèéí äàãóó ìîðü óíàà÷ õ¿¿õä¿¿äèéí àñóóäàëä îíöãîé àíõààðàâ. “Î÷èðâààíèéí õóðä-2009” á¿ñèéí óðàëäààíä õóðäàí ìîðü óíàñàí õ¿¿õä¿¿äèéã 100 õóâü äààòãàëä õàìðóóëàâ. Óíàà÷ õ¿¿õä¿¿äèéã õîéøèä äààòãàëä õàìðóóëæ áàéõ òàëààð àíõàí øàòíû íýãæèéí òýðã¿¿í¿¿äýä îéëãóóëàí, ÷èãëýë ºã뺺.

ÓßÀ×ÄÛÍ ÀÍÕÄÓÃÀÀРǪÂ˪êªÍÈÉà ÕÈÉ ÌÌÑÓÕ-íîîñ çîõèîí áàéãóóëñàí Óÿà÷äûí àíõäóãààð çºâëºãººíä õàìãèéí îëîí áóþó 10 ãàðóé òºëººëºã÷èéã çîõèîí áàéãóóëàëòòàé îðîëöóóëàâ. ̺í àéìàãòàà á¿õ 24 ñóìûí óÿà÷- òºëººëºã÷èéã õàìðóóëñàí “Àíõäóãààð çºâëºãººí”-èéã õèéëýý. Ýíä 180 ãàðóé óÿà÷ õàìðàãäæýý. Àéìàãò çîõèîãäñîí çºâëºãººíä Ìîíãîë Óëñûí “Òîä ìàíëàé” óÿà÷ Ö.Äóëàìñ¿ðýí óðèãäàí îðîëöîæ, Çàâõàí íóòãèéí óÿà÷äàä ¿íýòýé ñàéõàí çºâëºãºº ºã뺺. “įÍÆÈÍÃÀÐÀÂ-2009”-Ä ÇÀÂÕÀÍÛ ÓßÀ× ÎÐÎËÖΠҺâèéí á¿ñèéí “Ä¿íæèíãàðàâ-2009” óðàëäààíä Çàâõàí àéìãèéí óóãóóë Ìîíãîë Óëñûí àëäàðò óÿà÷ Á.Áààñàíæàâ èðæ îðîëöëîî. Òýð àëàã ìîðèî à÷èæ àëñ Çàâõàí íóòãààñ èðæ îðîëöñîí íü õàìãèéí õîëîîñ èðñýí óÿà÷ áàéâ. Ýíý ¿éë ÿâäëûã ¿íýëæ, ÌÌÑÓÕ Á.Áààñàíæàâò õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëæ, ìºíãºí øàãíàë, äóðñãàëûí ç¿éë ãàðäóóëñàí þì.

“ÝÐÄÝÍÈÉÍ ÕÓÑÓÓД ÄÓÐÑÃÀ “Î÷èðâààíèéí õóðä-2009” óðàëäààíû àéðàã, ò¿ð¿¿íèé ìîðüäûí ìåäàëèéã ýðäýíèéí ÷óëóóí øèãòãýýòýé á¿òýýæ, îëãîëîî. Ýíý óðàëäààíû áàé, øàãíàëûí ñàíã á¿ðä¿¿ëýõýä æèíòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí õ¿ì¿¿ñò “Ýðäýíèéí õóñóóð” õèéæ äóðñãàëàà. Çàíäàí ìîäîîð õèéñýí 70 ñì óðò ýíý õóñóóð äýýð áîãä Î÷èðâààíü óóë, õ¿ëýã ìîðü,íàð ñàð, ãàëûã àëò ìºí㺺ð óðëàí á¿òýýæ, øèãòãýñýí þì.

“Î×ÈÐÂÀÀÍÈÉÍ ÕÓÐÄ-2009”-Ûà ÀÌÆÈËÒÒÀÉ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀ “Î÷èðâààíèéí õóðä-2009” áàðóóí á¿ñèéí óðàëäààíûã Çàâõàí àéìãèéí ÇÄÒÃ-òàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëàâ. 2009 îíû äîëîîí ñàðûí 2627-íä ýíý íààäàì Çàâõàí àéìãèéí òýëìýí ñóìàíä áîëîâ. Ýíý óðàëäààíä 12 àéìãèéí óÿà÷èä õóðäàí õ¿ëýã ìîðüäîî àâàà÷èæ óðàëäóóëàâ. Ýíý óðàëäààíû ìàíäàòûã ºâºðìºö õýëáýðýýð á¿òýýæ îëãîëîî. ÌÌÑÓÕ-íû ä¿ðýì, óðàëäààíû æóðàì, ìîðü óðàëäàõ öàãèéí õóâààðü, óðàëäàõ çàé çýðãèéã òîâ÷îîëæ, “Òýñ” àäóóíû ãàðàë ¿¿ñëèéí òàëààð øèíæëýõ óõààíû á¿òýýëèéã õàìòàòãàí ìàíäàòàà õýâëýñýí íü ºâºðìºö áîëñîí þì.

10/01

47

ÑÀËÁÀÐ ÕÎËÁÎÎ ÕΨРүЯ¯, 14 ÀÉÐÀà կÐÒËÝÝ

Завхан аймгийн “Очирваанийн хүлэг” морин спорт уяачдын холбооны тэргүүн, аймгийн алдарт уяач Ц.Баянжаргалаас энэ жилийнхээ ажил үйлс, үр дүнг багцлан хэлэхийг хүссэн юм. Тэрбээр: -Манай холбоо “Очирваанийн хурд-2009” Баруун бүсийн хурдан морины уралдааныг зохион байгуулахад анхаарлаа ихээхэн төвлөрүүллээ. Энэ уралдаан ихээхэн онцлогтой байв. Анх удаа

10/01

их шүтээн Очирваань уулаараа бүсийн уралдаанаа нэрлэсэн. Энэ их сүрлэг хайрханыхаа нэрийг хэр баргийн юманд өгвөл хүнддэх байх гэж боддог ч гэсэн морио дээдэлдэг, төрийн сүлдэндээ морин эрдэнэ оруулсан ард түмний их соёл хурдан мориныхоо уралдаанд “Очирваанийн хурд” гэж нэр өгсөн нь зөв байх аа гэж бодож явдаг. Энэ ч утгаараа “Богд Очирваань” маань биднийгээ ивээж нар хур тэгширсэн сайхан зун болж, “Тэлмэний хүрэн тал” гэдэг бүсийн уралдаан болж өнгөрлөө. Бүсийн энэ том уралдааныг Морин спорт уяачдын салбар холбоо, аймгийн ЗДТГ-тай хамтарч зохион байгууллаа. Анх удаа Улаанбаатар, Эрдэнэт хотод оршин суудаг нутгийн бизнесмэн, улстөрч хүмүүс 100 хувь ивээн тэтгэж хурдан морьдын бай шагналын санг бүрдүүлсэн. Бидний байлсан бай шагнал нь өнөөдөр Монгол Улсад зохиогдож буй ижил төстэй бүсийн уралдаануудын бай шагналаас бараг өндөр болсон байх аа.

-Нутгийнхаа дэнж дээр Завханчууд яаж наадав, морьд хурдан байв уу?

-Завхан нутгийн уяачид, энэ нутаг уул усаар овоглодог морьтнууд энэ уралдаанаас нийт хоёр түрүү, 14 айраг хүртлээ. Монгол “Улсын тод магнай уяач”-ийн болзлыг нэг хүн, Монгол Улсын “Манлай уяач”-ийн болзлыг нэг хүн, Монгол Улсын “Алдарт уяач”ийн болзлыг нэг хүн, “2009 оны шилдэг ивээн тэтгэгч”-ээр нэг хүн тус тус шалгараад байна. Ìàíàé “Î÷èðâààíèéí õ¿ëýã” ìîðèí ñïîðò, óÿà÷äûí õîëáîî àíõ óäàà 2009 îíä Ìîíãîë óëñûí “Øèëäýã ñàëáàð õîëáîî”-ãîîð øàëãàðààä áàéíà. Îëîí õ¿íèé õ¿÷ õºäºëìºð, õè÷ýýë ç¿òãýëýýð áèä èéì ñàéõàí àìæèëò ¿ç¿¿ëëýý” ãýâ.

48

ÑÀËÁÀÐ ÕÎËÁÎÎ

ÄÀÐÜÃÀÍÃÛÍ ÕªÕ ÓßÀ×

ÌÇÝ-èéí øàãíàëò ÿðóó íàéðàã÷ Àé.Ҫ̪Ð-Î×ÈÐ

ªÂªªÃÈÉÍ ÌÎÐÜ Òóøààä îðõèõîä äàãøèõã¿é Òóøààë ºãñºí ÷ öîãèõã¿é ÿéí õàð àëõààòàé ÿéäýë õóâààñàí øîãøîîòîé ªâººãèéí ìîðü íîìõîí ªºðºº òýð íàìõàí Äýëýý õºäºëãºñºí äýðãýýòýé Äýýëèéã íü õèéñãýõã¿é åð㺺òýé Áóñãàäàãã¿é áóðõàí õ¿ëýã Øóðãà÷äàãã¿é øóâóóí õºëºã ªâººãèéí ìîðü íîìõîí ªºðºº òýð íàìõàí Á¿äýð÷ õýçýý ÷ óíààã¿é Á¿¿ðãýý øîðîîíä õ¿ðãýýã¿é Ç¿äýð÷ åðººñ ãóíäààã¿é Ç¿ëýã øèðýã àíäààã¿é ªâººãèéí ìîðü íîìõîí ªºðºº òýð íàìõàí

Ãààíñàà çóóãààä áîäîë áîëñîí Ãàíöààð ñóóãààä áîðîîíä íîðñîí Íàðòàé äºðººíä àñàæ äýðâýñýí Íàñòíû ñóðãààëä ÷èõ 纺ëºðñºí

Äàðüãàíãà íóòãèéí õºõ óÿà÷

Äàðõàí óõààíòàé ýðòý÷ çàíòàé Áóñäààñ ÿëãàðàõ óíàãàí áîäîëòîé Áóðõàí çàÿàò õóðäàí õ¿ëýãòýé Çóí íàìðûí çóðãààí ñàðäàà Çóäàä çóòàð÷ ãàíä õàëøðààã¿é Õàâàð ºâëèéí õàéðóó öàãò ÷ Õàíàà øèéðëýæ í¿¿äýë ñýëãýñýí Äàðüãàíãà íóòãèéí õºõ óÿà÷

Äàðõàí óõààíòàé ýðòý÷ çàíòàé Áóñäààñ ÿëãàðàõ óíàãàí áîäîëòîé Áóðõàí çàÿàò õóðäàí õ¿ëýãòýé Á¿ñýý òàéëæ ìàëãàé àâàëã¿é Á¿òýí ñàð åðãºæ öàõèëäàã Ç¿ñýý ãàíäààæ í¿äýý õºõðººâ÷ Ç¿ðõ àëäàæ íîéðîíä ñºõðººã¿é Äàðüãàíãà íóòãèéí õºõ óÿà÷

Äàðõàí óõààíòàé ýðòý÷ çàíòàé Áóñäààñ ÿëãàðàõ óíàãàí áîäîëòîé Áóðõàí çàÿàò õóðäàí õ¿ëýãòýé ̺íãºí õºëò, Òîæèí íîãîîí ̺ðººäºë ã¿éöñýí áóÿíû äàëëàãà Àâàðãà çýýðä, Àðàíçûí áóóðàë Àðñëàí õàðàéëòòàé îâîîí ø¿íøèãòýé Äàðüãàíãà íóòãèéí õºõ óÿà÷

Äàðõàí óõààíòàé ýðòý÷ çàíòàé Áóñäààñ ÿëãàðàõ óíàãàí áîäîëòîé Áóðõàí çàÿàò õóðäàí õ¿ëýãòýé Áàðóóí-Óðò 2007.01.03

Äîðíîä, “Ýðýýíöàâ” 2003.06.03

ИХЭР САРВАА-ИХ ЗАЯА

“Гүү ихэрлэвэл гүрэнд дуулга Ингэ ихэрлэвэл хаанд мэдэгд” /Буурлын захиас/ Морь эвшээж, чоно суниаж, чандага дэгдэж, үүр цайдаг ургах наран зүг-Сүхбаатар аймгийнхан хүлгийн хийморь, адууны даллагатай. Туурайн төвөргөөнөөрөө хэзээнээс цуутай билээ. Төрийн их тахилгат Алтан овооны 2008 оны наадмын азарганы түрүү “зээрд халзан”-гийн эзэн Пяранлайн Буд хэмээх аймгийн Алдарт уяач, Асгат сумын нутаг “Хүйтэн хашаат”ад өнтэй сайхан өвөлжиж байна. Өнгөрсөн зун эдний 12 настай халтар гүүнээс хоёр охин унага мэндэлсэнд ус нутгийнхан ихэд билэгшээжээ. Сүрэг мал өсөхийн билэгдэл хоёр ихэр сарваа өвлийг энх тунх давж, бар жилийн аман дээр сүүл хатган тонгочсоор эзэн хүнээ баярлуулж байна.

10/01

49

ÕÎÉÌÎÐ Ä.ÄÀÂÀÀÕ¯¯:

ÌÀÍÀÉÕÀÍ ÌÎÍÃÎËÛÍ ÒªÐªªÑ ÃÓÐÂÀÍ ¯ÅÝÐÝÝ ÞÌ Õ¯ÐÒÑÝÍ ÓËÑ -“Ìîíãîë õ¿í áèëãýýðýý” ãýæ õýçýýíèé ¿ã. Òýð òóñìàà Áàÿíöàãààíûõàí á¿ð ÷ èõ áèëýã äýìáýðýë áîääîã áàéõ. Òà áîë àäóóíû ñàëõèí äîð òºðñºí áàéõ. ßìàðøóóõàí æèë ìýíãýòýé, õèøèã áóÿíòàé ºäºð ýõýýñ óíàà áîë?

-Áè áîë Òºâ àéìãèéí Áàÿíöàãààí ñóìûí Áàéøèíò ãýäýã ãàçàð ýõýýñ ìýíäýëñýí õ¿í, 1950 îíû áàð æèë ãýð ãºâäºã ºäºð òºðñºí þì ãýíýëýý. Õóó÷íû þì ÷ ó÷èðòàé ø¿¿. Áàÿíìºíõ àâàðãà áàñ ãýð ãºâäºã ºäºð òºðñºí ãýæ ººðºº ÿðüæ áàéõûã ñîíññîí. Ìèíèé àæàà áàñ áàð æèë ã¿¿ áàðüäàã ºäºð òºðñºí þì ãýíýëýý. Òýãýõýä ºâºº ìààíü “Àäóóíû äýðãýä óíààòàé ÿâñààð áàéõ õ¿¿òýé áîëëîî” ãýæ ýìýýëýýð ìÿëààæ áàéñàí ò¿¿õòýé þì áèëýý.

-Áàð æèëèéã ìîðèíä ýýëòýé æèë ãýëöäýã. Óäàì ñóäàð, óã ãàðâàëü ãýäýã ó÷èð æàíöàíòàé. Òàíû ºâºº ̺íõ áàñ ë ìàë÷ ìóíäàã õ¿í áàéæýý äýý?

-Ìèíèé ºâºã ýöýã Ãàëòûí ̺íõ Óëñûí ñàéí ìàë÷èí áîëæ, ìàðøàë ×îéáàëñàíãààñ “Ìÿíãàò ìàë÷èí” ãýñýí öàëèí ìºíãºí ¿ñýã á¿õèé òàâàí õîøóó ìàëûí öóë ìºíãºí ä¿ðñ, çàíäàí õóâèí çýðãèéã ãàðäàæ ÿâñàí õ¿í. Ààâ ìèíü Ñàìáóó, Áàë äàðãûí ¿åä ìÿíãàò ìàë÷èí áîëæ, áàñ ë òºð çàñãààñàà ãàâüÿà øàãíàë õ¿ðòñýí. Òýð æèë íü áè òºðñºí. Áè áàñ áóóðëóóäûíõàà áóÿíã áóçãàé àâ÷ ÿâñàí þì áàéëã¿é. Àðä÷èëñàí òºðèéí ¿åä àëäàð öîë áèøã¿é ë õ¿ðòëýý äýý. Ýíý Ìîíãîëûíõîî òºðººñ, ãóðâàí ¿åèéí òºðèéí òýðã¿¿íýýñ ãóðâàí ¿åäýý þì õ¿ðòñýí óëñ áîëæ áàéíà ø¿¿.

-Ãàëòûí ̺íõ ãýäýã õ¿í íóòàã õîøóóíäàà çàðòàé ñàéí ìàë÷èí

10/01

áàéñàí ãýæ ººð ñóì õîøóóíûõàí ÷ ÿðèõ þì áèëýý.

-ªâºã ýöãèéíõèéã “Òýãø áàÿí” ãýäýã áàéñèéì. 1800 ìàëòàé, 12 õ¿¿õýäòýé àéë áàéñèéì áèëýý. Ààâûí ä¿¿ ̺íõèéí Äàø “Õºäºëìºðèéí áààòàð” áîëñîí. Á¿ãä ë àæèë÷ ìàë÷ óëñ áàéñàí.

-ªºðºº àíõ íààäìûí ìîðèíû íóðóóí äýýð ãàð÷ áàéñàí ¿åý ñàíàäàã óó?

-Ñàíàëã¿é ÿàõàâ. Àíõ òàâàí íàñòàéäàà Äóíäãîâü àéìãèéí Öàãààíäýëãýðèéí íààäàìä èõ íàñíû ìîðü óíàæ, ãàíçàãààðàà äàðóóëóóëààä óðàëäàæ, ãóðàâò îðæ áàéñàí þì. Äàðàà íü äàâõàð óÿàíä íü Áàÿíöàãààíä áàñ óðàëäñàí. Òýãýõýä Äýðýíãèéí “ìóõàð” Ãàðìààãèéí õàð ò¿ð¿¿ëæ áàéâ. Òýð àäóóã Õýíòèéí “Ìºíãºí” õýìýýõ Ëóâñàíäîðæîîñ 10 àòààð àâ÷ áàéñàí ãýäýã þì.

-“Àäóóòàé íîöîëäîæ áÿðàà òàíü, àëñäàà òýãýýä çààí áîë” ãýäýã ø¿ëãèéí ìºð ñàíààíä îð÷èõëîî. Òà áîë èõ áàãààñàà àäóóòàé íîöîëäñîí áàéõ?

-1962 îíä äºðºâ òºãñººä ë ñóðãóóëèàñ ãàðñàí. Ààâ íýãäýë, íèéãìèéí îëîí àäóóòàé. Òóñëàõ àäóó÷èí íýðòýé, íýðã¿é çàðö áîëíî áèç äýý. Æàðàí íàéìàí îíä ààâ ÷ àäóóãàà ºãñºí. Áè ÷ öýðýãò ÿâ÷èõñàí.

-Öýðýãò áàéõäàà ìîðü ÷ óÿæ, áºõ ÷ áàðèëäàæ, “¿çýæ òàðñàí” ýð ÿâñàí ãýë ¿¿? ßã õààíà àëáà õààñàí þì áý?

-Äîðíîä àéìãèéí Áàéëäààíû ãàâüÿàíû Óëààí òóãèéí îäîíò áàðèëãûí ¯I áàòàëüîíä î÷ñîí þì. Óã ñóóðü íü áîë ìîðüò îòðÿä áàéñàí þì áèëýý. Òýíä î÷îîä áàðèëäàæ ýõýëëýý äýý. Àíõíû æèë ãóðâûí äàâààíä îé÷ëîî. Õîéòîí

æèë íü òàâ äàâëàà. Öýðãèéí àíãèéí àäóóí äîòîð íýã ñàéõàí õýýð ìîðü áàéõààð ò¿¿íèéã íààäàìä óÿæ, ñîé¸ ãýæ àíãèéí äàðãààñàà çºâøººðºë àâ÷ óÿñàí þì. Òýð æèë Äîðíîäûí íààäàìä 150-èàä èõ íàñíû ìîðü óðàëäàæ, õýýð ìîðü ìààíü äºðºâò îðæ, ººðºº äºðºâ äàâæ....Àíãèéí äàðãà Æàìñðàí 14 õîíîãèéí ÷ºëººãººð øàãíàæ... Òýãýýä ë áè “Àëäàð”-ò èð÷èõñýí äýý.

-“Àëäàð”-ò èðýýä àäóó øèã òà÷èãíàâ óó, ÿàâ? Òýð ¿åä íýã õóàðàíä ÿìàð ÿìàð ñàéõàí áºõ÷¿¿ëòýé ìºð çýðýãöýí æàãñäàã áàéâ?

-Õàäáààòàð /àâàðãà/òýð ¿åä öýðýãò èðýýä áàéâ. Áè òàñãèéíõ íü äàðãà. Õàäáààòàðò àíõíûõ íü çîäîã øóóäãèéã áè õèéæ ºã÷ áàéëàà. Àìàðò¿âøèí, Öýðýí÷èìýä, Ñóìüÿà, Íàíñàë, Ï¿ðýâñ¿ðýí, Íàíæèä, Òîãîî ãýýä îëîí ñàéõàí øèæèãíýñýí çàëóóñòàé íýã õóàðàíä àëáà õààæ, àõ ä¿¿ øèã èæèëäýí äàññàí äàà. Öýðãèéí ñïàðòàêèàäààð òàâä îðæ “Öýðãèéí çààí” áîëñîí. Óëñûí íà÷èí ×îéäîðûí ªâãºíõ¿¿ ìèíèé áàãø áàéâ, Àëäàðò áàéõàä.

50

ÕÎÉÌÎÐ

-Öýðãýýñ õàëàãäàæ èðýýä áàñ ë áàðèëäààä áàéâ óó? Ìîðü óÿààä áºõ áàðèëäàíà ãýäýã áàñ ë òºâºãòýéõýí ç¿éëèéí íýã áîëîâ óó?

-Õàëàãäààä èðëýý. Òºâ àéìàãòàà áàðèëäàæ ýõýëñýí. 1972 îíä àéìãèéíõàà ñïàðòàêèàäààð ò¿ð¿¿ëýâ. Òýð æèë ìàíàé õýýð ìîðü óëñàä ò¿ð¿¿ëýâ. “Òºâ àéìàãò ò¿ð¿¿ëäýã õ¿¿òýé, òºðèéí íààäàìä ò¿ð¿¿ëäýã ìîðüòîé. ×è ÿìàð îâîî þì” ãýæ íýã öàãàà÷ ààâä àãñàìíàæ áàéñíûã ñàíàæ áàéíà. Õ¿íèé àòàà æºòºº ë þì áàéõ äàà. Õýä õýäýí àéìàãò áîëñîí áàðèëäààíä ò¿ð¿¿ëæ áàéñààí. Òºâ àéìàãò áîëñîí òîì áàðèëäààíä ̺íõáàò àâàðãàòàé õî¸ð ÷ óäàà ¿ç¿¿ð ò¿ð¿¿íä ¿ëäýæ áàéñàí þì. Ìîðü óÿæ áàéãàà õ¿í

õàæóóãààð íü áàðèëäàõ ãýæ þó áàéõàâ. Òýãñãýýä áîëüñîí.

-ªºðºº áîëü÷èõîâ óó, óëñ àìüòàí þ¿õýâ ãýæ çºâëºâ ¿¿?

-Àæàà ìèíü õýëñèéì. “Ìèíèé õ¿¿ãèéí áàðèëäàíà ãýæ þó áàéõàâ. Öààä áýëòãýë õèéæ àìàð÷èõñàí áºõ÷¿¿ë ÷èíü óÿãäñàí ìîðü øèã èð îðîîä öýâöèéæ áàéõàä ìèíèé õ¿¿ ïàäàí õàð þì áàéõ þì.. Ìèíèé õ¿¿ ç¿ãýýð ìîðèíûõîî ìºðèéã õºº” ãýñýí þì. Àæààãèéíõàà ¿ãíýýñ ãàæààã¿é. ¨ñòîé ë ìîðèíûõîî ìºðèéã õººñºí.

-Òà ÷èíü àíàãààõûí ñóðãóóëüä îðîõ áàéñàí ãýäýã áèë ¿¿? Õóâü çàÿà òàíûã ÿàëò ÷ ¿ã¿é ë õóðäàí ìîðü óðóó õºòºëæ äýý.

-Áè Òºâ àéìãèéíõàà òºâä ðåíòãåí òåõíèê÷ õèéæ áàéëàà.

1977 îíû çóí þì äàà. Àíàãààõ óõààíû äóíä ñóðãóóëüä îðîõîîð áîë÷èõñîí áàéãàà. Ãýòýë íýã ºäºð ̺íõáàò àâàðãà äàâõèàä èðäãèéì. “Òàíàé ààâûã Ìîðèí òîéðóóëãàä óÿà÷ààð àâàõààð ãåíåðàë Æàìüÿí, Öýíäýýõ¿¿ íàð ÿðüæ òîõèð÷èõëîî... Íàìàéã îëîîä èð ãýýä áàéíà” ãýñýýð èðëýý. Ìîðèí òîéðóóëãà òýð ¿åä Áàòëàí õàìãààëàõàä òóñëàõ íèéãýìëýãèéí õàðüÿàíä áàéñàí þì. Ààâ ìèíü òèéøýý ÿâñàíã¿é. “Íóòàã õîë, íàñ ºíäºð áîëæ ÿâàà áè ýíý àæëûã õèéæ áàðàõã¿é. Õàðèí õ¿¿ãýý îðóóëüÿ. Ìèíèé õ¿¿ ààâûíõàà íýðèéã õººäºõ óÿà÷ áèø. Äýýð íü áè ñàéí çààæ çóðæ ºãíº” ãýæ õýë¿¿ëæ. Èíãýýä áè Àíàãààõûí ñóðãóóëüäàà ÷ ÿâñàíã¿é. 1977 îíûõîî íàìàð Ìîðèí òîéðóóëãûí óÿà÷ áîë÷èõñîí.

-Íàìàð ºâºë ºíãºðººä ìîðü áàðèõ óÿõ öàã èðëýý. Ìîðèí òîéðóóëãûí óÿà÷ àíõíûõàà æèë ÿàæ íààäàâ äàà? Ìîðèí òîéðóóëãûí óÿà÷ ãýäýã ÷èíü ¿íäñýíäýý “Òºðèéí óÿà÷” ãýñýí ¿ã áèç äýý?

-Ýíý áîë 1978 îíû íààäàì, Àðäûí õóâüñãàëûí 57 æèëèéí îéí èõ áàÿð íààäàì. Ýíý íààäàìä áè íàñ íàñíààñ õî¸ð, íèéò 12 ìîðü óÿëàà. Àæàà õîë, áè ººðºº íàðèéí øèðèéí óÿà çàñëûã òºäèéëºí ñàéí ìýäýõã¿é. Ǻºëºí ãàðààð ¿çýýä áàéâ. Àæàà íýã ºäºð èðëýý. Õýäýí ìîðèíä ìèíü ñ¿ðõèé çîðèìîã çàñëóóä õèéæ ºã뺺. Íýëýýí ÷ þì õýëæ ºã뺺. Ýíý íààäàìä ìèíèé ñîéñîí “Çàíäàí õ¿ðýí” ìîðü ò¿ð¿¿ëæ, õýýð ìîðü, áàñ íýã ñî¸îëîí àìàí õ¿ç¿¿äëýý. Íýã äààãà àéðãèéí òàâä èðëýý. ĺðâºí ÷ àäóó àðâûí äîòîð èðëýý. Ãàðàà ñàéòàé, îäòîé ñàéõàí íààäñààí.

-Àæàà ÷èíü ººðèéã ÷èíü òîîæ, óðìààð øàãíàñàí àíõíû òîõèîëäëûã äóðñàíà óó?

-Íýã óäàà áèä õî¸ð ìîðèíû àæèë äýýð ñàíàë çºðñºí þì. Òýãýýä ìèíèé àæèë çºâ áîëæ òààðñàí. Òýãýõýä ààâ ìèíü “Õ¿¿ ìèíü óÿà÷

10/01

51

ÕÎÉÌÎÐ áîëæýý” ãýæ õýëñýí. Òýð íàäàä ÿìàð ÷ øàãíàëààñ òîì øàãíàë áàéñàí.

-Óëñûí íààäàìä ìîðü ò¿ð¿¿ëãýíý ãýäýã óÿà÷èéí óõààí ýðäìýýñ ãàäíà ýð õ¿íèé ºì àç, õèéìîðü çîëáîî, “õîíøîîð”òîé õîëáîîòîé. Íýã äîð õýäýí àéðàã ò¿ð¿¿ àâ÷ áàéâ? “Ìàãíàé õàãàðàì” íààäñàí òèéì íýã íààäìûí òóõàé õóó÷ äýëãýíý ¿¿?

-Íàÿí îíû íààäìûã õýëíý äýý. Òýð æèëèéí óëñûí èõ áàÿð íààäìààð áè äýýä ãóðâàí íàñíû ò¿ð¿¿ã íýã äîð àâñàí þì. Ìèíèé óÿæ ñîéñîí àçàðãà, èõ íàñ, ñî¸îëîí ýíý íààäàìä òîä ìàãíàé áîëæ èðýõýä ìàãíàéãàà õàãàðòàë áàÿðëàñàí. Òýð ¿íýõýýð òîì áàÿð áàéñàí. Ñî¸îëîí íü Æ.̺íõáàò àâàðãûí ìîðü ë äîî. Íàäààð óÿóóëñàí þì.

-Òºðèéí íààäìààñ äýýä ãóðâàí íàñíû ò¿ð¿¿ã íýã äîð àâñàí õ¿í òàíààñ ººð áèé þó?

-Îäîîõîíäîî áàéõã¿é ë áîëîâ óó.

-Áàÿðëàõ õººðºõ, ãîìäîõ ãóíèõ, øàãíóóëàõ çýìë¿¿ëýõ... Öàñ áîðîî, õàëóóí íàð, õ¿éòýí æàâàð ... Èõ îëîí þìíû àðä ãàð÷, ºíººãèéí ýíý ºíäºðëºãò õ¿ðñýí íü ìýäýýæ. Äýýä ãàçðààñ çýìë¿¿ëæ, øèéòã¿¿ëæ ÿâñàí òîõèîëäîë áèé þó? “Òºðèéí óÿà÷” áàéñàí ó÷ðààñ àñóóæ áàéíà ë äàà.

-Íàÿí íýãýí îíû íýã ò¿¿õ ñàíààíä îðæ áàéíà. Óëñ õóâüñãàëûí 60 æèëèéí îé áîëîõ ãýæ áàéñàí ¿å. Æàìüÿí ãåíåðàë íàìàéã äóóäàæ óóëçëàà. “×è ýíý æèëèéí íààäàìä àçàðãà, èõ ìîðü õî¸ð ò¿ð¿¿ë¿¿ë. Ýíý äààëãàâðûã áèåë¿¿ëâýë ÷àìä Ìîíãîë Óëñûí ãàâüÿàò öîë îëãóóëíà” ãýëýý. Óðä æèë íü ãóðâàí íàñ ò¿ð¿¿ë¿¿ëñýí áîëîõîîð ýí¿¿õýíä ñàíàãäàæ áàéíà. Ãýòýë áàéäàãã¿é ýý. Àéðàã ÷ ¿ã¿é ìóëòàðëàà. Ò¿ð¿¿ëýõ õî¸ð íàñ çóðãààä äàâõèëàà. Þóí ãàâüÿàò àâàõ. Ãåíåðàëààñ çýì ñîíñîâ. Àæëààñàà ÷ õóñàãäàâ... Èõ äýýðýýñ óíàõ åð íü àìàðõàí

10/01

ø¿¿... Óíàõ óíàõäàà èõ ÷àíãà óíàíà ãýý÷...

-Óëñûí èõ áàÿð íààäìààñ òà 20 ãàðóé ò¿ð¿¿ àâñàí öóóòàé óÿà÷. Ñàéí ìîðüòîé áàéæ ñàéõàí íààäàõ íü ìýäýýæ. Òàíàé àäóóíû äýýä óãøèë?

-Ìàíàé àæàà 400 îð÷èì àäóóòàé áàéñàí ãýäýã. 1943 îíû ìè÷èí æèëèéí çóäíààð áàéäàã àäóóãàà áàðæ, òàâèàäõàí àäóóòàé ¿ëäñýí þì áèëýý. Àæàà ººðèéí íàãàö Áîðûí Ãàëòòàé Õýíòèéí Ãàëøàð îðæ, “ìîíõîð” Õàëòàð, “Ãîæèãîäîé” Ëóâñàíöýíä ãýäýã õ¿íýýñ íýëýýä õýäýí àäóó õóäàëäàæ àâ÷èðñàí þì áèëýý. Òýíä î÷îîä õºë íü ìóóäñàí ìîðèéã íü õàòãàæ ýäãýð¿¿ëæ.

Òýð àéë òàâàí ëàíãèéí åìá¿¿ õàäàãòàé ºãñèéì áèëýý. Æàðààä îíû ýõýýð àæàà Áàÿíöàãààíû íýðò óÿà÷ Áàòáóÿíãààñ öóóòàé õîíãîð õàëçàí àçàðãàíûõ íü òºë õºõ öàâüäàð ¿ðýýíèé ¿ð õýýð àçàðãà õóäàëäàí àâñàí þì. Òýð ìàíàé õóðäàíû äýýä ºâºã 人.

-Õóó÷íû óëñ æóäàãòàé õàäàãòàé áàéæýý. Ñàéõàí ñýòãýëèéí ýõ óíäàðãà ãýäýã ñàéõàí ç¿éëä õ¿ðãýäãèéí íýã æèøýý áàéíà äàà...

-Ãàëøàðûí òýð àéëààñ ÿã ÿâàõ áîëñîí ÷èíü Ëóâñàíöýíä ãýäýã õ¿íèé ýýæ íü “×è ñàéí õ¿¿ þì. Áè ÷àìä àäóó ºãíº. Òýð îõèí çýýðä äààãûã àâ. ×è îõèí äààãà ãýæ áèòãèé ÷àìëààðàé. ×èíèé àäóóã

52

ÕÎÉÌÎÐ

ñ¿ëíý äýý” ãýæ õýëñýí ãýñýí. Òýð ñàéõàí çýýðä ã¿¿ áîëñîí. Òîâóóãèéí “Õóëãàð õýýð” ýäíèé ýõ òàëûí àäóó þì. Õýäýí æèëèéí äàðàà òýð çýýðä ã¿¿ áîëñîí. Áàòáóÿíãèéí “Ñóâäàí çýýðä” òýð äóíäààñ ìàíàé Öîëìîíãèéí äýýä ¿å ãàðñàí þì.

-Àæàà ÷èíü àäóó ìàëòàé ÿàæ õàðüöäàã, ÿìàðøóó çàí òºðõ, ààø àâèðòàé õ¿í áàéñàí áý?

-Àæàà ìààíü ººðºº àäóóíû àóãàà óâäèñòàé õ¿í áàéñàí þì. Àæààã ìîðü ìàë ºøèãëºõ ãýæ åð áàéõã¿é. Õîéíîîñ íü î÷îîä ë áºãñèéã íü èëáýýä ë àäóó ðóó îð÷èõíî. Ìîðü ìàëûã èõ ñàéõàí óÿíà.

-Àäóó ìàëàíäàà èõ 纺ëõºí ñàéõàí õàíäàíà áèç?

-¯íýí ñýòãýëýýñýý õàíäàíà. Ò¿ð¿¿ëæ àéðàãäààä èðñýí ìîðèíûõîî òîëãîé òàðõèí äýýð õàäàã ÿíäàð ç¿¿ãýýä áàéõã¿é. “ßäàð÷ áàéãàà þìûã íýðìýýä

ÿàõàâ, ç¿¿ìýýð áàéâàë õ¿ç¿¿íä íü óÿ” ãýäýãñýí.

-Àæàà ÷èíü àäóóíû óäàì óãøèëòàé õîëáîîòîé þó ãýæ õýëæ çàõèäàã áàéâ?

-“Äîëîîí ¿åèéí õóðäàí àäóóíû óãøèë íèéëæ áàéæ þì áîëíî” ãýæ àæàà õýëäýã áàéñèéì. ªºðèéíõºº õºäºëìºð á¿òýýëýýð áèé áîëãîñîí àäóó ãýäýã òîì.

-Òàíûã àçàðãà óÿõäàà ãîéä ñàéí ãýæ ÿðüæ õýëöäýã áàéñàí. Òà óëñûí íààäìûí àçàðãàíû ò¿ð¿¿ã õýäýí óäàà àâñàí þì áý?

-Ìîíãîë òºðèéí íààäàìä òºðèéí, ººðèéí, õ¿íèé íèéëýýä 10 óäàà àçàðãà ò¿ð¿¿ëãýñýí.

-“Èõ õóðä” óðàëäààíû àçàðãàíû àíõíû áàñ õî¸ð äàõü ò¿ð¿¿ã òà àâñàí?

-Îðõîíû õºíäèéä áîëñîí àíõíû “Èõ õóðä” óðàëäààíû àçàðãàíû ò¿ð¿¿ã àâñàí. Áóÿíäýëãýðèéí “Æèíñò õîíãîð” ò¿ð¿¿ëæ, áàÿð õººð áîëöãîîæ áàéâ. Ìîíãîëûí õàìàã õóðä íýãýí äîð öóãëàñàí, ººðººð õýëáýë ìîíãîëûí õóðäàí ìîðèíû îëèìï þì äàà. “Èõ õóðä2” íààäìûí àçàðãàíû ò¿ð¿¿ áàñ ë ìèíèéõ áîëñîí. Ò¿¿õ ë þì äàà.

-Òýð óðàëäààíä òàíû “Öîëìîí õàëòàð” õ¿¿õýäã¿é ò¿ð¿¿ëæ èðýõýä îëîí õ¿í ñýòãýëèéí íóëèìñòàé ìýëìýð÷ òîññîí áàéõ. Õ¿¿õýäã¿é õýðíýý õ¿¿õýäòýé þì øèã çýðýãöýæ ÿâàà àäóóíû õîéãóóð íü ñóóæ ¿ëäýýä çºâ òàëààð íü äàéð÷ îðæ èðæ áàéãàà õàðàãääàã. Òà òèéì ñóðãóóëü õèéëãýæ, çîðèóä òýãæ ñóðãàæ áýëòãýñýí ¿¿?

-Õóðäàí ìîðü ãýäýã ìóóõàí õ¿íýýñ ÷ óõààíòàé àìüòàí. ªìíºõ æèëèéíõ íü óëñûí áàÿð íààäìààð õ¿¿õýä íü ÿã òýãæ îðóóëæ, àéðàãäàæ áàéñàí ò¿¿õòýé þì. Öîëìîí õàëòàð ÿã òýð ýãøíèéã ìàðòààã¿é õàäãàëæ ÿâñàí, òýðèéãýý òèéì òîðãîí ýãøèíä ãàðãàæ ÷àäàæ áàéãàà þì.

-Îäîî áîë õ¿¿õýäã¿é ìîðèéã òàâ çóðãàà óõðààäàã áîë÷èõëîî. Èéì æóðàìòàé áîëñîí íü çºâ ÷ áàéõ. Òàíû “Öîëìîí” õàëòàð “Èõ õóðä”-ä ò¿ð¿¿ëæ áàéõ òýð ¿åä òèéì ä¿ðýì æóðàì áàéñàíã¿é äýý...

-Áè ýäýíä èõ õýëäýã áàéñàí þì. “Õ¿¿õýäã¿é ìîðèíûõîî ó÷ðûã îëæ, íîì ä¿ðýìòýé áîëãî” ãýæ. Õîëáîîíû óäèðäëàãà åð òîîæ, àíõààð÷ àíçààðäàãã¿é áàéâ. Òýãýõýýð íü ñºðã¿¿ëýýä õèéæ áàéãàà ìèíèé “òîíãîðîî” ÷ ãýæ õýëæ áîëíî ë äîî. “Öîëìîí”ãèéí òýð ò¿ð¿¿.

-“Èõ õóðä”-ûã àíõ õýí õýí ¿¿ñãýí ñàíàà÷èëñàí þì áý? ßàãààä Õàðõîðèí, Îðõîíû áóóðàë õºíäèéã ñîíãîñîí þì áîë?

-1998 îíû ºâºëñºí. Óÿà÷äûí õîëáîîíû õóðàë áîëëîî. Óÿà÷äûí õîëáîîíû Åðºíõèéëºã÷ Ó.Áóÿíäýëãýð áàéâ. Òýð ¿åä ë Ìîíãîëûí øèãøìýë õóðäàí õ¿ëã¿¿äèéã íýãýí äîð öóãëóóëæ, òîì óðàëäààí çîõèîí áàéãóóëüÿ ãýñýí ÿðèà áîëëîî. Îðëîã÷ äàðãà íü “Ìîíõàíãàé”-í Ñýðãýëýí. Ýíý çàëóó äîð íü äýìæýýä àçàðãà, èõ íàñíû ò¿ð¿¿ã áè “Æàðàí åñ” ìàøèíààð áàéëüÿ” ãýýä... Òýãýýä ë àæèë îâîëçîîä ÿâ÷èõñàí. Ýðäýíýòýýñ íýã òîì ãýð èðæ, õàíäèâ ìºí㺠÷ öóãëàðñàí. Ýðòíèé Ìîíãîëûí íèéñëýë þì. Ìîíãîë îðíû òºâ ãîë öýã ÷ þì ãýýä Õàðõîðèíä õèéõýýð áîëñîí.

-Òà òýíä àçàðãà ò¿ð¿¿ëãýñýí, ººð ÿìàð îðîëöîîòîé áàéñàí áý?

-Áè “Àëòàí ìîðü” á¿òýýëãýæ, ò¿ð¿¿ëñýí àçàðãà, èõ íàñ õî¸ðûã áàéëñàí þì. Áàðèìàë õèéëãýýä àëòààð øàðæ, á¿ðñýí òèéì

10/01

53

ÕÎÉÌÎÐ ìîðü îäîî àíõíû “Èõ õóðä”-ûí àçàðãà, èõ íàñíû ýçýí Áóÿíäýëãýð, Ëõ¿íäýâ õî¸ðò áèé äýý.

-Ýíý öàãèéí öóóòàé õóðäàí àçàðãûã íýðëýõ ¿¿ òà?

-Ìîíãîë Óëñàä àçàðãà óðàëäóóëààä 110 æèë áîëæ áàéãàà þì áàéíà. Ýíý ò¿¿õýíä òºðèéí èõ íààäàìä çóðãàà äîëîî ò¿ð¿¿ëñýí àçàðãà “Íàðàíõ¿¿ãèéí øàðãà”-ààñ ººð áàéõã¿é. Ýíý öóóò àçàðãàíä óëñûí öîë ºãºõ ¸ñòîé.

-“ªíäºð çóë” àçàðãàà èä õóðäàí áàéõ ¿åä òà íýã öóó ÿðèà òàðààñàí ãýë ¿¿?

-ªº, òèéì. Óÿà÷èä ìèíèé “ªíäºð çóë”-òàé ë óðàëäàíà ãýæ ìîðüäûíõîî óÿà ñîéëãûã òààðóóëæ áàéñàí ¿å. “Äàâààõ¿¿ àçàðãàà òàâü÷èõàæ ãýíý. Óðàëäóóëàõã¿é þì áàéõ” ãýñýí ÿðèà ãàðãà÷èõëàà. Òýãýýä ìîðèî Í¿õòýä àâàà÷ààä óÿà ñîéëãûã íü òààðóóëààä áàéãàà. Òóñäàà õàðäàã õ¿íòýé. Õàðäàã õ¿í íü õîîë óíäòàé, õàíãàìæ öàëèíòàé...Òýãýýä ÿàõàâ, íààäìûí ºã뺺 àçàðãà ãàðàõàä ìèíèé “ªíäºð çóë” ä¿ðýëçñýí þì ë ãàðàõã¿é ÿàõàâ. Çàðèì óÿà÷ àìàà áàðèàä ë ¿ëäýý áèç. Áîëäîã þì íîìîîðîî ë áîëñîí.

-Ìîðü ò¿ð¿¿ëæ àéðàãäààä èðýõ õà÷èí ñàéõàí áàéëã¿é ë ÿàõàâ. Äýýëýíäýý áàãòàõã¿é ë þì áîëæ òààðíà. Òà õàðèí ººðèéíõºº ìîðèéã äàãààä äàâõèäàã óó? Àðûíõ íü ìîðüäûã àíçààð÷ õàðäàã óó?

-Àðûíõûã íü õàðäàã òàëäàà ø¿¿. Õààíàõûí õýíèé ÿìàð àäóó ÿàæ äàâõèæ áàéíàâ ãýäãèéã õàðæ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõèéã áîääîã.

-“Ìîðü áºõ õî¸ð íýã äîð áàéäàãã¿é” ãýñýí ¿ã ÿðèà áàéäàã. Òýð åð íü ÿìàð ó÷èðòàé þì áý?

-Òýð ÷èíü ̺íõáàò àâàðãûí ìîðü õóðäàëñíààñ áîëæ ãàðñàí ÿðèà áàéõ ø¿¿. 1978 îíû óëñûí íààäìààð þì. ̺íõáàò àâàðãà ìàíàé ìàéõíààð èðëýý. Òîæèë, á¿ä¿¿í Ñóíäóé ýä ìàíàéõòàé àéë. Àâàðãûã äàãóóëààä îðîîä èð ãýæ òýä õýë¿¿ëæ. Òîæèë ãóàé àñóóæ áàéíà. Áèä ÿàõ ¸ñòîé âý ãýæ. “Íýã àäóó ºã÷èõã¿é þó” ãýëýý,

10/01

áè. ªõººð áîëëîî. “Ýíý óÿàí äýýð áàéãàà õÿçààëàí õýýð ¿ðýý, ñî¸îëîí õî¸ðûí àëü íýãèéã àâ” ãýëýý àâàðãûã. Áè áîë õÿçààëàí ¿ðýýã íü îíèë÷èõîîä áàéãàà. Àâàðãà íàäààñ ñýìõýí “Ýäíèéõ ÷èíü ÿìàð õóðäàí àçàðãàòàé áàéñàí áèëýý” ãýæ àñóóæ áàéíà.

-Àâàðãà áàñ óãøèë õàðæ áàéíà àà äàà?

-ªº òýãýëã¿é ÿàõàâ, ìóíäàã. Àâàðãà àâàðãààðàà òºðäºã ãýäýã ÷èíü òýð ë áàéõã¿é þó. “Õóðäàí çýýðä àçàðãàòàé áàéñèéì” ãýòýë ìàíü õ¿í õ¿ðíèéã íü çàà÷èõëàà.

1980 îíû çóí íü íàäààð óÿóëëàà. Òýð ¿åä òîì õ¿íèé íýð äýýð ìîðü äàâõèóëäàãã¿é áàéâ. Ñ¿õáààòàðûí ðàéîíû èðãýí Æ.̺íõáàò ãýýä á¿ðòã¿¿ë÷èõ ãýæ áàéíà. Õ¿ðýí ñî¸îëîí ò¿ð¿¿ë÷èõëýý. Àâàðãà ¿ç¿¿ð áóëààöàëäëàà. Òýð ¿åýñ ë “Ìîðü áºõ õî¸ð íýã äîð áàéäàãã¿é, òààðäàãã¿é” ãýñýí ÿðèà ãàðñàí. Õýí íýãíèé ë áàñ àòàà æºòººíèé ÿâäëààñ ¿¿äýëòýé ÿðèà áàéõ.

-Ìîíãîëûã ìîíãîëîîð íü áàéëãàæ áàéãàà, áèäíèé ÿçãóóð ºâ ñî¸ë, òýð ë íàðèéí íàíäèí ç¿éë õàäãàëàãäàæ ¿ëäñýí õóðäàí ìîðèíû ñî¸ë ãýäýã ¿íýõýýð ãàéõàëòàé. Ýä õýðýãëýë, ºìñãºë ç¿¿ñãýëýýñ ýõëýýä áèä óÿà÷äààñàà ë í¿íæèãòýé þìûã îëæ õàðäàã. Òàíû ýíý ãààíñ ë ãýõýä õîâîð ñîíèí ò¿¿õòýé áàéõ?

-“Õ¿íýýñ þì àâáàë äýýäèéã íü, äýýæèéã íü àâ. Ìîíãîëûí ñîð þìûã àâ” ãýæ àæàà ìèíü

õýëäýãñýí. Ýíý ãààíñûã øèëäýã àò 250 òºãðºãèéí ¿íýòýé áàéõàä 1500 òºãðºãººð àâ÷ áàéâ. Ýíý ýìýýëèéã ñî¸îëîí îðîîã¿é 22 øàðààð àâ÷ áàéñàí þì. Ãó÷èí ëóó, 16 àðñëàíòàé, 60 ëàí ìºí㺠îðñîí, õàëõ äàðõàíû á¿òýýë.

-Ààâûí òàíü ¿ã ñóðãààëèàñ ñýòãýëä òîä ¿ëäñýí îëîí ç¿éë áàéäàã áàéõ?

-“¯éë á¿òýýæ ÿâàà õ¿í äóóãàðàõ èë¿¿” ãýäýã áàéñàí. Áàñ “Ǻâ ñàíàà, 纺ëºí ñýòãýë á¿õíýýñ ò¿ð¿¿ëíý” ãýäýã áàéñàí. Ìèíèé èæèé ëóò óõààíòàé õ¿í áàéñèéì ø¿¿.

-ªíãºðñºí íàìàð Ýýæ õàäíû îéðîëöîî òàíû øàâü íàð òàíû àëäðûã òýìäýãëýæ ñàéõàí íààäàì õèéñýí ãýñýí. Òýð íààäìûí ìîðèíû áàéíä çîðèóëæ òà Äóíäãîâèéí Äýëãýðöîãòûí íýã ìàë÷èí ýìýãòýéãýýð ìîðèíû õóäàðãà óðëóóëæ áàéñíûã ìýäýõ þì.

-Àæíàé êîðïîðàöèéí ÁàòÝðäýíý, Äàãâàäîðæ ãýýä õýäýí ñàéõàí ä¿¿ ìèíü òèéì ñàéõàí ¿éë çîõèîí áàéãóóëñàí þì. Ìîðèíû íýìíýýíèé òóõàéä õºäººíèé õ¿í þó ÷ õèéñýí ¿íýí ñýòãýëýýñýý õèéäãèéã áè ìýäíý. Í¿ä õóóðààä, õýäýí òºãðºã àâ÷èõüÿ ãýæ áîäîõã¿é, ÷èí ñýòãýëýýñýý õèéæ á¿òýýõ íü ñàéõàí áàéäàã þì. Áè ººðºº ñýòãýë øèíãýñýí òèéì þìàíä äóðòàé. ßðèëöñàí: À.Ëõàãâà

54

ÖÓÂÀÀ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÈÕ ÁÀßÐ ÍÀÀÄÀÌ, ÈÕ ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÁÀÉÃÓÓËÀÃÄÑÍÛ 803 ÆÈË, ÀÐÄÛÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ 88 ÆÈËÈÉÍ ÎÉÍ ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÈÍÛ ÓÐÀËÄÀÀÍÄ ÝÕÍÈÉ 10-Ò ÈÐÑÝÍ Õ¯Ëï¯ÄÈÉÍ ÖÓÂÀÀ: АЗАРГА

Үндсэн захиргаа: 1. Дундговь Өлзийт 2. Төв Сэргэлэн 3. Төв Архуст 4. Төв Лүн 5. Өвөрхангай Хужирт 6. Төв. Зуунмод 7. Дундговь Эрдэнэдалай 8. Завхан Эрдэнэхайрхан 9. Өвөрхангай Есөнзүйл 10. Дундговь Луус

ИХ НАС

1. Ховд Цэцэг 2. Завхан Эрдэнэхайрхан 3. Өвөрхаíгай Хужирт 4. Улаанбаатар “Урьхан санаа” ХХК 5. Өвөрхангай Есөн зүйл.

6. Өвөрхангай Бүрд 7. Баянхонгор Богд 8. Төв Батсүмбэр 9. Улаанбаатар Гачуурт 10. Дундговь Дэлгэрцогт

Уяач: Б.Наранхүү Ц.Хэнмэдэх Ч.Махáал Б.Баасанбазар П.Батсайхан П.Батсүх Р.Раш Н.Даш-Өлзий П.Сэргэлэн Л.Бямбаноров

Зүс: Шарга Зээрд халзан Халтар “Сувдан зээрд” Гуулин зээрд Хээр Буурал хээр Цавьдар Хүрэн халзан Зээрд

Унаач хүүхэд, нас Ц.Лхагвасүрэн 12 Д.Ариунбаяр 14 Буянхишигт 12 Б.Адьяабазар 11 Б.Очирлхагва 10 О.Дагвадорж 13 Б.Бат-Очир 11 Т.Тэмүүжин 12 Г.Сумьяабазар 10 Э.Эрдэнэцоож 12

Р.Баатархүү Б.Энхболд П.Бат-Эрдэнэ Б.Чинбат П.Сэргэлэн Ч.Бүргэдээ Ц.Дэлгэрдалай Ц.Батсайхан Ү.Атарсайхан О.Тагарваа

Хээр Хээр Зээрд Зээрд Зээрд Хээр Халтар халзан Бор Сартай зээрд Шарга

Б.Билгүүн 11 Б.Вангүр 11 М.Балдан 13 В.Мягмарсүрэн 14 Г.Сумьябазар 10 Ц.Батбаяр 13 Б.Адьяабазар Б.Мягмарсүрэн 13 Хүрэлбаатар13 О.Ганаа

Зоос бор Хул Шарга Ногоон Бор Зээрд Цахиур хул Хүрэн Зээрд Хээр

Л.Ганзориг 10 Г.Нэргүй 11 А.Ариунболд Б.Батмөнх 14 Г.Хувьзаяа 12 Б.Адьябазар 10 Б.Билгүүн 11 Н.Уртнасан 7 Ч.Түмэнбаян Д.Пүрэвдорж

СОЁОЛОН

1. Сэлэнгэ Мандал Д.Батбаяр 2. Дорнод Матад Б.Цэндбаатар 3. Улаанбаатар БЗД Н.Лутбаяр 4. Завхан Тосонцэнгэл Т.Галбадрах 5. Өмнөговь Булган Н.Хүрлээ 6. Төв Баян Д.Мөнхцог 7. Ховд Цэцэг “Бэлон”ХХК Э.Ууганбаяр 8. “Алтай констакшн” Х.Бат-Эрдэнэ 9. Улаанбаатар Шатрын холбооны тэргүүн С.Энхцаг 10. Баянхонгор Өлзийт Г.Баатарзориг

ХЯЗААЛАН

1.Завхан Тэлмэн 2.Төв Баян 3.Ховд Дарви 4. Говь-Алтай Баян уул 5. Төв Баянцогт 6. Дархан-Уул 7. Булган Гурван булаг 8. Сүхбаатар Түмэнцогт 9. Ховд 10. Төв Сэргэлэн

Э.Ганбат М.Энхболд Б.Мөнхбат Д.Цэрэнжигмэд С.Ганхуяг Б.Батмөнх Мэндбаяр Т.Галбадрах Буяннэмэх А.Батсүх

Хээр Хээр Хар бор Зээрд Ногоон Хүрэн Бор Хээр Бор Бор халзан

С.Нямдарь 12 Л.Лхагвасүрэн 14 Н.Одгэрэл 13 Ц.Алтанхундага 9 Б.Балжинсүрэн 14 Б.Ган-Очир 7 Д.Батцэнгэл 13 М.Энхманлай 14 Г.Тэмүүжин 13 О.Ганаа 13

10/01

55

ÖÓÂÀÀ ШҮДЛЭН

1. Өмнөговь Баяндалай 2. Баянхонгор Баянцагаан 3. Улаанбаатар Налайх 4. Завхан Тосонцэнгэл 5. Дорноä 6. Эрдэнэт 7. Төв Алтанбулаг 8. Говь-Алтай Дарви 9. Говь-Алтай Баян-Уул 10. Өвөрхангай Өлзийт

ДААГА

1. Ховд Булган 2. Архангай Эрдэнэбулган 3. Орхон Баян-Өндөр 4. Өвөрхангай Бүрд 5. “MGL” ХХК 6. Говь-Алтай 7. Дорнот Матад 8. Төв Сэргэлэн 9. Говь-Алтай 10. Архангай Чулуут

Р.Бадрах Д.Баяраа Т.Энхтайван Т.Галбадрах Ж.Энхболд Ч.Ганзориг С.Дамбажав С.Нэргүйбаатар Д.Ганбаатар Н.Ижилбаяр

Сартай хонгор Бор Хээр Хүрэн халзан Хүрэн халзан Зэгэл халзан Хар Саарал Сартай хүрэн Хар бор

Б.Буяндалай 10 Б.Лхагвадорж 10 Б.Ариун-Өлзий 7 Д.Раднаа 15 Д.Баттулга 9 Б.Балжинсүрэн 14 А.Батболд 15 О.Баярбаатар 13 Ц.Алтанхундага 9 Нямбаяр 9

Э.Тамир Н.Мөнхбат С.Ганбаатар Ч.Пэрэнлэй Г.Тэмүүлэн Д.Ганбаатар Б.Цэндбаатар Д.Онон Д.Ганбаатар Т.Бадамжунай

Хүрэн Бор Зэгэл халзан Бор Хар Сартай хүрэн Бор халзан Бэлбэсэн хээр Хээр Зээрд халзан

Ц.Лхагвасүрэн 13 Д.Баттулга 11 С.Нямдарь 12 Х.Батбаяр 13 Б.Балжинсүрэн 14 Ц.Алтанхундага 9 Г.Нэргүй Д.Батцэнгэл 13 Л.Лхагвасүрэн 14 Мөнхбаяр 14

įÍÆÈÍÃÀÐÀÂÛÍ ÕÓÐÄ-2009 ÕÀÂÐÛÍ Á¯ÑÈÉÍ ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÈÍÛ ÓÐÀËÄÀÀÍÛ ÀÉÐÃÈÉÍ ÒÀÂÛÍ ÖÓÂÀÀ

АЗАРГА

Үндсэн захиргаа 1. Ховд Алтай 2. Өвөрхангай Баянгол ЦЕГ 3. Өмнөговь Булган 4. Хэнтий Дадал 5. Төв Зуун мод

Эзний овог нэр Морины зүс Ц.Гантөмөр Буман хул С.Хэрлэн Хонгор Н.Хүрлээ Хүрэн халзан Н.Дарамренчин Цавьдар П.Батсүх Хээр

ИХ НАС

1. Завхан Эрдэнэхайрхан Б.Энхболдын 2. УБ Сонгино хайрхан Т.Бямбажав 3. Баянхонгор Богд Ц.Дэлгэрдалай 4. Төв Лүн Б.Билэгдэмбэрэл 5. Төв Батсүмбэр Ц.Батсайхан

Егзөр хээр Хар хээр Халтар халзан Хээр Бор

1. Дундговь 2. Сүхбаатар 3. Дорнод 4. Орхон 5. Сэлэнгэ

Цавьдар Буурал Хул Бор Саарал халзан

СОЁОЛОН

10/01

Дэлгэрцогт О.Тагарваа Түмэнцогт С.Төмөр-очир Матад Б.Цэнäбаатар Баян-Өндөр Б.Винтов Сүхбаатар М.Од-Мандах

56

ÖÓÂÀÀ Àòàð ãàçàð ýçýìøñýíèé 50 æèëèéí îéí íýðýìæèò “Ñýëýíãý-2009” Òªâèéí á¯ñèéí õóðäàí ìîðèíû õàâðûí óðàëäààí

Үндсэн захиргаа 1. Төв Лүн 2. Төв Сэргэлэн ЦЕГ 3. Завхан Улиастай 4. Өмнөговь Булган 5. Төв Лүн

ИХ НАС /238/

АЗАРГА /128/

Эзний овог нэр Морины зүс Баасанбазар Сувдан зээрд С.Хэрлэн Сартай хээр Л.Цандэлэг Соёмбо хүрэн Н.Хүрлээ Хүрэн халзан Б.Билэгдэмбэрэл Цавьдар

1.Төв Батсүмбэр 2. Орхон Баян-Өндөр 3. Өвөрхангай Бүрд 4. Баянхонгор Богд 5. Завхан Эрдэнэхайрхан

Ц.Батсайхан Р.Мягмардорж Э.Цолмон Ц.Дэлгэрдалай Энхболд “Сонор Трейд”

Бор Босоо хүрэн Халтар халзан Хээр

1.Орхон Баян-Өндөр 2.Дундговь Дэлгэрцогт 3.Орхон Баян-Өндөр 4.Сэлэнгэ Сүхбаатар 5.Улаанбаатар Хан-Уул дүүрэг

С.Мөнхбат О.Тагарваа Винтов М.Одмандах Р.Баатархүү

Хар Зээрд Бор Саарал халзан Хул

СОЁОЛОН /152/

Áàßí õîíãîð àéìàãò áîëñîí “õàíãàéí Á¯ñèéí õóðä-2009“-ä ò¯ð¯¯ëæ, àéðàãäñàí ìîðüä Àçàðãà /222/

Óÿà÷èéí íýð ¯íäñýí çàõèðãàà

Ìîðèíû ç¿ñ Á. Á¿ðýíòºð Áàÿíõîíãîð Áàÿí-îâîî ñóì Õîíäîí Ö. Õýíìýäýõ Òºâ àéìàã Ñýðãýëýí ñóì Çýýðä õàëçàí Ñ. Õýðëýí ªâºðõàíãàé Áàÿíãîë ñóì Õîíãîð Ö. Ìàõâàë Áàÿíõîíãîð áàÿíáóëàã ñóì Õàëòàð Ë.Ãàíòºìºð Õîâä àéìàã Àëòàé ñóì Õîíãîð

Èõ íàñ /423/

Ç. Äýëãýðäàëàé Áàÿíõîíãîð Áîãä ñóì Õàëòàðõàëçàí Ö. Áàòñàéõàí Òºâ àéìàã Áàòñ¿ìáýð ñóì Áîð Ä. Öîãòáàÿð Äóíäãîâü Ýðäýíýäàëàé ñóì Õýýð Ä. Áàÿðàà Áàÿíõîíãîð Áàÿíöàãààí ñóì Õ¿ðýí Á. ̺íõòºð Õîâä àéìàã Äàðâè ñóì Õýýð

Ñî¨îëîí /250/

Ä. Ãàíáààòàð Ãîâü-Àëòàé Áàÿí-Óóë ñóì çýýðä Õ. Áàò-Ýðäýíý Ãîâü-Àëòàé Øàðãà ñóì Õ¿ðýí Á. ̺íõöîã Òºâ àéìãèéí Áàÿí ñóì Öàâüäàð Ë. Áàòìºíõ Ãîâü-Àëòàé Áèãýð ñóì Õóë Æ. Ãàíõ¿ëýã Áàÿíõîíãîð Áîãä ñóì Õàð

10/01

57

ÖÓÂÀÀ Õßçààëàí /238/

Ä. Öýðýíæèãìýä Ãîâü-Àëòàé Áàÿí-Óóë ñóì Áîð Á. ̺íõòºð Õîâä àéìàã Äàðâè ñóì Õàð Ä. Æàðãàëñàéõàí Áàÿíõîíãîð Áàÿí-îâîî ñóì Áîð Á. Ñàðàíõ¿¿ Òºâ Áàÿíæàðãàëàí ñóì Õ¿ðýí À. Ñ¿õáàò Òºâ àéìàã Ñýðãýëýí ñóì Çýýðä

دäëýí /220/

Ö. Áàòñàéõàí Òºâ àéìàã Áàòñ¿ìáýð ñóì Õîíãîð Ð. Áàäðàõ ªìíºãîâü Áàÿíàëàé ñóì Õóë Õ. Ýðäýíý Ãîâü-Àëòàé Øàðãà ñóì Ñàðò õýýð Õ. Ò¿ìýíæàðãàë Áóëãàí Ìîãîä ñóì Öàâüäàð Ö. Ýíõòàéâàí Áàÿíõîíãîð Áàÿí-îâîî ñóì Ñààðàë

Äààãà /193/

Ä. Ãàíáààòàð Ãîâü-Àëòàé Áàÿí-Óóë ñóì Õýýð Á. Áóÿííýìýõ Õîâä àéìàã Õîíãîð ×. Ïýðýíëýé ªâºðõàíãàé Á¿ðä ñóì Áîð Ä. Îäãýðýë Òºâ Áàÿíöîãò ñóì Çýýðä Õ. Òàìèð Õîâä àéìàã Ñàðòàé õ¿ðýí

Äîðíîä àéìàãò áîëñîí “Ç¯¯í á¯ñèéí” õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíä ò¯ð¯¯ëæ àéðàãäñàí ìîðüä Àçàðãà /298/

Á. Áèëýãäýìáýðýë Òºâ àéìàã Ë¿í ñóì Õàð Àé.Òºìºð-Î÷èð Ñ¿õáààòàð Äàðüãàíãà ñóì Îäîí õýýð Ó. Ãàíñ¿õ Ñ¿õáààòàð Õàëçàí ñóì Õ¿ðýí Ò. ̺íõñàéõàí Äîðíîä ×îéáàëñàí ñóì Ñàðò õ¿ðýí Áàëæèííÿì Ñ¿õáààòàð Áàðóóí-Óðò Áîð

Èõ íàñ /333/

Ëõàãâàñàéõàí Ñ¿õáààòàð Áàðóóí-Óðò Çýýðä Ýíõáààòàð Ñ¿õáààòàð Õàëçàí ñóì Õ¿ðýí Ä. Õèøèãæàðãàë Áóëãàí Ãóðâàíáóëàã ñóì Õýýð Ã. Øèíýòóëãà Ñ¿õáààòàð Ò¿ìýíöîãò ñóì Õîíãîð Æ. Îþóíáààòàð Õýíòèé Õýðëýí ñóì Õóë

Ñî¨îëîí /360/

Á. Áèëýãäýìáýðýë Òºâ àéìàã Ë¿í ñóì Çýýðä Ï. Ìýíäáàÿð Áóëãàí Ãóðâàíáóëàã ñóì Õîíãîð õàëçàí Ä. Áààñàíäîðæ Ñ¿õáààòàð Îíãîí ñóì Õîíãîð Ä. Öýíäáààòàð Äîðíîä Ìàòàä ñóì Õóë Ñ. Ãîìáîñ¿ðýí Ñ¿õáààòàð Áàðóóí-Óðò Õîíãîð

10/01

58

ÖÓÂÀÀ Õßçààëàí /428/

ÓÈÕ ãèø¿¿í Ð. Áóä Ñ¿õáààòàð Ñ¿õáààòàð ñóì Õ¿ðýí Ñ. Òºìºð-Î÷èð Ñ¿õáààòàð Ò¿ìýíöîãò ñóì Õýýð Í. Õ¿ðëýý ªìíºãîâü Áóëãàí ñóì Ñààðàë Í. Íàìæèë Äîðíîä Õýðëýí ñóì Ñàðòàé õ¿ðýí Ñ. Ãàíõóÿã Òºâ Áàÿíöîãò ñóì Õàëòàð

دäëýí /400/

“Ìîí-Ýðäýíý” Ï. Ýíõìºíõ Óëààíáààòàð õîò Õîíãîð õàëçàí Ãàí-î÷èð Òºâ Çóóíìîä ñóì Õýýð Ó. Ýðäýíýáèëýã Ñ¿õáààòàð Õàëçàí ñóì Áóóðàë Òºìºðáàò Äîðíîä ×óëóóíõîðîîò ñóì Ñààðàë Íýðã¿éáààòàð Ãîâü-Àëòàé Äàðâè ñóì Ñààðàë

Äààãà /224/

Ã. Òýì¿¿ëýí Îðõîí Áàÿí-ªíäºð ñóì Õàð Í. ̺íõáàò Àðõàíãàé Ýðäýíýáóëãàí ñóì Áîð Î. Áàòáèëýã Òºâ Ñýðãýëýí ñóì Õýýð ̺íõáîëä Àðõàíãàé Ýðäýíýáóëãàí ñóì Áîð Áàÿðñàéõàí Ñ¿õáààòàð Àñãàò ñóì Õ¿ðýí

Áàðóóí á¯ñèéí “Î×èðâààíèéÍ õóðä-2009” äàíøèã íààäàì Àçàðãà /141/

Ë. Öàíäýëýã Çàâõàí óëèàñòàé ñóì Ñî¸ìáî õ¿ðýí Á. Ýíõáîëä Çàâõàí Ýðäýíýõàéðõàí ñóì Ñàðòàé õ¿ðýí Á. Áààñàíæàâ Çàâõàí Ñàíòìàðãàç ñóì Õ¿ðýí õàëçàí Ä. ×óëóóíáàò Çàâõàí Öàãààíõàéðõàí ñóì Áóãàí õ¿ðýí Ä. Ýíõòºð Õºâñãºë Èõ-Óóë ñóì Èòãýëò õ¿ðýí Õ. Öîãòñàéõàí Òºâ Áàÿí ñóì Çýýðä ̺íõòºð Ãîâü-Àëòàé Áèãýð ñóì Õ¿ðýí Ä. Íÿìäîðæ Çàâõàí Ñàíòìàðãàç ñóì Õ¿ðýí Ö. Ãàíòºìºð Õîâä Àëòàé ñóì Õ¿ðýí áóóðàë Ñàíæìÿòàâ Òºâ Ñýðãýëýí ñóì Öàâüäàð

Èõ íàñ /249/

Ñ. Áàòìºíõ Óâñ Ç¿¿íãîâü ñóì Õ¿ðýí Á. Ýíõáîëä Çàâõàí Ýðäýíýõàéðõàí ñóì Åãºçºð õýýð Ì. Íàñàíáàò Çàâõàí Òýëìýí ñóì Àâðàãà õýýð Ý. Ýðäýíý÷óëóóí ªâºðõàíãàé Õàéðõàíäóëààí ñóì Áîð õàëçàí Í. Áÿìáàñ¿ðýí ªâºðõàíãàé Óÿíãà ñóì Áóóðàë Ì. Áèáèø Çàâõàí Áàÿíòýñ ñóì Áîð õýýð Ø. Áàòæàðãàë Òºâ Áàÿíöàãààí ñóì Õàëòàð Á. Ãàíòóëãà Çàâõàí óëèàñòàé ñóì Õýýð Ö. Òºìºðç¿ðõ Óëààíáààòàð ×èíãýëòýé Õ¿ðýí õàëçàí Ä. ̺íõæàðãàë Óâñ Öàãààíõàéðõàí ñóì Õ¿ðýí õàëçàí

10/01

59

ÖÓÂÀÀ Ñî¨îëîí /185/

Á. Áàòáàÿð Ñýëýíãý Ìàíäàë ñóì Çîîñ áîð Ò. Ãàëáàäðàõ Çàâõàí Òîñîíöýíãýë ñóì Íîãîîí Á. Öýðýíáàëòàâ Óëààíáààòàð Ñîíãèíîõàéðõàí Èõ çýýðä Ä. Ãàíáàò Çàâõàí Òýëìýí ñóì Õýýð Í. Ëóòáàÿð Ñ¿õáààòàð Ýðäýíýöàãààí ñóì Øàðãà Ø. Àäüøàà Õîâä ̺íõõàéðõàí ñóì Çàãàë ß. Ñàíæìÿòàâ Çàâõàí Òýñ ñóì Çýýðä õàëçàí Ä. Äàãâàäîðæ Çàâõàí ßðóó ñóì Ìàíõàí õàëçàí Ñ. Ýíõöîã Óëààíáààòàð Ñ¿õáààòàð Çýýðä Ï. Áÿìáàñ¿ðýí Çàâõàí íºìðºã ñóì Õîíãîð

Õßçààëàí /162/

Ä. ×óëóóíáàò Çàâõàí Öàãààíõàéðõàí ñóì Çýýðä Ä. Æàðãàë Çàâõàí Öàãààíõàéðõàí ñóì Áîð Ï. Ãàíçîðèã Çàâõàí Ýðäýíýõàéðõàí ñóì Õ¿ðýí Ë. Öàíäýëýã Çàâõàí óëèàñòàé ñóì Çýýðä Ñîäíîìöýðýí Çàâõàí Ýðäýíýõàéðõàí ñóì Õîíãîð Ñ. Ýíõöîã Óëààíáààòàð Ñ¿õáààòàð Õ¿ðýí õàëçàí Ñ¿õáààòàð Òºâ Ñýðãýëýí ñóì Øàðãà Áàòñ¿õ Óâñ Ç¿¿íãîâü ñóì Áîð õàëçàí Ãàíáîëä ªâºðõàíãàé Òºãðºã ñóì Áîð Õ. Öîãòñàéõàí Òºâ Áàÿí ñóì Õ¿ðýí

دäëýí /154/

Ö. Ãàíòºìºð Õîâä Àëòàé ñóì Õîìîîë õ¿ðýí Ë. Öàíäýëýã Çàâõàí óëèàñòàé ñóì Õ¿ðýí Ñ. Äàìáàæàâ Òºâ Àëòàíáóëàã ñóì Õàð áîð Ý.Ýðäýíý÷óëóóí ªâºðõàíãàé Õàéðõàíäóëààí ñóì Õ¿ðýí Ñ. Ñýð-Îä Àðõàíãàé Áàòöýíãýë ñóì Øàðãà Ä. Îþóíáèëýã Òºâ Áàÿí ñóì Õ¿ðýí Ï. Ãàíçîðèã Çàâõàí Ýðäýíýõàéðõàí ñóì Õ¿ðýí Áààòàðõ¿¿ Çàâõàí ͺìðºã ñóì Õýýð Ä. Áàòáàÿð Ñýëýíãý Ìàíäàë ñóì Çîîñ ÿãààí ×óëóóíáààòàð Óâñ Öàãààíõàéðõàí ñóì Ñàðòàé õ¿ðýí

Äààãà /164/

Ý.Ýðäýíý÷óëóóí ªâºðõàíãàé Õàéðõàíäóëààí ñóì Õýýð Ã. Äîðæï¿ðýâ Õºâñãºë Òàðèàëàí ñóì Õ¿ðýí Ë. Áÿìáàíîðîâ Äóíäãîâü Ëóóñ ñóì Çýýðä Ã. Äîðæï¿ðýâ Õºâñãºë Òàðèàëàí ñóì Õîíãîð Á. Îòãîíáààòàð Çàâõàí Ò¿äýâòýé ñóì Õ¿ðýí áóóðàë Í. ×èìýääîðæ Óëààíáààòàð Áàÿíãîë ñóì Õ¿ðýí Ä. Øîíõæàðãàë Óâñ Öàãààíõàéðõàí ñóì Õàð Äàìáàäàðæàà Çàâõàí Áàÿíòýñ ñóì Õ¿ðýí õàëçàí Íàìõàéöîîæ ªâºðõàíãàé Òºãðºã ñóì Õàëòàð Ë. Öàíäýëýã Çàâõàí óëèàñòàé ñóì ßãààí õàëçàí

10/01

60

Ãýðýë çóðãèéã Æ.Àäèëáèø

10/01

61

ÕÈÉÌÎÐÜ

Ц.ДЭЛГЭРДАЛАЙ:

“ѯÕÁÀÀÒÀÐÛÍ ÀÄÓÓÍÛ ÓÃØËÛà ÒÝÍÄÕÈÉÍ ÇÀÐÈÌ ÀÄÓÓ×ÄÀÀÑ × È˯¯ ÌÝÄÍÝ, ÁÈ ÒÝÃÆ ÈÕ ÑÓÄÀËÑÀÍ” Өнгөрч буй жил сайхан наадаж, газар газар болсон олон наадмаас айраг түрүү авсан “Агт эрдэнэ” галын гишүүн, Цогоогийн Дэлгэрдалайг “Хийморь” булангийнхаа зочноор урьлаа. Хурдан моринд бие сэтгэлээ зориулаад нэг их удаагүй байгаа ч сайхан амжилт гаргаж буй түүнтэй хуучилья.

-Хэт нутаг хаана вэ? гэдэг хэзээний үг. Төрж өссөн нутаг усныхаа тухай хүүрнэж ярилцлагаа эхэлвэл ямар вэ?

-Би Баянхонгор аймгийн Баацагаан суманд төрсөн. Аав маань Баянхонгорын Богд сумын хүн. Төрийн алба ажлыг олон жил хашсан, нутаг усандаа нэр хүндтэй сайхан хүн байлаа. Аавын аав буюу миний өвөө Аюушийн Лхагва гэж сайхан буурал одоо Богд сумандаа аж төрж байна. Зуныхаа амралтаар тэднийд очиж, морь унаж, тэмээ усалж өссөн дөө, би. Хүүхэд насаа хотод өнгөрөөсөн ч нутаг гүйх морь шиг зун болохоор л хөдөө рүү тэмүүлж очдог байлаа.

-Хурдан морь руу хэзээнээс “орчихов”. Бас нэг сонин үүх түүх байгаа болов уу гэж бодож байна.

-Хэдхэн жилийн өмнө дөө, 2004 онд юм. Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын уяач Монхорын Батзаяатай айлын найран дээр таарч, санаадгүй маргасан юм. Морь ярьж байгаад л маргахгүй юу. “Их хурд-1”-ийн их насны морины уралдаанд Лхүндэвийн хонгор түрүүлсэн гээд тэр. Би болохоор Гомбо-Очирын саарал түрүүлсэн гэж зүтгээд... Тэрнээс улбаалаад л морь руу “орчихсон” гэж болно.

-Бага байхдаа наадмын морь унадаг байв уу? Анх ямар морь хаанаас авч байсан тухайгаа хуучилна уу?

-Би өөрөө хурдны морь унаж байгаагүй. Манай нутгийнхан их насны морийг л их тоодог, ярьдаг тийм улс. Тэрнээс ч болсон байх. “Ер нь нэг сайн их насны морьтой больё” гэж бодсон юм. 2004 онд Баанцагаан сумын 80 жилийн ой, 2005 онд Богд сумын 80 жилийн ой болох гэж байв. Манай Богд сумын уугуул Чулууны Баасанхүү гэж сайхан хүн бий. Улсын начин энэ хүн моринд их “хорхой нүдтэй”, таадаг таньдаг, хэлдэг мундаг хүн. Тэр

10/01

хүн дээр очлоо. Морины наймаанд явах гэсэн юм, хамт явахгүй юу гэж. Түрүүнд, айлын найран дээр маргасан гэж дурьдсан Батзаяагаа дагуулаад явлаа. Тэднийхээс хязаалан хонгор үрээ, байдсан гүүтэй авлаа. Тэр жилдээ үрээ маань айрагдаж түрүүлээгүй ч өөрийн гэсэн морь уяж сойхын ид бах, амт шимтийг анх мэдэрч, энэ салбар руу эргэлт буцалтгүй орсон юм.

-Хурдан сайхан морьтой л болчихвол дорхноо л айрагдаж түрүүлчихнэ гэж боддог байжээ дээ та?

-Тийм шүү. Гэтэл хэрэг дээрээ огт өөр юм гэдгийг дотор нь орж, жаргал зовлонгий нь мэдэж мэдэрч байж л мэдсэн. Анх өөрийн морьтой болж, наадамд уяж сойж, уралдуулсан тэр жилийнхээ намар ээжийн дүү нэг хамаатныхаа хуримд уригдаж очсон юм. Тэр хуримын үеэр Төв аймгийн Баян сумын уяач Оюунбилэгтэй танилцсан. Ингээд тэр хүний гар дээр нэг гал уяа болж очсон. Тэр үеэр бас Ганбаатарын Буянтогтох гэж хамаатан дүүгээ морь уядгийг мэддэг боллоо. “Ирэх жил Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой болно. Сүхбаатар явж адуу морь үзье” гэж ярьж тохирцоогоолоо. Сүхбаатарын хүмүүстэй ч нэлээн танилцлаа.

-Сүхбаатар аймгийн уяачид, адуучдынхаар баахан явав уу? Тэр явалтаар ямар морь сонгож олж ирэв дээ. “Сайн морь эзнээ эрж явдаг” гэсэн үг ч байдаг.

-Дахиад л Баасанхүү ахыгаа дагуулаад явлаа. Монгол Улсын манлай уяач А.Ухна гуайн хүргэний адуугаар орлоо. Тэдний адуунаас надад эрлийз юм шиг хэлбэр галбиртай зээрд халзан морь нүдэнд тусаад байна. Баасанхүү ах нэг их тоосонгүй. Намхан хээр морийг сонголоо. Хоёулаа битүү морь. Би бол дотроо “Ер нь нэг айрагдсан адуу авья” гэсэн бодолтой яваад байгаа.

62

ÕÈÉÌÎÐÜ -Аймаг сумандаа айрагдаж түрүүлсэн морьдын сургийг бол гаргаад л явав уу?

-Урьд жил нь Асгат, Халзангийн 80 жилийн ой болж, тэнд айрагдсан шүдлэн бий гэж сонссон явсан. Асгат сумынхан зургадугаар сарын нэгэнд доод гурван насны морь уралдуулдаг болсон байв. Тэр хавиас даага шүдлэн хоёр авья гэж дотроо бодож явлаа. Тэнд очсон чинь Дашдаваа начингийн хүүхдүүд Баасанхүү ахыг таньж хүндлээд... Адуу малаараа орууллаа. Тэнд Ноо.Өлзийбаяр гэдэг залуу хоёр үрээтэй ирсэн байна. Түүний халзан үрээг Баасанхүү ах маань ав гэлээ. Сайхан хязаалан байна. Гэхдээ энэ үрээ тэр наадамд айрагдсангүй. Би болохоор айрагдсан үрээ авах санаатай.

-Тэгээд тэндээс айрагдсан үрээ авав уу?

-Үгүй ээ. “Их Монгол 800” наадамд Асгатынхан багаараа ирнэ гээд тохирчихсон юм байна. “Одкон холдинг”-ийн Мөнхбат тэндхийнх юм байна. Улсын наадамд явах зардал чирэгдлийг нь даана гэсэн юм байна. Тэгээд Асгатынхан айрагдсан адуугаа өгдөггүй. Тэхээр нь Ноо.Өлзийбаяртайгаа уулзаж халзан морио авсан даа.

-Хурдан морь олж авах ч бас тийм амар хялбархан бүтдэг ажил биш байх?

-Харин тийм. Түс тас дорхноо л бүтчихдэг амар хялбар ажил биш юм билээ л дээ. Асгатын нэг айлд буугаад адуу мал, Асгатын уяачдын тухай ярьлаа. Ноов гэж хүний тухай ярьж байсан чинь нөгөө халзан үрээний эзэн тэр хүний хүү юм гэнэ. Тэр үрээг л авмаар санагдаад болдоггүй. Ингээд хөөцөлдлөө. Аймагт араас нь очоод ярьж тохироод авахаар боллоо.

-Тэгээд дор нь наашаа ачаад аваад ирэв үү?

-Тэглээ. Аваад ирсэн чинь манай уяач Оюунбилэг ах

маань нөгөө үрээг жигтэйхэн таньж байна. “Миний дүү хурдан буянтай учирч дээ” гэж байна. Ингээд улсын наадамд уяж сойлоо. “Жаран нэгийн гарам” дээрх Онон манлайгийн сунгаанд нийлүүллээ. Тэнд Энмөнхийн битүү хүрэн түрүүлээд, Батсүхийн шарга, Довдонбалжирын саарал ирлээ. Миний халзан хойноос дийлж ирээд нөгөө гурав дээр ирээд жаахан дутлаа. Их хөөрлөө, би. Тэр үед аав Хөх хотод консул сууж байсан юм. Аав руугаа ярьлаа. Аавынхаа ах руу ч ярьлаа.

-Сунгаан дээр өнгөлөөд, цээжний хэдтэй үзэлцээд байхаар улсын наадамд айрагдчих байх л гэж бодно биз?

-Тэгэлгүй яахав. Их сунгаанд бас араас туулаад үзүүр дээр бүдэрчихсэн юм. Би бол дотроо “Улсын наадамд бат айрагдчих юм байна. Жоохон ном уншуулчихвал...” гэсэн шүү юм бодоод яваа. Гандан орж ном уншууллаа. Бараг л айрагдчихсан гэж бодоод яваа. Тэр жил улсын наадмаар морьд их будилсан юм. Хязаалан бас будиллаа. Энмөнхийн хүрэн, Тангаагийн шар, Довдон балжирын саарал... гээд ирлээ. Миний үрээ гучин хэдээр ирлээ. Нэг ч их гутарсангүй.

- Одоо ч жилдээ хэд уралддаг болсон юм хойно. Тэр жилээ дахиж уралдав уу?

-Наадмын дараа, намар нь Монгол Чехийн хамтарсан уул уурхайн нэг компанийн ойн наадам болж, халзан үрээ минь айрагдлаа. Морь айрагдахын сайхныг тэгж анх амталж, мэдсэн. Оюунбилэг ахтайгаа тэр цагаас хойш бүр их ойр дотно болж, одоо хүртэл андалж нөхөрлөж явна.

-Хурдан хурц л бол түрүүлж айрагддаг юм биш, нарийн нандин, хатуу хэцүү ажил гэдгийг тэр үеэс илүү мэдэрсэн үү?

10/01

63

ÕÈÉÌÎÐÜ -Морийг уяж уралдуулахаас гадна, адуулж маллана, арчилж тордоно гэдэг айхтар нарийн юм байдаг юм билээ. 2007 оны наадамд халзан морь маань соёолон. Тэр жил наадмын өмнөхөн их насны сайхан хээр морио алдчихлаа. Тэр үе чинь шинэ монгол адууны эхлэл тавигдаж байсан үе. Урдаас, Өвөрмонголоос юм авчирья гээд долоо хоног явлаа. Олигтой адуу ч таарсангүй. Тэндээс юм авчирсангүй.

-“Нэг сайн их насны морьтой болно” гэсэн бодолтой л яваад байгаа юу?

-Тийм ээ. Их насны морь гэдэг онцгой өөр юм билээ л дээ. “Их насны моринд бүтэн жилийн уяа ордог” гээд Оюунбилэг ах маань ч ярьдаг юм. Өмөрмонголоос ирэх замдаа Чойрын наадам дээр буулаа. “Эндээс хоёулаа их насны морь харна шүү. Та шинжээд байгаарай” гэж Билгээ ахдаа хэллээ. Нэг жижигхэн хээр морь зааж байх юм. Би тоосонгүй. Өөр нэг, өндөр гоёмсог юм хараад байгаа.

-Тэндээс тэгээд юм олж авав уу?

-Авсаан. Тэр наадам дээр нэг их сайхан том хээр морь ирлээ. Тэр тэгтэл Билгээ ахын түрүүхэнд нь зааж байсан нөгөө хээр морь. Давхихаараа томорч харагддаг юм байна. Эзэн нь Эрдэнэбаатар гэж залуу байна. Хальт танилцаад авлаа, тэр морийг. “Их хурд”-д урилгатай морь гэж байна.

-Тэр жил өөрийн чинь морьд Улсын наадмын өмнөхөн хэр өнгөтэй байв?

-Тэр жил халзан соёолон маань их хурдан байв.

2007 оны хавар аав маань бурхан болчихлоо. 49 хоногийг нь өнгөртөл морь уралдуулаагүй юм. Дунд сунгаан дээр аман хүзүүдлээ. Цэцийн Жанцан гуайн үрээний ар дээр ирж байна. Чойроос авсан хээр морь минь аравдаар ирж байна. Долооны сунгаанд галаараа Багануур явна гэж байтал аавын ах бурхан болчихлоо. Би үлдэж, манай уяаныхан явцгаалаа.

-Баяр гуниг, зовлон жаргал ээлжилдэг хорвоо хойно яалтай ч билээ дээ? Хагацал гуниг болж байхад наадамдаад явалтай биш.... Хэцүү л дээ.

-“Их насны морь чинь түрүүлчихлээ. Хүрээд ир” гэж нөхөд маань утасдаж байна. Замдаа жоол уйлж аваад Баяраа ахтайгаа очлоо. Очоод морио илж, жоол уйллаа. Маргааш нь соёолон мордож, миний халзан үрээ км хэртэй тасархай түрүүллээ. Дотроо их баярлаж байгаа ч гуниг зовлогтой тэр үед яалтай ч билээ.

-Улсын наадамд бол яалт ч үгүй айраг түрүү горьдохоор байжээ?

-Наадам боллоо. Халзан үрээ маань найм дээр гарч ирээд 11-ээр орчихлоо. Их нас 33-т давхилаа. Дотроо айрагдаагүй нь болж гэж бодож байгаа. Хагацал гунигтай байхад морь сайн давхичихвал баярлах ч хэцүү, байх ч хэцүү байх биз. Тэр жилээ Хөвсгөлийн даншигт явлаа. Тэр наадамд ээжийгээ, гэр бүлээ аваад явлаа. Манай гал уяаны Баасанбазар

10/01

тэр үед “Сувдан зээрд”-азаргаа авчихсан, улсад түрүүлчихсэн байв.

-Хөвсгөлийн даншигт танай галынхан сайхан наадав уу?

-“Сувдан зээрд” аман хүзүүдлээ. Халзан үрээгий минь хүүхэд нь татаж эргүүлээд, бас айраггүй мултарлаа. Тэхдээ тэр жилээ халзан соёолон маань дөрөв таван жижиг наадамд түрүүлэв. Тэр жилээс морины амтанд улам бүр шимтэн орж, азарга гүү... өөрийн унаган адуутай болох эхлэлээ тавьсан. Энд тэндээс их ч юм авсан даа.

-Халзан морио тэрнээс хойш өнжүүлж амрааж байгаад 2009 онд л гаргаж ирэв ээ дээ?

-Халзан морио соёолонд нь энд тэнд их олон уралдуулчихсан юм. Хавчигт нь өнжөөж амраахаар нутгаадаа, Баянхонгороод явууллаа. Тэнд харин суманд уралдуулжээ. Туранхай байхад нь 15-16тай хүүхэд унаж уралдаад айрагдчихаж. Нэг найз минь над руу утасдаж байна. “Чиний явуулсан морь миний морийг шахаад айрагдчихлаа” гэж. Тэхээр нь би “Наадах морь чинь сумын биш, улсын зааны эрэмбэтэй морь шүү” гэж тоглоом шоглоомоор хэллээ. Тэр наадамд өвгөн аавынхаа нэр дээр Богд сумаар цоллууллаа. 2008 онд манай гал уяаныхан улсад уралдаагүй.

-Уяач хүнд зөн совин гэж нарийн нандин юм байдаг. Өөрийнхөө зөнд итгэж, шийдвэр гаргаж байсан тохиолдол олон уу?

-Өөрийн сэтгэлд тохьсон морийг авахад сайн давхих ч юм уу, тэр нэг адууг л авбал, надад ирээд жигтэйхэн хурдалмаар санагдах ч юм уу тийм тохиолдол байдаг л даа. Харин нэг сонин тохиолдлыг ярьмаар санагдлаа. Оюунбилэг ах нэг өглөө “Ах нь урьд шөнө зүүдэллээ. Халзан морийг барьж аваад уначихлаа гэж. Буруу унаж эдэлчихвэл ёстой болохгүй шүү” гэдэг юм байна. Тэр дор нь Баянхонгороод утасдлаа. Нээрэн урьд өдөр нь барьж унасан байв. Сонин юм шүү. Морь уяач хоёр тэгж “хүйн холбоотой” болдог юм байна лээ.

-2009 онд та мөн ч одтой сайхан наадсан. Халтар халзан морь чинь хичнээн ч наадамд өнгөлөв дөө?

-Хаврын анхны бүсийн уралдаан-“Дүнжингарав”-т гуравт хуралдсан. “Дүнжингарав” уралдааны дараа өвгөн аавтайгаа золгохоор Баянхонгорын Богд явлаа. Аюушийн Лхагва гэж өвөө маань 80 дөхсөн сайхан буурал бий. Тэнд очоод байж байхад хажуу айлын, өвөөтэй минь чацуу шахуу өвгөн надтай “золгоно” гэж орж ирж байгаа юм. Нутгийн нэрийг гаргасан хүүгийнд ирье гэж ирлээ гэсээр орж ирж байв. Мөн ч сайхан байдаг юм билээ дээ ус нутгаа баярлуулна гэдэг...

-Дараа нь хаана очиж, яаж уралдав даа?

-Шинийн найманд Сэлэнгэ аймагт болсон бүсийн уралдаанд очсон юм. Би Баянхонгороос наашаа хот

64

ÕÈÉÌÎÐÜ руу гараад явж байтал замд машин эвдэрлээ. Замын машинд суугаад үүрээр хотод ирлээ. Сэлэнгийн бүсийн уралдаан болж байгаа газар руу таксидлаа. Тэнд халтар халзан морь маань айрагдлаа. Дараа нь Манлай уяач Түвдэнгийн нэрэмжит уралдаанд бас түрүүллээ.

-Халтар халзан морь Улсын их баяр наадмаар долоод ирсэн. Айрагдана гэж бодож байсан байж таарна... Их нас мордож байх үеийн дурсамжаасаа хуваалцаач?

-Энэ 2009 оны улсын наадмаар манай гал уяаны Б.Баасанбазарын “Сувдан зээрд” азарга айргийн дөрөвт ирж, бид ч жигтэйхэн баяр хөөртэй байлаа. Наадмын өглөө манай галын уяач Оюунбилэг ах маань хэлж байна. “Манай их нас, соёолон хоёр арай худлаа болчихлоо, дутчихав уу, яав” гэж байна. Их нас мордох гэж байхад манай унаач хүү Б.Адьяабазар хэлж байна. 11 настай, их сэргэлэн хүү бий. Тэр “Ах аа халзан морио эмээллэчих үү? Үзүүр дээр ханарах гээд байдаг юм. Эмээлтэй бол би дийлэх байх” гэж байна. Тэг ээ тэг гээд эмээллээд явуулчихлаа. Ер нь эмээлтэй уралдаж үзээгүй адуу...

-Морь ирэх хооронд сэтгэл санаа донсолж дэнслэнэ гэж жигтэйхэн юм болно биз?

-Бид ч телевизээ асаагаад өмнө нь сууцгаалаа. Билгээ ах /уяачаа ингэж авгайлдаг аж/ сууж чадахгүй, гэр тойроод л алхаад яваа. Халтар халзан морь гурав дээр явж байснаа үзүүр рүү орж ирээд долооллоо. Төрийн наадамд морь айрагдуулна гэдэг хэцүү. Үнэхээр өндөр дов, гэгээн минь. Эмээлээ шувтлаад хаячихаж, манай унаач хүү, үнэхээр золботой л доо. Билгээ ах маань царай нь харлачихсан ирж байна. Би халзан морио чадсангүй. Дүүгийнхээ нутгийн наадамд түрүүлгэнэ ээ. Түрүүлэх ч болно” гэж байна.

-Нээрэн л Баянхонгор аймагт болсон “Хангайн бүсийн хурд 2009” наадамд халтар халзан чинь сайхан түрүүлсэн дээ. Уяач өөртөө мориндоо үнэхээр нэг итгэж дээ. Тэр даншигт танай гал уяаныхан үнэхээр сайхан наадсан даа.

-Бид хэд үнэхээр сайхан наадсаан. Эхний өдөр манай галаас Булганы Могодын Түмэнжаргалын шүдлэн үрээ айрагдлаа. Мөнхцог ахын соёолон айрагдлаа. Их нас мордлоо. Манай галаас Лхамсүрэн, Баасанбазар бид хэдийн дөрвөн морь мордлоо. Хангайн бүсийн даншиг болсон тэр газар орон миний аавын нутаг. Аав минь Ламын гэгээний нутгийн хүн.

-Халтар халзан морь чинь ямаршуухан гараа, давхилтай вэ? Тэнд ер нь яаж давхисан талаар ярихгүй юу?

-Миний халтар халзан учиргүй тасраад гардаггүй адуу. Их араас хөөж туулдаг. Бид хэд Баянхонгорын даншигт их насны морь дагасан юм. Явж байгаад нэг очсон чинь 30 руу орчихож. Дахиад нэг очиход долоо руу орчихсон явна. Улсад наймалсан “Симба”

Батсайханы бор, Дундговийн Эрдэнэдалай сумын Цогтбаярын хээр энэ хэд цээжинд явна. Халтар халзан маань сугараад гараад явчлаа. Гарангуут хадуурч байна. Хүүхэд золботой учраас буцаад замд нь орууллаа. Энэ наадамд тасархай түрүүллээ. Нутгийн олон баярлаж хөөрч байна гэж юүхэв. Олон түмнийхээ дунд олон түмнээ баярлуулах шиг баяр жаргал байдаггүй юм байна. Амьдралд минь тохиолдсон сэтгэлээс гарахгүй хамгийн том баяр баясгалангийн минь нэг бол яах аргагүй Баянхонгорын даншиг мөн.

-Дараа нь бас ямар наадмуудад айрагдаж түрүүлсэн бэ? Нэг жилд тав зургаан удаа уралдчихаж байдаг хаттай л адуу юм даа, таны халтар халзан?

-Дараа нь Авто замын 80 жилийн ойн уралдаан, “Зууны манлай” уяач Д.Даваахүү гуайн хөдөлмөрийн алдрыг тэмдэглэх уралдаанд түрүүлсэн. Энэ жил халзан морь маань үнэхээр сайхан уралдлаа. Халзан мориныхоо мялаалгын наадмыг Баянхонгорын Богд сумандаа очиж хийсэн. Нутгаас олимпийн аварга төрсөн юм шиг л хүлээж авсан. Аав маань нутаг орондоо үнэхээр нэр хүндтэй, олны хайр, талархлыг хүлээсэн хүн байсан даа. Нутгийнхан намайг мялааж, сайхан хүлээж авсан.

-Таны халтар халзан морь ямар удам угшилтай юм бол?

-Тайж адуу. Гэндэн Бадиагийн халтар азарга, Ширээтийн цагаан гүү хоёрын угшилтай. Дорноговийн Дэндэв тайжийн бий болгосон удам угшил.

-Танаас өмнө Баянхонгор аймгаас улс, бүсийн наадамд морь айрагдуулж, түрүүлгэж байсан хүн бий юу?

-Байнаа, байлгүй яахав. Улаанбаатар хотын Уяачдын холбооны дарга Цэдэв гуай байна. “Цэдэвийн алаг” гээд алдартай морь байсан. Барилга хот байгуулалтын сайд, “Женко” Баттулга, Баянлиг сумын уугуул Оломбаяр ах байна. Улсад ирж уралддаггүй л болохоос баруун талд гурван түрүүг нь авсан Золбоот гэж хүн байна.

-Танай Богд сум ямар онцлогтой газар орон бэ? Төрж өссөн нутас ус гэдэг тухайн хүнтэйгээ нарийн нандин холбоотой байдаг л даа?

-Богд эрдэмтэд олонтой сум. Баянхонгор аймгаас 11 эрдэмтэн төрсний найм нь манай Богдынх гэж аав ярьж байсан санагдана. Богд Баянхонгорын сүлд уул. Аймгаас улсын арслан ганцхан төрсөн нь манай Богдынх. Их хөдөлмөрч ард түмэнтэй нутаг орон доо.

-Аав ээж тань говийн улс байж танд яагаад “Далай”-тай нэр өгсөн юм бол?

-Аав маань Орог нуурын хөвөөнд, би Бөөнцагаан нуурын хөвөөнд төрсөн юм билээ. Тэгээд л надад Дэлгэрдалай нэрийг өгсөн хэрэг.

10/01

65

ÕÈÉÌÎÐÜ -Өөрөө эхээс олуулаа юу?

-Би эхээс зургуулаа. Дээрээсээ хоёр дахь нь.

-Эрийн гурван наадам бол монголын язгуур соёл, өв уламжлал, улмаар улс орны тусгаар тогтнолтой холбоотой нарийн нандин зүйл. Хурдан морь, монгол наадамтай холбогдсноос хойш юуг их эрхэмлэн дээдэлдэг болсон бэ?

-Хурдан морьтой холбогдохоор хүн их гэгээлэг болдог юм байна. Буруу зөрүү явахаас хол байж, сайн сайхан зүйл бодож сэтгэж, гэгээн тэмүүлэл ихтэй болчихдог. Ер нь ажиглаж анзаарч байхад зөв сайхан яваа улсын морьд л айрагдаж түрүүлж байх шиг. Их нарийн нандин зүйл л дээ. Ах захаа хүндлэх, ёс заншлаа дээдлэх, үндэсний хувцас, эд хэрэглэлээ эдэлж хэрэглэхээс эхлээд монголоороо бахархах үзэл төлөвшиж тогтдог.

-Та ер нь нэлээд үндэсний үзэлтэй хүн юм аа даа?

-Би бүр дунд сургуульд байхын үндэсний үзэлтэй хүүхэд байсан юм шиг байгаа юм. Дээл өмсөнө. Үндэсний бөх барилдана. Монголоо гайхуулж бахархаж ярих дуртай, энэ сэдвээр үеийнхэнтэйгээ их маргадаг байв. Их сургууль төгсөөд Солонгост хэсэг хугацаанд аж төрөхдөө эх орон, тусгаар тогтнол, өв соёл... тэр бүхнийнхээ үнэ цэнийг илүү мэдэрсэн. Эх орон гэдэг чинь холдох тусам улам ойртдог сэтгэлийн уул юм билээ.

-МУИС-ийг ямар мэргэжлээр төгсч байв?

-Компьютерийн программ хангамжийн чиглэлээр төгссөн.

-Өөрийг тань хурдан морины удам угшлыг сүрхий сайн судалдаг гэж сонссон. Аль чиглэлийн адууг илүүтэй шимтэн судалж байнав?

-Би анх хурдан морьтой холбогдсноосоо хойш л шимтэн судалж эхэлсэн. “Морь хүн хоёр удмаа дагадаг” гэдэг их эртний үг байх. Сайн морьтой болохын тулд удам угшлыг нь л сайн мэдэх хэрэгтэй. Морьтой холбоотой ном болгоныг авсан даа. Ер нь нэлээн сайн судалсан. Тэр тусмаа Сүхбаатар аймгийн адууг дотор нь байгаа улсаас ч илүү мэдэж магадгүй. Ер нь монголчууд, морьтон монголчууд морио их сайн мэдэх хэрэгтэй юм. Хөл бөмбөгийг гэхэд л залуус ямар сайн мэдэж байнав. Хэдэн арван жилийн өмнөх амжилт, алдаа оноог нь хэлж байгаа. Хурдан морио бас тэгж мэдэх хэрэгтэй. Үүнд хүүхэд залуусын сонирхлыг бодлогоор татах хэрэгтэй.

-Өөрөө хэзээ энэ “Агт эрдэнэ” галын гишүүн болов? Галынхныхаа тухай ярина уу?

-Би энэ галд 2006 онд орж ирсэн. Залуучууд голцуу сайхан хамт олон бий. Голдуу битүү морьдоор уралдаж сайхан амжилт үзүүлж байна. Галын тэргүүн Хэнгэрэгийн Цогтсайхан. Яйчилын Батсуурь, Б.Баасанбаяр, Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагааны уугуул Шүхэртийн Лхамсүрэн, Халзан сумын Монхорын Батзаяа, Булганы Могодын уугуул Доржжовдын Түмэнжаргал, Төв

10/01

аймгийн Баян сумын уугуул Долцонгийн Мөнхцог, Ганбаатар, Баяраа, Дундговийн Луусын Батхүү, Батжаргал нарын залуус байдаг. Галын маань уяач Дондогийн Оюунбилэг. Дархан Оюунбилэг гэхээр олон хүн мэднэ дээ.

-Эрдэмтэй уяач юм аа, танай уяач. “Дархан хүн бурхан ухаантай” гэдэг дээ.

-Уяж сойсон морьдоо наадамд айрагдуулж түрүүлгэхээс гадна бэртэл гэмтэлгүй уралдуулна гэдэг сайн уяачийн шинж. Оюунбилэг ахдаа маш их баярлаж явдгаа “Дэлхийн морьтон” сэтгүүлээр уламжилья. Ийм олон сайхан уяачийн хүч хөдөлмөрөөр монгол наадам өрнөж, монгол түмэн цэнгэдэг юм аа.

-Танай хүү бас моринд дуртай юм аа, ямар ч олон “адуутай” юмбэ?

-Хүү маань одоо гуравтай. Хүүгээ хоёрхон сартай байхад нь хөдөө морин дээрээ авааччихсан. Майхан дотор унтаж л байх. Гадаа нь бид хэд өдөржин л пижигнээд, морьдоо хөлсөлж тарлаад байхад унтаж л байх. Одоо моринд жигтэйхэн дуртай. Телевизээр морины уралдаан гарч байвал, өмнө нь суучихаад хөдлөхгүй шүү дээ.

-Хүүхэд залуучуудыг хурдан моринд дуртай, монголоо мэддэг, ойлгодог болгоход юу ямар ажил хийвэл зохистой вэ? Уг нь бид чинь хот хөдөөнийх гэлтгүй бүгд л морьтны удам шүү дээ?

-Морин тойруулгыг хөгжүүлэх хэрэгтэй. Морин уралдаан маань бидний баяр цэнгэлээс гадна спорт. Спорт үзэгчтэй байж л хөгждөг. Өнөөдөр дэлхийн хөл бөмбөг, хөл бөмбөгийн холбоо ямар их хүчтэй байнав. Олон сая үзэгчтэй учраас л тэр. Гараанаас нь бариа хүртэл хардаг, хамт догдолдог, яаж давхиж, ямар амжилт үзүүлж байгааг нь харах хамгийн том боломж бол тойруулгын уралдаан. Энд бид бүхэн төвлөрч, нэгдэж нягтарч юм хийвэл маш том орон зай байгаа. ßðèëöñàí: À.Ëõàãâà

66

ÍÀÄÀÄ ÑÀÍÀË ÁÀÉÍÀ

ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÈÍÛ Á¯ÐÒÃÝËÈÉÍ ÑÀÍ ÁÈÉ ÁÎËÃΨ Ö.Äýëãýðäàëàé Өнөөдөр XXI зуун мэдээллийн болон өндөр технологийн эрин зуун. Нийгмийн бүхий л салбарт электрон төхөөрөмж нэвтэрснээр аливаа үйл ажиллагааны гүйцэтгэлийн хурд ихээхэн нэмэгдэж байгаагийн дээр аливаа цахим үйлдлүүдèéã нь хөрөнгө хүч цаг хугацаа хэмнэж алдаа мадгèéг багасгаж байна. Энд дэвшүүлэх гэсэн санаа маань төгс боловсронгуй болсон шийдэл гэж үзэхгүй байгаа ч үүнийг цаашид олон хүмүүсийн санаа оноогоор баяжуулан амьдралд хэрэглэх нь цаг хугацааны л асуудал болов уу.

файл нээгдэх юм. Ингээд тухайн моринд тухайн наадамд ашиглах дугаарыг оруулаад л болно. Тэгээд тухайн наадамд ашиглаж байгаа дугаарын дарааллыг эрэмбэлж хэвлэж хэрэглэж болно. Мөн тухайн наадмыг олон нийтэд шууд хүргэж байгаа хэвлэлийн хэрэгсэлүүд орчин үеийн багтаамж бүхий гар утас, эсвэл халаасны компьютер(Pocket PC) зэрэг төхөөрөмжинд бүртгэлийн файлыг наадам зохион байгуулж байгаа коммиссоос USB залгуурын туслаìжтай хуулан аваад л морь дагаж шууд бичлэг хийх үедээ хэрэглэх нь хамгийн зохимжтой хэлбэр юм. Ингэх нь хэвлэж цаас үрэхгүй мөн хэвлэсэн цаас эргүүлж дугаараар нь хайхаас илүү дугаарыг оруулаад л холбогдох мэдээллийг шууд уншиж хэрэглэх давуу талтай юм. Хэвлэсэн зүйлийг уншихдаа ойролцоо мэдээллийг машины донсолгоонд андуурч унших гэх мэт олон асуудлыг шийдэх юм. Мэдээж аливаа наадам болгонд мэдээллийн санд багтаагүй шинэ морьд бүртгүүлж болох боловч энэ нь мэдээлэлийн санд бүртгэгдсэн санд байгаа морьдûн тооноос давахгүй буюу ихдээ л тухайн наадамд оролцож байгаа морьдûн 20-30 хувьд хүрч болно гэж тооцсон ч энэ нь бүртгэлийн ажиллагааг хуучин арга барилаар бүртгэснээс хамаагүй илүү цаг хугацаа хэмнэсэн ажиллагаа болно гэдэгт огтоос эргэлзэхгүй байна.

Одооны наадмын бүртгэл хийж байгаа систем нь тухайн наадамд уралдсан (томоохон наадмуудад жишээ нь) 6 насны 2-3 мянган морины бүртгэл хийгээд цаасан дээр хэвлэж хэрэглэж байгаад айрагдсан хэдхэн морüдûн мэдээлэл хэвлэлээр дамжиж олон нийтэд мэдээлэгдээд л өнгөрдөг бол одоо энэхүү наадмуудаар цуглардаг мэдээллийг цуглуулж бүртгэл мэдээллийн нэгдсэн сан үүсгэх нь дараа дараагийн наадмын морьдûн бүртгэл хийх ажлыг хөнгөвчлөөд зогсохгүй олон зүйлд ашиглаж болох юм. Үүнийг хялбаршуулсан байдлаар тайлбарлая. морь болгон дээр тусгай кодон хаяг бүхий мэдээллийн файл үүсгэх бөгөөд тухайн морины кодыг эзэн мэддэг байх эсвэл тухайн моринд зориулсан код бүхий бүртгэлийн жижиг гэрчилгээг эзэнд олгож болох юм. Ингэсэн Жишээ нь: морьдûн мэдээллийн санд доорх маягт тохиолдолд дараагийн наадамд тухайн морины эзэн байж болох ч үүнээс ч илүү мэдээлэл оруулж болно. кодоо хэлэхэд л бүртгэлийн тусгайлсан маягтын Зураг ч байж болно. дагуу бөглөãдсөн тухайн морины мэдээлэл агуулсан

№ Эзний нэр

Үндсэн захиргаа

Морины нэр нас зүс

Уяачийн нэр

Морины амжилт

Нэмэлт мэдээлэл

10/01

Морины чансаа

2009 ÎÍÛ ØÈËÄï¯Ä

ÌÌÑÓÕ-íû 2009 îíû ØÈËÄï¯Ä

Óëñûí íààäàì, Á¿ñèéí óðàëäààíààñ áàãà íàñíû 3 ò¿ð¿¿, áàãà íàñíû 8 àéðàã àâñàí Ìîíãîë Óëñûí ìàíëàé óÿà÷ Ñóìüÿàñ¿ðýíãèéí Ãàíõóÿã 2009 îíû “Øèëäýã óÿà÷”-ààð øàëãàðëàà.

Óëñûí íààäàì, Á¿ñèéí óðàëäààíààñ 8 àéðàã àâñàí “Äîðíûí óíàãà” ãàë óÿàíû óÿà÷ Ò¿âäýíæàéæèäûí Áàòçîðèã Ìîíãîë óëñûí 2009 îíû “Øèëäýã çàëóó óÿà÷”-ààð òîäîðëîî.

10/01

67

68

2009 ÎÍÛ ØÈËÄï¯Ä

Á¿ñèéí óðàëäààíû ñàíõ¿¿æèëòèéã õàíäèâààð áèé áîëãîæ õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíûã àéìãèéí çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàðòàé õàìòðàí àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëñàí Çàâõàí àéìãèéí “Î÷èðâààíèéí õ¿ëýã” ìîðèí ñïîðò, óÿà÷äûí õîëáîî Ìîíãîë Óëñûí “Øèëäýã ñàëáàð õîëáîî”-ãîîð øàëãàðëàà.

Ãàë óÿàãàà çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëæ “Òàëûí õ¿ëýã÷” ÒÁÁ áîëãîñîí, ìîðü óÿõ, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëæ Ìîíãîëûí ìîðèíû õºãæèë, ñî¸ëä ¿íýò õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãàà “Òàëûí õ¿ëýã÷” ãàë Ìîíãîë Óëñûí 2009 îíû “Øèëäýã ãàë”-ààð øàëãàðëàà.

2009 ÎÍÛ “ØÈËÄÝà ÈÂÝÝÍ ÒÝÒÃÝÃ×”

“Ìîí-Óðàí” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë Á.Íàðàíõ¿¿

“Òàâàí òîëãîé òðàíñ” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë Ä.Äàãâàäîðæ

“Àâçàãà òðåéä” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë Ï.Ìýíäáàÿð

10/01

69

ØÈËÄÝà ÃÀË, ÓßÀ

“ÒÀËÛÍ Õ¯ËÝÃ×”-ÈÉÍÕÝÍ ÆÈË Á¯Ð ÒÎÄÎÐÕÎÉ ÇÎÐÈËÃÎ ÒÀÂÜÆ, Ò¯¯ÍÄÝÝ Õ¯ÐÄÝà Ñýòãýë, èòãýë, ç¿òãýë ãóðâàà íèéòãýí çàíãèäàæ, íýãýí ¿çýë ñàíààíû äîð íýãýí ãàë óÿà áîëæ ñàéõàí àìæèëò ãàðãàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ îëîí áèé. Òýäãýýðèéí òîä ñàéõàí æèøýý áîë “Òàëûí õ¿ëýã÷” ãàëûíõàí. Ýíý ãàë ñ¿¿ëèéí ãóðâàí ÷ æèë “Øèëäýã ãàë”-ä òîäîðõîéëîãäîæ 2007,2009 îíû øèëäýã ãàëààð òîäðîîä áóé. Ýíý ãàëûí äàðãà íü Ìîíãîë Óëñûí Àæ ¿éëäâýðèéí ãàâüÿàò àæèëòàí, Çàâõàí àéìãèéí Ýðäýíýõàéðõàí ñóìûí óóãóóë Í.Äàø-ªëçèé. “Òàëûí õ¿ëýã÷”-èéíõýí æèë á¿ð òóõàéí îíû àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ Õîðîîí äàðãàà òîìèëäîã. Õàðèí ãàëûí äàðãàà ººð÷èëäºãã¿é. Áèä ýíý äóãààðòàà ýíý ãàëûí 2010 îíû àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ Õîðîîí äàðãà, ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàðóóíáàÿí –Óëààí ñóìûí óóãóóë, “Áóéäàà” ÕÕÊ-èéí çàõèðàë Ä.Ãàíáàòòàé ÿðèëöëàà. Àéìãèéí àëäàðò óÿà÷ ýíý ýðõýìèéí “Áîñîî äýëò” õýìýýõ õ¿ðýí àçàðãà “Èõ õóðä-4” óðàëäààíä ãóðàâò, òºðèéí èõ áàÿð íààäàìä õî¸ð ÷ óäàà àéðàãäñíûã òà ñàíàæ áóé áèç ýý. “Òàëûí õ¿ëýã÷” ãàë 2009 îíû Ìîíãîë Óëñûí “Øèëäýã ãàë”-ààð øàëãàðëàà.

ß.Áîëäáààòàð ìàíàé ãàëûí ãèø¿¿í. Èéì äàâóó áîëîìæ áîëîëöîî áèäýíä áàéñàí áîëîõîîð áèä ò¿¿õýý ñàéõàí áàãöàëæ, íýãòãýýä ÿâäàã. Ìàíàé ãàëûíõàí “Òàëûí õ¿ëýã÷èéíõýí” íýðòýé ãýðýë çóðãèéí ñàéõàí öîìîã á¿òýýëãýñýí. “Ìîðü óÿõ òºðèéí õýðýã”, “Ìîðüä ýðãýõýä ìîíãîë òºð îìîãøèíî” áàðèìòàò êèíî áîë ìàíàé ãàëûíõíû áàñ íýã òîì á¿òýýë. Õîðîîí äàðãà á¿ðèéí -“Òàëûí õ¿ëýã÷” ãàë òóëãàà øèëäýã óÿà÷àà, óíàà÷ õ¿¿õä¿¿äýý ºíãºí äýýð ÿìàð íýãýí òîäîðõîé, òóëæ, ãàëàà àñààñàí ò¿¿õýýñ òîäðóóëäàã óëàìæëàëòàé. Äàðàà ººð ººð ýãøèã àÿëãóóòàé àæëóóä ÿðèàãàà ýõýëâýë ÿìàð âý? æèëèéí àæèë çîõèîí áàéãóóëæ, õèéãäñýí áàéäàã.

-Ìàíàé ãàë àíõ 2003 îíû ýõýýð çàíãèäàæ çàíãèðóóëàõ Õîðîîí -Ìîðüäîî ñàéõàí õóðäëóóëæ, ¿¿ñ÷ áèé áîëñîí. Õàðèí îäîîãèéí äàðãàà òîìèëíî. Øèíýýð àéðàã ò¿ð¿¿ àâíà ãýäýã ãàëûí á¿ðýëäýõ¿¿í íü 2005 îíä ªíäºð òîìèëîãäñîí õîðîîí äàðãà àæëûí õàìãèéí òîì ¿ç¿¿ëýëò ãýãýýíèé äàíøèã íààäìààð ãàëûíõàà çîðèëãûã òîäîðõîéëæ, áàéæ òààðíà. Õàìãèéí îëîí á¿ðýëäýæ áèé áîëñîí þì . Èõ òîäîðõîé àìëàëò ¿¿ðýã àâäàã. ¯å àéðàã ò¿ð¿¿ àâñàí íààäìûíõàà Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäñàíû 800 ¿åèéí õîðîîí äàðãà àâñàí àìëàëò òóõàé îíöîëæ ÿðèíà óó? æèëèéí îéí èõ áàÿð íààäìààð, ¿¿ðãýý àìæèëòòàé áèåë¿¿ëæ, ñàéí -Ìàíàé ãàëûí åðºíõèé óÿà÷ çîõèîí áàéãóóëàëòàé àæèë ¿éëñýý àæèëëàæ èðñýí. Äóóÿà òîä ìàíëàé ºìíº ÿâóóëæ ýõýëñýí. Ìîíãîë Óëñûí -Òîäîðõîé çîðèëãî òàâüæ áàéæ íü òºðèéí íààäàìä àçàðãà Àæ ¿éëäâýðèéí ãàâüÿàò àæèëòàí ë òîäîðõîé àìæèëòàíä õ¿ðäýã àéðàãäóóëæ ¿çýýã¿é áàéñàí þì. Í.Äàø-ªëçèé ãóàé ãàëûí äàðãà, “õóóëü” áàñ áàéíàà äàà? Òýð æèë ìàíàéõàí óëñàä àçàðãà Ìàíëàé óÿà÷ Öýâýýíæàâûí -Ãàë áîëñîí àíõíû æèë áóþó àéðàãäóóëàõ çîðèëãî òàâüëàà. “Èõ Äóëàìñ¿ðýí ãàëûí óÿà÷, àíõíû 2006 îíä ìàíàé åðºíõèé óÿà÷ õóðä-4” áîëäîã òýð æèë ø¿¿ äýý. õîðîîí äàðãà Ì.̺íõáàÿñãàëàí Äóóÿà ìàíëàé Ìîíãîë óëñûí Ìàíàé ãàëûí ìîðüä òàðãà õ¿÷ áîëæ, øèíý çîõèîí áàéãóóëàëòàíä “Òîä ìàíëàé óÿà÷” áîëëîî. Áèä ñàéòàé, èõ ÷ õóðäàí áàéñàí æèë. îðñîí þì. ýãíýýíýýñýý Ìîíãîë òºðèéí Òýð æèëèéí /2007 îíû/ òºðèéí èõ -Òàíàéõ æèë á¿ð Çîõèîí íààäàìä äºðâºí ¿åýðýý ìîðü áàÿð íààäìààð èõ íàñíû “Ä¿¿ã¿¿ð áàéãóóëàõ õîðîîí äàðãàà ò¿ð¿¿ëãýæ àéðàãäóóëñàí óÿà÷èéã ñààðàë” ìîðü ò¿ð¿¿ëãýæ, “Ìàãíàé ñîíãîäîã, õîðîîí äàðãà íü áàñ òºð¿¿ëëýý. õàëòàð” àçàðãà àìàí õ¿ç¿¿ä, òîäîðõîé çîðèëãî òàâüæ, ¿¿ðýã -Òàíàé ãàëûíõàí æèë á¿ð “Áîñîî äýëò” àéðãèéí ãóðàâò àìëàëò àâäàã òóõàé ñîíññîí þì àìæèëò á¿òýýëýý áàãòààñàí õóðäëóóëñàí. áàéíà? áàðèìòàò êèíî õèéëãýæ, -Òºðèéí íààäìûí äýýä õî¸ð -Òèéì ýý. Òýðíýýñ õîéø ò¿¿õýý áàðèíòàãëàäàã ñàéõàí íàñàíä ò¿ð¿¿ëãýæ, àìàí õ¿ç¿¿, Ö.Áàÿíæàðãàë, Á.Ýíõáîëä, óëàìæëàëòàé þìàà äàà? àéðãèéí ãóðàâò õóðäëóóëíà ãýäýã H.Áàÿðñàéõàí... Òýãýýä ýíý æèë -Àíõíû æèëýýñýý ýõëýýä ë àðãàãàã¿é ë îäòîé õèéìîðüòîé áè òîìèëîãäñîí. Áèä îíû òºãñãºë áàðèìòàò êèíî õèéëãýñýí. ýð÷¿¿ëèéí ÿâäàë. Òýð æèëèéí äýýð øèíý æèëèéí áàÿðàà õèéæ, “ßíäàã ôèëüì” ñòóäèéí “Èõ õóðä”-ä òàíàéõàí ¿íýõýýð àæëàà ä¿ãíýäýã. Ãàëûí îíû çàõèðàë, íàéðóóëàã÷, çóðàãëàà÷ íýã îäòîé àäòàé íààäñàí.

10/01

70

ØÈËÄÝà ÃÀË, ÓßÀ Òàíàé ãàëûí õî¸ð àçàðãà àëäàðò øàðãà àçàðãàòàé “¿çýëöýæ”, óðä íü ãèøãýæ, ò¿¿õýí àìæèëò ãàðãàñàí äàà.

-Òýð “Èõ õóðä”-ä ìàíàé óÿà÷ àóãàà øàðãà àçàðãàòàé óðàëäàõ çîðèëãî òàâüñàí. Òºðèéí íààäàìä øàðãà àçàðãà òàñàðõàé ò¿ð¿¿ë÷èõýýä áàéñàí öàã. Ìàíàé àçàðãàíóóä ÷ ñàéí áàéñàí. Àðàâãàð õýýðèéí òàëä áîëñîí òýð “Èõ õóðä” óðàëäàíä òýð õýäýí àçàðãà ¿íýõýýð íýã “õýí íü õýí áý?” ãýæ

“Àëòàí äàðü” îâîîíû èõ òàõèëãûí íààäàìä “Á¿ëòýí õàëòàð” ìîðü ò¿ð¿¿ëæ, “Ä¿íæèíãàðàâûí õóðä” á¿ñèéí íààäàìä “Åã¿çýð õýýð” ìîðü ò¿ð¿¿ëæ, “Î÷èðâààíèéí õóðä”-ä “Õîìîîë õ¿ðýí” ¿ðýý ò¿ð¿¿ëæ, “Åã¿çýð õýýð” ìîðü, “Çóë øàðãà” ñî¸îëîí àéðàãäàæ, Áîðæèãîí” á¿ñèéí íààäàìä “Òàâëèóí çýýðä” ñî¸îëîí, “Ñàëõèí çýýðä” õÿçààëàí àéðàãäàæ, “Õàëèóí àëàã” óëñûí íààäàìä òàâàëæ, “Æèã¿¿ðò õ¿ðýí” Ëàìûí ãýãýýíèé íààäàìä

áèëëüÿðäûí àâàðãàà øàëãàðóóëíà. Èõ ñàéõàí íºõºðëºë áèé áîëñîí þì ø¿¿.

-Ýíý æèëèéí ìîðü ¸ñîëãîîíû ºìíºõºí òàíàé ãàëûí íýã ãèø¿¿íèé àìíààñ “Ѻí íèéë¿¿ëíý” ãýñýí ¿ã ñîíññîí þì. Òýð ÿìàð ó÷èðòàé þì áý?

-Ìîðü ¸ñëîõ ÷ þì óó íýãäñýí òîìîîõîí ¿éë ÿâäàë, áàÿð ¸ñëîë áîëîõ ¿åýð áèä “Ñºí íèéë¿¿ëäýã” þì. Î÷èæ áàéãàà àéëàà õ¿íäð¿¿ëýõã¿é, àäèë òýíö¿¿õýí

õàðóóëæ, óðàëäñàí äàà. Óÿà÷èä óõààíàà ÿàæ óðàëäóóëäãèéã òýõýä ò¿ìýí îëîí õàðñàí. Ìàíàé ãàëûí “Ìàãíàé õàëòàð” òýíä ìàãíàéëæ, õ¿ðýí àçàðãà ãóðâàëñàí. Óÿà÷ ìààíü íààäàì÷èí ò¿ìíýý áàÿñãàõ ýðõýì çîðèëãîî áèåë¿¿ëñýí.

-Ãàë áîëñíîîñîî õîéø òàíàéõàí ÿìàðøóóõàí àìæèëò ãàðãààä áàéãàà âý?

- “Ä¿¿ã¿¿ð ñààðàë” ìîðü ò¿ð¿¿ëæ, “Ìàãíàé õàëòàð”, Áîñîî äýëò” àçàðãà, “Á¿ëòýí õàëòàð”, “Åã¿çýð õýýð” ìîðü, “Çóë øàðãà” ñî¸îëîí òºðèéí íààäàìä àéðàãäàæ, “Èõ õóðä-4”-ò “Ìàãíàé õàëòàð” ò¿ð¿¿ëæ, “Áîñîî äýëò” àéðàãäàæ,

àéðàãäàæ, Çààìàðûí á¿ñèéí óðàëäààíä “Åã¿çýð õýýð” ìîðü àìàí õ¿ç¿¿íä õóðäàëæ, Èõ õóðä, Óëñ, á¿ñèéí óðàëäààíóóäààñ îëîí àéðàã ò¿ð¿¿ àâààä áàéíà.

-Òàíàé ãàëûíõàí çºâõºí ìîðü óÿæ áàéõäàà ÷ áèø áóñàä öàãààð õàìòàð÷ ÿíç á¿ðèéí ¿éë ÿâäàë, óðàëäààí òýìöýýí çîõèîäîã ãýë ¿¿?

-Ìàíàéõàí ãýð á¿ëýýðýý ñàéõàí àíäàëæ íºõºðëºäºã. Ãýðãèé õ¿¿õä¿¿¿ä ìààíü ÷ ýíý ãàëûí ãèø¿¿ä . Æèëä íýã óäàà ãàëûíõàà äóíä òýìöýýí óðàëäààí ÿâóóëäàã. Ãýðãèé íàðûíõàà äóíä äàðòñûí òýìöýýí ÿâóóëæ, ýð÷¿¿ë íü

îðîëöîî áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ¿¿äíýýñ ãàëûí ãèø¿¿ä èäýýíèé äýýæýýñ òóñ á¿ð íýãèéã àâ÷ î÷èæ “Ñºí㺺 íèéë¿¿ëäýã” óëàìæëàëòàé. Òýðèéã ë õýëñýí õýðýã ë äýý.

-Ìîðü ¸ñëîõ ¿åýð òàíàé ãàëûí óÿàí äýýð ìîðèí õóóð÷èä î÷èæ ñàéõàí àÿëãóó ýãøèãë¿¿ëæ áàéõûã õàðñàí. Ýíý áàñ óëàìæëàë óó?

-Òèéì ýý. Èéì óëàìæëàë òîãòîîä áàñ íýëýýí õýäýí æèë áîëæ áàéíà. ¨ñîëãîîíû ¿åýð àâàà÷äàã äóó÷èí, õóóð÷èí, ëàìòàé. Ìîðèí õóóðûí àÿëãóóíä ìîðüäûíõîî ñýòãýëèéã ñýðãýýæ, àðö óòëàãààðàà àðèóëäàã èéì ¸ñ äýã àëü ÷ ãàëä áàéäàã áàéõ.

10/01

71

ØÈËÄÝà ÃÀË, ÓßÀ -Åð íü ë ìîíãîë ºâ ñî¸ë, ¸ñ çàíøëàà äýýäýëäýã, àõàñ èõñýý õ¿íäýëäýã ñàéõàí õýâøèë òàíàé óÿàí äýýðýýñ õàðàãäàæ áàéñàí ø¿¿.

-Õóðäàí ìîðü óÿõàä ìîíãîë ¸ñ çàíøèëðóó îðîîä èðäýã þì áàéíà. Àäàãëààä ë ñàéõàí äýýë õóâöñàà ºìñäºã áîëäîã. Õººðºã äààëèíòàé áîëäîã. Õ¿íòýé çºâ ñàéõàí ìýíäýëäýã, òàâàí ¿ã àÿòàéõàí ñîëü÷èõäîã áîëäîã ãýõ÷èëýí º÷íººí ñàéõàí ç¿éë áèé. Ìàíàé ãàëûíõàí õººðºã çºð¿¿ëæ òàìõèëàõàäàà õººðºã õàðøóóëäàãã¿é îíöëîãòîé. Òýðèéã ººðºº àíçààðñàí áàéõ.

-Íýýðýí òèéì ç¿éëèéã àíçààðñàí þì áàéíà. Õººðºã õàðøèõ ÿìàð öýýðòýé ãýäýã áèëýý.

-“Õººðºã õàðøèõààð ìîðü àíãàäàã” ãýñýí ÿðèà áèé ë äýý. Òýð óòãààðàà áèä õººðºã õàðøóóëàõûã öýýðëýäýã.

-Áàñ ººð õîîðîíäîî ÿðüæ õýëöýõäýý õîðèãëîñîí, ¿ãèéí ñàíãààñàà õàññàí ¿ã áèé ãýæ ñîíññîí þì áàéíà. Òýð íü ÷óõàì ¿ã þì áý?

-“Àðãà õýìæýý” ãýäýã ¿ãèéã áèä ÿðèõã¿é ãýæ òîõèðñîí. Áàñ “Àéìààð ã, “Àÿã¿é ñàéõàí” çýðýã ¿ãèéã õýëýõã¿é ãýæ áàéãàà. “ªíººäºð áèä ìîðüäîî áàðüæ ¸ñîëãîî õèéæ áàéíà. Ýíý àðãà õýìæýý àéìààð ãî¸ áîëæ áàéíà” ãýýä ÿðèõààð íºãºº ñàéí ñàéõàí ¿éë ÿâäëûí óòãà ó÷èð îãò ýñðýãýýðýý ñîíñîãäîíî áèç äýý.

-Ãàë äîòðîî ÿðèõã¿é ñýäýâ ãýæ

10/01

òîãòñîí ç¿éë áîë áàéõã¿é áèç äýý?

-Áàéíà àà. Áàéíà ø¿¿. Ìàíàé çàðèì óÿà÷, ìîðü ñîíèðõîã÷äûí äóíä èéì íýã ç¿éë àæèãëàãäàæ àíçààðàãääàã þì. Õ¿íèé õóðäàí ñàéõàí áóÿí õóðäëààä íààäàìä ò¿ð¿¿ëýýä èðëýý. Á¿ð òºðèéí íààäàìä ò¿ð¿¿ëýýä èðëýý. Òýõýä çàðèì íýã íü “Àà, òýð ÷ ÿàõàâ. Ýíý íýã òèéì ë ìîðü, ãîâèéí ë íýã ìîðü...” ãýõ÷èëýí ÿðüæ áàéãàà áàéäàã. Áèä òèéì þìûã ãàë äîòðîî îãò ÿðèõã¿é ãýæ òîãòñîí. Ò¿ð¿¿ ìîðü áîë ò¿ð¿¿ ë ìîðü.

-Ãàëûí ãèø¿¿ä ¸ñ ç¿éí àëäàà ãàðãàâàë òîðãóóëäàã ãýë ¿¿?

-Õóðëààñ õîöðîõ, õàìò îëíîî õ¿íäëýýã¿é çýðýã òîõèîëäîëä òîðãóóëíà. Ýõíèé ýýëæèíä 100 ìÿíãàí òºãðºãººð òîðãîíî. Äàõèí äàâòàí “¿éëäâýë” ñàÿ òºãðºãººð òîðãîõ æèøýýíèé. Òýðõ¿¿ òîðãóóëèéí ìºí㺠íü ãàëûí íýãäñýí ñàíä îðíî. ¯¿íèéãýý äàãààä áàñ óðàìøóóëëûí ñèñòåìòýé. “Îíû øèëäýã”-ýý òîäðóóëíà. Ýíýíä ÷èíü ìàíàéõàí ¿ç÷èõíý ø¿¿ äýý. Îíû øèëäýã õ¿í á¿òýí æèëæèí ãýðèéí õîéìîðò ñóóíà, ýãýý ë èõ íàñíû ìîðü ò¿ð¿¿ëãýñýí õ¿í øèã.

-Òàíàé ãàëûíõàí Ìîíãîë Óëñûí “Òîä ìàíëàé óÿà÷”-äûã õ¿ëýýí àâ÷ õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëñýí ãýäýã áèë ¿¿? Àõìàäàà õ¿íäëýõ äýýäëýõ òèéì íýã íàðèéí íàíäèí ç¿éë áàéíãà ÿâäàã þì àà äàà?

-Òèéì ø¿¿. Óëñûí õýìæýýíä áàðàã àíõ óäàà ìàíàé ãàë òýäíèéã

õ¿ëýýí àâ÷, õ¿íäëýë ¿ç¿¿ëñýí áàéõ. Õî¸ð æèëèéí ºìíº ø¿¿ äýý. Çóðãààí “Òîä ìàíëàéã” óðüæ, àðãà òóðøëàãûã íü ÿðèóëæ, ñàéõàí ¿éë ÿâäàë áîëñîí þì. Çóðãóóëàíä íü ìÿíãà, ìÿíãàí äîëëàðîîð ìÿëààñàí þì äàã. Òýõäýý ç¿ãýýð “Ìàé” ãýýä ãàð äýýð íü òàâü÷èõààã¿é. “Èðýýä¿éí ò¿ìýí ýõ” äààãàíû óðàëäààíä îðîõ ýðõ àâàõàä 1000 äîëëàð òºëäºã æóðàìòàé áàéñàí þì. Òýðíèéã íü áèä äààæ òýð óðàëäààíä Îíîí ìàíëàéí äààãà ò¿ð¿¿ëæ áàéâ.

-“Ãàâüÿàòûí íàéð”-ûíõ íü ¿åýð ãàëûíõàà äàðãàä òàíàéõàí íààäàì áýëýãëýñýí ãýäýã áèë ¿¿?

-Äàø-ªëçèé ãóàé ãàâüÿàò áîëîîä... Òýõýä áèä òýð õ¿íä íààäàì áýëýãëýæ áàéñàí þì. ªºðèéíõ íü íýðýìæèò õóðäàí ìîðèíû óðàëäààí çîõèîí áàéãóóëæ ºãñºí. Ýíý áîë 2006 îíû ¿éë ÿâäàë. Õóðäàí ìîðèíû õºãæëèéí òºëºº ë ÿìàð íýãýí ç¿éë õèéæ á¿òýýõèéí òºëºº ÿâäàã ãýäýã íü áèäíèé àëõàì òóòìûí àæèë ¿éëñýýñ õàðàãäàõ áàéõ àà.

-“Òàëûí õ¿ëýã÷” ãàë àëáàí ¸ñíû áëàíêòàé, áàñ òàìãà òýìäýãòýé þì àà äàà?

-Áèä Óëñûí á¿ðòãýëèéí ãàçàð á¿ðòã¿¿ëæ, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ãýð÷èëãýý, òàìãà òýìäãýý àâñàí. “Äýëõèéí ìîðüòîí” ñýòã¿¿ëýýðýý äàìæóóëæ ìîíãîë ¸ñîî õ¿íäýëäýã, ìîðèí ýðäýíýý äýýäýëäýã ìîíãîë÷óóääàà ñàéí ñàéõíûã õ¿ñüå.

72 2009 ÎÍÛ ÎÍÖËÎÕ 9 ¯ÉË ßÂÄÀË “Äýëõèéí ìîðüòîí” ñýòã¿¿ë, Ìîíãîëûí ìîðèíû åðòºíöèéí îíöëîõ ¿éë ÿâäëûã íýðëýæ áàéíà.

1. ÌÌÑÓÕ - Àëáàí ¨ñíû íýãäñýí âåá ñàéòòàé áîëîâ

- ÌÌÑÓÕ –íû áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã ñóðòàë÷èëàí òàíèóëàõ - Õîëáîîíû ñàëáàð õîëáîîäòîé èíòåðíýòýýð øóóä õîëáîãäîí ìýäýý, ìýäýýëýë àâàõ, äàìæóóëàõ - Õóðäàí ìîðüäûí óðàëäààíû àìæèëò, óäàì óãøèë - Øèãøìýë, áîëîí óëñ, á¿ñèéí óðàëäààíóóäûí àìæèëò - Óÿà÷äûí ñóðãàëò ñåìèíàðèéí ìýäýý ìýäýýëýë - Õîëáîîíû ãèø¿¿í íèéò óÿà÷äûí òóõàé ìýäýýëýë - Óÿà÷äûí ýðäýì ÷àäàë, àðãà òóðøëàãà çýðãèéã íýã äîðîîñ øóóä àâàõ áîëîìæ á¿ðäýâ. Ìîíãîëûí íèéò óÿà÷èä, ìîðü ñîíèðõîã÷èä, ãàäààä äîòîîäûí ìîðü ñîíèðõîã÷ èðãýä ìîðèíû åðòºíöèéí ìýäýýëëèéã ¿íýí çºâ, øóäàðãà àâàõ áîëîìæòîé áîëîâ. www.morinerdene.mn 2. ÌÌÑÓÕ - Àçèéí ìîðèí óðàëäààíû õîëáîîíä ãèø¯¯íýýð ýëñýâ

Ìîíãîë óëñ ÀÌÓÕ-ä ãèø¿¿íýýð ýëññýíýýð ãàäààä õàðèëöààãàà õºãæ¿¿ëæ, ¿íäýñíèé ñïîðòûã äýëõèéä ñóðòàë÷èëàõ, èæèë òºðëèéí ñïîðòûí õîëáîîä óëñ îðíóóäûí òóðøëàãûã ñóäàëæ õàìòðàí àæèëëàõ ìàòåðèàëëàã áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí, ìàðêåòèíãèéí òóñëàìæ äýìæëýã, ìýäýýëýë àâàõ, ìàë ýìíýëãèéí ñàëáàðò òóðøëàãà ñóäëàí, çààâàð çºâëºãºº àâàõ, ìîðèíû õºãæëèéí àñóóäëààð ñóðãàëò ñåìèíàðò õàìðàãäàõ, äýëõèéí áîëîí àçèéí õýìæýýíä Îëîí óëñûí ¿çýñãýëýí, õóðàë çºâëºë㺺íä îðîëöîõ ãýõ ìýò îëîí ñàéõàí áîëîìæ íýýãäýæ áàéíà.

10/01

ÎÍÖËÎÕ 9 ¯ÉË ßÂÄÀË 3. ÀËÄÀÐÒ ØÀÐÃÀ ÀÇÀÐÃÀÍÄ ÌÎÐÈÍÛ ÝÐÕÝÌ ÄÝÝÄ ÖÎË ÎËÃÎËÎÎ Өвөрхангай аймгийн Хайрхандулаан сумын уугуул Монгол Улсын Тод манлай уяач Э.Эрдэнэчулууны уяж хурдлуулдаг Дундговь аймгийн Өлзий сумын уугуул “Мон-Уран” компаний захирал Б.Наранхүүгийн хурдан Шарга азарга нь төрийн их баяр наадамд олон жилийн турш гарамгай хурдлан олон түмнийг баясган Монгол төрийн үүрд амгалан оршихын билэгдэл болж буй учраас түүнд төр, ард түмний хайр хүндэтгэлийг илэрхийлж эрхэм дээд цол хүртээх нь зүйтэй гэж үзлээ. Монгол төрийн үүрд амгалан оршихын билэгдэл “Дархан манлай түмний эх” öîë îëãîëîî. Хурдан Шарга азарга нь: 2000 онд Улсын наадамд шүдлэндээ 2002 онд Улсын наадамд соёолондоо 2004 онд Улсын наадамд азарга 2007 онд Улсын наадамд азарга 2008 онд Улсын наадамд азарга 2009 онд Улсын наадамд азарга тус тус түрүүлсэн 2000 онд Хангайн бүсийн уралдаанд шүдлэндээ 2002 онд Говийн бүсийн уралдаанд соёолондоо 2004 онд Их хурд-3 уралдаанд азарга 2004 онд Зүүн бүсийн уралдаанд азарга тус тус түрүүлсэн 2000 онд Зүүн бүсийн уралдаанд шүдлэндээ гуравт 2001 онд Улсын наадамд хязааландаа дөрөвт 2003 онд Улсын наадамд азарга дөрөвт 2007 онд “Их хурд-4”-д азарга аман хүзүүнд тус тус айрагдсан байна. Нийтдээ 2000-2009 оны хооронд улс, бүсийн уралдаануудад 10 удаа түрүүлж 4 удаа айрагдаж, үүнээс зөвхөн улсын наадам буюу Монгол төрийн их баяр наадамд 6 удаа түрүүлж 2 удаа айрагдсан, Монголын шигшмэл хурдан морьдын “Их хурд” уралдаанд 1 түрүүлж, 1 аман хүзүүдэн, бүсийн уралдаануудад 4 түрүүлж, 1 удаа айрагдаж Монголын хурдан морины уралдааны түүхэнд үнэмлэхүй дээд амжилт үзүүлсэн байна. Монголчууд төрийн сүлдэндээ адууг дээдлэн залсан ард түмэн учраас, төрийн их баяр наадамдаа олон түрүүлж тухайн цаг үедээ өндөр дээд амжилт үзүүлсэн хурдан морьдод эрхэм дээд цолыг шагнан олгодог уламжлалтай юм. Тухайлбал, ХХ зуунд Богд эзэн хааны Хээр алаг моринд “Түмэн баяр цогцолсон амгалант хүлэг”, Шийтэрийн зээрд азарга, Галын Хүрэн моринд Засаг төрийн “Зандан ширээ”, Даваанэрэнгийн Хүрэн халзан азарганд “Мөнх төрийн Мөнгөн магнай” цолыг тус тус олгож байжээ. Энэ уламжлалыг сэргээн үргэлжлүүлж, үзүүлсэн үнэмлэхүй амжилтыг нь үндэс болгон ММСУХ-ны тэргүүлэгчдийн 2010 оны 1 сарын 25-ний өдрийн хурлаас 10/01 тоот тогтоолоор Б.Наранхүү эзэнтэй Э.Эрдэнэчулуун уяачийн хурдан Шарга азарганд “Амгалан төрийн Ажнай шарга” цол олгож, шижир “Алтан гэрэгэ”, хүндэт өргөмжлөлийн хамт үүрд хадгалуулахаар шийдвэрлэлээ.

10/01

73

74

ÎÍÖËÎÕ 9 ¯ÉË ßÂÄÀË 4. ÌÌÑÓÕ - Óßà×äûí óëñûí àíõäóãààð çªâëªë㪪í õèéâ Ìîíãîë óëñ á¿õ àéìàã, ñóì, õîò, ä¿¿ðãèéí óÿà÷èä, ìîðü ñîíèðõîã÷èä, ýðäýìòýí ìýðãýä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºã÷èä, ìàëûí ýì÷ ìýðãýæèëòí¿¿ä, ãàäààäûí ìýðãýæëèéí ýì÷ íàð, õýâëýë ìýäýýëëèéí àæèëòíóóä, îðîëöñîí óÿà÷äûí Óëñûí àíõäóãààð çºâëºë㺺íèéã 2009.05.10-11 íèé ºäð¿¿äýä “×èíãèñ çî÷èä áóóäàë”ä õî¸ð ºäðèéí òóðø àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëëàà. Ýíä îðîëöñîí óÿà÷èä õàðèëöàí òóðøëàãàà ñîëèëöîæ, “Òîä ìàíëàé” óÿà÷èä ìîðü øèíæèõ, áàðèõ òàâèõ, óÿõ, òýæýýõ, ýì÷ëýõ òàëààð ëåêö óíøñàí íü ºãººæòýé ¿éë ÿâäàë áîëëîî. Ýíý ëåêö ñóðãàëòûã ÌÌÑÓÕ ººðèéí âýá ñàéòàíä áàéðëóóëàâ.

5. “Õóðäàí ìîðü óíàà× õ¯¯õýä” ñïîðòûí ìàñòåð, ñïîðòûí äýä ìàñòåð áîëîõ áîëîìæòîé áîëîâ Ìîíãîëûí ìîðèí ñïîðò, óÿà÷äûí õîëáîî Áèåèéí òàìèð ñïîðòûí ¿íäýñíèé òºâä ñàíàë òàâüæ ¯íäýñíèé ñïîðòîîð õè÷ýýëëýæ áàéãàà Õóðäàí ìîðü óíàà÷ õ¿¿õä¿¿äèéã ñïîðòûí öîë, çýðýã àâàõ áîëîìæèéã îëãîõ ¿¿äíýýñ õóðäàí ìîðü óíàà÷ õ¿¿õäèéí àìæèëòûí íîðìàòèâûã ñïîðòûí öîë, çýðãèéí íýãäñýí àíãèëàëä îðóóëæ áàòëóóëàâ. Îäîîãîîð õóðäàí ìîðü óíàà÷äààñ òàâàí õ¿¿õýä “Ñïîðòûí äýä ìàñòåð”-èéí áîëçëûã õàíãààä áàéíà.

6. ÌÌÑÓÕ - Õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíû ä¯ðìýíä øààðäëàãàòàé ªªð×ëªëò¯¯äèéã îðóóëàâ Õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿¿õýäã¿é ìîðü óðàëäàí èðýõ ÿâäàë íèëýýä ãàçàð àâ÷, ìºí óðàëäààíû çàé, õýìæýý õýò õîë, óÿí õàòàí áóñ òîãòîîñîíîîñ áîëæ õóðäàí ìîðü ýíäýõ àñóóäàë èõýýð ãàð÷ áàéâ. Ýíý áàéäàëä ÌÌÑÓÕ ä¿í øèíæèëãýý õèéæ Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàðò õàíäàí Óðàëäààíû ä¿ðìýíä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàëûã òàâüæ àìæèëòòàé øèéäâýðë¿¿ëëýý. Èéíõ¿¿ ä¿ðìýíä ººð÷ëºëò îðóóëñàíààð 2009 îíû çóíû óðàëäààíóóäàä õ¿¿õýäã¿é ìîðü óðàëäàæ èðñýíã¿é, Óðàëäààíû çàìä áîëîí óðàëäàæ èðñíèé äàðàà ìîðü ýíäýõ ÿâäàë ýðñ öººð÷ áàðàã ãàðñàíã¿é.

7. ÌÌÑÓÕ - Õóðäàí ìîðü óíàà× õ¯¯õäèéí äààòãàëûã 100 õóâü õàðèóöàæ áàéõààð øèéäâýðëýâ ÌÌÑÓÕ õóðäàí ìîðü óíàà÷ õ¿¿õäèéí àñóóäàëä îíöãîé àíõààðàë òàâüæ 2009 îíîîñ ýõëýí Õóðäàí ìîðü óíàà÷ õ¿¿õäèéí äààòãàëûã “UB- Äààòãàë” êîìïàíèòàé ãýðýý õèéæ 100% õàðèóöàæ áàéõààð øèéäâýðëýëýý. 2009 îíä õóðäàí ìîðü óíàà÷ 600 îð÷èì õ¿¿õäèéã äààòãàëä á¿ðýí õàìðóóëàí ãýð÷èëãýý îëãîîä áàéíà.

8. ÌÌÑÓÕ - “Äýëõèéí ìîðèíû ¯çýñãýëýí -2009” îðîëöëîî Ãåðìàí óëñûí íèéñëýë Áåðëèí õîòíîî 2009 îíû 12 äóãààð ñàðûí 1013-íèé ºäð¿¿äýä áîëñîí “Îëîí óëñûí ìîðèíû ¿çýñãýëýí-2009”-ä ÌÌÑÓÕ àìæèëòòàé îðîëöëîî. ÌÌÑÓÕ èäýâõòýé àæèëñàíû ¿ð ä¿íä “Îëîí óëñûí ìîðèíû ¿çýñãýëýí2009” ¿çýñãýëýíãèéí “Ò¿íø îðîí”-îîð Ìîíãîë Óëñ øàëãàð÷ 100 ìêâ òàëáàéòàé ¿çýñãýëýíãèéí ãàçðûã ÌÌÑÓÕ-ä ¿íý òºëáºðã¿é îëãîñîí þì. Ìîíãîëûí õóðäàí ìîðèíû ñî¸ëûã ñóðòàë÷ëàõ ýíýõ¿¿ ñàéõàí áîëîìæèéã àøèãëàí ýíý ¿åýð ãàäààäûí áóñàä õîëáîî, ìîðèíû “åðòºíöèéíõºíòýé” õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîâ. Ýíý ¿çýñãýëýíä òîä ìàíëàé óÿà÷ Ö.Äóëàìñ¿ðýí, Ö.Àþóø òýðã¿¿òýé

10/01

75

ÎÍÖËÎÕ 9 ¯ÉË ßÂÄÀË óÿà÷èä, Õýíòèé, Ñ¿õáààòàð àéìãèéí ñàëáàð õîëáîîäûí äàðãà òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿ä, õýâëýë ìýäýýýëëèéí àæèëòíóóä áàãòñàí 10 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàã ÿâæ îðîëöëîî. Òóñ ¿çýñãýëýíä îðîëöîæ Åâðîïûí ìîðèí óðàëäààíû õîëáîî áîëîí áóñàä ìîðèíû õîëáîîäòîé õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîæ öààøèä õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíûã õºãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð õàìòðàí àæèëëàõààð áîëîâ.

9. ÐÅÉÒÈÍÃÈÉÍ ÇªÂËªË ÁÀÉÃÓÓËÆ, ØÈËÄÝà ÓßÀ×ÈÄ, ØÈËÄÝà ÌÎÐÜÄÛÍ ÆÈËÈÉÍ ×ÀÍÑÀÀà ÒÎÃÒÎΠÌîíãîë Óëñûí áèåèéí òàìèð ñïîðòûí òóõàé õóóëèéí 4-ð ç¿éëèéí 1.2 çààëò, Îëîí óëñûí ìîðèí óðàëäààíû õîëáîîíû ä¿ðìèéí çààëòóóäûã ¿íäýñëýí ÌÌÑÓÕ-íû äýðãýä ðåéòèíãèéí çºâëºëèéã áàéãóóëëàà. Óëñ, á¿ñèéí áîëîí øèãøìýë ìîðüäûí óðàëäààíä àìæèëò ãàðãàñàí óÿà÷èä, õóðäàí ìîðü óíàà÷ õ¿¿õäèéí àìæèëò íü ýíýõ¿¿ ÷àíñààíû øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áîëîõ þì. ×àíñààã òîãòîîõ æóðàì ãàðãàñàí áºãººä óëñ á¿ñèéí áîëîí øèãøìýë ìîðüäûí óðàëäààíû àìæèëòûã îíîîíû ñèñòåìýýð ¿íýëæ ä¿ãíýõýýð áîëîâ. Ðåéòèíãèéí çºâëºë æèë á¿ðèéí ýöñèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðàëäààíààð òóõàéí æèëèéí ÷àíñààã õýëýëö¿¿ëýí, õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð ìýäýýëæ áàéõààð òîãòëîî. Ìîíãîëûí óÿà÷èä, õóðäàí ìîðü óíàà÷ õ¿¿õä¿¿ä, õóðäàí ìîðüäûí æèëèéí àìæèëòûã àíõ óäàà ÷àíñààëàí ýðýìáýëæ òîãòîîëîî.

10/01

76

10/01

77

ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÈÍÛ Õ¯¯ÕÝÄ

Õóðäàí ìîðü óíàà÷ Ц.ЛХАГВАСҮРЭН:

“ØÀÐÃÀ ÀÇÀÐÃÀÍÄÀÀ ÁÈ ÍÝÃ × ÓÄÀÀ ÒÀØÓÓÐ Õ¯ÐÃÝÆ ¯ÇÝÝïɔ ªõººðä캺ð ºðºâä캺𠪺äºñõºí áèåòýé ªäºðòºº õýäýí ºðòºº ªäòýé ñóì øèã õóðäàëñàí Хурдан морины хүүхдийн Хувцас нь хүртэл ñодхон Хуй салхи шиг ýð÷ëýõ

Òîîñîí äóíäààñ òîäõîí Ийм үгтэй дуу бий. Хурдан морио хэрхэн яаж давхиулах вэ? Айраг, түрүүнд хүргэж, асрын өмнө цоллуулах, ард хоцроож тоосонд булуулах... Тэр бүхэн хурдан морины хүүхдээс ихээхэн хамаарна. Бороонд навтас мэт норж, наранд өвс мэт гандсан уяачийн бүтэн жилийн хөдөлмөрийн эцсийн үр дүн морины хүүхдээс шалтгаалах нь олонтаа. Энэ цагийн домог болсон цуутай шарга азаргыг сүүлийн хоёр ч жил унаж хурдлуулж буй унаач хүү Цолмонгийн Лхагвасүрэнг энэ дугаарынхаа “Хурдан морины хүүхэд” буланд урьж ярилцлаа.

10/01

-Энэ жил чи хэдэн настай вэ? Арван дөрөвтэй.

-Хэд дэхь жилдээ хурдан морь унаж байна вэ?

-Би 2007 онд Эрдэнэчулуун ахын гэрт ирсэн. Манайх Архангайн Их Тамир сумынх. Эрдэнэчулуун ах хурдан морь унуулах гэж намайг хотод авчирсан. Манай ээжийн хамаатан л даа.

-Өмнө нь наадмын морь унаж байсан уу?

-Үгүй ээ. Зүгээр л морь унадаг байсан. Энд ирээд л хурданы морь унаж үзсэн.

-Анх удаагаа л хотод орж ирсэн байх. Хотод ирээд хурдан дассан уу?

-Анх хотод ирээд сайн дасахгүй байсан. Гэр рүүгээ явья гэж уйлдаг байсан. Арваад хоноод л дассан.

-Чи эхээс олуулаа юу? Танай гэр бүлд чамтай адилхан унаач бий юу?

-Би ээжээсээ хоёулаа. Охин дүү маань дөрөвдүгээр анги. Тэр морь унадаггүй.

-Ирсэн жилээ ямар морьд унаж уралдсан бэ? Айрагдаж түрүүлсэн үү?

-Ирсэн жилээ би Эрдэнэгэрэл ахын хонгор соёолонг унаж улсад түрүүлсэн. Жаргалсайхан ахын хээр хязааланг бас улсад тавд хурдлуулсан. Алтан овооны

78

ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÈÍÛ Õ¯¯ÕÝÄ -Гуядуулж ороолгуулж бараг үзээгүй биз?

-Уралдааны турш нэг ч ташуурдаж үзээгүй ш тээ, би. Ташуур хүргэлгүй явж байгаад л барианд ороод ирдэг. Үзүүр дээр, барианд орж ирэхийн үед л ташуураа хөдөлгөж, урам өгдөг. Тэхээр шууд хөдлөөд л, тарлаад л ороод ирдэгийм.

-Наадмын урд шөнө юу бодогддог вэ?

-Маргааш хурдан болоосой л гэж боддог.

-Улсын наадамд зургаан нас морийг дараалан унаж байсан тохиолдол бий юу?

-Байлгүй яахав. Жил бүр л зургаан нас дараалан унаж байгаа шүү дээ.

-Ядарч шантарч, халшрах тохиолдол гардаг уу? Бороо орооä байхаар их хэцүү байдаг уу?

-Үгүй ээ, ядарч шантардаггүй. Бороо орж байвал харин ч бүр гоё штээ.

-Хурдан морь унаад гоё гоё зүйлээр шагнуулдаг байх. Хамгийн том шагнал нь юу байсан бэ?

-Мөнгө төгрөг, цүнх, ном дэвтрээр шагнуулдаг. Ноднин жил би улсын “Шилдэг унаач” хүүхдээр шалгарсан. Тэр л надад хамгийн том шагнал байсан.

-Шарга азаргаа хаана яаж сунгадаг юм бэ?

-Бага сунгааг өөрийнхөө гал дээр өөрсдийнхөө азаргануудтай хийдэг. Их сунгааг л бусад уяаныхантай нийлж хийдэг.

- “Их хурд-4”-т уралдахад шарга азаргыг чи унаагүй юу? “Магнай халтар” түрүүлэхэд...?

-Үгүй ээ. Миний өмнөх унаач, Пүрэвдорж ах унасан. Одоо тэр ах моринд хүнддээд, морь тавиач болчихсон.

-Наадмын урд өдөр шарга азарганд ямар ажил хийдэг вэ? наадамд очиж хээр соёолонтойгоо аман хүзүүдсэн. -Нэмнэж байгаад хөлсөлдөг. Бас Оюунбаатар ахын хул морийг унаж хурдлуулж -Том болоод ямар мэргэжилтэй болно гэж боддог вэ? тавд ирсэн. “Их хурд-4”-т бас айргийн тавд ирсэн.

-Уяач л болно.

-Шарга азаргаа хэзээнээс эхэлж унасан юм бэ?

-2008 оны улсын наадамд анх унаж түрүүлгэсэн. Тэр жил миний унасан соёолон улсад аман хүзүүдсэн. Хязаалангаа тавд давхиулсан.

-Шарга азаргаа унаад гарахад Эрдэнэчулуун ах нь юу гэж захидаг вэ?

-Нэг их юм хэлдэггүй юм аа. Азаргатай хамаагүй битгий зодолдуулаарай гэдэг.

-Зурхай дээр очиж явахад машинтай хүмүүс хөөж, сигналдаж, зарим нь бүр шилбүүрээр ороолгодог. Чи ороолгуулж үзсэн үү?

-Үгүй ш тээ. Бид нар түрүүлээд яваад өгдөг юмаа. Хамгийн түрүүнд очоод байраа эзэлчихдэг. Тэгэхгүй бол цээжинд эргэж чадахгүй шүү дээ.

-Шарга азарга цээжинд гараад л тасраад явчихдаг уу? Араас хөөж туулсан тохиолдол байхгүй юу?

-Дандаа цээжинд гардаг. Хамгийн эхэнд л эргэдэг. Шарга гараад л өөрөө тасарчихдаг. Тэгээд өөрөө тааваараа сайхан явчихдаг.

10/01

79

ÌÎÍÃÎË Í¯ÍÆÈÃ

“ÄÝËÕÈÉÍ ÌÎÐÜÒÎÍ” ÍÝÐËÝÆ ÁÀÉÍÀ Хүлгийн сайныг унаж, эдийн сайныг эдэлж хэрэглэж явдаг хүмүүс бол морьтон монголчууд. Тэдний эмээл хазаар, хөөрөг даалин, гаанс цохилуур, хусуур сойз... ер бүхэн нь урлагийн нандин бүтээл байдаг. Ахуйн жижиг сажиг эд хэрэглэлээ хүртэл чамин тансгаар урлан бүтээж, эдэлж хэрэглэж чаддаг талын нүүдэлчдийг амны хишиг, өлзий буянтай хүмүүс гэхээс аргагүй. Манай сэтгүүл дугаар бүхэндээ тийм нандин сайхан эдлэл хэрэглэлийг толилуулж байх болно.

“ÁÀÍÄÀÍ” ÁÀÒÀÀÃÈÉÍ

Монголыг монголоор нь байлгаж байгаа хэдэн улсын нэг нь “Халзангууд” овогт Содномын Батаа. “Бандан” Батаа гэхээр түүнийг хэн хүнгүй мэднэ. Хэлсэн үг, зорьсон үйлээсээ буцаж, няцдаггүй чанарыг нь үнэлж ард олон түүнд тийм “хоч нэрийг” өгсөн биз ээ. Тэрбээр Өмнөговь аймгийн Ханхонгор сумын уугуул. 1970аад оны дундуур цэрэг цургат яваад нутгаасаа гарсан. “Дөрөөн дээрээ босоо баян” энэ эрхмийн малын тоо толгойг хэлээд хэрэггүй байх. Анх 1980-аад оны дундуур 100 толгой мал худалдаж авч малжиж эхэлсэн түүний мал сүрэг өдгөө гурван аймаг арван сумын

10/01

нутагт бэлчиж буй. Тэдний малчид Дорнод, Хэнтий, С үхбаатар аймгийн нутагт өвөлжиж хаваржиж байна. Өвсний соргог, усны цэнгэгийг даган нутагладаг гэсэн үг. Тэрбээр 1993 оноос хойш хурдан морь сонирхон, уяж сойж байна. 1995 онä àíõ Улсын наадамд морьдоо мордуулж байñàí. “Шийтэрийн зээрд”ийн нэрэмжит наадамд морь түрүүлгэж “Портер” машинаар мялаалгаж байсан. “Түмэн магнай” гал уяаны гишүүн. Морьтон монголчууд нүнжигтэй сайхан эдлэл хэрýãëýдгийн нэг жишээг эндээс харж болно. Энэ дугаарт түүний гаанс, эмээлийг толилуулж байна.

80

ÌÎÍÃÎË Í¯ÍÆÈÃ

Æ.̪ÍÕÑÀÉÕÀÍÛ

“ĪËÒÝÉ ÑÀÐÀÍ” ÒÀÌÃÀ

Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын уугуул, “Монгол” овогт Жамьянсүрэнгийн Мөнхсайханы “Дөлтэй саран” тамга. Түүний өвөө нь Түшээт хан аймгийн Далай гүний хошууны Түмтийн өртөөний агтчин байжээ. Өвөө нь адуундаа ийм “Дөлтэй саран” тамга дардаг байж. Энэ тамгын тав дахь үеийн эзэн нь Ж.Мөнхсайхан. Тэрбээр энэ тамгыг 2007 онд Батлут дархнаар шинээр хийлгэсэн. Толгойг нь ган сийлбэрээр урлан, бариулд нь бугын эвэр оруулж “чимжээ”. Бугын дуудлага сонссон адуу тайвширдаг гэсэн домоор ийнхүү бугын эвэр шигтгэж өгчээ. Ган төмөр дээр үүлэн хээ, усан хээ сийлж, очир зангилаагаар

Ë.ÖÀÍÄÝËÝÃÈÉÍ

ÕªªÐªÃ, Á¯Ñ

зангиджээ. Мөн адууны хоёр засааг гангаар бүтээн холбож, тамганы гол

төмрийг есөн эрчлээгээр зангируулсан байна. Зөв эргэсэн хас, гурван лууны нүд... Дүрс бүхэн нь билэг, ёс журам, монгол хүний эрхэм сэтгэлийг шингээсэн энэ тамгыг урлахад хоёр жил зарцуулсан байна.

“Тод манлай уяач” Л.Цандэлэгийн улаан шүрэн хөөрөг. Энэ хөөргийг 2000 онд Тайваньд захиалж хийлгэсэн. Богд Очирваань уулын дүрс, халуун хушуут хонь, шүтэн дээдэлдэг морины дүрсийг сийлүүлж, урлуулсан. Түүнä алаг гартаам, сүйжин, õàø çýðýã õýäýí ñàéõàí õººðºã áèé. Тэрбээр 2002 онд дархан Д.Хурцгэрэлд захиалж, мөнгөн бүс хийлгэжээ. Есөн заан бүхий энэ бүсний толин дээр мөн л Богд Очирваань, хүлэг эрдэнийг дүрслэн алтаар шарж урлажээ.

“ÀÂÇÀÃÀ” ÌÝÍÄÁÀßÐÛÍ Õóó÷èí öàãèéí í¿íæèãòýé ýäëýë õýðýãëýäýã õ¿ì¿¿ñèéí íýã áîë “Àâçàãà òðåéä” êîìïàíèéí çàõèðàë Ï.Ìýíäáàÿð. Áóëãàí àéìãèéí óóãóóë ýíý ýðõýìä Ñóíäóé ã¿íèé ýäýëæ õýðýãëýæ áàéñàí õººðºã äààëèí, ãààíñ öîõèëóóð çýðýã õîâîð íàíäèí ýä ç¿éëñ óëàìæëàí èðæýý. Õ¿ëýã ìîðèí ÿíöãààí ¿¿ðñýæ, òýð ¿¿ðñýýíä òýíãýð ãàçàð äîëãèñîí äîãäîëæ, àì öàãààí õóëãàíà ýðäýíýýð “Ẻëæèæ”, çîîñ çóóñàí

“ÀËÒ”

ìýëõèé äýýðýýñ ¿ñýð÷ áóé íàðèéí íàíäèí ä¿ðñëýë ñèéáýðòýé óëààí ø¿ðýí õººðºã...èõ ãàðûí òîì öàãààí õàø õººðºã... Ýíý á¿õýí ãàâüÿàò áàðèëãà÷èí Ï.Ìýíäáàÿðûí ýä õýðýãëýë...ªâºã äýýäýñ ¿ëäýýñýí íàíäèí ºâèéã çºâ ñàéõàí õýðýãëýíý ãýäýã áàñ ë íýã ñàéõàí áóÿí ãýëöäýã.

10/01

81

ÒÝÍÃÝÐ, ÃÀÇÀÐ

ÁÀÐÑ ÆÈËÈÉÍ ÁÀÉÄÀË ÒªÐÕ Төв азийн эх газрын гол хэсгийг эзлэн орших Монгол орон бол далайн түвшнээс харьцангуй өндөрлөг, бөмбөрцгийн бүслүүрийн хувьд умард өргөрөгийн 45-50 градус, дорнод уртрагийн 90-120 градусыг хамарсан, газарзүйн хувьд өндөр уулын чийглэг хүйтнээс субтропикийн хуурай халуун бүс хүртлэх уур амьсгалын бүхий л хэв шинжийг агуулсан байдгийн хувьд цаг агаарын эрс хувьсал, огцом өөрчлөлт байнга гарч байдгаараа “эх гарын эрс тэс уур амьсгалтай” гэдэг тодотголтой болжээ. Үүний дотроос ган зудын давтагдал харьцангуй их юм. Энэ нь бэлчээрийн мал аж ахуйд байнгын бэрхшээл учруулж иржээ. Түүхийн бичиг баримтад үлдсэн зарим мэдээллээс үзвэл одоогоор мэдэгдэж байгаагаар манай эриний өмнөх 72, 68 он, манай эриний 46 онд ган зуд болж байсан мэдээ бий. Тэдгээрийн дотроос манай эриний өмнөх 72 онд Хүннү нарын нутагт “... цас нэг өдрийн зуур хоёр алд илүү зузаан болоод хүн мал их хөлдөж үхэв. Арван хувиас нэг хувь харин олж эс эгэв (гэртээ харьж ирсэнгүй Д.Ш.)” хэмээн “Юань улсын түүх”-нд тэмдэглэсэн байдаг ажээ. Тэрчлэн манайхны нэрлэж заншсанаар “Лу. Алтан товч” хэмээх сударт 1254 оны өвөл Хархорум орчимд болсон зуд, 1308, 1337, 1339, 1340 онуудад Монгол нутагт их цас орж мал олноор хорогдож байсан тухай мэдээллүүд ч байдаг байна. Нэг үгээр хэлбэл монгол оронд хахир хатуу өвөл, хатуу ширүүн зудын аюул эртнээс л тохиолдож байсан байгалийн нэгэн бэрхшýэл

10/01

байсаар ирсэн байна. Тийм ч учраас их эрдэмтэн Лувсанданзан “Алтан товч”-ийнхоо төгсгөлд “... өвчин зуд, тотгор, цаг бусын үхэл устан амирлаж, эд бараа дэлгэрэн, үр тариа арвидан, нас буян нэмж, энх эсэн, амар жаргалан орштугай. “ хэмээн залбирсан амуй. Эртний түүхийн сурвалжуудад энэ мэт баримт цөөгүй байвч яг он дараалсан бичлэг байхгүй юм. Гагцхүү 1740-аад оноос хойш одоогийн Монгол орны зүүн хагас буюу тухайн үеийн Түшээт хан, Сэцэн хан хоёр аймгийн нутаг дэвсгэр дээр хэдий хэдийд аль хошуудыг хамарсан их ган зуд болж байсан тухай баримт Улсын түүхийн архивт хадгалагдаж буйг манай судлаачид эмхлэн үзжээ. Энэ судалгаанаас эшлэн зөвхөн бар жилийн зудын тухай өгүүлвэл: 1734 оны Хөх модон бар. Ханхын Алтайн Өрмөгтэй, Загастай, Хүрээт ам, Завхан гол зэрэг нутаг намрын дунд сарын 15-ны шөнө Алтайг цас боов. Цас ухаж ...зүдэв.

1746-1747 оны Улаан гал бар. Зун Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ дайчин ван, Дайчин бэйл, Эетэй гүн, Ачит гүн, Мэргэн ван, Цогтой гүний хошууд, Сэцэн хан аймгийн Дархан бэйл, Баатар бэйлийн хошуунд цас их унаж зуд болов.

1758-1759 оны Шар шороон бар. Түшээт хан аймгийн Далай гүн, Түшээт чин ван, Харчин өртөөний нутаг, Сэцэн хан аймгийн Сэцэн хан, Үйзэн ван, Эрхэмсэг бэйсийн хошуунд цас их орсон.

1782-1783 оны Хар усан бар. Дархадын шавийн нутаг, Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйл, Мэргэн вангийн хошуу, Сэцэн хан аймгийн Сэцэн вангийн хошуу зэрэг хээр, говийн 8 хошуунд өвлийн тэргүүн сарын арван дөрвөнөөс эхлэн цас дараалан их орж зуд болов.

1830-1831 оны Цагаан төмөр бар. Зүүн хоёр аймгийн 23 харуулын нутагт 1830 оны билгийн тооллын намрын дунд сараас эхлэн их цас орж зудлав.

1842-1843 оны Хар усан бар. Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ дайчин ван, Эетэй гүн, Сэцэн хан аймгийн Чин ачит вангийн хошуу, Дарьгангын сүргийн нутаг, УхааОвоот зэрэг 6 харуулын нутагт зун нь гандаад өвөл нь онц асар их цас унаж зуд болов.

1902-1903 оны хар бар. Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ван, Ахай гүн, Илдэн гүн, Сүжигт гүн, Сэöэн хан аймгийн Дархан бэйл, Эрдэндалай вангийн хошуу, Буураас Минж хүртлэх 5 харуулын нутагт зун нь гандаж өвөл нь асар их цас орсон аж. Цасны зузаан уулархаг газартаа 1 алд хүрч 3 өдөр шөнийн турш цасан шуурага шуурч байв. Зүүн хоёр аймгийн нутгийн 13,9%, харуулын нутгийн 21,7%-д хүнд зуд болжээ.

1854-1855 оны Хөх модон бар. Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйл, Эетэй гүн, туслах улаагийн нутаг, Сэцэн хан аймгийн Сэцэн ван,

82

ĺðººí òàâàã öàâòàì õ¿éòýíä ĺìºíã õàíãèíóóëæ, æàâàð ¿ðãýýíý.. Ахай бэйс, Ёст бэйс, Эрдэнэдалай вангийн хошуу Дарьгангын сүргийн нутаг зун нь их гандаж өвөл их цас орсон.

1926-1927 оны Улаан гал бар. Богд хан уулын аймаг, Хан Хэнтий, Хантайшир уулын аймгийн 18 хошуу буюу 4 айìгийн нутгийн 26,4%-ийг хамарсан зуд болжээ.

1914-1915 оны Хөх модон бар. Түшээт хан аймгийн Сэцэн ван, Дархан ван, Хорчин итгэлт засгийн / хуучин Улиастай цэргийн 20 өртөө/ хошуу, Эетэй гүний хошуу, Хүрээний өмнө зүгийн Түргэн, Үнэгдэй зэрэг 10 өртөө, Сэцэн хан аймгийн Сэцэн ван, Баянзүрх зэрэг өртөөний нутаг зун нь ган болж өвөл нь цас их унасан.

1926 – 1927. Улаан гал барс. Богд хан уулын аймг, Хан Хэнтий, Хантайшир уулын аймгийн 18

хошуу хамарч зуд болсон. Энд би түүхэнд тэмдэглэсэн бүх зудын тухай бус зөвхөн Бар жилийн зудын товъёîгийг өгүүлж буйгаа дахин онцолж хэлье. Түүнээс бус гахай, мич, үхэр гээд их их зудалдаг жилүүдийг эс оруулав. Хэн бүхний сэтгэлээс гардаггүй 1944, 1968, 1976 оны их мичүүд, 2000-2002 оны туулай жилийн их зуднуудын тухай энд өгүүлэх нь угаас илүүц юм. Харин 1926-1927 оны улаан барс жилээс хойш 1938-1939, 1950-1951, 19621963, 1974-1975, 1986-1987, 19981999 онуудын зургаан бараас 1975 оны 4 сарын 17-30 –ны хооронд буюу хөхөгчин туулай жилийн хавар монгол орны баруун хэсэгт болсон их цас зудыг эс тооцвол (энэ нь барс жилд хамаарахгүй туулай жилийн “явдал”) нийтэд мэдэгдэж, түүхэнд тэмдэглэх зуд болоогүй санагдана. Ер түүхийн бичиг баримт, модны цагригийн өргөн нарийнийг

Ãýðýë çóðãèéã Í.Íÿìäîðæ судалсан эрдмийн ажлын дүнгээс үзэхэд 2-3 жилд нэг удаа дээрх нутгийн 25-30%-ийг хамарсан зуд болдог гэж гарсан байдаг. Бар жилийн түүхэн баримтаас ажвал нийт арван том зуднаас Хөх, Улаан бар жилүүдэд тус бүр гурван удаа, Хар бар жилд хоёр удаа зуд болж байсан бол Шар, Цагаан бар жилд нэг нэг удаа зудалж байжээ. Тэгэхлээр урган гарч учиран золгож багаа Цагаан бар жил зундаа гангүй, өвөлдөө зудгүй өгөөмөр сайхан болох буйзаа хэмээн сэтгэл талбин хүлээмүй. Миний горьдлого найдлага лугаа тэнгэр лусын эздийн сэтгэл зохилдон нэгдэж аливаа хатуу хүнд бүхэн амирлан хүн зоноороо хүж дэлхийгээрээ амгалан жаргалангийн далайд дураар цэнгэн орших болтугай. Дàìáûí Шагдарсүрэн (Цаг уурч, сэтгүүлч ) 2010.02.02.

10/01

83 Àþóðáóíüÿàãèéí ËÕÀÃÂÀ ÌÇÝ-èéí øàãíàëò ÿðóó íàéðàã÷

ÕªÕ ÌÎÍÃÎËÛÍ ÆÀÂÀÐ

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÈÕ ÒÀÒÀÕ Õ¯×

Õàöàð àëãàäàõ æàâàð ÷àíãàðíà Õàëèó ìèíæèí ñîð ãàíãàðíà Öàñíû öàãààí ñóóíàã ñàðíèàæ Öàãààí ã¿¿ øèã íàð ÷ºä𺺠ºøèãëºíº Õýýòýé ìºíãºí áóäðààí äîð Õýðýý õ¿ðòýë öàãààí Õýâãèé çàÿà òýãøèëæ äýëõýõ Ìàëûí ìºð á¿ð öàãààí Öàñíû áè÷ãèéã óíøèæ òàéëàõ Öàãèéí õàòóóã ñºðæ ãàðàõ Õàòòàé õýòòýé ìîíãîëûí ¿ðñ Æàâàðò ç¿ëã¿¿ëæ ºíãºæèíº Æàâàð ÷àíãàðàõààð á¿ð ÷àíãàðíà ×îíûí õèéìîðü àñàõ ºâ뺺ð Ýðèéí õèéìîðü ñýðãýõ ìîíãîë Õ¿éò ÷àíãàðàõààð äàãàæ ÷àíãàðàõ Õ¿ðõýðýõ öóñòàé ýíý ìîíãîë Öàíòàé õ¿ëãýý öàñíààð óðàëäóóëæ Æàâàð õàëèðààíà Öàãààí áóëãà íºìºðñºí íóòãàà Òóóðàéí ÷èìýýãýýð óÿðààíà Îäîä æèíãýíýæ, ìºñ æèíäýõ øºíººð Îòðûí íóòàãò èñãýð÷ õàòèðíà ĺðººí òàâàã öàâòàì õ¿éòýíä ĺìºíã õàíãèíóóëæ æàâàð ¿ðãýýíý Øèëòýé ñýðæèì õàãà õºëäºì õ¿éòýíä Øèëèéí Áîãä äýýð ãàð÷ õèéìîðèî ñýðãýýíý Îâîîíû ÷óëóó, õýýðèéí ñàëõèòàé øèâøèæ Îäîäîîð çîîñ ã¿éëãýí, àëäóóë ìîðèî ñóðàãëàíà Òýíãýð ãàçàð öàâ öàãààí àÿëãóó õóóðäàæ Òýíãýðèéí ÷îíî õ¿ì¿¿í çàÿàíä óëèëäàíà Òàãøòàé íýðìýë çàõààñàà çàéðìàãòàæ Òàøóóðûí ñóð øèã æàâàð òàñ õèéòýë îðîîëãîíî Òýñãèì õ¿éòýíä èäýð åñººð ºíãºæäºã Òýíãýðèéí òààâàð, ãàçðûí ñóäðûã òàéëäàã Ýíý ìîíãîë, èäýðõýã õ¿÷èðõýã óëñ ªâºë íü ¿ã¿é áîëâîë ªåºäñºí ìàë øèã áîëíî ׺ìºã öàðöààì æàâàðã¿é áîë ׺äðèéí ìîðü, èëæèã ëóóñ øèã áîëíî.

Íóì õýýð ºâñ... ýðòíèé õºëºã áààòðóóä þì Íóëèìñ äóó õî¸ðò äîëãèñîí äîãäëîõ ñýòãýë þì Ýçã¿é èõ õýýð òàë... õààí ñýòãýëèéí ñýíòèé þì Ýõ íóòàã ìèíü ýíýõýí äýëõèéí äèâààæèí þì

2010.01.06.

Äàâõèæ ÿâàà ìîðüòîí... òýíãýðèéí ýðõ õ¿¿ þì Äàðàâ÷ äàðäàéõ òºãºëäºð ò¿ìíèé ¿ð þì Áóðàíòàã ñóíãàõ í¿¿äýë... ýðõ ÷ºëººíèé äóóëàë þì Áóóæ ¿äëýõ õîðâîîãîî àðãàäàí ó÷èðëàõ òóóëüñ þì Ìîðèí õóóðûí àÿëãóó... òýíãýð ãàçðûí íóëèìñ þì Ìîðäîîä äàâõèõàä ã¿ðýí äîíñîëãîõ òºâºð㺺í þì Õ¿í ÷óëóóäûí ç¿ðõ ... ºâãºäèéí õ¿÷èðõýã àìüñãàë þì Õ¿íí¿ öàäèã- àëòàí àðãàìæèéí çàíãèëàà þì Èíãý áîòãîíû ãóíãàíààí...ãîâü òàëûí óÿíãà þì Ýðò öàãèéí ¿ëãýð, äîìãèéí áóóðàë ºëãèé þì Èæèéí ºðãºñºí öàöàë... öàãëàøã¿é

ñýòãýëèéí äóóëàë þì Èëõýí á¿õ äýëõèé äýýã¿¿ð ìºõäºëã¿é

ìàíäàõ íàðàí þì Õàäíû ñ¿ã çóðàã... äàëä åðòºíöèéí äàðäàñ þì Õààäûí òàìãàòàé íóóöûã áàðëàæ ¿ëäñýí

ñóäàð þì Ìîðüòíû äºðººí ÷èìýý... äýëõèéã ñýðýýõ àÿëãóó þì Ìîíãîëûí àëäàð ñóó äàõèí äóóðüñàõ äîìîã þì ªíäºð õºõ òýíãýð... ñýòãýë óóæðààõ åðòºìö þì ªðëºã ò¿¿õèéí õ¿ðäýí äàëä íóóöûí òîëüò þì Ìîíãîë ãàçðûí õýâëèé... äýëõèéí ¿¿ö íººö þì Ìîíãîëûí èõ õýýð òàë ñîðîíçäîí òàòàõ õ¿÷ þì Õýýðèéí öýíãýã àãààð... äýýä ìýäðýõ¿éí óíäàà þì Õýöèéí ñîðãîã ñàëõèí áèå ñýòãýëèéã àðèóñãàã÷ þì Òàëûí ìîíãîë àéë... ¿¿äýý äýëãýñýí åðòºíö þì Òààâàð îíüñîãî, çºí áèëýãèéí ãîëîìò þì ĺðâºí óëèðëûí ìîíãîë... õ¿ì¿¿í ¿¿ññýí ºëãèé þì ĺë㺺í äàëàéã çîðüñîí èõ í¿¿äëèéí ýõëýë þì Òºðñºí ãýðèéí áàðàà... õóðàéëæ äàëëàõ õàäàã þì Òººð÷ áóäèëñàí ¿ðñ íü ýðãýæ èðýõ æóäàã þì 2009.12.12

10/01

84

ÃÀÄÀÀÄ ÌÝÄÝÝ

ÀÇÈÉÍ ÌÎÐÈÍ ÓÐÀËÄÀÀÍÛ ÕÎËÁÎÎÍÛ Ò¯¯Õ Азийн Морин уралдааны зөвлөлгөөнийг Япон улсын морин уралдааны Холбооны ерөнхийлөгч Todamasa Sakai, болон Rangoon Turf Клубын Ноён U Chif Khine нарын санаачèлагаар 1960 онд çîõèîí байгуулсан.

2001 оны 28-р чуулган дээр нэрээ өөрчлөн Азийн морин уралдааны Холбоо нэртэй болсон байна. Энэхүү чуулган нь цэвэр үүлдрийн морин уралдааны дэлхийн гол

сонирхогчийн үндсэн дээр зохион байгуулдаг байсан бөгөөд анхны 2 Зөвлөлгөөний дараагаар Хонг Конгын төлөөлөл 10 дугаар Зөвлөлгөөн хүртэл ямар нэгэн үйл ажиллагаанд оролцоогүй байна. 1972 онд Мэлбурнд 10 дахь удаагийн зөвлөлгөөн зохион байгуулагдах үеэр мэргэжлийн морин уралдааны ажиллагаа колонид бий болсон бөгөөд Хонг Конг улс албан ёсны гишүүн орон

дахь удаагийн Зөвлөлгөөний үеэр Бахрайн улс, 1991 оны 22 дахь удаагийх дээр Макао, 1993 оны 23 дахь удаагийх дээр Өмнөд Африк, 1995 онд болсон 24 дахь удаагийн зөвлөлгөөн дээр Арабын Эмират, 1997 оны 25 дахь удаагийн зөвлөлгөөний үеэр Маврит, 1999 онд 26 дахь удаагийхад Саудын Араб, 2000 оны 27 дахь удаагийн зөвлөлгөөн дээр Оман, 2001 онд зохион байгуулагдсан зөвлөлгөөн

гол олон улсын морин уралдааны холбоодын нэг хэмээн танигдсан бөгөөд анхны чуулган нь 1960 оны 5-р сард Токио хотод зохиогдсон бөгөөд энэхүү чуулганд нийт 69 төлөөлөгч оролцож байжээ. Үүсгэн байгуулагч орнууд нь Бурма, Хонг Конг, Япон, Малайз, Филиппин, Сингапур, болон Тайланд орнууд байжээ. Энэтхэг улс энэхүү улсуудын тоонд орох байсан хэдий ч тус улсаас оролцох байсан төлөөлөл оролцох боломжгүй байжээ.

болсон байна. Одоог хүртэл тус холбоо нь тус холбооны зохион байгуулж буй уралдаанд оролцох төлөөлөгчдийн тоогоороо ч, нутаг дэвсгэрийг хамрах хүрээгээрээ ч тэр өргөжин тэлсээр байгаа юм

дээр Катар улс тус тус элсэн оржээ. Тус холбооны зорилго нь анх Count Sakai болон ноён Khine нарын санаачилсанаар хэвээр байгаа юм байна

1961 онд зохиогдсон 2 дахь удаагийн зөвлөлгөөний үеэр Австрали, Энэтхэг, Шинэ Зеланд, Саравак улсууд албан ёсны гишүүн орон болж, 1970 онд болсон 9 дахь удаагийн Зөвлөлгөөн дээр Солонгос, Турк улсууд элсэн орсон байна. 1973 онд зохион байгуулагдсан 11 дахь удаагийн Зөвлөлгөөн дээр Индонез, Пакистан, 1982 онд 16

1.Гишүүн орнуудад зохион байгуулагддаг бусад төрлийн морин уралдааны онцлог үйл явдал болон зөвлөлгөөн, уралдаануудын талаар харилцан ойлголтыг олж авч, тэдгээрийн үйл ажиллагааг дэмжих.

2.Морин уралдааны болон морь үржүүлгийн асуудлыг дэмжих, тус холбоотой холбогдолтой хууль,

Хонг Конг улс тус холбооны үүсгэн байгуулагчийн гишүүн байсан хэдий ч тэр үед орон нутгийн уралдааныг

Азийн Морин уралдааны холбооны зорилго:

10/01

85

ÃÀÄÀÀÄ ÌÝÄÝÝ дүрэм, журмыг танилцуулах.

3. Морин уралдааны хөгжлийг дэмжих зорилгоор морин уралдааны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг гишүүн орнуудын уралдааны онцлог, соёл, төрөл, зай хэмжээ, хоорондын зорилго, стратегийг ялгаварлан үзэлгүйгээр хөхүүлэн дэмжих.

4. Морин уралдааны үйл явцтай холбоотой мэдээлэл, санал бодлоо солилцох.

5. Морь сонирхогчдод зориулж олон улсын уралдаан, тэмцээнийг зохион байгуулахад туслалцаа дэмжлэг үзүүлэх. Тус холбоо нь дунджаар 12-18 сар тутамд хурал хийдэг. Төв нарийн бичгийн дарга нарын зөвлөл болон гүйцэтгэх зөвлөлийг 1922 онд байгуулагджээ. Тус нарийн бичгийн дарга нарын зөвлөл нь одоогоор Австралид байрладаг бөгөөд Австралийн морин уралдааны зөвлөл үйл ажиллагааг нь гардуулан явуулдаг. Гүйцэтгэх зөвлөл нь нарийн бичгийн дарга нарын заасан ажлыг хэрэгжүүлдэг бөгөөд Австрали, Хонг Конг, Энэтхэг, Шинэ Зеландын төлөөлөгчид

10/01

болон дараагийн зөвлөлгөөнийг зохион байгуулах улсаас бүрддэг байна. “Викториа” Морин уралдааны клубын дарга ноён Дэвид Вуорке, 1992 онд байгуулагдснаас хойш тус зөвлөлийн даргын албан тушаалд байсан бөгөөд 1997 онд Шинэ Зеландын Цэвэр үүлдрийн морин уралдааны корпорацийн Ерөнхийлөгч ноё Морру Аклинд залгамжлуулан өгчээ.

томилогджээ.

2007 нî¸н Винфрейд Энгэльберкэт Врескэс доктор Исами Таказавгийн хамтаар тус зөвлөлийн даргаар сонгогдож, 2001 онд Азийн морин уралдааны доктор Курис Поонавала дэд холбооны хуулинд нэмэлт даргаар томиолгджээ. өөрчлөлт орсон нь Гүйцэтгэх зөвлөлд хоёр дэд дарга томилох Гүйцэтгэх зөвлөл нь жилд тухай байсан бөгөөд Япон улсын дөрвөн удаа хурал хийдэг. Азийн Морин уралдааны холбооны морин уралдааны холбооны доктор Иманара болон Хонг Гүйцэтгэх зөвлөлийн дарга болон Конг улсын Морь сонирхогчдын дэд дарга нар Морин уралдааны клубын доктор Ларри Вонг нарыг байгууллагуудын Олон улсын энэхүү албан тушаалд томилсон холбооны Гүйцэтгэх комисст байна. суудаг байна. Азийн морин уралдааны холбооны Ерөнхий 2003 онд доктор Ларри Вонг, нарийн бичгийн дарга мөн Морин доктор Наоки Койкегийн уралдааны байгууллагуудын хамтаар тус зөвлөлийн даргын Олон улсын холбооноос зохион тушаалд сонгогдож ноён Роберт байгуулдаг хурлын техникийн Чарли зөвлөлийн дэд даргаар зөвлөх хийдэг байна.

86

ÑÎÍÈÍ ÕÀ×ÈÍ Энэ гайхамшигт гүү нь арван зургаан жилийн хугацаанд арван дөрвөн удаад нь Lady Wonder алдарт WORLD SERIES морин уралдааны түрүүлэх морины нэрийг нэг ч удаа алдалгүй хэлжээ. Түүний математикийн авьяас нь бас гайхамшигтай байлаа. Оюутнууд асуулт асуухдаа голдуу зэрэгт дэвшүүлэх, язгуураас гаргах зэрэг тооны үйлдлүүд хийлгэн гайхацгаадаг байв.

бүх л сэжгийн мөрөөр шалгасны дотор согтуу малын эмчийн хэлсэн Вайтхампын байшинд хүүг булсан гэснийг хүртэл шалгажээ. Тэр үед холбооны мөрдөх товчоо Блумингтоноос холгүй байрлах WTTV телевизийн мэдээллийн редакцийн даргыг хамтран ажиллахыг хүсчээ. Орон нутгийн телевизийн суваг хоёр цаг тутам хүүгийн зургийг харуулан, энэ арга нь хүүг гэр бүлд нь буцаан авчирахад тус болно гэж итгэж байлаа. Хүүгийн эцэг эхтэй хийсэн Энэ явдал 1955 оны 10-р сарын 11-ний дунд гураван ярилцлагыг телевизээр нэвтрүүлж, настай Ронни Вайткамп хэмээх хүү гэнэт алга болсон хүүг мөнгөний төлөө тэр үед эхэлжээ. Хоёр цагийн дараа Индиана мужид хэзээ ч болж байгаагүй өргөн хэмжээний эрэн хайх ажиллагаа эхэлсэн юм.Удалгүй эрэл бусад муж улсуудаар дамжин олон мянган хүнийг хамран барьцаалсан байж магад хэмээн найдаж байв. Гэвч энэ бүхэн ямар ч тус болсонгүй. Ронни ор сураггүй алга болжээ. Арван нэг хоног ямар ч шинэ зүйл мэдэгдсэнгүй. Мөрдөгчид өргөжсөн ч хүү Ронниг олж харсан гэж бодсон хүмүүсийн таамгийг алга болсон нууцыг эцэст шалгасаар л байлаа. Шуугиан бага зэрэг намдаж, нь жирийн нэг гүү тайлсан гэвэл та уншигч үзэгчид өөр шинэ дуулиан эрэлхийлж эхлэв. итгэх үү? Тэр нэгэн үйлт өдөр, хүү өдрийн хоолон WTTV телевизийн мэдээллийн редакцийн дарга дээрээ ирээгүй тул ээж нь хүүгээ хайж, найзудаас Франк Эдуардс 10 сарын 22-нд эхнэртэйгээ болж нь асуужээ. Франтик нэрт бяцхан хүү “Ронни ой буй үйл явдлын талаар ярьж байтал эхнэр нь хэдэн руу ороод эргэж ирээгүй” гэжээ. Хүүгийн ярьсан жилийн өмнө Шинэ Англид болсон нэгэн явдлыг ой хэдэн мянган га талбай эзлэн, Роннигийн эцгийн сануулжээ. Тэр үед мөрдөгчид яг ижил тохиолдолд ажилладаг боомт хүртэл битүү бут ургасан байдаг ер бишийн арга хэрэглэсэн байна. Алга болсон тул ээж нь сандран, тэр дороо түгшүүр зарлажээ. хүүхэд хайх эрэлд хамгийн их үүргийг ярьдаг гүү Хэрэв Ронни ойд төөрсөн бол хайх ажлыг тэр дор гүйцэтгэжээ. Редакцийн дарга энэ явдлыг санамагц нь эхлэх шаардлагатай байлаа. Индиана мужийн илүү мэдээлэл цуглуулж эхэлжээ. Шерифийн туслахууд болон цагдаагийнхан АНУ-ын Виржини мужийн Ричмондолд Lady Wonбоомтын 1500 ажилчдын хамт ойг самнах “анги” der нэртэй алдарт гүү байдаг байлаа. Жүчээнд байгуулжээ. Ронни алга болоод хэдхэн цаг болж өлгөсөн төмөр үсэгнүүдийг гүү толгойгоороо заадаг байв. Үд өнгөрөөд хүйтэн салхи салхилж эхэлжээ. байжээ. Янз бүрийн үсэг зааж, үг бүтээн, асуусан Роннигийн явах дуртай байсан газрын бут сөөгийг асуултанд хариулдаг байна. Массачусетсийн эрэлчид нарийн самнажээ. Цагтай уралдахгүй бол цагдаагийнхан дөрвөн настай Денни Матсоныг бяцхан хүү арван сарын хүйтэн шөнийг амьд мэнд дөрвөн сар үр дүнгүй хайж цөхрөнгөө барсаны өнгөрөөнө гэдэг найдваргүй байлаа. Эрэлд явсан эцэст хэн нэг нь тэр үед ид нэрд гарч байсан Lady эрчүүд харанхуй болсоноос хойш юу ч олоогүй, Wonder гүүний тухай санан, асууж үзэхээр болжээ. толгой гудайлган иржээ. Хэргийг өөр талаас нь Квинсийн шүүгчийн гэрчилснээр гүүний хариулт шалгаж эхлэв. Хүү хэн нэгэн танихгүй хүнтэй бүхний анхаарлыг усанд автсан нүхэнд чиглүүлсэн явсан уу? Эсвэл хэн нэг нь түүнийг хулгайлсан уу? боловч хүүг олоогүй байна. Харин дахин шалгасны Эрлийн ангийнхан хүүг харалгүй өнгөрсөн байх эцэст цооног дахь усны ёроолоос хүүгийн цогцосыг ёсгүй гэдэгтээ бат итгэлтэй байв. Олон эрчүүд олсон байна. Редакцийн даргад Ронни Вайтхампийг гурван настай бяцхан хүү явж хүрэхээргүй том хайх эрэлд энэ аргыг хэрэглээд үзэхэд илүүдэхгүй талбайг нэгд нэгэнгүй самнасан байлаа. Янз бүрийн юм шиг санагджээ. Редакцийн дарга өөрөө явах булан тохой, гуу жалга, нуур горхины эргийг хэдэн боломжгүй байснаас Ричмондоос 280 километр цагийн турш маш сайн шалгажээ. Болсон хэрэг газар орших Вашингтон хотод амьдардаг дотны сонины эхний нүүрэнд хэвлэгдэж, бүх л мэдээллийн найз руугаа утасджээ. Тэрээр танил найзаа хэдэн хэрэгслээр цацагдсаны дараа энд тэндээс янз бүрийн хүний хамт явж гүүтэй ярилцахыг ятгасанд найз үнэн худал мэдээ ирж эхлэв. Мөрдөгчид холбооны нь үл бүтэх зүйлд итгэхгүй байсан ч дуртай дургүй мөрдөх товчооныхонтой хамтран болох болохгүй явахаар болсон байна.

Ã É È Ð Ý ” Í ¯ ¯ Ã Û Í Ò È Ã Ð È Î Ø Ì Ì Õ À Ý Õ Ë É ¯ À à ¯ “ Ð ¯ Ã Ò Ý Ä Ë Ý Õ É ¯ Ã Ë À Ä Ë

À

10/01

87

ÑÎÍÈÍ ÕÀ×ÈÍ Тэд эргэж ирэхдээ гайхсан учраа олохоо больсон байдалтай иржээ. Lady Wonder гүүний эзэн хатагтай Фонд өвчтэй байснаас гадна гүү хөгширч, нас нь ч гуч гарсан байсан нь морины хувьд хэт өндөр наслалт гэдгийг уншигч та хүлээн зөвшөөрнө биздээ. Хөгшин гүүний бие тийм ч сайнгүй байсан тул хатагтай Фонд эхэндээ тун дургүй байсан байна. Гэвч очсон хүмүүс ятгаж дөнгөсөн тул бүгд гайхамшигт гүүтэй уулзахаар жүчээ руу явжээ. Тэдний асуусан эхний асуулт: -Бид ямар хэргээр чамтай уулзахаар ирсэнийг мэдэж байна уу? Гэхэд гүү гуравхан үсэг заав.

-Гүү -Түүний нэрийг чи мэдэх үү?

-Ронни -Хүү амьд байна уу? аль эсвэл үхсэн байна уу?

-Үхсэн -Хулгайлагдсан уу?

-Үгүй -Хүү олдох уу?

-Тийм -Хамгийн сүүлд харагдсан газраас дөрвөн зуун метрээс хол байна уу?

-Тийм -Нэг километрээс хол байна уу?

-Үгүй -Хүүгийн цогцосны дэргэд юу байна?

-Хайлаас -Хүү хэдий хугацааны дараа олдох вэ?

-Арван хоёр сар Гүү ярилцлагаа дуусгаад хөгширсөн морины удаан алхаагаар жүчээнээс гарчээ. Ирсэн зочид ч редакцийн дарга руу тэр дороо утасдаж, гүүтэй ярьсан тухайгаа мэдээлэв. Энэ явдал маш гайхамшигтай санагдавч түүний урьдын амжилтуудын дэргэд юу ч биш ажээ. Түүнийг арван дөрөв хоногтой унага байхад нь хатагтай Фонд 1925 онд худалдан авчээ. Унага байхаасаа л ажиглагддаг байв. Жишээ нь хэзээ ч эздээ дуудахыг хүлээдэггүй, яг дуудах гэж байхад нь давхиад ирдэг байв. Даага насандаа цагаан толгойн үсэг нүдэлж, богино үг бүтээж байжээ. Нэг өдөр мотор гэсэн үг бүтээн бичээд удаа ч үгүй байхад гэрийнх нь гадаа том трактор ирж зогсжээ. Авьяастай гүү Америкийн бүх мужид нэрд гарч эхлэв. Хүмүүс тасралтгүй цуван, мянга мянган асуулт асуудаг болжээ. Хатагтай Фонд асуулт бүрийг таван центээр үнэлдэг байна. Яваандаа Lady Wonder төмөр үсгээр бүтэн өгүүлбэр бүтээдэг болов. CHICAGO TRIBUNE өдрийн сонинд бичснээр гүү Франклин Дилано Рузвельтийг ерөнхийлөгчид нэрээ дэвшүүлэхээс нь өмнө АНУын ерөнхийлөгч болно хэмээн урьдчилан хэлсэн байна. Гүү хэд хэдэн морины тойруулгын бооцоот уралдааны ялагчийг нэрлэжээ. Гэвч хатагтай Фонд уралдаан, мөрийтэй тоглоом, сугалааны дүн

10/01

хэлэхийг Lady Wonder гүүнд хатуу хориглодог болжээ. Арван зургаан жилийн хугацаанд арван дөрвөн удаад нь Lady Wonder алдарт WORLD SERIES морин уралдааны түрүүлэх морины нэрийг нэг ч удаа алдалгүй хэлжээ. Түүний математикийн авьяас нь бас гайхамшигтай байлаа. Оюутнууд асуулт асуухдаа голдуу зэрэгт дэвшүүлэх, язгуураас гаргах зэрэг тооны үйлдлүүд хийлгэн гайхацгаадаг байв. Дюкийн Их Сургуулийн багш доктор Ж.Р.Рине хоёр долоо хоногийн турш гүүг судлаад, эцсийн дүгнэлтэнд гүү телепатик буюу хүний бодол санааг уншдаг, мөн болох зүйлийг урьдчилан хэлэх чадвартай гэж бичжээ. Алга болсон хүүгийн талаар эргэн санацгаая. 1955 оны 10 сарын 24-нд WTTV телевизээр Lady Wonder гүү болон бяцхан Ронни Вайтхамкийн тухай гүүний хэлсэн үгийг багтаасан богино хэмжээний баримтат нэвтрүүлэг цацжээ. Мөрдөгчид болон хүмүүст энэ нэвтрүүлэг таалагдсангүй. Гэвч энэ явдлаас хойш хэдэн долоо хоног өнгөрсний дараа шинэ сэжүүр олджээ. 12-р сарын 4-ны үдээс хойхно, хоёр хүү санамсаргүй явж байгаад Роннигийн цогцсыг олсон байна.

Lady Wonder гүү хүүгийн үхлийн тухай ярьж байх үед хүү үнэхээр үхсэн байсныг албаныхан хүлээн зөвшөөрчээ. Задлан шинжилгээний дүгнэлтэнд хүү алга болоод нэг их удалгүй нас барсан ба бараг л ойд өнгөрөөсөн анхны шөнөө хөлдөж үхсэн бололтой. Хүүгийн цогцос бутан дунд маш гүн нүхэнд байжээ. Ойр хавийн газар нь элсэрхэг хөрстэй дан бут ургасан газар төөрсөн байна. Хамгийн ойрхон мод гучин алхмын зайд байсан нь хайлаас байжээ. Хүүг арван хоёр сард олсон нь гүүний хэлсэнтэй яг тохирч байна.

88

ÃÀÄÀÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀ

Ìîíãîë×óóä àíõ óäàà äýëõèéí ìîðüòíÛ ÕªÃÆÈËÄ ÄÓÓ ÕÎÎËÎÉÃÎÎ ÍÝÌÝÐËÝ Õýëõãýð õ¿ëõãýð äýýëòýé ìîíãîë ýð÷¿¿ä Áåðëèí õîòûí ãóäàìæààð àëõàæ “Messe Berlin”-ãèéí ¿çýñãýëýíãèéí òàíõèìä îðîõîä Ãåðìàí õ¿ì¿¿ñ ººðèéí ýðõã¿é ñîíèðõîí õàðöãààæ áàéëàà. Òýä áîë 2009 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 10-15-íû õîîðîíä ÕÁÍÃÓ-ûí íèéñëýë Áåðëèí õîòîä “Õèïïîëîãèêà-2009” îëîí óëñûí ìîðèíû ¿çýñãýëýí íýýãäýæ òýð ¿çýñãýëýíä îðîëöîõ Ìîíãîëûí Ìîðèí Ñïîðò Óÿà÷äûí Õîëáîîíû òºëººëºã÷èä, óÿà÷èä. Áåðëèí õîòîä ºâëèéí ýõýí ñàð ë ãàð÷ áàéíà ãýæ áèäíèéã òîñ÷ àâñàí ýë÷èíãèéí õ¿ì¿¿ñ õýëæ áàéñàí áîëîâ÷ ýíý íóòãèéí öàã àãààð òýðëýãýí äýýë æèíäýýõã¿é ìîíãîë íóòãèéí íàð íàëàéñàí íàìðûí ñàð øèã áàéëàà.

“Messe Berlin” ¿çýñãýëýíãèéí òºâ òàíõèìä ìîíãîë ãýðýý øèéðëýæ, ìîíãîë ýõ îðíîî, ìîíãîëûí õóðäàí ìîðèíû ñî¸ëûã ñóðòàë÷èëàõ, äýëõèé íèéòèéí àäóó ýäëýõ ñî¸ë õºãæëèéí ÿìàð ò¿âøèíä áàéãàà, áèä ººðñ人 õààõíà íü ÿâíà âý ãýäãèéãýý îëæ õàðàõ çýðýã îëîí òàëûí çîðèëãîòîé

ýíä èðñýí þì, áèä. ÌÌÑÓÕíû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ï.Ñýðãýëýí Ìîíãîë Óëñûí Òîä ìàíëàé óÿà÷ Ö.Àþóø, Ö.Äóëàìñ¿ðýí, Ìîíãîë Óëñûí Àëäàðò óÿà÷ Ã.Áàòòºìºð, “Àâçàãà òðåéä”-èéí çàõèðàë Ï.Ìýíäáàÿð Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Îëîí íèéòèéí Òåëåâèçèéí ñýòã¿¿ë÷ Ë.Öàãààíäàëàé, “ßíäàã ôèëüì” ïðîäàêøíû çàõèðàë ß.Áîëáààòàð, ãýðýë çóðàã÷èí È.Áóäõ¿¿, õºäººãèéí ñàëáàð õîëáîîäûí òºëººëºë Õýíòèé àéìãààñ Í.Ñàíæààäîðæ, Ñ¿õáààòàðààñ Ñ.Àìàðòàéâàí, ªâºðõàíãàéãààñ ª.Àëòàíõóÿã ãýýä õóðäàí ìîðèíû õºãæëèéí òºëºº ãàð áèå îðîëöîæ ÿâàà óÿà÷èä àäóóíû ñî¸ëûí ç¿òãýëòí¿¿ä îðîëöñîí þì. “Àâçàãà òðåéä” ÕÕÊ-èéí åðºíõèé çàõèðàë Ï¿ðýâèéí Ìýíäáàÿð “Õèïïîëîãèêà2009” ¿çýñãýëýíä îðîëöîã÷äûí çàðäàëûí òîäîðõîé õóâèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí þì. Àâçàãûí Ìýíäáàÿð çàõèðàë ÌÌÑÓÕ-íû øèëäýã èâýýí òýòãýã÷ýýð 3 æèë äàðààëàí øàëãàð÷ áàéãàà õóðäàí ìîðèíä ýëýãòýé áèçíåñìåí õ¿í.

“Messe Berlin” ¿çýñãýëýíä ò¿íø îðíîîð îðîëöîæ áàéãàà Ìîíãîë óÿà÷äûí ãýðò ¿çýñãýëýíãèéí íýýëò áîëæ ÕÁÍÃÓ-ä ñóóãàà Îíö áºãººä á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéä Á.Äàâààäîðæ áîëîí àëáàí áóñàä õ¿ì¿¿ñ, “Messe Berlin” ¿çýñãýëýíãèéí çàõèðàë Êàðåë Õåíñ, õýâëýë ìýäýýëèéíõýí õ¿ðýëöýí èðñýí áàéëàà. Ìîíãîëûí óÿà÷èä äýëõèéí ìîðüòîíãóóäòàé õººðºã çºð¿¿ëëýý. Ìîðüòîíãóóä óóëçààä õóó÷ õººðºõºä ¿çýë áîäîë, ÷èãëýë çîðèëãî íýã áîëîõîîð áèå áèåíýý îéëãîõîä õÿëáàð áàéñàí. Áàðóóíû ìîðüòîíãóóäàä Ìîíãîë óÿà÷äûí ºìññºí äýýë õóâöàñ, áàðüñàí õººðºã, ¸ñ çàíøèë ãýýä ñîíèðõîõ ç¿éë èõ áàéãàà áîëîëòîé. Ìîðèí õóóðûí àÿëãóóòàé ìîíãîë õ¿íèé óóæèì öýýë õîîëîéíû àÿ äàí íèéëýõýä ìîðèí òóóðàéãààðàà äýëõèéí òàëûã òàìãàëæ áàéñàí õ¿÷èðõýã ã¿ðíèé ãàéõàìøãèéã ìýäð¿¿ëæ ãàäíûõàí íýã ë ìýäýõ íýý õîâîð áàðààíä äóãààðëàñàí õ¿ì¿¿ñ øèã òàíõèì ä¿¿ðýí öóãëàðñàí áàéëàà. Ìîíãîë íóòãààñàà ãàðààä îëîí æèë áîëñîí Ãåðìàíä àìüäàðäàã ìîíãîë÷óó-äààñ ìààíü ãàíö íýã íü ìîíãîë íóòãàà ñàíàñàí ñýòãýëèéíõýý ñóâäàí íóëèìñûã àð÷èæ áóé õàðàãäñàí. Ãàäàà ãóäàìæèíä íü ìàøèí òýðýã ò¿÷èãíýæ áàéñàí áîë õàðèí Áåðëèí õîòûí ýíý ¿çýñãýëýíãèéí òàíõèìä îðîõîä õààíà ë áîë õààíà àäóó ÿíöãààæ Ìîíãîëûíõîî òàë íóòàãò ñ¿ðãèéí áýë÷ýýðò, óÿàí äýýðýý áàéíà óó ãýëòýé ñàíàãäàæ áàéëàà. Ýíä ìàíàéõíû òºëºãíèé äàéòàé Ïîíè àäóóíààñ àâàõóóëààä àðàãàí äýýð ãàðààä ìîðäñîí ÷ íóðóó õ¿ðýõýýðã¿é àâàðãà àäóó àðàé ººäººñ õ¿íèé õýëýýð ÿðèõ íü õîëã¿é á¿æèã÷èí àäóó… ãýýä

10/01

89

ÃÀÄÀÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀ äýëõèéä áàéäàã á¿õ ë ¿¿ëäýð óãñààíû àäóóíóóäûã àâ÷èðñàí áàéëàà. Òºðèéíõºº ñ¿ëäýíä àäóóãàà äýýäýëñýí ìàíàéä óëñàä áîë àäóóòàé õîëáîîòîé ýëäýâ ¿éë ÿâäëûã çºâõºí õºäººíèé õýäýí õºõ ºâãºí àëü ýñâýë ò¿ðèéâ÷òýé ìºí㺺 áàðæ ÿäñàí õýäýí áàÿ÷óóëûí õýðýã ãýäýã ¿çýë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ¿å ¿å öóõàëçäàã áîëñîí. Ãýòýë òýíä õ¿í òºðºëõòºíèé àíõíû óíàà, àíõíû ¿íýí÷ àíä õ¿ëýã ýðäýíèéã õ¿¿õýä çàëóó÷óóä òýð äóíäàà á¿ñã¿é÷¿¿ä íü èõýä ñîíèðõîæ àð÷èë òîðäîæ áàéãàà íü áèäíèé í¿äýíä øóóä ë òóññàí þì. àäóóã àíõ ãàðøóóëñàí ºíººãèéí ìîíãîë÷óóä áèäíèé õóâüä ºâãºäººñ ¿ëäýýñýí àäóó ýäëýõ ãàéõàì ºâ ñî¸ëîî õýðõýí õàäãàëæ, õºãæ¿¿ëæ ÿâàà áèëýý ãýæ áîäîõûí ñàöóó çàðèì òàëààð àäóóíààñ õàìãèéí òºñººðñºí ¿íäýñòýí ìîíãîë÷óóä áèä áîë÷èõ âèé äýý ãýñýí ýìçýãëýë ÷ òºðæ áàéñíàà õýëýõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. Ìîíãîë÷óóä áèä ¿íäýñíèé óëàìæëàëò ìîðèí óðàëäààíàà ýñ òîîöâîë ìîðèí ñïîðòûí áóñàä òºð뺺ð äýëõèé íèéòýýñ õîöîð÷ ÿâààãàà ìýäýðëýý. Õ¿¿õäèéã áàãà áàë÷ðààñ íü àäóóíä îéðòóóëæ, ìîðü óíóóëæ ñóðãàõ õ¿ñýë ýðìýëçëýë ãåðìàí ýöýã ýõ÷¿¿äýä òóí èõ áàéäàã áîëîëòîé þì àà. ¯çýñãýëýíãèéí íýã òàíõèìûã çºâõºí áàãà áàë÷èð íàñíû õ¿¿õä¿¿ä ìîðü óíàõ çîðèóëàëòààð òîõèæóóëæ àþóëã¿é áàéäëûã íü õàíãààä ìîðü óíóóëæ çîîñ îëîõ ¿éë÷èëãýý ÿâóóëæ áàéãàà õàðàãäñàí. Óëààíáààòàðûíõàí öýâýð àãààð àìüñãàëàíãàà ªëçèéò õîðîîëîëä î÷îîä ìîðü óíàäàã èéì ¿éë÷èëãýý îäîîõîíäîî àëãà. Õ¿¿õä¿¿ä õîòæèæ àäóó ìàëíààñ õºíäèéð뺺 ãýæ ø¿¿ìæëýõ áóðóó þì øèãýý. Åð íü Åâðîïûí õóðäàí ìîðü ñîíèðõîã÷èä ìàíàé ìîíãîë ¿íäýñíèé ìîðèí óðàëäààíûã èõýä ñîíèðõäîã íü òýäíèé ÿðèàíààñ èëò áàéëàà. æààõàí õ¿¿õä¿¿ä óíàæ õîë óðàëääàã òàíàé óðàëäààí õýðõýí õºãæèæ áàéãàà âý ãýæ ¿å ¿å àñóóõ õ¿ì¿¿ñ îëîí òààðàëäàæ

10/01

áàéñàí. Õàðèí áèä óëàìæëàëò ýíý óðàëäààíàà ìîíãîëä èðñýí ãàäíû õ¿ì¿¿ñò õýðõýí îéëãîìæòîé ¿ç¿¿ëýõ, õóðäàí ìîðèíûõîî óðàëäààíûã çºâ ñóðòàë÷èëàõ õýðýãòýéã äîð äîðíîî áîäîõ öàã íü áîëæýý. Åâðîïûí îðíóóäàä çàëóó÷óóä ìîðü ñîíèðõîõ íü óëàì á¿ð èõýñ÷ áàéõàä ìàíàéä õàðèí ýñðýãýýðýý çàëóó÷óóä íü ìîðèî ñîíèðõîõîî áîëüæ ìàë÷èä íü ìîðèî óíàõ íü öººð÷ áóé ýìãýíýëòýé áàéäàë áèé áîëñíûã ãàäíû õ¿ì¿¿ñ îëæ ìýäýýä áèäíýýñ àñóóæ àì òàãëàæ áàéëàà. Ãýõäýý áèä ìîðüòîíû óäàì òàñðààã¿é ãýäãýý ãàéõóóëààä àâñàí. Ìîíãîë çàëóóñ ìîðèí äýýðýýñ ñóð õàðâàæ ìîðüòíû ãàéõàìøãàà ¿ç¿¿ëýõýä ë áàðãèéí þìûã òîîäîãã¿é áàðóóíûõàí ñóóäàë äýýðýý ºíäºëçºí õàøãèðàëäàæ õàðèí ìàíàé òîãëîëòûã äóóñìàãö ¿çýã÷äèéí ñóóäàë áàðàã õîîñîð÷ áàéëàà. Æèë á¿õýí ãàðäàã ýíý ¿çýñãýëýíãèéí óëàìæëàë ¸ñîîð ò¿íø îðíû õóâüä Ìîíãîë òºðèéí àëòàí ñî¸ìáîò äàëáààã ìàíäóóëæ Ìîíãîë òºðèéí äóóëàë ýãøèãëýæ, àäóó ýäëýõ ñî¸ëûí íýãýí ¿íýò ºâ õóðäàí ìîðèíûõîî öîëûã ñýòã¿¿ë÷ Ë.Öàãààíäàëàé, ÿðóó íàéðàã÷ Ñ.Àìàðòàéâàí íàð àéëòãàí äóóäëàà. ÌÌÑÓÕíû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ï.Ñýðãýëýí Áåëüãè óëñûí, ìîðèíû ø¿ä ýì÷ëýõ èíñòèòóòûí ýðäýìòýäòýé õóðäàí ìîðèíû ø¿äèéã ýð¿¿æ¿¿ëýõ òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõýýð õýëýëöýæ òîõèðëîî. Åâðîïèéí îðíóóä õóðäàí ìîðèíûõîî ø¿äèéã 6 ñàðûí õóãàöààíä ¿çýæ ýì÷èëäýã þì áèëýý. Ìîðèíû ø¿ä ýð¿¿ë áàéâàë õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýí ýð¿¿ë áàéíà. Ýð¿¿ë ìîðü õóðäàëíà ãýñýí îéëãîëò ýíä ò¿ãýýìýë þì áèëýý. ̺í Ãåðìàíû “Reiten zuht” õóðäàí ìîðèíû ñýòã¿¿ëòýé õýâëýë ìýäýýëèéí ñàëáàðò õàìòàð÷ àæèëëàõààð áîëæ 7-ð ñàðûí 21-íä áîëîõ ìàíàé “Èõ õóðä” óðàëäààíûã ñóðâàëæèõ ñýòã¿¿ë÷äèéí áàã õ¿ðýëöýí èðýõýýð áîëñîí. Áåðëèí

90

ÃÀÄÀÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀ Áðàíäåíáóðãèéí ìîðèí ñïîðòûí õîëáîîòîé õàìòðàí àæèëëàõ òàëààð ãýðýý õýëýöýýð¿¿äèéã õèéñýí þì. Ýíý ¿åýð áàñ íýãýí ñîíèðõîëòîé ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë áîëñîí. ìàíàé óÿà÷äûí ãýðò Ãåðìàíû Áóíäåñòàãèéí ãèø¿¿í, Åâðîïûí ìîðèí óðàëäààíû õîëáîîíû òýðã¿¿í íî¸í Ïåòð Äàíñ Êåðò çî÷èëæ ìàíàé òºëººëºã÷èäòýé ýëãýñýã äîòíîîð ìîðü ÿðüæ òóõàëñàí þì. ÌÌÑÓõíû Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ï.Ñýðãýëýí íî¸í Ïåòð Äîíñ Êåðòýä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Ìîíãîë Óëñûí øàäàð ñàéä, ÌÌÑÓÕíû Åðºíõèéëºã÷ Ì.Ýíõáîëäûí ìýíä÷èëãýýã äàìæóóëæ ò¿¿íèé ãàðûí áýëãèéã àëä öýíõýð õàäàãòàé ãàðäóóëæ ìîíãîë îðîíä àéë÷èëæ, ìîíãîë íààäàì ¿çýõèéã óðüñàí þì. Òýðáýýð óðèëãûã òóí õ¿íäýòãýëòýéãýýð õ¿ëýýí àâ÷ õ¿ç¿¿í äýýðýý òîõñîí õàäàã ðóóãàà çààãààä “ìèíèé òºðñºí ºäºð 7 äóãààð ñàðûí 12-íä. áè ÿã ýíý õàäàãòàéãàà òºðñºí ºäðººðºº “×èíãèñ õààí” íèñýõ îíãîöíû áóóäàëä áóóíà” ãýæ àìëàñàí áèëýý. ¯çýñãýëýíãèéí íýýëòýí äýýð íýãýí ìîíãîë ýìýãòýéòýé òàíèëöëàà. Õýíòèé àéìãààñ ìîíãîë àäóó Ãåðìàíä àâ÷èðñàí òóõàéãàà áèäýíä äóóëãàæ ãýðòýý óðüñàí þì. Ìàðãààø íü Òîä ìàíëàé óÿà÷ Ö.Äóëàìñ¿ðýíãèéí õàìò 100 ãàðóé êì äàâõèæ ìîíãîë àäóóòàé àéëä çî÷èëëîî. Òýíãýð óéëàãíàæ áîðîî øèâýðñýí ñààðàë ºäºð áàéñàí ÷ ìîíãîë àäóóí äýýð î÷èõ ÿã òýðõýí àãøèíä òýíãýð öýëìýæ íàð òóññàí. ìàøèíààñ áóóãààä ìîíãîë àäóóí äýýðýý øóóä î÷îîä ãóðèéëàõàä ãàë õ¿ðýí ç¿ñòýé àçàðãà íü òîëãîéãîî ºðãºæ ºìíººñ ¿¿ðñëýý. “Íóòãàà ñàíàæ äýý ìîíãîë õ¿íèé äóó ãàðàõàä ººðèéí ýðõã¿é ñýðâýëçýæ áàéíà ø¿¿” ãýæ Òîä ìàíëàé óÿà÷ Ö.Äóëàìñ¿ðýí õýëëýý. Áóäàíò Åâðîïûí óéòàé òýíãýð äîîð ºâñ òýæýýë íü ýëáýã ÷ õºõ ìºíãºí òýíãýð óóæèì òàë íóòàã ñîðãîã áýë÷ýýðýý ñàíàõ íàéìàí ìîíãîë

àäóóã “×èíãèñèéí ìîíãîëûí àäóó ãýæ ãàäíûõàí èõ ñîíèðõäîã þì. Óóë íü ìàíàé àäóóíààñ “Õèïïîëîãèêà” ¿çýñãýëýíä îðîëöîõ áàéñàí ÷ íýã âàêöèí äóòóó õèéñýí ãýñýí øàëòãààíààð îðîëöîæ ÷àäñàíã¿é ãýæ ýçýí ìîíãîë ýìýãòýé ÿðüæ áàéâ. ¯çýñãýëýíä òàâèãäñàí ìîðèíû òýæýýë íü ãýõýä áàéãàëèéí ãàðàëòàé òàðüæ óðãóóëñàí âèòàìèíëýã òýæýýë áàéõ þì. Òýð õ¿÷ òàìèð îðóóëäàã ýì òàðèàíóóä íü ëàâ ë ¿çýñãýëýíãèéí çààëàíä ëàíãóó òàâèóð äýýð õàðàãäààã¿é. Õàðèí ìàíàéõíû õàíèàäàíäàà õàòààæ óóäàã íîõîéí õîøóó ãýõ ìýòèéã õýðýãëýäýãèéã òýíä î÷ñîí ìîíãîë óÿà÷èä í¿äýýðýý õàðíà áèëýý. Óðàëäààä èðñýí ìîðèíû áóë÷èí øºðìºñèéã ñóëëàõ, õ¿éòýí æèí òàâèõ òóñãàé çîðèóëàëòûí /ìàíàéõàí õ¿éòýí óñààð öîõèõ/ áàãàæ õýðýãñýë ãýýä ¿çýæ ñîíèðõîõîä áàÿëàã “Õèïïîëîãèêà-2009” ¿çýñãýëýíä îðîëöñîí ÌÌÑÓÕ-íû òºëººëºã÷èä, Ìîíãîëûí óÿà÷èä àäóó ìàëûíõàà àæèë ¿éëñýýð àíõ óäàà îëîí óëñûí ¿çýñãýëýíä îðîëöëîî. ÌÌÑÓÕ-íû òºëººëºã÷ àëáàí ¸ñîîð àíõ óäàà äýëõèéí ìîðüòíóóäòàé óóëçñàí óóëçàëò ýíý áîëîâ. Õ¿í òºðºëõòºíèé ñî¸ë èðãýíøèëä îðóóëñàí õóðäàí ìîðèíû ñî¸ëîî äàÿàðøëûí äàâàëãààíä ìîíãîë÷óóä ÿàæ àâ÷ ÿâàõ, ìîðèíû ñî¸ë áîë çºâõºí ìîíãîë÷óóäûíõ áèø äýëõèéíõ þì áàéíà ãýäãèéã ìýäýðñíýýð áèä íóòãèéí ç¿ã õ¿ëãèéí æîëîî çàëöãààëàà.

10/01

91 “Ýíýðýõ” ýìíýëãèéí ÌÀËÛÍ ýì× М.Адилбиш:

ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÈÉà “ÝÕΔ-ÃÎÎÐ ÕÀÐÆ, ÄÓÐÀÍÃÀÀÐ ÎÍÎØËÎÄÎà Хурдан морь оношлож эмчилдэг “Америк” эмнэлэг нийслэлийн “Өлзийт” хороололд үүдээ нээгээд òºäèé ë удаагүй байна. Орчин үеийн дуран авайгаар хардаг, оношлодог тус эмнэлгийн эмч М.Адилбишээс дараах зүйлийг тодруулан ярилцлаа.

-Ийм эмнэлэг байгуулах санаа хэзээ төрөв?

-1999 оны наадмаар маш халуун байсан, тэр халуунд олон морь эндэж осолдсон юм. Энэ тухай америк, австралийн малын эмч нарт ярьж, улмаар хурдан морины эм эмчилгээ, оношлогооны иж бүрэн үйлчилгээ бий болгосон.

-Америкийн малын эмч нарын нийгэмлэгтэй хамтран ажилладаг гэж сонссон. Танайх бас цуврал сургалтууд явуулдаг гэв үү?

-Бид 2003 онд “Монгол Ви.И.òи НЕТ” ТББ байгуулсан юм. 2004 оноос малын эмч нарын дунд сургалт явуулж байна. Ýíý ñóðãàëòàíä ìàíàé óëñûí бүх аймгийн малын эмч нар хамрагдсан. Оюутнуудын дунд бас сургалтявуулдаг. Яам, ХААДС, мал эмнэлийн лабораториудтай холбоотой, үйл ажлаа цогц хэлбэрээр явуулдаг.

-“Өлзийт” хороололд нээсэн эмнэлэг ямар үйлчилгээ явуулж байна вэ?

-Мал эмнэлгийн найдвартай үйлчилгээ явуулах үүднээс “Энэрэх” эмнэлгийг тэнд байгуулсан юм. Эхо аппаратаар үржлийн явцыг харна. Хурдан морины хөлийн булчин шөрмөс, зөөлөн эд гэмтэх нь элбэг байдаг. Тэр бүхнийг дуран авайгаар харж оношлоно, эмчилнэ. Хурдан морины уяа заслын үед тохиох өвчин эмгэгийн үед эм тариаг хэрхэн ашиглах талаар уяач малчдад сургалт явуулж байна.

10/01

92

Фенилбютазон Хот, хөдөө орон нутагт ажиллаж буй малын эмч нар олон улсад зөвшөөрөгдсөн, чанартай малын эм бэлдмэлээр мал эмнэлгийн үйлчилгээг малчдад үзүүлж бодитой үр дүнд хүрч байгаад “Монгол Ви.И.Ти Нет” ТББûн хамт олон баяртай байдаг. Орчин үеийн, чанартай малын эмээр үйлчилгээ үзүүлснээр мал сүрэг эрүүлжээд зогсохгүй, ашиг шим бүтээгдэхүүн гарцад нь эерэг нөлөө үзүүлэх боломжтойг бид харж байна. Иймээс “Монгол Ви.И.Ти Нет” ТББ малын эмч та бүхний ажилд нэмэр болох, мөн малчдын амьдралд дэм өгөх чанартай эм бэлдмэл, бүтээгдэхүүнүүдээр үргэлжлүүлэн хангахаар хичээн ажиллаж байгаа юм. Үүнтэй холбоотойгоор бид үрэвслийн эсрэг үйлчилгээтэй малын эм болох фенилбютазонийг оруулж ирээд удаагүй байна. Энэхүү эм нь адууг уралдуулах юмуу бүр цаашилбал уналга болон үржилд ашиглах чадамжийг ч бүрмөсөн алдагдуулахад хүргэдэг үрэвсэлт эмгэгийн үед хэрэглэдэг бэлдмэл юм. Фенилбютазон нь үрэвслийн эсрэг үр дүнтэй эм бөгөөд үүнийг зөв зохистой хэрэглэснээр үрэвслийн үе шат хурдан эдгэрдэг. Үүний тулд тус эмийг аливаа үрэвсэлт эмгэгийн эхэн үед эхний 12 цагт хэрэглэж эхлэх нь эмчилгээний өндөр үр дүнтэй. Иймд малчид малдаа

тохиолдож буй эмгэгийн хурц буюу эхэн үед малын эмч танд хандан оношлуулах, эмчлүүлэх хүсэлтэй болно байх хэмээн бид найдаж байна. Малын эмч та мал эмнэлгийн үйлчилгээндээ хэрэглэж байгаа эм бэлдмэлийнхээ хэрэглэх заавар, сөрөг нөлөөг маш сайн мэддэг байхын зэрэгцээ малчны аюулгүй байдал зэрэгт байнга анхаарч байх ёстой. Фенилбютазоныг хэрэглэж байгаа үед хүний аюулгүй байдал дээр маш хянамгай хандах хэрэгтэй гэдгийг бид өмнөх сургалтуудаараа зааж байсан. Малын эмч та малчиддаа эмчилгээ бичиж өгөхдөө уг эм бэлдмэлүүд нь зөвхөн мал амьтанд зориулагдсан бөгөөд хүнд хэрэглэвэл маш аюултай гэдгийг малчин бүртээ заавал хэлж сануулж байх хэрэгтэй. Зарим малын эмч, малчидаас малын эм бэлдмэлийг хүнд хэрэглэж болно гэсэн буруу ойлголт ºãäºã тохиолдлууд мэр сэр гарч байдаг. Иймээс бид Фенилбютазоныг ХҮНД ХЭРЭГЛЭЖ ОГТ БОЛОХГҮЙ гэдгийг дахин дахин сануулмаар байна. Тус эм нь хүний элэг, бөөр, ходоод зэрэг эрхтэний үйл ажиллагааг алдагдуулах хүртэл муу нөлөөтэй юм. Малд хэрэглэсэн эмийн биеэс гадагшлах хугацааг заримдаа малын эмч нар яг тодорхой санахгүй байх тохиолдол

байдгийг бид мэднэ. Энэ зүйл фенилбютазон дээр илэрч болох учраас Монгол Ви.И.Ти Нет ТББ тус эмийн савлагдсан хайрцаган дээр ЭНЭХҮҮ ЭМИЙГ ХҮНИЙ ХҮНСНИЙ ХЭРЭГЦЭЭНД АШИГЛАХ (СҮҮ, МАХ БЭЛТГЭХ) МАЛД ХЭРЭГЛЭЖ БОЛОХГҮЙ гэсэн зааврыг нааж байх болно. Энэ нь хэн нэгэн хүн фенилбютазоноор хордох эрсдэлийг гаргуулахгүйн тулд юм. Учир нь малын болон хүний эрүүл мэнд бол бидний НЭН ТЭРГҮҮНИЙ анхаарах ёстой зүйл билээ. Та дээрх сануулгыг уншсан даруйдаа энэ өөрчлөлтийг малчид бусад малын эмч нартаа анхааруулаарай. Харин манай байгууллагаас таны авах дараа дараагийн дээрх эмийн зааварт тус сануулгыг бид хавсаргасан байх болно. ФЕНИЛБЮТАЗОНЫГ ЗӨВХӨН АДУУНД ХЭРЭГЛЭДЭГ. МАХ БОЛОН СААМЫГ НЬ ХҮНИЙ ХҮНСНИЙ ХЭРЭГЦЭЭНД АШИГЛАЖ БАЙГАА БОЛОН АШИГЛАХ АДУУНД ЭНЭ ЭМИЙГ ХЭРЭГЛЭХИЙГ ХОРИГЛОНО. Өөр нэгэн чухал анхааруулга бол уг эмийг адуунд олгосныхоо дараа заавал гараа угаах ёстойг санаарай. “Монгол Ви.И.Ти. Нет” ТББ Малын их эмч М.Адилбиш

10/01

93

ÒÎÄ ÑÓÐÀÃ 1922

 ÒÎÄ ÑÓÐÀÃ 1922

ÝÐËÈÉÃ ÒÎÄ ÑÓÐÀÃ 1922-ÎÎÑ, ÝÐÄÌÈÉÃ “BUDDA.MN”-ÝÝÑ Монголын Áурхан шашны төв Ганданòэгчýíлèн хийдийн лам Баасансамбуугийн Дэшигсүрэнтэй ярилцлаа.

-Малчин түмэндээ зориулж, нэгэн шинэ ажил үйлсийг эхлээд байгаа тухай сонслоо. Энэ тухайгаа ярина уу?

-Улиран одож буй үхэр жилд малчин түмэндээ зориулж õî¸ð ÷óõàë àæëûã ñýäýæ õèéãýýä áàéíà. Íýã íü “Тод сураг 1922”. Èéì òусгай дугаарын лавлах утас ажиллуулж эхлээд цөөхөн хонож байна. Энэ утас маань малчдад маш их тустай, тэдний цаг хугацаа мөнгө төгрөгийг хэмнэсэн “Лавлах утас” болно гэдэгт би итгэлтэй байна.

- ͺ㺺 íü ÿìàð ºí㺠òºðõòýé àæèë áàéíà âý?

- Áèä àëáàí òàñàëãààíä àæèëëàäàã, öàã çàâ áàãàòàé õ¿ì¿¿ñò çîðèóëæ www.budda.mn âýá ñàéò íýýãýýä áàéíà. Ýíý ñàéòíààñ òà Ìîíãîëûí Áóðõàí øàøèíòàé õîëáîîòîé á¿õèé ë ìýäýýëýë, ýðäýì ìýäëýãèéã àâ÷ áîëíî.

- “Тод сураг 1922”-ын гол онцлог, давуу тал нь?

-Мал бүхий иргэд, малчддад зориулагдсанаараа давуу талтай. Зөвхөн малчдад ч биш, малын гаралтай бүтээгдэхүүн, түүхий эд хэрэглэдэг бүхий л хүнд хэрэгтэй. Жишээлбэл: Хүнээс авсан нэг адуу нь ижлээ хайгаад нутаг орон гүйх юмуу аль эсвэл жаахан холдсон тохиолдолд малчин хүн түүнийхээ хойноос хайгаад явчихдаг. Буруу хайгаад бензин тос цаг зав бусад ажлаа алдан олон өдөр хоногоор эрэлд хатдаг. Мөн өөрийн адуу, хот хороонд нь ирсэн эзэнгүй малыг “Энэ хөөрхий хэний адуу мал юм болдоо. Эзэнд нь хэл дуулгах юмсан” гээд зовж л суудаг. Энэ бүхэнд манай “Тод сураг 1922” тус болно. Алдсан олсон хэн хэн нь манай лавлах руу утасдаад болно. Тэр бүхэнд бид хэлж буян болно.

-Зөвхөн алдуул мал гэлтгүй, бүх л малтай холбоотой бүхий л мэдээ мэдээллийг цуглуулна гэв үү?

-Алдсан, олсон бүх мэдээллийг бид хүлээж авч,

10/01

мэдээллийн сан үүсгэнэ. Зөвхөн алдуул мал гэлтгүй малтай холбоотой бүх төрлийн зар, мэдээллийг түгээнэ. Малын гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүнийг аль өндөр үнэ ханшаар авч байгаа газартай шууд холбож өгнө.

-Ийм ажил үйлс сэдэх санаачилга Танд хэзээ төрсөн бэ?

-Миний таньдаг хүмүүс хөдөөнөөс хотод хааяа орж ирдэг юм. Тэд авчирсан жаахан мах сүүгээ зарах гэж янз бүрийн юмтай таардаг юм байна. “Дэнжийн 1000”-ын хүнсний зах гэж том луйврын газар байна. Жаахан мах зарах гэсэн биш баахан нүгэл хийлээ. “Би авна би авна гээд л татаж чангаагаад чирээд явчих юм. Тэгснээ кг дээрээ ажиллаад хэлсэн үнэндээ авахгүй, хэрүүл хийгээд хэцүү юм байна” гэх хүмүүстэй олон таарсан. Тэгээд л тэдэнд ч тус нэмэр больё гэсэн үүднээс л энэ ажлыг хийсэн.

-Мах сүүг нь та тэгээд та яаж зарах юм бэ?

-Уучлаарай би зарах юм бишээ. Манай “Тод сураг 1922” лавлахад хандсанаар аль болох өндөр үнээр авдаг дэлгүүрүүд болон бусад том том үйлчилгээний төвүүдтэй шууд холбож өгнө. Бас малчид маань өөрийн хурдан удмын адуугаа зарах тохилдол олон байдаг. Тэрийг нь, “Би зараад өгье гээд л нэг ченж хямдхан бодож аваад их үнэд хүргэн дамлаж зардаг. Үүнийг болиулж авсан хүн нь ч хямдхан авах зарсан хүн нь ч сэтгэл хангалуун байлгахын тулд манай лавлах ажиллаж малчин түмэндээ хурдан шуурхай үйлчилж байна.

-Монгол түмэндээ уриалж юу хэлэхсэн бол?

-Ер нь бол хамгийн том буян бол мартахын буян гэж байдаг. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр “Хэн нэгэнд тус хүргээд түүнийгээ мартвал энэ нас болон хойд насандаа тэр буян хэвээрээ байдаг” гэж номонд бичсэн байдаг. Тийм болохоор малчид маань бусдын алдуул болон эзэнгүй удаж байгаа малыг “Тод сураг 19-22”-т утасдаж мэдэгдвэл бид эзэнд нь утасдаж, тус болно. Энэ бол бидний хамтран хийж буй буян.

94

ÓßÀ×ÈÉÍ ÝÐÄÝÌ

ÕÓÐÄÀÍ ÌÎÐÈÉà ÒÀÂÈÕ, Ǫ ØÓÐÃÓÓËÆ, ÓßÆ ÑÎÉÕÎÄ ÞÓà ÎÍÖËÎÍ ÀÍÕÀÀÐÀÕ ÂÝ? Õóðäàí õóðö õ¿ëýã ìîðèéã óÿæ ñîéæ, óðàëäóóëíà ãýäýã ýðäýì ìýäëýã, óð óõààí, óóæèì áîäîë... Èõ îëîí ç¿éëèéã øààðääàã. Áèä “Óÿà÷èéí ýðäýì” áóëàíãààðàà Ìîíãîë Óëñûí “Òîä ìàíëàé óÿà÷” Ä.Îíîíãèéí “õè÷ýýë”-èéã öóâðàëààð õ¿ðãýõ áîëíî. Òà ýíäýýñ îëîí øèíý ç¿éëèéã ìýäýæ ìýäýðíý ãýäýãò èòãýæ áàéíà.

-“Морийг уяхаасаа тавих нь чухал” гэж Та нэгэнтээ хэлж байсан. Энэ ямар учиртай үг юм бэ? Энэ үгийг сонсоод би, ерөөсөө уяач хүний хөдөлмөр жилийн дөрвөн улирлын турш үргэлæилдэг юм байна гэж ойлгосон юм л даа.

-Уясан морьдыг, тэр тусмаа их насны морийг наадмын дараа хорон хөлсийг авч, булчинг нь гүйцэд суллаж, мулталж тавихгүй бол тэр жилдээ биеэ тавьж өгдөггүй агдайчихдаг. Байнга бэлтгэл хийсээр зангидсан гар шиг болчихсон булчинг чинь хариу уяа хийж зөөллөөд тавихгүй бол болдоггүй. Хойтонãийн уяаны ажил бол ерөөсөө тэр. “Уяхаасаа тавих нь чухал” гэдэг үгний утга учир ч тэр. Ер нь морийг зөв сайхан эдэлж сурсан хүн л морь уяна даа. Их насны морь жилдээ нэг л буруу эдэлсэн бол тэр

жилдээ засал авдаггүй. Уяач хүн наадмын маргаашнаас л дараа жилийнхээ наадамд бэлддэг юм шүү дээ.

-Морьдоо анх барилж эхлэхэд дийлэнх улсын морьд голийсон тарган харагдаж байдаг. Харин танай морьд, туранхайвтар, их хөнгөн харагдаж байдгийн учир юу вэ?

-Уяа морьдыг ер нь байнга бэлтгэлтэй тамирчин шиг, байнгын уургын морь шиг л бэлэн байлгах ёстой л доо. Манай морьд туранхайвтар байдгийн учир бэлчээрээр нь байнга юм хийдэгтэй холбоотой. Анх уяхад бөрзийсөн юм ирдэг. Тэгээд яван чангараад, сэрийгээд, улам бүр өнгө суугаад уралддаг.

-Бэлчээрээр нь уяж сойно гэдгээ жаахан тодруулж ярихгүй юу?

-Намар цасны тахтайд барьж аваад усыг нь зөв гаргах ёстой

юм. Зөөлөн унаж хөдөлгөөд үсний нь угт тогтож шигсэн нарийн шороог нь унагачих хэрэгтэй юм. Усыг нь зөв сайхан гаргаад тохомны хөлсийг биед нь тогтохгүй болгоод орхичèход болдог эд.

-Цасгүй үед яах вэ? Мөн л өдөр бүр мордоод байх хэрэг үү?

-Өдөр бүр мордож давхиад, унаад байх хэрэггүй л дээ. Цасгүй үед тэгвэл морь улдчихдаг юм. Ер нь зун уралдсан морийг, хавар намрын цагт гэдсийг нь гүйцэт солих ёстой. Хавар намар хоёрт л мал гүйцэт цаддаг гэж байгаа юм. Тэр үед гэдсийг нь гүйцýд солих хэрэгтэй.

-Чухам яаж солих вэ? Ямар дэс дараалалтай үйлдэл хийх ёстой вэ?

-Морин адууг анхны цаснаар гүéцэд цадаад 1-2 хоносны ар дээр барьж аваад уяж хонох хэрэгтэй.

10/01

95

ÓßÀ×ÈÉÍ ÝÐÄÝÌ Уяж хоносныхоо маргааш унаж хөдөлгөнө. Ингэхлээр гэдэс нь хөдөлнө. Нэлээн сайн хөлөргөж, биеийг нь халаана гэсэн үг шүү дээ. Харин адуунд нь буцааж тавихдаа уяан дээр уяж, биеийг нь хөргөж байж тавьдаг учиртай. Тэхгүй бол нуруу авах тохиолдол гарна.

-Уях морийг бол адуугаар нь сайн эдэлдэг байх нээ. Харин байнга уяж хоноод байхгүй биз дээ?

-Ялангуяа зун уягдаад олигтой давхил ороогүй адууг бол хар буухаар сайн эдлэх хэрэгтэй. Уях морийг ер нь адуугаар нь сайн эдлээд авчирах их зүгээр. Дээр өөрөө, “Танай морьд анх туранхайвтар, их хөнгөнхөн баригддагийн учир юу вэ?” гэж асууж байсны учир гол гогцоо тэнд л байгаа юм. Морийг анх барихдаа л уяж хонохоос бусад үед нь ерөөсөө уяж хонож болохгүй.

-Зарим улс байсгээд л уяж хоноод, унаж давхиад байгаа харагддаг. Тэр нь тийм ч зөв зүйл биш байх нь ээ?

-Уяж хоноод ширүүн эдлээд байхлээр дотуураа чангарчихаад бие нь тавьж өгөхгүй жадайчихаад байдаг. Мах нь чангарчихаад бариад байна гэсэн үг шүү дээ. Чамд биеийг чинь барьсан жадайсан хувцас өмсөгчихөөд учиргүй хурдан гүй гээд шахаад байвал ямар байх вэ, түүнтэй л адил гэсэн үг. Ер нь бол морийг адуугаар нь уяж сойх ёстой юм. Уяа сойлгоны дундуур ч уяж хонох буруу.

-Цаг улирал урьдынхнаас огт өөр болж байна. Адуу малны иддэг өвс ургамал ч их өөрчлөгдсөн биз? Үүнийгээ дагаад уяа засал ч их өөрчлөгдсөн байх. Одоо ч тэжээлгүй морь уралдахгүй гэдэг болсон шиг байна?

-Одооны морьдын хүч тамирыг хадгалаад хашаанд байлгаж байгааг тэжээгээд байна гэж ойлгож бас болохгүй. Бараг зургадугаар сарын 20 гарч байж ногоо идэж байгаа энэ үед

10/01

хашаанд байлгаж хүч тамирыг нь хадгалах нь буруу биш. Идэш хоолыг нь тэнцүүлээд гамнаад байхад бараг зогсож байгаад уяа нь болчих адуу ч байдаг. Манайхны бага насны адуунууд бараг л тийм. Улсууд мориндоо ажил хийгээд л байхад манайхны морьд зогсч л байдаг.

-Танайхан бол уяж эхлэнгүүтээ л учиргүй ажил хийгээд, хөлсөлж тарлаад давхичихдаггүй юм байна?

-Эхэндээ зөөлхөн ажил хийнэ шүү дээ. Ерөөсөө л ийм юм байгаа юм. Давхих газрынхаа гуравны нэгээс нь эхэлж бэлтгэл хийгээд эхэлнэ гэсэн үг. Яг уралдах өдөр болоход гарааны газартаа уяа нь хүрч, ир нь ханаж байхаар л тооцож ажил хийх ёстой юм.

-Хот тойрсон уяачид бараг худалч хүнд бараг халуун намраас эхлэн морьдоо тэжээгээд эхэлдэг юм шиг санагддаг. Тэжээхэд бас нарийн учир байгаа даа?

-Одоо ямар ч сайн адууг тэжээхгүй бол олигтой уралдуулах боломж хомс болоод ирсэн л дээ. Энэ нь өвс ургамал, байгаль цаг ууртай холбоотой юм. Морийг тэжээхдээ адуун дээр нь жаахан унаж, арваннэгдүгээр сарын 10аас арванхоёрдугаар сарын 10н хүртэл унаж усыг нь сайхан гаргаад, өөхөн таргыг нь бараад оруулж ирж тэжээнэ. Зун уралдсан морьд өөхөн тарга аваад юу шалих вэ.

-Усыг нь гаргана гэдэг нь чухам яана гэсэн үг вэ? Мордоод усыг нь гаргаад ирэхээр үс нь задраад биед нь хөлс тогтохгүй болчихож байгаа юм.

-Морийг тэжээхэд ямархуу өвс ногоо зүгээр вэ?

-Туул голын урд талын болон зүүн талын өвс зүгээр. Хяр хамарын өвс адуунд их зохимжтой байдаг.

-Манайхан одоо ихэвчлэн овьёсоор тэжээж байх шиг. Өдөрт хэдий хэрийн овьёос өгвөл таарах вэ? Бяр хүчтэй болгоход өөр ямар нэмэгдэл тэжээл өгвөл зүгээр вэ?

-Хоолонд нь өдөрт нэг өгөхдөө хоёр шанага овьёос, тийм хэмжээний хивэгтэй өгдөг. Овьёосыг ахиухан өгвөл тамиранд хэрэгтэй. Бас шингэн хийх буруугүй. Тэхдээ монгол адуунд эрлийз адууны дозоор хийж болохгүй. Биеийн хэмжээ, жинд нь тохируулж хийх хэрэгтэй. Тэжээхдээ ч морины хүч тамир, онцлог байдлыг сайн харгалзах учиртай... Тэрнээс зүгээр л овьёос хивэг өгөөд байна гэсэн үг биш шүү дээ.

-Тухайлбал яана гэсэн үг вэ?

-Морины хоол бол тухайн адууныхаа сэтгэлтэй холбоотой. Өргөн магнайтай, дух хөмсөг зузаан бол сэтгэл аугаа, ажил их даадаг, арчилгаа тордолгоо ч сайн авдаг. Магнай давчуу, ойрхон нүдтэй, хөмсөг нимгэн адуу бол сэтгэл давчуу, аймхай, адгуу босч ухасхийсэн хүн шиг байх жишээний. Сэтгэл даâчуу адууг ганцааранг нь уяж хооллоод яарахгүй сэтгэлийг нь тогтоочихвол гэдэс нь эвдрэхгүй болдог. Сэтгэл сайтай, яардаггүй нь бол сайн хурцалж, гэдсийг нь хөдөлгөж өгвөл сайн. Тэгэхгүй бол гэдэс нь хөдлөхгүй.

-Тэжээлийн бяраасаа болж морь, доголоод байгаа юм гэж ярьж байсныг чинь санаж байна. Тэжээхгүй уралдахад хэцүү, тэжээхээр хөлийг нь авчихаад байх болж. Тэгэхлээр яана гэсэн үг вэ?

-Сүүлийн үед энэ ч морèî доголãîчихлоо, тэр ч мориныхоо хөлийг авчихлаа гэж байгаа нь яалт ч үгүй тэжээлтэй холбоотой л доо. Тэжээлийн бярыг монгол адууны хөл гүйцэхгүй байгаа юм. Эрлийз, холимог цустайнууд нь тэжээлдээ зохицдог. Монгол адууг бол хөөрхий, байдаг хурдан дээр нь учиргүй бяр өгчихөөр тэгж байгаа юм. Монгол адууны хурданых нь хат үндсэндээ гүйцэхгүй байгаа юм. Оч нь багадаад байхгүй юу. Гэлээ гээд яахав дээ. Байнгын тэжээл өгөөд дөрвөн булчингаад нь байнга тордоод бэлтгэлтэй л байх

96

ÓßÀ×ÈÉÍ ÝÐÄÝÌ хэрэгтэй.

-Морийг өглөө барьж уяснаас хойш хэдэн цагийн дараа гэдэс нь гүйцэд хөдөлчихсөн байвал зүгээр вэ?

-Морийг өглөө бариад үдээс хойш гурав дөрвөн цаг болоход гэдэс нь гүйцээд хөдөлсөн байх хэрэгтэй. Энэ бол идсэн уусан нь шингээд уяа нь зөв байгаагийн шинж. Буруу байвал гэдэс нь ханхайгаад цүрийсэн юм болчихно. Гэдэс хөдлөхгүй байна гэдэг үндсэн тамир луугаа орно гэсэн үг. Уяа нь зөв бол адууны өдрийн идсэн уусан нь биедээ бяр болон шингэнэ. Цанхагар байгаа гэдсийг хоол нь ихэдсэн байна гэж андуурч, уясаар больж байгаа юмыг бүр болиох нь ч бий.

-Гэдсийг нь тогтоох, сэтгэлийг нь тогтоох, бяр хүчийг нь

тогтоох гээд нарийн зүйлүүд урган гарах нь ээ дээ?

-Тэрнээс чинь л уяа эхэлдэг байхгүй юу.

-Сэтгэл хөнгөнтэй, уухичиж давхисан морèны сэтгэлийг чухам яаж тогтоож болох вэ?

-Сэтгэл хөнгөнтэй адуу гэгэлзэж, сэгсчээд гэдэс нь хөдлөх гээд байдаг. Ийм адууг эхлээд ганц хоёроор нь ажил хийж байгаад уухичаад байхаа болихоор нь морьтой нийлүүлээд эргэх газар нь түрүүлж очоод ганц нэгхэн хазуулаад байвал сэтгэл нь тогтуун болдог. Эргэхдээ зөөлхөн хатируулаад цогиулаад, сайхан дунд хурдаар явуулаад тэгээд түүнээс нь жаахан дээшлүүлээд түүн дээр нь жаахан тогтоож явуулаад улмаар үзүүр дээр нь явуулаад задлаад байхаар

сэтгэл нь тогтдог. Тэгэхгүй л гялалзуулаад байвал гараа руу явж байхдаа хүүхэд үрчих гээд уухичаад, хар хөлс нь цуваад эргэнгүүт хэд гялалзаад суучихна. Тэгэхлээр морины хөлсийг хүртэл тогтоох хэрэгтэй.

-Морины идэш хоолыг тааруулна гэдэг нарийн ухаан юм байна. Морины хоол багадснаас ихдэх нь дээр гэж хэлж байгаа хүн байдаг. Аль нь дээр юм бэ?

-Тулгуухан ихэдсэн хоол муу. Холоос ихдэх бол гэм хороор бага. Морины хоол холоос л багадахаас тулж багадах гэж үгүй. Морь чинь өдрийнхөө л хоолны бяраар явдаг амьтан. “Морь будлиад цаг өнгөрчихлөө. Морины хоол алдуулчихлаа” гэж ярьж байдаг биз дээ.

10/01

97

10/01

98

ÑÎÍÈÐÕÎËÒÎÉ ÒÎÂ×ÎÎÍ

“ÈÕ ÕÓÐÄ”-ÛÍ ªÃ˪ªÍÈÉ ¯¯ËÈÉà ØÈÍÆÈÕ¯É Ñýò㯯Ë× Ë.ÖÀÃÀÀÍÄÀËÀÉ Монголын шигшмэл хурдан морьдын “Их хурд” уралдааны жил жилийн түрүү зүс ижил байдаг нь сонин. Тухайлбал:

Àéëòã¯éí Òªìªð-Î×èð

ĺðâºí õºëòýé èõ ò¿éìýð Ìîíãîë Óëñûí Òîä ìàíëàé óÿà÷ Ýðäýíýáàòûí Ýðäýíý÷óëóóíä çîðèóëàâ

1999 îíû “ÈÕ ÕÓÐÄ-1”

-Хэнтий аймгийн Дархан сумын уугуул У.Буяндэлгэрийн “Жинст” хонгор азарга -Төв аймгийн Борнуур сумын уяач Лхүндэвийн хонгор морь /хоёр хонгор адуу/

2001 îíû “ÈÕ ÕÓÐÄ-2”

-“Зууны манлай” уяач Д.Даваахүүгийн “Цолмон” халтар азарга - “Тод манлай” уяач Д.ононгийн “Аварга” хээр морь /Хоёр хээр адуу/

2004 îíû “ÈÕ ÕÓÐÄ-3”

-“Мон Уран” компанийн Б.Наранхүүгийн шарга азарга -Сэлэнгэ аймгийн Эрдэнэгэрэлийн халзан морь /Хоёр бөрт адуу/

2007 îíû “ÈÕ ÕÓÐÄ-4”

-Завхан аймгийн Яруу сумын уугуул Ц.Баянжаргалын “Магнай” халтар азарга -Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын уугуул Мөнхтөрийн хээр морь /Хоёр хээр адуу/ Дөрвөн удаагийн “Их хурд” наадмын түрүү азарга, их морьдын зүс ийнхүү ижил байв. Наадмын өглөөний үүлсээр түрүүлэх морины зүсийг шинждэг монголчуудын билэг зөн нэгийг хэлж, хоёрыг өгүүлэх мэт. Одоо бид 2010 оны 07 сарын 21-ний өглөөний үүлсийг шинжин Хүй мандалын дэнжид болох “Их хурд-5”-д ямар аавын хүүгийн ямар зүсмийн морьд түрүүлж ирэхийг харах цаг ойртсоор л байна...

ÎËÎÍ ÕÀËÇÀÍÒÀÉ ÍÀÀÄÀÌ

“Их хурд-2”-т олон халзан морь дараалан ирсэн түүхтэй. Тухайлбал их насны морьдын уралдааны айргийн тавд Дундговь аймгийн Луус сумын уугуул Балчинпүрэвийн “Бөмбөг халзан” ирсэн бол зургаад Говь-Алтай аймгийн Төгрөг сумын уугуул Баастын хонгор халзан, долоод Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын уугуул “Манлай уяач” Д.Ганбаатарын “Түмэн эх” зээрд халзан, наймд Булган аймгийн Баяннуур сумын Отгонбаярын халиун халзан морь хурдалсан. Есөд дахиад л зээрд халзан морь ирсэн нь Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын нэрт уяач Санжмятавын хүлэг байлаа.

Àëäàð òîëãîéã òýð ºäºð Àðàâ òîéðñîí ÷ öóöàìã¿é “Àéöûí äàâàà”-ã ìàðãààø íü Åñ äàâñàí ÷ áóöàìã¿é Òîãîðóó õàëòðûí óãøèëòàé Òîì øàðãà õóðàé õóðàé Æèã¿¿ðòíèé àéìàãò áàãòààæ áîëîõ Æèæèã øàðãà ãóðèé ãóðèé * * * Íààäìûí ºã뺺 ¿¿ðýýð Íàðàí ìºðëºæ ñóíèàäàã Íàñ íàñíû ìîðüäûí Ñàëõèí äýýð ýâøýýäýã ĺðâºí èõ õ¿÷òýíèé Ãó÷èí õî¸ð øèíæ öîãöëîîñîí ĺë㺺í èõ ìºðºí ìýò¿ Äàâõèëàà ç¿¿äýëæ ¿¿ðãýëñýí Çàññàí øàãàé øèã øàðãàë àäóóä Àññàí ãàë øèã òàðãèë îäóóä Çàñàã òºðèéí õèéìîðü áàäðààñàí Çàíäàí øàòðûí áýðñ õ¿ëã¿¿ä Ýðäýíý÷óëóóí ýçýíäýý áîë Ýýëèéí õî¸ð åìá¿¿ Ýðõýò òºðèéí íààäàìäàà áîë Ýìýýëòýé õî¸ð ÿìáóó “Ãóðâàí öîõèî”-íûõîî ýíãýðò ĺðâºí õºë äýýðýý òýíöñýí äýý

10/01

ÑÎÍÈÐÕÎËÒÎÉ ÒÎÂ×ÎÎÍ

99

ÝÐÄÝÍÝÒ Õ¯ËÝÃ, ÝÐÄÝÌÒ ÓßÀ×ÈÉà ØÈÍÆÈÕ¯É CΨÌÁÎ Õ¯ÐÝÍÄ ÍÝÃ Ë Ò¯Ð¯¯ ÄÓÒÓÓ

Ãóíèã áàÿðûí çàìáóóëèíä ë Í¿äýíäýý íóëèìñòàé óðàëäñàí äàà

“Àéðàã íóóð”-ûíõàà õºâººíä Íàéðàã øèã ñ¿ðýã íü á¿ðýí áèé Àëòàí òóóðòûíõàà áóÿíä ë Ààâûíõ íü ãîëîìò äóëààí áèé Ãàëçóó áàðñûí àìàíä ë Ãàí çóóçàé óëàéñíàì Ãàçàð òýíãýðèéí ñàâñëàãàä Ãàë ç¿¿ãýýä çóãàòíàì Õýýðèéí ñàëõèíä óðóóãàà Çýýðèéí ÿíçàãà øèã äýãäýýä ë Õýëýýä ìîðäóóëñàí ýçýíäýý Õèéñýýä èðäýã áóÿí äàà ĺðâºí õºëòýé èõ ò¿éìýð Àðâàí óóëàíä óóëãàëëàà ĺ𺺠ãºë캺 óëàéñòàë Ò¿ìýí õ¿ëýã äîâòîëëîî Äóãèðàã õýýòýé òóóðàéí ìºð¿¿ä Äóóíààñ àñãàð÷ õºâºð뺺 Öàãèðàã ñ¿éõýí àëòàí òîîñ ë Öàãààí õýë àìûã áóëæ çàìõàðíà Ãàíöõàí àäóó ãàðààä èðëýý Ãàçðûí îä óó, òýíãýðèéí ñîëèð óó Ãàí òàéëààä áîðîî àñãàðëàà Ãàë øàðãà óó, øàðãà ãàë óó Õàäàãòàé ìàãíàé õàíçàð÷ òýíèéëýý Áóäàãòàé õººñºº áóöàëãàæ òîíãîéæýý Äàäàðòàé áàðèàíä çàäàð÷ èðëýý Ìàòàðòàé àíäóóðàì àíãàéæ îðëîî Ýâøýýñýí íóìíààñ àëäóóðñàí ñóì Ýðäýíý÷óëóóíû øàðãóóä îëîí ò¿ð¿¿ëëýý Ýíý õî¸ð àçàðãàíû òóóðàéí òºâºðãººíººð ë Ýçýí ×èíãèñèéí ìîíãîë øèíý çóóíàà íîãòîëñîí þì àà.

Óëààíáààòàð - Õýíòèé “Ãàë øàð” 2007.02.01

10/01

Уяач Л.Цандэлэгийн “Соёмбо хүрэн” ММСУХноос зохион байгуулдаг бүсийн уралдаанд хангай, говь, хаана ч түрүүлдэг халхын дархан азарга гэдгээ нотолсоор байна. Энэ азарганы зөвхөн түрүүлсэн амжилтыг жагсаавал: Архангайн Батцэнгэл сумын Тоглохын талд болсон “Тамирын хурд-2” хангайн бүсийн уралдаанд, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойд зориулсан Хэрлэнгийн хөдөө арлын цэнгэл” наадмын түрүү, Хөвсгөлд болсон “Хотгойдын хурд” наадмын түрүү, 2009 онд болсон Завхан аймгийн Тэлмэн суманд болсон “Очирваанийн хурд” баруун бүсийн хурдан морины уралдааны түрүүг тус тус аваад байна. Жил жилийн төрийн их баяр наадмаар уяачид, морины хорхойтнууд “Соёмбо”-ыг лавтайяа түрүүлж айрагдана гэж таавартаа багтаадаг ч энэ цуут хурдан хүлэг төрийн төв соёмбот асрын өмнө цоллуулж амжаагүй л байна. “Уяачийн эрдэм дутаагүй, удамт хурдны эрч саараагүй байгаа цагт Цандэлэг уяач Цагаан хөтөлийг л нэг аргадах ёстой юм болов уу” гэж олны салхи шивнэж байòàë ýçýí óÿà÷ Ë.Öàíäýëýã íü òºðèéí çàðëèãààð “Òîä ìàíëàé” öîë õ¿ðòëýý. Ýðäýíýò õóðäàí õ¿ëãèéã íü èðýõ çóí òºðèéí íààäìûí òîðãîí äýâæýý èâýýëäýý àâàõ áîëòóãàé.

ÀÕ Ä¯¯ ÕΨРÍÝà ÆÈË

2005 оны Үндэсний их баяр наадмаар “Макс” групын уяач МУ-манллай уяач Д.Цэрэнжигмэд алдарт “Асгат саарал” азаргаа Төрийн их баяр наадамд түрүүлгэсэн бол хэдхэн хоногийн дараа болсон Өндөр гэгээн Занабазарын түмэн өлзий гийсний 370 жилийн ойн их баяр наадамд түүний төрсөн дүү МУ-ын тод манлай уяач Д.Ганбаатар “Жигүүр хул” азаргаа түрүүлгэж, тэр жил болсон гурван том уралдааны хоёрынх нь түрүү азарга нэг уяан дээр байсныг нотолсон билээ.

ÀÇÀÐÃÀÀÐÀÀ ÀËÄÀÐÒÀÉ “ÇÓÓÍÛ ÌÀÍËÀÉ”

1997 он буюу Ардын хувьсгалын 76 жилийн ойн их баяр наадмын хурдан азарганы айргийн тавын гурав нь нэг уяан дээр сойгдсон байв. Энэ наадамд “ХХ зууны манлай” уяач, гавьяат малчин, Тод манлай уяач Д.Даваахүү “Өндөр зул” хонгор азаргаа түрүүлгэж, Г.Батхүүгийн “Толин хул” азаргыг гуравт хурдлуулж, Дундговь аймгийн уугуул Зоригийн хүрэн азаргыг айрагдуулсан билээ. Бас энэ наадамд түүний домогт “Цолмон халтар” азарга нь зургаад хурдалсан юм. Ë.Öàãààíäàëàé

100 С.БАДРАЛ:

ÌÎÐÜ ÕÓÐÄËÓÓËÄÀà ÑÓÄÀÐ, ÒÓÓÐÀÉÍÄ ÍÜ ÁÈ×ÄÝà ÒÀÐÍÈ Õ¯ÐÒÝË ÁÈÉ Барималч, зураач, урлаг судлалын ухааны доктор, дэд профессор, багш, дүрслэх урлагийн бүтээл цуглуулагч, судлаач... С.Бадралын алба ажил, цол хэргэм ийм урт. “Бие нь бага ч бэлчээр нь хол” гэдэг үг түүнд их зохиж наалддаг. Монголын түүх дурсгал, өв соёлын нандин цуглуулгатай түүнтэй уулзаж ярилцлаа. Тэрбээр өөрийн цуглуулгаараа “Чингис хааны өв” нэртэй хувийн музей байгуулсан, баялаг цуглуулгатай нэгэн. Энэ удаа бид түүнээс Монголын морины соёлын тухай, өөрийнх нь цуглуулга дээр төвлөрч ярилцсан юм.

-Морь тэмээ, ер нь таван хошуу малын сийлбэр, модон баримал өөрийн чинь цуглуулгад томоохон орон зай эзэлдэг юм аа даа.

-Тийм шүү. бусад улс үндэстнээс ìонголчуудын ялгарах хэд хэдэн том онцлог байгаа юм. Монголчууд бидний урлаг соёл зан үйлтэйгээ маш их холбоотой. Энэ нь л баримал сийлбэр, зураг хөрөг, бурхан шүтээн бүхэн тэр л ахуй амьдралаас нь ургаж гарсан байдаг. Монголын түүх соёл морь малтайгаа холбогдсон байдаг. Бие биентэйгээ уулзаад мэндлэх хүндлэх, өршөөх уучлах, хайрлах энэрэх... тэр бүхэн мал ахуйтайгаа ямар нандин холбоотой байнав. Монгол÷óóä малаа барвал монгол биш

болно. Тэгэхлээр малчдаа, малаа л хайрлах хэрэгтэй.

-Та бол дэлхийн дүрслэх урлаг, уран зургийн том төв Санктпетербургт боловсрол эзэмшсэн зураач. Эх орон ãýäýã холдох тусам илүү ойртдог нандин эрдэнэ. Алдарт Эрмитажийн музейг үзэж явахдаа морьтон монголчуудынхаа урлагийн бүтээлийг харьцуулж боддог байв уу?

-Тийм нэг гайхалтай сонин мэдрэмж, гаргалаа төрдөг байсан юм. Энэ л зартай уран баримал, бүтээлүүдийн эх ундарга чинь манай монголын хад чулуун дээрх зураг, бичээс, манайхны бурхан тахил, тэрнийх нь хажууд байдаг модон сийлбэр, тойруулга дээр өнхөрч байдаг баримал, өвгөд хөгшдийн гэрт байдаг судар ном, зах дээр байж л байдаг хуучны эд юмс юм байна шүү дээ гэсэн мэдрэмж, ойлголт төрсөн юм.

-Тэр л үеэс л цуглуулгаа эхэлсэн үү?

-Тэгсээн. 1990 оноос цуглуулж эхэлсэн. 1990-ээд оны эхээр монголчууд хамаг л юмаа дэлгэж, зах дээр гаргалаа шүү дээ. Судрын тасархай, модон бар, бурхан шүтээн, тахилын цөгцнөөс эхлээд ер юу эсийг дэлгэж зарлаа даа. Энэ Гандангийн хажуунаас их ч юм олж авсан даа. Ерэн оноос 2000 он хүртэл юм их элбэг байсан. Одоо бол ховордсон. Оронд нь хятадын хулхи

юм л бий болсон.

-Яг хэзээнээс морины соёлын зүйл цуглуулж эхлэв?

-Нэг мэдсэн л цуглуулгын маань дийлэнх нь морь малтай холбоотой зүйл болчихож. Модон сийлбэр, тамга, хусуур, ташуур жолооноос эхлээд овоо юмтай болчихсон байсан. Би өөрөө барималч болохоороо ч тэр үү сийлбэрийн талын юм их цуглуулсан юм билээ.

-Морины хэдэн арван модон баримал байна. Морь бүгд өөр өөр юм аа?

-Тийм шүү. Энэ морь бүхэн онцлогтой. Эмээл хазаартай, ногт чөдөртэй ч байна. Хадагтай, сэтэртэй морь ч байна. Унага даага, үр төлтэйгөө байна. Ихэнх нь будагтай, монгол зургийн àðãààð будсан байгаа биз. Хүүхэддээ бүр багаас нь таниулж, мэдүүлж, тоглоомоор нь дамжуулж орчлон хорвоог таниулж байсан өвөг дээдсийн ухаан л даа. Одоо энэ сайхан уламжлал тасарч алга боллоо.

-Монголын морь дүрслэх ухаан, арга барилыг энэ сийлбэрүүдээс харж болох нь ээ дээ?

-Би ер нь 1000 гаруй морины сийлбэр үзэж харж, бас цуглуулсан хүн. Тэхэд туранхай эцэнхий, яс арьс болсон морь нэгийг ч үзээгүй. Бүгд л тарган цатгалан, тэгш дүүрэн, шим

10/01

101

өгөөжтэй тэгээд суурь сайтай морьд байсан. Монгол хүний билэг гэж айхтар юм байна шүү. Мориороо амьдралыг билэгдэж, тэгш дүүрнийг ерөөж дүрсэлсэн байгаа юм. Зөвхөн морь ч биш таван хошуу малыг бүгдийг нь тэгж дүрсэлсэн байдаг.

-Хурдан морь, түүний явдал давхилыг харуулсан сийлбэр хэр олон таарах вэ?

-Байнаа, байлгүй яахав. Явдал шинжийг нь ч харуулсан баримал байна. Сагаг урттай ч байх шиг, сайварлаж жороолж, хатирч ергөж байгааг ч дүрсэлсэн байдаг. Зөвхөн модоор бус гуулиар цутгаж хийсэн морь их байдаг юм.

-Тэр нь хэлбэр хэмжээний хувьд ямархуу байдаг юм бэ?

-Жижигхээн жижигхэн. Хумсны толион чинээ ч байна. Морин шоргоолжны дайтай ч байна.

-Шүтээн билэгдлийн чанартай эд зүйлс бас их цуглуулжээ та? Хэмжээний хувьд янз бүр байдаг юм байна, тийм ээ -Хийморийн бар их цуглуулсаан. Хумсын толион чинээгээс эхлээд дэлэм хэрийн өндөртэй бар ч байна. Морин хуурын толгой янз бүрээрээ байдаг. Их хүрээ, Дундговь, Архангай чигийн хуурын толгой нэлээд бий.

-Морины зургийг зөвхөн цаас, даавуун дээр л зурдаг гэж ойлож явсан чинь хадган дээр бас зурдаг байх нь ээ.

-Хийморийн морины дүрслэл, манай шүтээн билэгдэл... Энэ бүхний ур хийц бол цаглашгүй. Таван сэтэртэй морийг зурсан хадагнууд байна. “Адууны тэнгэр”, таван нүдтэй тамга... Энэ бүхний далд утга, цаад ухаан

10/01

тэр бүхэн ёстой цаглашгүй.

-Таны цуглуулганд янз бүрийн хусуур байнаа. Энэ мундаг том хулсан хусуур ямар үүх түүхтэй эд вэ?

-Энэ Хэнтий аймгийн Галшар сумын уяач Гаанжуур гэдэг уяачийн хусуур гэсэн. Далан смийн урттай, хулсан хусуур. Бараг сэлэм шиг эд байгаа биз дээ. Би 2001 онд 25 төгрөгөөр авч байсан юм даг. Ташуур бас олон янз байнаа? Ямар ямар модоор хийсэн юм бол оо? Бүгд л өөр өөрийн түүхтэй байгаа даа?

-Дээрээ ясан чимэглэлтэй, солигондоо бөөрөнхий номин чулуутай энэ ташуур бол их дэгжин эд байгаа биз дээ. Нэг казах эрээс л авч байсан юм. Энэ битүү хулсан ташуурыг би зах дээр явж байгаад олж авсан юм. Манай Баянхонгорын нэг

нөхөр барьчихсан явна. 2002 онд шүү дээ. “Хэдэн малаа зуданд алдчихсаан” гээд энэ ташуураа барьчихсан явна. Урт нарийхан битүү хулс. Тэр ташуурынх нь сурыг гөрж сүлжсэн энэ тэр íü янзтай байгаа биз дээ. Монголчууд шиг ийм чамин нарийн нандин эд хэргэлдэг улс тэр бүр байхгүй.

-Цацлын халбаганы нүд харилцан адилгүй байдаг юм уу? Энэ халбаганууд чинь бүгд өөр өөр юм -Янз бүр байна. 81 нүдтэй байна, Дөчин есөн нүдтэй ч байдаг юм билээ. Ихэвчлэн есөн нүдтэй байдаг. Цацлын халбаганыхаа ишэн дээр ямар нарийн сийлбэртэй байдаг гээч. Адуугаа туугаад явж байгаа, араас нь ээж нь цацал өргөж байгаа тийм дүр дүрслэлтэй ч халбага надад байсан.

-Энэ төө гаран урттай нарийхан

102

ÖÓÃËÓÓËÀÃ× дөрвөн мод юуны зориулалттай эд вэ? Дээрээ монгол бичигтэй юм...?

-Уралдаад барианд орж байгаа моринд олгодог пайз юм байна. Дээр нь монгол бичгээр аравдугаар, гуравдугаар гэсэн бичиг байгаа юм. Модон дээр хар бэхээр бичээд маажиндсан байгаа биз.

-Танд морины янз бүрийн судар тарни байдаг гэж сонссон. Монголчууд мориныхоо соёлыг цаасан дээр, судар номонд бас их үлдээжээ дээ?

-Ерөөсөө тийм шүү дээ. Цаасан дээр их хийдэг, цаас бүрийг тарниддаг, судар ном бүхэн нь тарнитай, шившлэгтэй байсан ард түмэн шүү дээ. Морийг шувуу

шиг нисгэдэг тарни байна. Морь гүйлгэдэг, хурдлуулдаг тарни, судар байна. Морины туурайн дээр бичдэг тарни байна. Сүргийн манлай азарганд зүүх тарни гэж байна. “Номгүй юм гэж байхгүй” гэж манай нутгийн нэг өвгөн хэлдэг байсан юм. Тэр үнэн шүү.

-Танд Хардэл жанжин бэйсийн судар номноос байна уу?

-Хурдан морины шинж, уяа сойлго, бэлчээр ус, өвчин эмгэгийг анагаах тухай өгүүлсэн, монгол бичгээр бүтээгдсэн хоёр гурван ч судар байна. Улаан шунхан тамгатай, тийм судар. Чухам Хардэл жанжин бэйсийнх мөн үү, биш үү гэдгийг нарийн судлаагүй. Нэг нь энэ байна. “Дээд Богдосын хүлэг морин эрдэнийн шинж хийгээд эрхэтү бурханы хүлэг болгосон эр сайн хүмүний хүслийг хангагч эрдэнэт 11 морины шинж ба жич бас морины шинж, засгалын бичиг сэлт хамту оршибой” гэсэн судар байна. “12-ийн дөрөвдүгээр” гэсэн зүүлт бичигтэй юм.

-Та гадаадын судлаач, цуглуулагчидтай уулзаж, нөхөрлөж, тэдний үг яриаг сонсож явдаг хүн. Тэд монголын өв соёл, бүтээл туурвилын талаар ямар бодол санаа, үг яриатай байдаг вэ?

-Бидний өвөг дээдэс, тэр тусмаа халхууд үнэхээр буянтай, амны хишигтэй улс байжээ. Хэдэн зууны өмнө хийсэн бүтээсэн нь өнөө ч ингээд өлзийгөө өгөөд явж байна. Хойшид ч өгсөөр байх болно. Урлагийн бүтээл бол хил хязгааргүй байдаг юм л даа. Гадныхан манай их юмыг зөөсөн дөө. Нарийн нандин юм гадагшаа их гарсан. Бид л гаднаас хэрэггүй юм их зөөдөг улс юм шиг байгаа юм. Монголын тэр өв соёл, урлаг, ахуйн хэрэгцээний юмыг гадныхан “Сэтгэл шингэсэн, дотно, хайр хүрмээр, ариун нандин” гэж тодорхойлдог. Японы зохиолч Такаши манай энэ л өв, соёлыг “Илүү дутуу юмгүй, ариун нандин соёл” гэж хэлсэн байдаг юм.

10/01

103

10/01

104

10/01

105

ÌÎÐÈÍÛ ÍÀÉÌÀÀ

ÄÀÌÁÀÄÀÐÆÀÀÃÈÉÍ ÝÐÄÝÍÝ×ÓËÓÓÍ

ÀËÒÀÍ ÄÀÐÜÃÀÍÃÀÀÐ ÀßËÆ, ØÈËÈÉÍ ÁÎÃÄ ÄÝÝÐ ÃÀÐ×ÝÝ

“Морины төлөө юугаа ч золихоос буцахгүй Морь болсон морьтон”... Шүлэг зохиолд хүртэл ийм мөр болон үлдсэн байна. Хурдан хурц моринд “нүүж” өгдөг, ямар ч өндөр үнээр хамаагүй авч байж салдаг морины хоройтон олон. Сүүлийн үед тэд Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтий аймаг руу голчлон “нүүж” морины наймаа “үсэргэж” байна. Шинэ он гарсаар цөөн биш уяач, бизнесмэн зүүн аймгуудаар явж морины наймаа хийжээ. Монгол Улсын “Манлай уяач”, Дундговь аймгийн Луус сумын уугуул Д.Эрдэнэчулуун хоёр гурван нөхрийнхөө хамт Сүхбаатар аймгийн Дарьганга, Асгат, Эрдэнэцагаан сумдаар явж хурдан моринд нүд сэтгэл унагаж, бас авья гэсэн морьдоо ч авсан байна. Тэд Эрдэнэцагаан сумын “Хөх нүдэн” гэдэг газар өвөлжиж буй “бүдүүн” Сумьяагийн хүү Нэргүйгийнхээс зургаа долоон адуу авчээ. Улсын наадамд /2007 онд/түрүүлсэн “Дүүгүүр саарал” их насны морь эдний унаган адуу гэдэг. Манлай уяач Д.Эрдэнэчулуунаас аян замынх нь олз омог, сонин сайхныг тодруулахад: -Яруу найрагч Сумьяагийн Амартайван бидэнд газарчилж, өөрийн гэр, адуун дээрээ аваачлаа. Сайхан адуутай айл байна. Амартайванаас бид хонгор соёолон, саарал үрээ, нэг гүү авлаа. Дүү

10/01

Нэргүйгээс нь хоёр гүү, бас нэг даагатай гүү авлаа. Надад нэг үрээ бэлэглэв. Өөрөө сонгож ав гэхээр нь адуунд нь өөрөө орж сонгож авлаа. Өөрт нь бэлгэнд ирсэн нэг үрээг авсан. Бид хоёр их адилхан, нэг галбир дээр хардаг þì байна. Бид замдаа Улсын сайн малчин Ягааныд очиж хонолоо. Дараа нь Дарьганга сумын уугуул, аймгийн сайн малчин Төмөрбаатар гэдэг залуугийнд очлоо. Сайн зээрд морьтой гэж сонсоод очиж үзлээ. Гаднаа тэжээж байна. Сэтгэлд их таацаж, тэрийг авлаа. Овооны наадамд нэг түрүүлж, нэг аман хүзүүдсэн юм байна” гэж хуучиллаа. Тэд аян замдаа Дарьгангын “эмнэг хар азарга” яруу найрагч Ай.Төмөр-Очиртой таарч, шүлэг найргийг нь сонсч, сэтгэл санаагаа хөглөж, шинэ оны эхний өдөр Шилийн Богд дээр гарч, сэржим өргөн, хийморьтой сайхан явцгааж. Овоон дээр гарах үед шилтэй архи нь хөлдөж, зарим нь ч хацар нүүрээ хайруулж... ярих юм ихтэй иржээ. Дундговь аймгийн уугуул, “óñíû” доктор Ä.Чандмана, хурандаа С.Рэнцэн нар ийнхүү “Манлай уяач”-аар шинжүүлэн Сүхбаатарын хэдэн сайхан морьтой болоод байна. Сүхбаатар аймгийн унага-битүү хар морийг уяж сойн, 2008 оны улсын их баяр наадамд түрүүлгэсэн Дамбадаржаагийн Эрдэнэчулуун Алтан Дарьганга нутгаас алтан сайхан бодол хүсэл тээсээр иржээ.

106

ÌÎÐÜÒÎÉ ÓÐÀÍ Á¯ÒÝÝË

ÌÎÐÜÒÎÉ ÓÐÀÍ Á¯ÒÝÝË Монголчууд аливаа дүрс билэгдэл, тамга тэмдэг, туг хиуран дээрээ морь оруулах нь олонтаа. МУЭийн шагналт зураач, нэрт каллиграфч Д.Батттөмөр олон газрын билэг тэмдэг, эмбелемийг бүтээсэн байдаг. Монголын МИАТ-ын онгоц жигүүрэн дээрээ “жигүүрт” хүлэгтэй байдаг. Энэ түүний бүтээл. Тэрбээр Москва хотноо Строгонавын нэрэмжит Дүрслэх урлаг, дизайны дээд сургуульд сурч байхдаа òýðõ¿¿ á¿òýýëýý õèéæýý.

1982 онд ЗХУ-ын Аэрофлотын “Авиареклама” төвд оюутны дадлага хийж байхдаа энэ эмблемийг бүтээñýí áàéíà. “Хөх Монголын үр сад хүлэг сайн мориороо ертөнцийн хязгаарт саадгүй хүрч байсан ба хүрэх ч болно” гэсэн санааг тусгасан ажээ. Тухайн үед главлит үзэж хянаад “Энэ чинь Чингисийн морь байна. Хөх өнгийг нь улаан болго” хэмээн лүндэгнэж, онгоцон дээр нааж зурсныг хусуулан арилгуулж байсан хөгтэй түүх бий. Ингээд түүний зарим бүтээлүүдээс толилуулья.

10/01

107

ÑÓÄÀËÃÀÀ

Ìîíãîë ¯¯ëäðèéí àäóóíû çàðèì îíöëîã Ä.Ñàìäàíæàìö Ɇɨɧɝɨɥ ԛԛɥɞɪɢɣɧ ɚɞɭɭɧɵ ɡɚɪɢɦ ɨɧɰɥɨɝ ÌÓ-ûí çºâëºõ ìàëç¿é÷, ÌÌÑÓÕ-íû Òýðã¿¿ëýã÷ Ⱦ.ɋɚɦɞɚɧɠɚɦɰ

Ɇɨɧɝɨɥ ɭɥɫɵɧ ɚɞɭɭɧ ɫԛɪɝɢɣɧ ɨɞɨɨɝɢɣɧ ɛԛɬɷɰ /2009 ɨɧ/

Ɇɍ-ɵɧ Ɂԧɜɥԧɯ Ɇɚɥɡԛɣɱ, Одоо дэлхийн улс орнуудад 250 гаруй үүлдэр, ɆɆɋɍɏ-ɧɵ Ɍɷɪɝԛԛɥɷɝɱ 37.7% үүлдрийн хэсгийн 70 орчим сая адуу үржүүлэгдэж Ɉɞɨɨ ɞɷɥɯɢɣɧ ɭɥɫ ɨɪɧɭɭɞɚɞ 250 2.2 сая адуó ɝɚɪɭɣ ԛԛɥɞɷɪ, ԛԛɥɞɪɢɣɧ ɯɷɫɝɢɣɧ 70 ɨɪɱɢɦ ɫɚɹ 4.0% байдгийн 4% буюу монгол улсад ªñâºð àäóó ɚɞɭɭ ԛɪɠԛԛɥɷɝɞɷɠ ɛɚɣɞɝɢɣɧ 4% ɛɭɸɭ 2.2 ɫɚɹ ɚɞɭɭ ɦɨɧɝɨɥ ɭɥɫɚɞ ɛɚɣɞɚɝ. байдаг. Àçàðãà ɆɨɧɝɨɥМонгол Óлс адууны тоогоороо ɭɥɫ ɚɞɭɭɧɵ ɬɨɨɝɨɨɪɨɨ ɏɹɬɚɞ, Ⱥɦɟɪɢɤ, Ɉɪɨɫ, Ȼɪɚɡɢɥ, Хятад,Ɇɟɤɫɢɤ, Америк, Á¿õ àäóó 2.206 Ⱥɪɝɟɧɬɢɧɵ ɞɚɪɚɚ 7-ɪɬ, Орос, 1000 ɯԛɧɞ ɧɨɝɞɨɯ ɚɞɭɭɝɚɚɪɚɚ ɷɯɧɢɣ ɛɚɣɪ 1000 ɷɡɷɥɞɷɝ.2009 ɨɧɵ Мексик, Бразил, Аргентины дараа 7-рт, ɛɚɣɞɥɚɚɪ 2 ɫɚɹ ɝɚɪɭɣ ɚɞɭɭɬɚɣ ɛɚɣɝɚɚ ɧɶ ɧɢɣɬ ɦɚɥɵɧ 5,5 ɯɭɜɢɣɝ ɷɡɷɥɠ ɛɚɣɧɚ. Ⱥɞɭɭ ɬɭɫ 30.3% хүнд ногдох адуугаараа эхний байр эзэлдэг. 2009 оны ɭɥɫɵɧ ɛԛɯ ɧɭɬɚɝɬ ɠɢɝɞ ɬɚɪɯɫɚɧ, ɛɚɪɭɭɧ ɛԛɫɷɞ 19, ɯɚɧɝɚɣɧ ɛԛɫɷɞ 35%, ɬԧɜɢɣɧ ɛԛɫɷɞ байдлаар 2 сая гаруй адуутай байгаа нь нийт малын Ìîðü 22%, ɡԛԛɧ ɛԛɫɷɞ 23%, ɍɥɚɚɧɛɚɚɬɚɪ ɯɨɬɨɞ 1% ɬɭɫ ɬɭɫ ɬɚɪɯɫɚɧ ɛɚɣɧɚ.

28.1% 5,5 хувийг эзэлж байна. Адуу тус улсын бүх нутагт ÿ¿ жигд тархсан, баруун бүсэд 19, хангайн бүсэд 35%, Ⱥɞɭɭɧɵ ɬɨɨ ɛԛɫɷɷɪ/ɦɹɧ,ɬɨɥ/ төвийн бүсэд 22%, зүүн бүсэд 23%, Улаанбаатар Ɇɨɧɝɨɥ ɚɞɭɭɧɵ ɛɢɟ ɧɶ ɟɪԧɧɯɢɣɞԧԧ ɭɪɬɚɜɬɚɪ, ɬɚɲɭɭ ɭɪɬ ɧɶ ɦɭɧɞɚɚɧɵ ԧɧɞɪԧԧɫ Монгол улсын адуун сүргийн одоогийн бүтэц ɢɯɷɜɱɥɷɧ 2-3 ɫɦ-ɷɷɪ ɢɥԛԛ ɛԧɝԧԧɞ ɭɥɫɵɧ ɯɚɦɝɢɣɧ ɬɨɦ ɚɞɭɭ ɛɚɪɭɭɧ ɯɨɣɬ ɛɨɥɨɧ ɡԛԛɧ хотод 1% тус тус тархсан байна. /2009 он/ ɚɣɦɝɭɭɞɚɞ ɛɚɣɞɚɝ. Ɂԛɫ ɧɶ ɝɨɥ ɬԧɥԧɜ ɛɚɪɚɚɧ /ɯɷɷɪ, ɯɚɪ, ɯԛɪɷɧ, ɡɷɷɪɞ, ɯɭɥ/ ɛɚɣɞɚɝ. ɗɞɝɷɷɪ

Адууны тоо бүсээр/мян,тол/

ɡԛɫɧɢɣ ɚɞɭɭ ɧɢɣɬ ɫԛɪɝɢɣɧ 60 ɝɚɪɭɣ ɯɭɜɢɣɝ ɷɡɷɥɞɷɝ. Ɇɨɧɝɨɥ ԛԛɥɞɪɢɣɧ ɚɞɭɭɧɵ ɚɪɚɝ ɹɫ ɛɚɬ ɛԧɯ, ɧɭɪɭɭɧɵ ɛɨɥɨɧ ɱɚɰɧɵ ɹɫ ɢɥԛԛ ɯԧɝɠɢɥɬɷɣ, ɛɭɥɱɢɧ ɲԧɪɦԧɫ ɫɚɣɬɚɣ, ɚɦɶɫɝɚɥɵɧ ɡɚɦɵɧ ɷɪɯɬɷɧ ɫɚɣɧ ɯԧɝɠɫԧɧ, ɭɭɲɢɝ ɧɶ ɬɚɣɜɚɧ ԛɟɞɷɷ 40-50 ɥɢɬɪ ɛɚɝɬɚɚɦɠɬɚɣ, ɦɢɧɭɬɚɧɞ 8-16 ɭɞɚɚ ɚɦɶɫɝɚɥɞɚɝ, ɫɭɞɚɫɧɵ ɰɨɯɢɥɬ 24-44, ɛɢɟɢɣɧ ɯɚɥɭɭɧ 37,5-38,5 ɯɷɦ ɛɚɣɞɚɝ. Ɇɨɧɝɨɥ ԛԛɥɞɪɢɣɧ ɚɞɭɭ ɧɶ ɧԛԛɞɥɢɣɧ ɚɠ ɚɯɭɣ ɷɪɯɷɥɞɷɝ ɦɚɧɚɣ ɨɪɧɵ ɧԧɯɰԧɥɞ ɭɧɚɥɝɚ ɷɞɷɥɝɷɷɧɞ ɚɲɢɝɥɚɯɚɞ ɬɨɯɢɪɫɨɧ, ɷɯ ɝɚɡɪɵɧ ɷɪɫ ɬɷɫ ɭɭɪ ɚɦɶɫɝɚɥɞ ɡɨɯɢɰɫɨɧ ɢɯɷɷɯɷɧ ɬɷɫɜɷɪ ɯɚɬɭɭɠɢɥɬɚɣ, ɯɚɪɶɰɚɧɝɭɣ ɠɢɠɝɷɜɬɷɪ ɛɢɟɬɷɣ, ɛɨɝɢɧɨ ɯԛɡԛԛɬɷɣ, ɰɷɷɠ ԧɪɝԧɧ, ɧɭɪɭɭ ɲɭɥɭɭɧ ɭɪɬ, ɯɨɧɞɥɨɣ ɛԧԧɪԧɧɯɢɣ, ɫɚɯɥɚɝ ԧɬɝԧɧ ɞɷɥ ɫԛԛɥɬɷɣ. Ɇԧɧ ԛɪɫɷɧ ɬԧɥɫԧɯ, ɫԛɪɷɝɥɷɧ ɢɠɢɥɫɷɯ, ɛɷɥɱɷɷɪɷɷ ɫɨɧɝɨɧ ɧɭɬɚɝɲɢɯ, ɚɥɫ ɯɚɪɢɚɫ ɷɪɝɷɠ ɝԛɣɯ, ɰɚɝ ɚɝɚɚɪɵɧ ԧԧɪɱɥԧɥɬɢɣɝ ɭɪɶɞɱɢɥɚɧ ɦɷɞɪɷɯ, ɚɡɚɪɝɚ ɛԛɪ ɬɨɞɨɪɯɨɣ ɬɨɨɧɵ ɝԛԛ ɯɭɪɚɚɯ, ɷɯɷɷ ɝɢɲɝɷɯɝԛɣ ɛɚɣɯ, ԛɪ ɬԧɥ, ɛɚɣɞɫɚɚ ɫԛɪɝɷɷɫ ɯɚɫɚɯ, ɫԛɪɝɷɷ ɯɚɦɝɚɚɥɚɯ, ɞɚɝɭɭɥɚɯ ɡɷɪɷɝ ɬԧɪԧɥɯɢɣɧ ԧɜԧɪɦԧɰ ɱɚɧɚɪɭɭɞɬɚɣ. Ɇɨɧɝɨɥ ԛԛɥɞɪɢɣɧ ɚɞɭɭɧɵ ɭɧɚɝɚ ɷɯɢɣɧɯɷɷ ɚɦɶɞɵɧ ɠɢɧɝɢɣɧ 10-11%-ɬɚɣ ɬɷɧɰԛԛ ɠɢɧɬɷɣ ɛɭɸɭ 27-32 ɤɝ , 80 ɫɦ ԧɧɞԧɪ, ɰɷɷɠɧɢɣ ɛԛɫɥԛԛɪ 70ɫɦ , ɭɪɬ 60-70 ɫɦ ɯɷɦɠɷɷɬɷɣ ɬԧɪɞԧɝ ɛɨɥ ɫԛɪɝɢɣɧ ɞɭɧɞɠɚɚɪ ɛɚɫ ɝԛɣɰɫɷɧ ɚɡɚɪɝɚɧɵ ɦɭɧɞɚɚɧɵ ԧɧɞԧɪ ɞɭɧɞɠɚɪ 131,0 ɰɷɷɠɧɢɣ ɛԛɫɥԛԛɪ 165,0 ɛɢɟɢɣɧ ɬɚɲɭɭ ɭɪɬ 136,0 ɲɢɥɛɷɧɢɣ ɛԛɫɥԛԛɪ 18,8 ɫɦ, ɚɦɶɞɵɧ ɠɢɧ 360 ɤɝ , ɯɚɪɢɧ ɝԛԛɧɢɣ ɦɭɧɞɚɚɧɵ ԧɧɞԧɪ 125,5 ɫɦ , ɰɷɷɠɧɢɣ ɛԛɫɥԛԛɪ 158,0 ɫɦ, ɛɢɟɢɣɧ ɬɚɲɭɭ ɭɪɬ 132,0, ɲɢɥɛɷɧɢɣ ɛԛɫɥԛԛɪ 17,5 ɫɦ, ɚɦɶɞɵɧ ɠɢɧ 300 ɤɝ ɬɭɫ ɬɭɫ ɛɚɣɧɚ.

Монгол адууны бие нь ерөнхийдөө уртавтар, ташуу урт нь мундааны өндрөөс ихэвчлэн 2-3 см-ээр илүү Ɂԛԛɧ ɛԛɫ, 487.3,ɍɥɚɚɧɛɚɚɬɚɪ, Ȼɚɪɭɭɧ ɛԛɫ, Ȼɚɪɭɭɧ ɛԛɫ 19.5, 1% 403.2, 19% бөгөөд улсын хамгийн том адуу баруун хойт болон 23% ɏɚɧɝɚɣɧ ɛԛɫ зүүн аймгуудад байдаг. Зүс нь гол төлөв бараан / Ɍԧɜɢɣɧ ɛԛɫ хээр, хар, хүрэн, зээрд, хул/ байдаг. Эдгээр зүсний Ɂԛԛɧ ɛԛɫ Ɍԧɜɢɣɧ ɛԛɫ, ɏɚɧɝɚɣɧ ɛԛɫ, 463.9, 22% ɍɥɚɚɧɛɚɚɬɚɪ 740.8, 35% адуу нийт сүргийн 60 гаруй хувийг эзэлдэг.

Монгол үүлдрийн адууны араг яс бат бөх, нурууны болон чацны яс илүү хөгжилтэй, Адуун сүргийн бүтэц/мян.тол/ булчин шөрмөс сайтай, амьсгалын замын эрхтэн сайн хөгжсөн, уушиг нь тайван үедээ 40-50 литр 900 багтаамжтай, минутанд 8-16 удаа амьсгалдаг, 800 3 судасны цохилт 24-44, биеийн халуун 37,5-38,5 хэм 700

байдаг.

600 Ⱥɞɭɭɧ ɫԛɪɝɢɣɧ ɛԛɬɷɰ/ɦɹɧ.ɬɨɥ/ Монгол үүлдрийн адуу нь нүүдлийн аж ахуй эрхэлдэг 500 Series1 манай орны нөхцөлд уналга эдэлгээнд ашиглахад 824.3 400 660.3 тохирсон, эх газрын эрс тэс уур амьсгалд зохицсон 612 300 ихээхэн тэсвэр хатуужилтай, харьцангуй жижгэвтэр 200 биетэй, богино хүзүүтэй, цээж өргөн, нуруу шулуун 100 87.5 урт, хондлой бөөрөнхий, сахлаг өтгөн дэл сүүлтэй.

0 Мөн үрсэн төлсөх, сүрэглэн ижилсэх, бэлчээрээ Ԧɫɜԧɪ ɚɞɭɭ Ɇɨɪɶ Ƚԛԛ Ⱥɡɚɪɝɚ сонгон нутагших, алс хариас эргэж гүйх, цаг Сүүлийн 20 жилийн статистикийн судалгаагаар агаарын өөрчлөлтийг урьдчилан мэдрэх, азарга бүр Монгол улс жилд дунджаар 2.0-2.4 сая адуутай тодорхой тооны гүү хураах, эхээ гишгэхгүй байх, байжээ. Үүний 3.8-4.0% буюу 85-87.5 мянга нь үр төл, байдсаа сүргээс хасах, сүргээ хамгаалах, 1 азарга, 25-28% буюу 600-680.0 мянга нь гүү, нийт дагуулах зэрэг төрөлхийн өвөрмөц чанаруудтай. адууны 1/3 буюу 660.0 гаруй мянга нь морь, 37-40% Монгол үүлдрийн адууны унага эхийнхээ амьдын ɋԛԛɥɢɣɧ 20 ɠɢɥɢɣɧ ɫɬɚɬɢɫɬɢɤɢɣɧ ɫɭɞɚɥɝɚɚɝɚɚɪ Ɇɨɧɝɨɥ ɭɥɫ ɠɢɥɞ ɞɭɧɞɠɚɚɪ 2.0буюу 800 гаруй мянга нь өсвөр адуу байна. жингийн 10-11%-тай тэнцүү жинтэй буюу 27-32 кг, 2.4 ɫɚɹ ɚɞɭɭɬɚɣ ɛɚɣɠɷɷ. Ԛԛɧɢɣ 3.8-4.0% ɛɭɸɭ 85-87.5 ɦɹɧɝɚ ɧɶ ɚɡɚɪɝɚ, 25-28% ɛɭɸɭ 80 см өндөр, цээжний бүслүүр 70см, урт 60-70 см 600-680.0 ɦɹɧɝɚ ɧɶ ɝԛԛ, ɧɢɣɬ ɚɞɭɭɧɵ 1/3 ɛɭɸɭ 660.0 ɝɚɪɭɣ ɦɹɧɝɚ ɧɶ ɦɨɪɶ, 37-40% ɛɭɸɭ хэмжээтэй төрдөг бол сүргийн дунджаар бас гүйцсэн 800 ɝɚɪɭɣ ɦɹɧɝɚ ɧɶ ԧɫɜԧɪ ɚɞɭɭ ɛɚɣɧɚ. азарганы мундааны өндөр дунджар 131,0 цээжний бүслүүр 165,0 биеийн ташуу урт 136,0 шилбэний бүслүүр 18,8 см, амьдын жин 360 кг, харин гүүний мундааны өндөр 125,5 см, цээжний бүслүүр 158,0 см, биеийн ташуу урт 132,0, шилбэний бүслүүр 17,5 см, амьдын жин 300 кг тус тус байна.

10/01

108

ÑÓÄÀËÃÀÀ Монгол адуу дан ганц малын бэлчээрийн маллагаагаар маллагдаж өвөл, хаврын хатуу ширүүн улиралд амьдын жингийнхээ 13-18-ийг алдаж онд ордог боловч алдсан жингээ зун намрын улиралд бүрэн нөхөж чаддаг онцлогтой. Хамгийн жижиг биетэй адуу монгол нутгèéн өмнөд хэсэг буюу говьд байдаг бөгөөд түүний мундааны өндөр 123-124 см арай биерхүү адууг нутгийн баруун хэсэгт үржүүлдэг. Эдгээрийн нэг болох Тэс адууны мундааны өндөр 131 см /125-142/ байх ба уналгын хэв шинж нь илүү тодорсон байдаг. Энэ судалгааг /Ph.D/ Д.Мянганцэвээн, Д.Самданжамц нар 1990-2003 онд Ховд, Увс аймгийн адуун дээр үргэлжлүүн судалж баруун аймгийн адуу бусад нутгийн адуунаас 50-60 кг илүү жинтэй биеýр том, бэлчээр ашиглалтаар 20-25% илүү, тэсвэр хатуужилтайг тогтоосон байна. Монгол адуу æèëèéí äºðâºí óëèðàëä бэлчээрийн маллагаанд байдаг тул цаг агаар, улирал уялдан удаан өсөлттэй, бэлгийн боловсролт 18-20 сартайд, биеийн өсөлт 36-40 сартайд гүйцнэ. Гүү 12-оос доошгүй удаа төллөх ба өвөл хаврын хатууд хээлээ тээж, унагалсны дараа 5-14 хоногт дахин хээл авах чадвартай байдаг. Ìонгол адууны нядлахын өмнөõ амьдын жин 296.7 кг, гулуузны жин 158,8 кг хүрдэг ба нийт гулуузны 124.0 кг нь мах-өөх, 28,7 кг нь яс бөгөөд нядалгааны гарц 51.8-53.4%, харин мах-өөхний цэвэр гарц 7578% болохыг тогтооñîí áàéäàã. Монгол гүүний саам, айрагны химийн чанар, айрагны хөрөнгөний бичил махбодийн бүрэлдэхүүн эмчилээ, хүнс, тэжээлийн ач холбогдолын талаар Р.Балдорж /1970/, Ц.Намсрай /1973/, Н.Жамсранжав /1979/, Р.Индра/1983/ нар судалж монгол гүүний сүүний гарц, химийн найрлага, саалийн хугацаанд тогтмол биш, говь,хангайн бүсэд харилцан адилгүйг илрүүлж, тал хээрийн бүсийн гүүний сүү лактоза, витамин С-гийн хэмжээгээр, говийн гүүний саам казеин болон тослогийн хэмжээгээр илүү, гүүний сүүний тосон дахь өөхөн хүчил нь аль ч төрлийн малûнхаас онцгой ялгаатай бөгөөд үл ханаàã¿é өөхөн хүчил ихтэй боловч тэр нь бүс нутгийн байдлаас шалтгаалан 58.8-69.5%, говьд 37.9% байдаг гэж дүгнэсэн байна. Гүүний саамны хэмжээ саалийн хугаацаанд түүний арчилгаа, маллагаа, унагалсан хугацаа, үүлдэр, омгийн ялгаа, саах арга, нас, тэжээлэгээс шалтгаалан янз бүр байна. Бэлчээрийн маллагаанд байдаг Башкир үүлдрийн гүүний хоногийн дундаж саам 18-20л, Киргиз үүлдрийнх 30л байдгийг судлаачид тогтожээ. Гэтэл судлаач Д.Самданжамц нарын судалгаагаар манай орны нөхцөлд гүү 4-6 сард унагалдаг бөгөөд 7-р сарын эхний 10 хоногоос 10 ñàðûí 20-д хүртэл саалинд хамрагдаж, хоногт дунджаар 3-5л сүү, саалийн дээрх хугацаанд 250-

500л сүү саах боломжтойг тогтоосон байна. Ìонгол гүүний сүүний гарц 7-15 насанд хамийн их байна. Тухайлбал, Дархад омгийн гүү маллагааны хэвийн нөхцөлд хоногт дунджаар 5л буюу саалийн хугацаанд 600л сүү өгөх боломжтой. Åð íü ìàíàé îðíû íºõöºëä Õàíãàé áîëîí Òºâèéí á¿ñýä èéì õýìæýýíèé ñ¿¿ ºãºõ áîëîìæòîé ã¿¿ öººíã¿é áèé. Èéìä ã¿¿ã ñ¿¿í àøèã øèìýýð íü øèëýëò õèéæ ¿ðæ¿¿ëýõ áîëîìæ áàéãàà þì. Гүүний саам нь цацраг идэвхт бодисын хөнөөлөөс хүнийг хамгаалх, хордлогыг буруулах, уушигны өвчин, сүреэг эмчлэх, элэг цөсний ба ясны сийрэгжилтийн өвчнийг илаашруулах, анагаах, сульдаа өвчнийг эмчлэх, тамиржуулах, С витамины дутагдлыг арилгах, àðüñ зөөлрүүлæ, хөгшрөхөөс хамгаалж, залуужуулах үйлчилгээтэй. Саамûг элэгний архаг үрэвсýл церрозод шилжих үе, элэгний хатуурлын ээнэгшил үе, ходоод дээд гэдэсний шархлаа өвчин, цөсний гэрийн үйл ажиллагааны гажидлын хөдөлгөөн удааширсан хэлбэр, хоол боловсруулах замын зарим архаг үрэвсэл, бүдүүн гэдэсний болон бөөрний архаг үрэвсэл, судас хатуурах зэрэг өвчний үед хэрэглэх, хэмжээ, уух тун, цаг хугацааг хүн эмнэлгийн байгууллагынхан тогтоосон байна. Ийм учраас гүүний сүү, айрагны дэлхийн зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ их болж байна. Гүүний сүүний эдгээр сайн чанарууд нь түүний химийн бүрэлдэхүүнтэй холбоотой. Хангай Хээр

Говь

Дундаж

Исгэсэн Т0

8,1

8,2

8,7

8,3

Нягт г/см3

1,031

1,031

1,032

1,031

Тослог %

2,2

2,1

2,4

2,2

Лактоза %

7,1

8,8

7,0

7,8

Уураг %

2,2

2,3

3,1

2,6

С витамин мг/л

75,4

104,1

73,2

84,2

Гүүний сүүний уураг нь альбумин, глобуëин гэдэг физиологийн өндөр ач холбогдол бүхий усанд бүрэн уусдаг, хүчлийн ба үйчлэлээр ээддэггүй, өвөрмөц уургийн бүлэглэлүүдээс бүрддэг учраас түүнийг яг л эхийн сүү шиг шинж чанартай болгожээ. Иймээс ч хорвоод ээддэггүй хоёрхон төрлийн сүү /эхийн, гүүний/ байдгийн учир нь энэ ажгуу. Үхрийн сүүнд казейн, альбумин хоёрын харьцаа 7:1 байхад гүүнийхэнд 1:1 байна. Гүүний сүүний уургуудыг биологèéн төгс чанартай, үл орлуулж болох амин хүчлүүд лейцин 12,8% изолейцин 4,6%, валин 5,1%, гистидин 11.2%, фенилаланин 4%, трионин 4,2%, аргенин 6,2%, метионин 2,6%, тритофан 1,6 % буюу нийт амин хүчлийн 53%-

10/01

109

ÑÓÄÀËÃÀÀ ийг бүрдүүлдэг учир хүний бие махбодид бүрэн шингэдэг байна. Б.Биньеэ /1996/ монгол үүлдрийн өсвөр адууны амьдын жин биеийн хэмжээний үзүүлэлтийн хөдлөл зүйг нас дагуулан судалж, тэдгээрийн хоорондын харилцан шүтэлцээг тооцож гаргасан юм. Жилийн дөрвөн улиралд бэлчээрийн маллагаанд байдаг монгол адууны өсөлтийн зүй тогтол нь эхээс гарснаас хойшхи эхний 3 сард хоногт 700-800 гр, 3-6 сартайд 350-450 граммаар нэмэгдэж, өсвөр адууны биеийн урт, өргөний хэмжээ эрчимтэй нэмэгдэж, 18 сартайдаа нас гүйцсэн адууны амьдын жингийн 65%-д хүрдэг. Нутгийн шилдэг омгийн адууны өсөлтèéг харьцуулан судëàхад амьдын жингээр Тэс омгийнх илүү, Галшар, Жаргалант адуу бие цогцос, амьдын жингээр нутгийн адуутай ойролцоо болохыг судлан тогтоосон байна. Маллагааны нөхцөлөөс хамаарч адууны махны химийн найрлага өөрчлөгддөг болохыг эрдэмтэн судлаачид тэмдэглэсэн байдаг. Тухайлбал, байран маллагаатай адууны махны найрлагад ус 74,2%, уураг 21,6%, өөх 2,5%, үнс хувийг эзэлнэ гэсэн байхад бэлчээрийн маллагаатай адууны махны химийн найрлагыг маллагааны нөхцлөөс хамаарч адууны махны химийн найрлага өөрчлөгдөх бөгөөд нас ахих тутам хавирга, сүвээ, хэвлийн хэсэгт өөхөн хуримтлал ихсэж махны амтлаг чанар дээшилäýã þì. Эрдэмтýäийн судалгаагаар байран маллагаатай адууны нурууны урт булчингийн ширхэгийн голч 1,5-3 настайд 53-56 мкм, 4 настайд 74-82 мкм байхад С.Жабаев /1973/ бэлчээрийн маллагаатай адуунд дээрх үзүүлэлт 2,5 настайд 36,1 мкм, 3,5 настайд 39,5 мкм байна гэжээ. Т.Сайполда /2000/ нар монгол адууг 201 хоног байран тэжээж махны гарц чанар, өөхний зарим үзүүлэлтийг судалсан байна. Байран тэжээсэн адууны нядалгын жин бэлчээрээр таргалсан адууныхаас 54.5 кг, нядалгын гарц 14,8 хувиар тус тус илүү болохыг тогтоосон. Мөн дээрх хугацааанд тэжээхэд амьдын жингээ 108,2 кг-аар нэмж, хоногт дуíджаар 538.3 гр-аар нэмэгдү¿лж байхад, ижил насны бэлчээрийн маллагаанд байсан адуу 28,3 кг жин нэмж хоногт дунджаар 210 гр-аар амьдын жингээ нэмэгдүүлдгийг илрүүлжээ. Тэжээсэн адууны гулуузны жин бэлчээрээр малласан ижил насны адууныхаас 55,1%-èар, гулуузны гарц 16,1% илүү байна. Тэжээсэн адууны гулуузны 23,8% буюу 49,9% кг нь алагласан өөр өөр хэлбэл экспортын шаардлага хангасан мах байна. Монгол адууг уналга эдэлгээнд хэрэглэхээс гадна түүний мах, сүүн ашиг шимийг өргөн ашигладаг. Манайд жил бүр дунджаар 60 гаруй мянган тонн адууны мах бэлтгэж ирсэн бөгөөд энэ нь улсын мах

10/01

үйлдвэрлэлийн 13 гаруй хувийг эзэлдэг áàéæýý. Адууны мах монголын нүүдэлчдийн хүнсний нэг чухал зүйл болсоор иржээ. Адууны махны найрлагад төгс чанартай уураг, тос, мөн витамин элбэг байдаг. Монгол адууны нядалгааны гарц дунджаар 5055%, гулуузны жин 145-160 кг хүрдэг. Адууны махны булчингийн ширхэг нарийхан, булчингийн ширхэгийн багцын хооронд холбогч эд, өөхний эд их байдаг нь адууны махны шүүслэг, амтлаг чанарыг нөхцөлдүүлнэ. Адууны маханд уураг 21,4%, тос 13,5%, чийг 64,3%, үнс 0,85% байдаã ба нэг кг махны илчит чанар 2100-2200 килокалори байдаг. Монгол адууны маханд глютамины хүчил бусад төрлийн амин хүчлээс их хэмжээтэй /16,2%/ байдаг нь түүний шимт чанар сайн, шингэц илүүтэй байдаг зэрэг чухал чанарыг илэрхийлнэ. Адууны өөхөнд тосны ханаагүй дээд хүчил их агууладдаг нь холестерины солилцоог зохицуулах, цусны судасны хатуурлаас сэргийлэх үйлчилгээ үзүүлдэгòýé холбоотой. Монгол адуу нь жилийн дөрвөн улиралд бэлчээрийн маллагаанд байж, бэлчээрээс 400 гаруй зүйлийн ургамльг шилж иддэг ба түүнээс эмчилгээ, сувилгааны чанартай экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн болох мах, сүүн ашиг шимийг ашиглах боломжтой. Монгол адуу нь бие жижигтэй ч гэсэн махан ашиг шимээр бусад үүлдрийн адуунаас дутахгүй, монгол адууны ялангуяа бага насны адуууны өөхөнд ханаагүй тосны хүчил бусад үүлдрийн адууныхаас илүү байдаг. Монголчууд адууны мах, өөх, дайвар бүтээгдэхүүнийг янз бүрийн өвчнийг анагаахад хэрэглэж ирсэн уламжлалтай. Адууны мах онцгой амттай, халуун чанартай, хөлдөх нь удаан, өөх нь царцдаггүй тул хүйтний улиралд монгол хүн ахуйн хэрэглээ, алс холын аян жинд хээр, гадаа явахад өргөн хэрэглэж ирсэн бөгөөд хадгалах боловсруулж хэрэглэхэд ихээхэн туршлага хуримтлуулжээ. Адууны өөх нь хадгалалтын шаардлага хангагдаагүй нөхцөлд амархан хуршдаг онцлогтой. Харин уламжлалт технологиор боловсруулсан мах, махан бүтээгдэхүүнийг жилийн турш хэрэглэхэд амт,чанараа төдий л алддаггүй билээ. Àäóóíû ìàõûã óëàìæëàëò àðãààð õàäãàëàõàä 8-10 ñàð, àõóéí õºðãºã÷èéí íºõöºëä 3 ñàð, 12-ð ñàðä íÿäëààä öàñàíä äàðæ õàäãàëààä 5 ñàðä õ¿íñýíä õýðýãëýõýä ìóóäààã¿é áàéäàã. Адууны ашиг шимийн нэг чухал бүтээгдэхүүн бол гүүний сүүгээр бэлтгэдэг айраг болно. Айраг нь хүний бие махбодид зайлшгүй чухал шаардлагатай уураг, өөх тос, нүүрс ус, төрөл бүрийн витамин, эрдэс бодис агуулахаас гадна сүрьеэ, ходоод, гэдэс, мэдрэлийн зарим өвчин, чийг бамыг анагаах өвөрмөц үйлчилгээтэй. Айраг бол гүүний саамыг /сүүг/ сүүний хүчлийн савханцар, спиртийн хөрөнгө, мөн сүүн хүчлийн

110

ÑÓÄÀËÃÀÀ стрептококкийн үйлчлэлээр сүүн хүчлийн болон спиртийн исэлтэд оруулж бэлтгэсэн өвөрмөц амт бүхий исгэлэн ундаа болно. Мөн гүүний сүүг хуурайшуулж хүнсний болон гоо сайхны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд хэрэглэж байна. Адуунаас их хэмжээний хөөвөр, хялгас, арьс шир ашиглаæ áàéñàí òóðøëàãà áèé. Íас гүйцсэн адууíы шир дунджаар 16,0-19,0 кг хүрдэг ба талбай нь 250.7-335.0 дм3 болдог. Монгол адууны үндсэн ашиг шимийн нэг нь уналга эдэлгээ юм. Монгол адуу тэсвэр хатуужил, уналга, эдэлгээний чанараар сайн /биеийн масстай харьцуулбал/ унагалсан морь хоногт 70-80км зам туулах чадвартай. Монгол адуу биеийн жингийнхээ гуравны нэгтэй тэнцэх ачааг нуруундаа ачиж алсын замыг туулж чаддаг байхад сайн үүлдрийн бие томтой бусад адуу биеийнхээ жингийн дөрөвний нэгээс илүү ачаатай хол явж чаддагүй юм, монгол адуу 6901440 кг ачаа даадаг даацын коэффициент 3.0-4.8-д хүрдэг байна. Монгол адууны бэлчээр ашиглалт, бэлчээрийн ногооны шингэц, шимт чанарыг арчиëгаа, маллагааны нөхцөлтэй холбон судалсан дүнгээс үзэхэд: Зуны улиралд адуу нэг хоногт 15 цаг 40 минут буюу хоногийн хугацааныхаа 66.7%-ийг цэвэр идэшлэлтэнд, 8 цаг 20 минутыг амралт, сул зогсолт, ус уух, хурж зогсох зэрэгт зарцуулж байна. Адуу хоногийн хугацаанд 7.8 км-ийн хүрээнд 16.7 км замыг туулахдаа 1 минутанд 11,6 м-ийн хурдтай явж, нэг адуу 15.1м2 талбайд тархаж идэшлэхдээ 1 минутанд 34 удаа ногоо зулгааж, 37 удаа зажилж залгилтаа хийдэг байна. Намрын улиралд адуу нэг хоногт 16 цаг 40 минутыг буюу хоногийн хугацааныхаа 69,4 хувийг 7 цаг 20 минутыг амралт, сул зогсолт, ус уух зэрэгт зарцуулах бөгөөд хоногийн хугацааанд 11.3 км-ын хүрээнд хийтдээ 17,8км замыг 12,1м/мин-ын хурдтай явж нэг адуу 17,7 м2 талбай эзлэн идээшлэхдээ 1 минутанд 43 удаа өвс зулгааж, 46 удаа зажлан залгилт хийдэг. Өвлийн адуу хоногт 17 цаг 10 минут буюу хоногийн хугацааныхаа 71.5 хувийг идэлэлтэндээ зарцуулж, 6 цаг 50 минутыг амралт зогсолт, ус уухад зарцуулах бөгөөд хоногийн хугацаанд 11.8 км-ийн хүрээнд нийтдээ 17.8 км замыг 12,3 м/минын хурдтай туулахдаа нэг адуу 17.2м2 талбайг эзлэн идэшлэхдээ 1 минутанд 45 удаа борог өвс зулгааж, 49 удаа зажилж залгилт хийдэг. Хаврын адуу хоногт 16 цаг 50 минутыг буюу хоногийн хугацааныхаа 70.1 хувûг идээшлэлтэндээ зарцуулж, 7 цаг 10 минутыг амралт зогсолт, ус уухад зарцуулах бөгөөд хоногын хугцаанд 9.8 кмийн хүрээнд нийтдээ 16.9 км замыг 11.7 м/мин-ын хурдтай туулахдаа нэг адуу 26.1м2 талбайг эзлэн

идэшлэхдээ 1 минутанд 49 удаа борог өвс зулгааж 55 удаа зажилж залгилт хийдэг. Судалсан ажлын үр дүнгээс үзэхэд адууны идээшлэх хугацаа нь бэлчээрийн ургацын хэмжэýтэй шууд хамааралтайгаас гадна, бэлчээрийн хүрээ, хоногт туулах зам, улирлын байдлаар өөрчлөгдөж байна. Зун бусад улирлыг бодвол адуу цэвэр идэшлэлтэндээ хамгийн бага хугацааг зарж байгаа бөгөөд тархах талбайн хэмжээ, ногоо өвс зулгаах, зажилах тоо ч нилээн цөөн байгаа нь бэлчээрийн өвс ногооны шимт чанар сайн, ургац арвин байдгаас шаардлагатай тэжээлээ богиíî хугацаанд сонгон идэж, тарга хүчээ бүрэн базааж авдаг чанараараа бусад үүлдрийн адуунаас ихээхэн онцлогтой болохыг харуулж байна. Нөгөө талаар ялаа шумуул, хурц нар, хүчтэй хүéтэн бороî зэргээс хамаарч хэвийн идэшлэлтэнд хилээдгүй саад учирдагтай холбоотой юм. Монголчууд баярт уралдуулах морийг бараг жил тойрон тусгайлан нарийн дэг горимтой байлгаж үяа сойлгыг нь тохируулдаг. Яг уяа сойлгын эрчимтэй үе нь жил бүрийн 6-р сарын 5-íаас 7-сарын 10 хүртэлх хугацаа юм. Хурдан морь анхны жингээ уяа сойлгын дараа 12-15% гээдгээс гадна биеэрээ ихээхэн хэмээний шингэн, эрдэс бодис алддаг тул уяа, сойлгын дараа шингэн нөхөх эмчилгээ, сувилгаа эрчимтэй хийх шаардлагатай байдаг. Уяа сойлгыг нь тохируулсан хурдан морь тэгш бус, уул даваа, ус бартаатай 28-30 км замыг их насны айрагдсан мîрüд 32-35 мин, 22км замыг азарга 30-33 минут, соёолон 31-33 минут тус тус туулдаг байна. Ер нь хурдан морины уяа сойлго хир зэрэг тохирч буйг харайлтаар нь шинжих арга байдаг. Үүнд: монгол морь дунджаар эхний буюу 1-р харайлтаар 2,85м 2-ð õàðàéëòààð 3,19м 3-ð õàðàéëòààð 4,13м 4-ð õàðàéëòààð 5,09м 5-ð õàðàéëòààð 5,86м 6.7.8-ð õàðàéëòààð 6,40м 8 удаагèéн харайлтаар 38,82 км зам туулдаг. Монгол адууны дотроос хурдлах чадвараараа Галшар, Тэс, Жаргалант омог, хэвшлийн адуу èë¿¿ байна. Монгол адууны хурдлах чадварыг нэмэгдүүлэх хэд хэдэн боломж байна. Үүнд: 1.Нутгийн жирийн монгол àäуунд сайн шилэлт хийгээд Галшар омгоор хээлтүүлээд гарсан төлийг Жаргалант хэвшлээр гишгүүлэх.

2.Увсын Тэсийн адууг Галшараар, эсвэл Галшар адууг Тэсээр хээлтүүлж 2 үеийг гаргаж аваад өөр хооронг нь үржүүлэх. Ийм туршилтыг Төв аймгийн Цээл суманд байсан адуун дээр туршиж үр дүнтэй болохыг нотолсон. Монгол адууны хурдлах чадварт дараах хүчин зүйлүүд нөлөөлж байна.

10/01

111

ÑÓÄÀËÃÀÀ • Гарваль • Тарга хүч / тухайн жилийн онд оролт, зуншлага/ • Биеийн хэсгүүдийн хаðьцаа • Уяа засал • Зан араншин / темперамент/ • Уралдах газрын байдал / хуурай, нойтон, өсгүүр зам, бартаа, цаг агаар/ Эцэг, эх нь хурдны удамтай, өөрөө галбирын хувьд уралдуулах шаардлага хангасан бол шүдлэн, хязааландаа сайн давхиад цаашид ямар нэгэн эмгэг согог олохгүй бол 14 нас хүртлээ тогтвортой хурдалж байна. Жишээлбэл Төв аймгийн Алтанбулаг сумын Ж.Содномпилын алаг азрага, Төв аймгèéн Баян-ªнжүүл сумын уяач Д.Санжмятавын харлаг, Ц.Балжиннямын босоо улаан зэрэг олон арван хурдан хүлгүүдийг дурьдаж болох юм. Сүүлийн жилд аймаг, улс, сумын баяр наадам элдэв ойн баярт уралдуулхаар бэлтгэж байгàа олон уралдсан морьд тэдний удам гарвальд судалгаа хийж үзэхэд эцэг, эх нь /азарга, гүү/ хоёул хурдан удамтай сум, аймгийн наадамд түрүү, айраг авч байсан гарвальтай адууны 70-75 хувь нь хурдан шинжээ хадгалж байна. Энэ эцэг, эх хоёул хурдан удам гарвальтай бол тэр чанараараа давамгайлан үр удамдаа дамжуулаõ удамшлын доминат чанар юм. Харин эцэг хурдан, эх хурдан удамгүй гүүнээс гарсан адууны дөнгөж 25-50 орчим хувь нь хурдлах чадвартай өөрөөр хэлбэл ямар нэгэн наадам, уралдаанд 10-аас дотогш давхиж байна. Улсын алдарт уяач Н.Даатамгын хул азарга АХ-ын 60 жилийн ойгоор улсын баяр наадамд 9 настайдаа 24 км замыг 31,10 минут /1 км-т 78 сек/ хурдалсан. Түүний үр төл 1. Луузайн хул 22км замыг 35,08 минут / 1 км-т 96 сек/ Лувсандоржийн хул 22,6 км-т 36,57 минут/ 1км-т 98 сек/, Нямжавын хул 22км-т 35,0 минут / 1км-т 99 сек/ дунджаар 1км-т 96 сек хурдалжээ. Дундговь аймгийн Эрдэнэäàëай сумын харьяат манлай уяач Æ.Сономпилын хүрэн азрага 24 км замыг 32,04мин / 1км –т 80 сек/ түүний төл: Жамбын хар хүрэн 23,6 км-т 33,04 мин /1км-т 84 сек/, Жигжидийн бор 22км-т 36,15 мин /1км-т 99 сек/ дунджаар 1км-т 91,5 сек тус тус хурдалсан байна. Харин жирийн монгол азарга 1 км замыг дунджаар 120 секунд туулдаг байна. Дээрхи 2 азарганы хурдлах чадвар өөрсдийнх нь төл азаргануудад хэрхэн удамшиж байгааг тодорхойлоход Даатамгын хулынх 0.57 Ж.Содномпилийн хүрнийх 0.71 байна. Ñ¿¿ëèéí 5 æèëä óëñ, á¿ñèéí õóðäàí ìîðèíû óðàëäààíä ò¿ð¿¿ëæ, àéðàãäñàí ìîðüäûí ãàðâàë, óäàì óãøëûã ñîíèðõîæ ¿çýõýä áàðàã 70-80 õóâü íü Ñ¿õáààòàð, Äîðíîä, Õýíòèé çýðýã àéìãààñ ãàðàëòàé ýõ, ýöýã íü ÿìàð íýãýí õóðäíû óäàìòàé áàéõ þì. ¯¿íýýñ ¿çýõýä õóðäëàõ ÷àäâàðò óäàì ãàðâàë èõýýõýí

10/01

íºëººëæ áàéãàà íü òîäîðõîé áàéíà. Иймд монгол азарганы хурдлах чадварын удамшлын коэффицент 0.57-0.71 байна гэсэн дүгнэлт хийж болох юм. Õóðäëàõ ÷àäâàðò áèåèéí õýñã¿¿äèéí õàðüöàà èõ íºëººòýé áàéäàã. Дөрвөн мөч тэгш шулуун, үе нь чанга, харьт, борвины булчин сайн морины хойт хөлийн түлхэлт илүү байдаг. Мөн шилбэ өндөр, нарийн, шөрмөс нь сиймхий сайтай, бэрэвхий өндөр, уян хатан туурайны ирмэг хурц байх нь газартай харьцах харьцааг сайжруулж, түлхэх хүчийг нэмэгдүүлдэг. Хэрэв бие томтой морины хөлний үе нарийн байвал их биенийхээ жин, хөл дээр ирэх ачааллаа даахгүй амархан цуцдаг. Хөлийн шөрмөс нь бүдүүвтэр, сиймхий сайтай нарийн чанга шөрмөстэй байвал илүү давхилттай байдаг г.м биеийн хэсэг бүрт зохилдсон онцлог байдгийг уяачид, морь сонирхогчид анхаарч ажилëах нь зүйтэй. Хурдан морины давхилд уяа заслын үйл ажиллагаа голлох байр эзэлдэг. Өвлийн улиралд уралдуулдаг азарга, их нас соёолон морийг дунджаар 10 гаруй удаа зөөлөн унаж хөлөргөх хэрэгтэй. Мөн уяж хонож умс, нарийн, бүдүүн гэдсэн дэх боловсорч гүйцээгүй тэжээлийн үлдэгдлийг гаргàн уяачдын ярьдгаар гэдсийг нь солино. Уядаг азарганд дунджаар 5-8 нас гүйцсэн гүү хураалгаж, 4-р сарын эхний 10 хоногт багтан унагалуулахаар хээлтүүлгийг зохицуулах хэрэгтэй. Харин азарганы ороо 5-р сарын эхээр гарсан байх шаардлагатай. Уях морьдын гэдэс, таваг биеийн хөндүүрийг морь барихаас 7 хоногийн өмнө гаргасан байх хэрэгтэй. Гэдэсний хөндүүрийг гаргахдаа 1-2 хоногийн өнжөөж 2-3 удаа уяж хонож, зөөлөн хөлс авах нь чухал. Азарга, соёолонг 26-28 хоног, их насны морийг 30 хоног, бусад 3 насны морьдыг 22-24 хоног сойход тохиромжтой. Дээд 3 насны морьдыг уяж байх хугацаандаа нэг удаа, доод 3 насны морьдыг 23 удаа уяж хонож болно. Гэхдээ тухайн мориныхоо уяа авч буй байдлаас хамаараад янз бүр байх талтай. Морины хурдлах чадварыг үнэлэхдээ:

Азарга 13 м/сек

Их нас 12,1 м/сек

Соёолон 11,5 м/сек

Хязаалан 11 м/сек

Шүдлэн 11,5 м/сек

Даага 10,2 м/сек áайвал уяа сойлго нь таарч байна гэж үзэõ үндэслэлтэй. Морины хурдлах чадвар, давхилд зан араншин их нөлөөтэй. Тухайлбал, дөлгөөн тайван ааштай уяан дээрээ гол төлөв унтаж зогсдог, элдэв хажиг зангүй морь сойлго авахдаа сайн, олон морьтой нийлүүлж уралдаанд хөөрч агсрахгүй сайн давхидаг. Харин хөөрүү, агсардаг морийг олон морьтой

112

ÌÎÐÜÒÎÉ ÓÐÀÍ Á¯ÒÝÝË нийлүүлж уралдуулахад авч давхих, замаас гарч хадуурч хүч, тамираа алддаг. Иймд морины зан араншинд уяа сойлго, уралдах газрын байдал зэргийг уяа÷ нарийн тохируулах нь чухал. Монгол адуунь хурдлах чадварт эцэг эхийн гарваль 50 ба түнээс дээш хувь, замын байдалд 8-10 хувь, уяачийн ур чадвар 30 хувь, унаачийн чадвар 10 хувь орчим тус тус нөлөөлдгийг судлаачид тогтоосон байна. Иймээс манай уяачид, морь сонирхогчид хурдан морь сонгох, худалдан авах, уяж сойх, уралдуулахдаа дээрхи зүйлүүдийг чухалчлан анхаарч ажиллахыг зөвлөе. Иймд зөвхөн хурдлах чадварт ч биш бусад ашиг шимт чанарыг нь сайжруулахад удам гарваль, шилэлт зөв бодлого бүхий тохируулан сонголт чухал үүрэгтэйг дээрх баримт нотлож байна. Уралдах моринд онд оролт, тарга хүч чухал нөлөөтэй. Дундаас дээш тарга хүчтэй онд ороод өвөл, хаврын улиралд унаж эдлээгүй их нас, азаргыг 6-р сар гарангуут барьж 2 өдөр зөөлөн унаад 2 хоноã тавьж амраагаад дахин барих зэргээр зүдэргээ суулгахгүйгээр хөнгөрүүлэх, улмаар аàжуухан уяа оруулах нь зүйтэй. Ер нь тарган морь барьсан үеийнхээ жингээ 18-20 орчим хувийг алдаж, уяа сойлгыг нь тохируулсан нөхцөлд сайн уралдах боломжтой.

Дунд тарга хүчтэй бол 6-р сарын 15-20-ны хооронд барина. /Жингээ 15-18 хувь алдана/. Дундаас доош тарга хүчтэй боловч элдэв согоггүй урьд нь уяж, уралдууулж сурсан морийг 6-р сарын 25 орчимд зөөлөн уяж заслыг нь хийж уралдуулж болно. Биеийн өндөр, биеийн ташуу урттай тэнцэж байвал биеийн тэнцэл сайтай морь гэж үзнэ. мөн хоншоорын /хамрын/ үзүүрээс мундааны өндөр хүртлэх, мундааны өндрөөс сүүлний уг /самбай/ хүртлэх зай ижил бол их биеийн тэнцэл сайтай гэж үздэг. Цээж богино морь ихэнхдээ хүзүү том, цуцах нь амархан байдаг. Энэ нь амьсгалын багтаамж бага байх учир богино хугацаанд бөглөрч цуцдагаас гадна ийм адууны арьс зузаан, чанга, уян хатан чанар муу учир амархан барьж хөөдөг муу талтай. Цаашид монгол адууны тэсвэрт чанарыг алдагдуулахгүйгээр өөр дотор нь цэврээр үржүүлэх, тодорхой бүс нутагт махны чиглэлээр үржүүлэх, сүрэгт гүүний эзлэх хувийн жинг 30-32-д хүргэх селекцийн ажил явуулахаас гадна хурдан удамтай адууг ард иргэд, аж ахуйн нэгж өөрсдийн сонирхол боломжоороо үржүүлэх, гүүг сүүлэг чанаараар нь шилж фермерийн аж ахуйн хэлбэрээр эрхлэх зэргээр зах зээлийн өнөөгийн хэрэгцээ шаардлагад нийцүүлэн үржүүлэх шаардлага гарч байна.

10/01

113

Ö.×ÈÌÈÄÄÎÐÆÈÉÍ ÝÒÝÝ Их дэлтэй, их дөлтэй найрагч Цэндийн Чимиддорж уяачид, бөхчүүдийг “этэж” элдэвлэсэн нь олон. Бөхчүүдийг явуулж элэглэсэн “Ерэн есөн этээ” хэмээх ном гаргасан энэ яруу найрагчийг мэдэхгүй морьтон Монголд байхгүй биз. “Адуучны хийморь”, “Эр хоёр загал”, “Толин хул”, “Говь шанхын хурд” зэрэг морины тухай өч төчнөөн дуутай бас “Тэнгэрийн наадам”, “Хазаар дарсан шүлгүүд” зэрэг зөвхөн морьд үүрсэж хатирсан, адуу тачигнасан монгол шүлгийн олон номтой энэ бичгийн хүн эрхэм уяачдыг хэрхэн “морь болгосон”-ыг болгооно уу? “Õî÷ õºðºã çóðàã”-èéã À.Áàò-Ýðäýíý áîëãîîëîî. Цэндийн ЧИМИДДОРЖ Таван “Тод манлай”, нэгэн “ОД” алдарт уяачийн тухай “Эсээ”-гээр хачирласан элэглэлүүд ӨДЛӨГ НЬ... \Хэрвээ тэд морь болвол\

“Тод манлай” Д.ДАВААХҮҮ-д “Цолмон” халтарын сүнс Цоорхой амьтан Араб адуу болохгүй шүү, заяа нь гэж архайна Арабт идлэг шонхортой зарагдахгүй гэж дархайна Аймгийн ч цолгүй уяачдад Азарга уяхыг заана. Өөрийнхөө сүүлийг боон Өөд уруугүй хашгирч давхина Наймдугаар Богдын эрх хатан Дондогдуламыг хардана “Навсартал тоглосон” хөзрийн хатан Сандагдуламд хандрана Гүүнд хайртай морь уу гэтэл Монхойсон халтар азарга Гүүн зэлэн дээрх эрлэг үү гэтэл Майхан дотор уяатай.

“Тод манлай” Ц.ДУЛАМСҮРЭН-д Гэнэт зог тусч булгина Бөхөөр юм бол сээрэн дунгуй хийж байгаа нь тэр Гэрийнхээ бараанаар хадуурна Хээр хонохгүй харих гэж байгаа нь тэр Улсад түрүүлэхгүй ч тавалж Эзнийхээ цолыг батална Ууж идэхээс ч буцахгүй Эзэнтэйгээ “хар нүдэн” тогтоож “юу яана”

10/01

114

Ö.×ÈÌÈÄÄÎÐÆÈÉÍ ÝÒÝÝ

“Тод манлай” Э.ЭРДЭНЭЧУЛУУН-д Том шаргынхаа сүүлээр хялгасалсан хуурын Толгойг яг дуурайсан хэвтэй Тод шарга адуу болно. Тар, сунгаа, их наадам гэж ялгахгүй Тасартлаа уралдана. Өмнөөс нь хангал азаргатай уралцаж Соёоныхоо загатнааг гаргасных Өмөөрөх ахгүй муу дүүгий нь бодож Барианд ортлоо ташаагий нь дэрлэн

“дөрөө чангалсаар” Бага шаргынхаа ар дээр аман хүзүүднэ.

“Тод манлай” Д.ГАНБААТАР-т “Макс” –угшлын адуу яаж уралдахаа “МАРКСИЗМААР заалгахгүй ээ” гэж газар цавчлана “Зандан хүрэн”, “Жигүүр хул” “Сарт хүрэн”, “Асгат саарал” “Босоо хүрэн”, “Босс Ганбаа”... гэж Хүн малын нэр зүс хольж янцгаахад нь Хүн малгүй гайхалдана Уран торгон хүүхнүүд Унаж үзэх гэж хойрхойсохдоо Унаач хүүхдий нь мөхөөлдсөөр авилгадаж Уяаны гичир дээр түрийвчээ сэгэсэрнэ.

“Тод манлай” Л.ЦАНДЭЛЭГ-т Адуу хүртэл моод хөөдөг болох гэж Сахалтай азарга байх юм Амгай зуузайдаа бас “Ширээтэй чандмань” тамгатай гэж байгаа “Соёмбо хүрэн”-тэйгээ Соёмбоны хоёр загас шиг зөрж зогсооä Хайр зарлана Согтуу морьдыг сүргээсээ хасаж хүзүү тавих нь Солонгон дотор Отелло Дездмоныг хардах шиг

10/01

115

ÌÎÐÜÒÎÉ ÓÐÀÍ Á¯ÒÝÝË

“ОД”-алдарт Б.СОДНОМЦОГ-т Наадмын урд орой нутаг гүйж алга болоод эзнээ айлгана Наана уу, цаана уу эрэл сурал болж гүйлдэхэд нь Азарга мордохоос өмнө Аль хэдийнэ гарааны зурхай дээр оччихсон Тугтай машиныг замдаа төөрөхвий гэсэндээ Туураараа цахиур хагалж гал гарган Дохио чимээ өгч Дотогшоо цанхаална.

“ÝÐ Õ¯ÍÈÉ ÄÎÒÎÐ ÝÌÝÝË ÕÀÇÀÀÐÒÀÉ ÌÎÐÜ...” Çóðàà÷ Ö.Áàòæàðãàëûí çóðñàí õºðã¿¿äèéã øèìòýí ñîíèðõîæ, áèøðýí ø¿òäýã õ¿ì¿¿ñ îëîí. Òýðáýýð ìàíàé óëñûí àëäàð ñóóòàé õ¿ì¿¿ñ, ãî¸ ñàéõàí õ¿¿õí¿¿äèéã áèøã¿é çóðñàí. Õàðèí òýðáýýð ºíãºðñºí îíä ìîðüòîé, àäóóòàé á¿òýýë öººíã¿é õèéæýý. Ò¿¿íèé “Ýð õ¿í” á¿òýýëèéã “óíøààä” áàéìààð. Òýðáýýð ýíý ä¿ðýý áîñãîõûí òóëä òóõàéí íýã ò¿¿õýí öàã ¿åä àìüäàð÷ áàéñàí “Øèëèéí ñàéí ýð”-èéí õýâ øèíæèéã ñîíãîæ àâñàí ãýæ ºã¿¿ëñýí. Àìüäðàëûí à÷ààã íóðóóí äýýðýý ¿¿ð÷ ÿâäàã ýð õ¿íèé ä¿ð, ò¿¿íèé ñýòãýë ñàíàà, äîòîîä åðòºíö íýâò õàðàãäàíà. Õýýð òàëä àäóóíûõàà çàõàä çàâèëæ ñóóãààä òàìõèà íýðæ ñóóãàà ýíý ýð òàðõèà áàñ “íýðæ” áóé. Òóóëñàí çàì ìºðèéíõ íü óòãà ó÷èð þó áàéâ. Àéìàã õîøóó àëãàñàí õººæ àâ÷èðñàí àçàðãà àçàðãà àäóó, íóòàã îðíûã íü õóðäòàé áîëãîæ, õîøóó õîòëûã íü ñ¿ëæ áàéãàà ÷ ººðò íü þó íààëäàâ? Õýýðýýð ãýð, õýöýýð äýð õèéæ õè÷íýýí ÷ ñàð æèë ÿâàâ? Ìàðãààø áàñ ë èéì áàéõ óó? Ò¿¿íèé ñýòãýë ñàíàà íàìàð îðîéí ýíý òýíãýð ëóãàà á¿ðõýã áàéíà. Ìàðãààø íü ÷ áàñ á¿ðõýã ìýò. ªºðèéíõ íü íàñ ÷ áàñ íàñíû íàìàðò îéðòñîí áàéíà. Òàðõè òîëãîé, îþóí ñýòãýëäýý òýð õîðâîîã áºìáºð¿¿ëæ ñóóíà. Íýãýí öàãò ò¿¿íèé ãàðûí äîð õîðâîî áºìáºð÷ áàéñàíñàí. Çóðàà÷ Ö.Áàòæàðãàë “Ýð õ¿í” çóðãààðàà ýíý Ìîíãîëûí ýíý öàã ¿åèéã ÷ ä¿ðñëýí ¿ç¿¿ëñýí áàéæ ìýäíý. Ñààðàë òýíãýð, ñààðàëäóó ãàçàð îðîí... Àäóó íü õ¿ðòýë ñóëüäàí ãóíäæýý.... Ãýâ÷ öàã ñàéõàí áîëíî îî. “Ýð õ¿í”-èé äîòîð ýìýýëòýé õàçààðòàé ìîðü áèé...

À.ËÕÀÃÂÀ

10/01

116

“Èõ ñóíãààíû ºìíºõ ¿äýø”. 50 õ 70. Çîòîí òîñ.

10/01

117

“¯äýø”. 150 õ 80 . Çîòîí òîñ.

“Ýð õ¿í”. 200 õ 150. Çîòîí òîñ.

10/01

118

10/01

119

10/01

120

10/01

121

10/01

122

10/01