ANBO 7
WWW.ANBO.NL ● NOVEMBER 2013 3
ONS PENSIOEN
WARM A M BAD A OF F KOUDE O D D C E DOUCHE? ● DOSSIER: PENSIOEN ● ZORGEN VOOR ELKAAR ● GEZOND OUDER WORDEN ● KERSTMARKTEN ANO_N7_01 1
18/10/13 15:00
WELKOM De helft van de Nederlanders heeft nog nooit nagedacht over zijn pensioen, zo blijkt uit onderzoek van het platform Wijzer in geldzaken. Toen ik dat las, moest ik even slikken. Want het betekent dat veel van onze broers en zussen, vrienden en collega’s, kinderen en kleinkinderen geen idee hebben of ze na hun pensionering nog fatsoenlijk kunnen rondkomen. Let wel: ik begrijp heel goed dat veel mensen hun kop in het zand steken als het over hun pensioen gaat. Dat deed ik tot een paar jaar geleden óók. Wie heeft er nu zin om vrijwillig zijn tanden in die taaie, ingewikkelde kost te zetten? Pas toen ik op mijn 38ste bij ANBO in dienst kwam, ging ik me – noodgedwongen – in het onderwerp verdiepen. En kwam ik erachter dat ik de jaren daarvoor veel te weinig pensioen had opgebouwd. Sindsdien heb ik het tot mijn persoonlijke missie gemaakt om de pensioenbewustheid van mensen te vergroten. In mijn eigen omgeving natuurlijk – inmiddels heb ik al mijn vrienden kritisch over hun pensioen ondervraagd. Maar ook in mijn rol als directeur-bestuurder van ANBO. Wij zijn er immers niet alleen voor de senioren van vandaag, maar ook voor die van morgen. U als ANBO-lid bent waarschijnlijk goed op de hoogte van uw pensioen, maar geldt dat ook voor de rest van uw familie? Bij deze roep ik u op: ga het gesprek aan! Leg uit hoe het werkt en denk mee over oplossingen. Zodat de komende decennia niemand voor het voldongen feit van een ontoereikend pensioen komt te staan.
IK ROEP U OP: PRAAT MET ANDEREN OVER HUN PENSIOEN!
Liane Algemeen directeur Liane den Haan (46) is verantwoordelijk voor de collectieve belangenbehartiging, woordvoering en politieke lobby van ANBO. Reageren? Kijk op www. twitter.com/lianedenhaan of mail naar magazine@anbo.nl.
2
38
Verouderingsspecialist David van Bodegom
26 SPELLETJE,
1
P
OMA?
d
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_02 2
21/10/13 12:05
INHOUD TIJD VOOR EEN SPELLETJE Familieparticipatie in verzorgingshuis
WAT KOST DE ZORG Bestedingen in beeld
DAVID VAN BODEGOM:
50
‘Gezond oud worden doe je zo’
OVERSTAPPEN LOONT Tips als u een nieuwe zorgverzekeraar zoekt
Kerst-voorpret in Duitsland
MET ANBO OP REIS De leukste kerstmarkten
ENERGIECOLLECTIEF Wat is het en hoe doe je mee?
DOSSIER PENSIOEN
Mijn pensioen
32 38 44 50 54 7
DOEN NA JE PENSIOEN
8 13
INTERVIEW MET PENSIOENFONDSVOORZITTER PETER BORGDORFF
14
DE NIEUWE SPELREGELS
13
26
HOE ZIT HET MET HET PENSIOEN VAN UW (KLEIN)KINDEREN? 20
EN OOK ANBO LOBBY COLOFON
14
Peter Borgdorff over het dilemma van het pensioenfonds
DOSSIER OSSIER ER ER PENSIOEN
79
STEM MEE ANBO MAX Goede Doelen Prijs
ZO ZIT HET WERF EEN LID EN KRIJG EEN ELEKTRISCHE BLIKOPENER LEDENVOORDEEL PRIJSPUZZEL
4 22 25 35 46 61 62
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_02 3
3
21/10/13 10:52
Pensioenstelsel
HEBT U STRAKS NOG
WARME VOETEN? Er was veel over te doen de afgelopen jaren: hoe moet het verder met de pensioenen? Als het goed is, zorgen nieuwe regels voor pensioenfondsen vanaf 2015 voor meer rust. Maar wat gaat u ervan merken? ANBO zocht het uit. TEKST FRANK VAN ALPHEN © BEELD SHUTTERSTOCK, THINKSTOCK
8
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_24.indd 8
22/10/13 11:57
DOSSIER PENSIOEN
Hoe zit het ook alweer met ons pensioen? Even terug naar de basis. Het inkomen van de meeste gepensioneerden bestaat uit drie delen. De AOW is het basispensioen waarop iedereen die in Nederland woont recht heeft. Bovenop dit staatspensioen ontvangt u een aanvullend pensioen van uw pensioenfonds(en). Daarnaast hebben sommige mensen nog inkomsten uit een zelfgespaard potje, bijvoorbeeld in de vorm van een lijfrente. De regels die waarschijnlijk in 2015 van kracht worden, hebben invloed op het aanvullend pensioen dat u hebt opgebouwd bij uw werkgever(s). De nieuwe pensioenregels, die nog moeten worden goedgekeurd door de Eerste en Tweede Kamer, komen voort uit het Pensioenakkoord. Dat akkoord hebben vakbonden, werkgevers en kabinet al in 2011 gesloten. ANBO was - toen nog als lidorganisatie van de FNV - ook een van de ondertekenaars. In het Pensioenakkoord is afgesproken hoe het pensioenstelsel moet worden verbeterd, zodat het bestand is tegen de vergrijzing.
WAAROM ZIJN ER W N NIEUWE REGELS NODIG? WE HEBBEN TOCH EEN GOED PENSIOENSTELSEL? Het Nederlandse pensioenstelsel wordt internationaal inderdaad gezien als een fraai stelsel. We hebben veel meer gespaard dan bijvoorbeeld de Fransen, de Duitsers en de Italianen. Die grote spaarpot, waar een slordige 1000 miljard euro in zit, is een mooi bezit - maar niet genoeg om ook in de toekomst voor goede pensioenen te zorgen. Ten eerste moeten pensioenfondsen van de wet een kunstmatig lage marktrente hanteren als ze hun berekeningen voor de toekomst maken. Dat betekent dat zij steeds grotere buffers moeten hebben. En dat maakt de fondsen kwetsbaar. Tijdens de kredietcrisis in 2008 werd in één klap duidelijk hóe kwetsbaar. Pensioenfondsen zaten klem tussen gedaalde aandelenkoersen en een lage rente. Door de lage rente ging
STAAN DE NIEUWE REGELS AL VAST? S
een fors deel van het gespaarde vermogen op
Nee. Bonden, ouderenorganisaties, pensioenfondsen en N
papier in rook op. De dekkingsgraad, graad-
andere betrokkenen hebben hun opmerkingen over het wetsvoor-
meter voor de financiële gezondheid van een
stel begin september ingeleverd bij staatssecretaris Jetta Klijnsma
fonds, daalde. Bij veel fondsen zelfs onder de
(Sociale Zaken). Zij gaat daarmee aan de slag. ANBO vindt het
100 procent; de buffer was niet meer toereikend
belangrijk dat Klijnsma haast maakt. Het is niet goed voor het ver-
om alle pensioenen in de toekomst uit te betalen.
trouwen in het pensioenstelsel als de invoering van nieuwe regels
Een tweede belangrijke reden om te sleutelen
keer op keer wordt uitgesteld.
aan de regels is de voortdurende stijging van de levensverwachting. Al jaren worden we gemiddeld ouder dan was voorspeld. Hierdoor moeten
W MERK IK ERVAN ALS MIJN WAT PENSIOENFONDS KIEST VOOR HET P KOOPKRACHTPENSIOEN? K
pensioenfondsen langer pensioenen uitbetalen dan waar eerder rekening mee was gehouden. De grote vraag is: wie moet opdraaien voor die
Het risico dat uw pensioen wordt gekort, vermindert. De kans dat
hogere kosten? Een fonds moet tegenvallers en
uw pensioen hoger wordt, stijgt daarentegen. Als er kortingen
meevallers eerlijk verdelen tussen ouderen en
nodig zijn, zijn die beperkt omdat ze over een langere periode
jongeren, vindt ANBO. Het is goed dat daarover
worden uitgesmeerd. Uit berekeningen blijkt dat dit systeem meer
in het nieuwe pensioenstelsel duidelijke afspraken
kans biedt op een pensioen met een goede koopkrachtontwikke-
worden gemaakt. Zo wordt voorkomen dat er
ling over een periode van twintig jaar. Daarom vindt ANBO dit
steeds ruzie ontstaat over de verdeling van win-
koopkrachtpensioen voor de meeste deelnemers de beste keus.
sten en verliezen. ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_24.indd 9
9
22/10/13 12:15
WAT GAAT ER VERANDEREN IN 2015? Pensioenfondsen moeten voor 1 januari 2015 kiezen tussen twee soorten pensioenregelingen. De ene regeling, ook wel het nominale contract genoemd, is heel strikt en zorgt voor een bijna gegarandeerd pensioen. Addertje onder het gras is dat het pensioen in principe niet meestijgt met prijsstijgingen, de inflatie. Fondsen die deze oplossing kiezen, mogen namelijk de pensioenen pas verhogen als ze een flinke buffer hebben opgebouwd. Dit is het zogenoemde garantiepensioen. De tweede regeling is bedacht voor pensioenfondsen die streven naar behoud van koopkracht. Om dat voor elkaar te krijgen, verhoogt een fonds het pensioen jaarlijks met het inflatiepercentage. Oftewel: als boodschappen 1,5 procent duurder worden, gaat het pensioen met hetzelfde percentage omhoog. De keerzijde van dit koopkrachtpensioen is dat verlagen van het pensioen vaker kan voorkomen dan bij het garantiepensioen. Een groter deel dan nu het geval is, hangt af van de beleggingsresultaten van het fonds. Als er tegenvallers komen, mag het fonds deze uitsmeren over maximaal tien jaar. Als pensioenkortingen hierdoor nodig zijn, zullen die echter wel beperkt zijn. En dat is anders dan bij het huidige garantiepensioen. ANBO vindt de nieuwe regels in grote lijnen een vooruitgang. De kans op een goed en houdbaar pensioen is groter, u krijgt betere informatie over uw pensioen en weet waar u aan toe bent. De nieuwe regels maken het pensioenstelsel bovendien eerlijker en steviger. Eerlijker omdat meer gelet wordt op een evenwichtige verdeling van de lusten en de lasten. Steviger omdat er schokdempers in het systeem komen die onder meer klappen als gevolg van dalende aandelenkoersen opvangen.
10
GAAT MIJN PENSIOENFONDS VRAGEN WAT VOOR REGELING IK WIL? Ja. Fondsen moeten van toezichthouder De Nederlandsche Bank bij de deelnemers peilen wat hun voorkeur is. Ze moeten uitzoeken of u het meestijgen met de prijzen belangrijker vindt dan een gegarandeerd pensioen. Ook moeten ze nagaan hoe u denkt over het nemen van beleggingsrisico’s. Omdat de wet nog niet helemaal vaststaat, nemen veel pensioenfondsen op dit moment een afwachtende houding aan als het gaat om de keuze die ze zullen maken. Het is echter geen individuele keuze. Het fonds kiest op basis van de voorkeur van de deelnemers welk systeem het gaat hanteren voor alle deelnemers in het fonds.
Afgelopen zomer werd bekend dat eind 2013 kortingen dreigen bij veel fondsen. Hoe zit dat? Die eventuele kortingen staan los van de nieuwe pensioenregels, ze zijn een gevolg van het huidige stelsel. Honderden pensioenfondsen moeten eind dit jaar hun zogeheten herstelplan afronden. Dat herstelplan is een gevolg van de financiële crisis in 2008. De dekkingsgraad, de verhouding tussen het vermogen en alle verplichtingen van het pensioenfonds, moet eind dit jaar circa 105 procent zijn. Dat betekent dat de fondsen voor elke euro aan verplichtingen 1,05 euro in kas moeten hebben. De gemiddelde dekkingsgraad van pensioenfondsen was medio augustus 104 procent. Gemiddeld gaat het dus goed, maar fondsen met een lagere dekkingsgraad zullen eind van het jaar opnieuw moeten korten op de pensioenen om hun zaken op orde te krijgen.
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_24.indd 10
21/10/13 11:40
HEBBEN DE NIEUWE H REGELS OOK GEVOLGEN R VOOR MENSEN DIE NU AL MET PENSIOEN ZIJN? Ja, alle deelnemers van pensioenfondsen krijgen te maken met de gevolgen van de nieuwe regels. Als het bestuur van het fonds kiest voor het garantiepensioen, zullen de pensioenen naar verwachting niet meer worden geïndexeerd (meegroeien met de algemene prijsontwikkelingen). Aan de andere kant zal het pensioen ook niet snel worden verlaagd. Gepensioneerden die bij een fonds zitten dat overstapt naar het koopkrachtpensioen, kunnen te maken krijgen met een wisselend pensioenbedrag. De kans op een hoger pensioen is echter groter, terwijl verlagingen beperkt zullen zijn.
WAT KAN IK ZELF ONDERNEMEN OM MIJN PENSIOEN BIJ TE SPIJKEREN? Werknemers die verwachten dat hun pensioen straks te laag is in verhouding tot hun uitgaven, kunnen sparen om een buffer aan te leggen. Langer doorwerken leidt ook tot een hoger pensioen. Een overzicht van de opgebouwde pensioenen bij verschillende werkgevers plus de AOW is te vinden op www.mijnpensioenoverzicht.nl. Het is ook verstandig om te kijken naar uw uitgaven. Wellicht is het mogelijk om uw vaste lasten te verlagen door een deel van de hypotheek af te lossen. Dat kan veel schelen, zeker als de hypotheekrente na 30 jaar niet meer aftrekbaar is.
TIJDSPAD NIEUWE PENSIOENREGELS JULI 2013 Staatssecretaris Jetta Klijnsma van Sociale Zaken publiceert het concept wetsvoorstel.
SEPTEMBER 2013 Betrokkenen zoals pensioenfondsen, vakbonden en ouderenorganisaties geven commentaar op het wetsvoorstel.
DECEMBER 2013 Het definitieve wetsvoorstel gaat naar de Tweede Kamer.
BEGIN 2014 • Behandeling van het wetsvoorstel in de Tweede Kamer en de Eerste Kamer. • Pensioenfondsen peilen bij de deelnemers hoe zij denken over risico’s en garanties.
2E HELFT 2014 Pensioenfondsbesturen kiezen voor een van de twee soorten pensioencontracten en informeren hun deelnemers.
1 JANUARI 2015 De nieuwe pensioenregels worden van kracht.
Voor dit artikel is gesproken met ANBO-belangenbehartiger Maarten Hendriks. ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_24.indd 11
11
22/10/13 14:09
‘
14
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_22 14
22/10/13 11:42
DOSSIER PENSIOEN
PETER BORGDORFF
‘MIJN GOUDEN TIP? WERK WAT LANGER DOOR!’ Het zijn barre tijden, ook voor Pensioenfonds Zorg en Welzijn (PFZW) waarbij zo’n 2,5 miljoen (oud-)werknemers zijn aangesloten. Directeur Peter Borgdorff windt er geen doekjes om: absolute pensioengaranties bestaan niet, zegt hij tegen ANBO-belangenbehartiger Maarten Hendriks. TEKST MICHIEL ZONNEVELD © BEELD HESTER DOOVE
Maarten Hendriks in gesprek met Peter Borgdorff ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_22 15
15
21/10/13 11:57
Maarten Hendriks in gesprek met Peter Borgdorff
H
et kantoor is opvallend sober. Je zou niet zeggen dat hier in Zeist het op een na grootste pensioenfonds van Nederland zit, met ruim 2,5 miljoen aangesloten (oud-)werknemers en een belegd vermogen van meer dan 130 miljard euro. Het interieur is zakelijk en de oppervlakte bescheiden. Een bewuste keuze, zegt Borgdorff. Maarten Hendriks: ‘Is dat om te laten zien dat jullie het geld niet over de balk gooien?’
Peter Borgdorff: ‘De belangrijkste reden is dat groter niet altijd beter is. Dat geldt ook voor onze organisatie. We zitten hier met zeventien stafleden die het bestuur ondersteunen. De bestuursleden zelf zijn twee dagen per week met het pensioenfonds bezig. Dan hoef je dus niet in een groot kantoor te gaan zitten. Maar we willen inderdaad ook laten zien dat we zuinig met het geld omgaan dat we mogen beheren.’ ‘Dat zal mensen toch niet overtuigen als straks hun pensioen mogelijk wordt verlaagd?’
‘Ik heb goede hoop dat dit niet nodig zal zijn. Maar als het toch moet gebeuren, zullen we inderdaad veel over ons heen krijgen. De afgelopen jaren zijn de pensioenen bij ons al niet meegegroeid met de loonontwikkeling. Van hetzelfde pensioen kun je dus minder kopen, om precies te zijn: elf procent minder. Hierop hebben we weinig reacties gekregen, waarschijnlijk omdat de achteruitgang geleidelijk is gegaan. Het is iets anders als je van de ene maand op de andere ineens veel minder geld binnenkrijgt.’
zie vooral een groot psychologisch effect: het pensioen blijkt opeens niet gegarandeerd. Dat is het feitelijk nooit geweest, maar doordat de pensioenen tientallen jaren bleven stijgen, zijn veel mensen dat wel gaan denken.’ ‘Veel ouderen, ook ANBO-leden, hebben het gevoel dat zij moeten betalen voor uw risicovolle beleggingen.’
‘Onze beleggingen zijn het probleem niet, we halen prima rendementen. Sinds ons bestaan is dat jaarlijks gemiddeld 8,2 procent. Het grootste probleem is op dit moment de lage rente. We hebben een minimumrente nodig om er zeker van te zijn dat we ook in de toekomst de pensioenen kunnen uitbetalen.’ ‘Wie stelt die rente vast?’
‘De Europese Centrale Bank, en die houdt de rente bewust laag. Dat is goed voor de werkgelegenheid. Bedrijven kunnen dan goedkoper geld lenen om te investeren, en mensen zijn minder geneigd om geld op te potten. Er zijn deskundigen die ervoor pleiten pensioenfondsen wat meer ruimte te geven. Zij willen er in hun berekeningen van uitgaan dat de rente weer zal stijgen in de toekomst. Maar dat is speculeren, want niemand weet hoe het zich zal ontwikkelen. Dan loop je het risico dat je beloften niet kunt waarmaken. Bovendien pak je de kern van het probleem niet aan.’
‘MENSEN WORDEN OUDER, EN VOOR DIE EXTRA PENSIOENJAREN HEBBEN WE NIET GENOEG PREMIE GEVRAAGD’
‘En dat terwijl de mensen die bij jullie zijn aangesloten toch al niet zo’n hoog pensioen hebben.’
‘Het gaat gemiddeld om zo’n 6200 euro per jaar. Dat komt doordat in de zorgsector veel mensen in deeltijd werken, zij hebben minder pensioen opgebouwd. Bij een laag pensioen dat met twee procent afneemt, gaat het dus om niet meer dan tien euro per maand. Ik voor-
16
‘En wat is die kern volgens u?’
‘Dat we met zijn allen langer leven. Uiteraard weten we al langer dat mensen steeds ouder worden, maar de stijging gaat sneller dan we dachten. Langer leven betekent ook dat je langer pensioen ontvangt, en daar hebben we in het verleden niet genoeg premie voor gevraagd. Wij stoppen natuurlijk niet met het uitkeren van pensioenen, dus het geld voor al die extra jaren moet ergens vandaan komen. Stel dat we straks gedwongen zijn om de pensioenen te verlagen, dan zullen we dat zo eerlijk en duidelijk mogelijk uitleggen. Overigens zullen dan ook de premies voor de deelnemers en werkgevers stijgen.’
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_22 16
18/10/13 16:48
‘Hadden de pensioenfondsen met al hun deskundigheid de problemen niet vóór moeten zijn, vragen ANBO-leden zich dan af.’
‘Je kunt kritiek hebben op het feit dat de pensioenpremies te laag waren in tijden dat het goed ging. Maar in de jaren negentig hadden de fondsen enorm veel geld, terwijl de overheid moest bezuinigen. De pensioenfondsen liepen toen het risico dat de overheid aanspraak zou maken op het overschot in de pensioenpot. We wilden de pot dus niet nog verder vullen.’ ‘Nu vraagt de overheid de pensioenfondsen om meer te investeren en zo de economie uit het slop te helpen. Gaat u dat doen?’
de ontwikkeling van de levensverwachting. Door goed te blijven beleggen, proberen we als pensioenfonds een welvaartsvast pensioen te realiseren.’ ‘En als dat niet lukt omdat we weer in een crisis raken?’
‘Bij tegenvallers gaan we, anders dan in het huidige stelsel, meteen ingrijpen, zodat we de rekening niet naar de toekomst doorschuiven. Een eventuele korting kunnen we in de toekomst vervolgens uitsmeren over tien jaar, in plaats van over vijf jaar. Dat is goed voor de gepensioneerden, die krijgen dan niet ineens een grote ‘klap’ te verduren.’
‘EEN SCHEIDING KAN JE DE HELFT VAN JE PENSIOEN KOSTEN, OOK ALS JE ONDER HUWELIJKSE VOORWAARDEN GETROUWD BENT’
‘We investeren al in de infrastructuur, zoals in de wegen A12 en N33, en we willen best meer doen. Daarover zijn we in gesprek met het kabinet. Het gaat dan bijvoorbeeld om geld voor de hypotheekmarkt en investeringen in de energievoorziening. Maar dat doen we alleen als er voldoende zekerheden zijn dat die investeringen genoeg opleveren. Want uiteindelijk hebben wij maar één belang: dat we pensioenen kunnen blijven uitbetalen.’ ‘Op dit moment wordt er gepraat over een verandering van het pensioenstelsel. Wat kan er volgens u beter?’
‘In het nieuwe pensioenstelsel kunnen pensioenfondsen kiezen tussen twee soorten pensioencontracten: ‘nominale’ of ‘reële’. Bij een nominaal contract, dat lijkt op het huidige systeem, krijgen gepensioneerden een vooraf bepaald, vast bedrag. Alleen een inflatiecorrectie laat het pensioen een beetje stijgen. Wij zijn daar niet voor. Als de prijzen stijgen, kun je van je pensioengeld straks minder kopen. Wij kiezen daarom voor een reëel contract, maar we noemen het liever een ‘ambitiecontract’. We zullen ons daarmee niet vastleggen op een bedrag. Het pensioenbedrag is dus gebaseerd op reële resultaten. Anders dan nu, zouden pensioenfondsen dat duidelijk en eerlijk moeten uitdragen. De hoogte van het pensioen wordt bepaald door het resultaat van de beleggingen en
‘De discussie gaat nu vooral over wat pensioenfondsen moeten doen. Hebt u een gouden tip voor
ANBO-leden, iets wat ze zelf kunnen doen om financiële problemen na de pensionering te voorkomen?’
‘Ga niet scheiden! En nee, dat is geen grap. Veel mensen realiseren zich niet dat een scheiding je de helft van je pensioen kan kosten, want ook als je niet in gemeenschap van goederen bent getrouwd, moet je je pensioen delen (tenzij partners iets anders hebben laten vastleggen bij de notaris, red.). Maar het beste advies is nog steeds: stop niet te vroeg. Werk als het kan in ieder geval door tot je pensioendatum. Elk jaar langer voltijds werken levert na je pensioen namelijk acht procent extra op.’
OVER PETER BORGDORFF Hij begon als bakker, maar uiteindelijk kwam Peter Borgdorff (1953) terecht in de wereld van de vakbeweging en werkgeversorganisaties. Van 2002 tot 2007 was hij directeur van de Vereniging van Bedrijfstakpensioenfondsen en sinds 2007 leidt hij het Pensioenfonds Zorg en Welzijn, dat 400.000 pensioenen uitkeert. In totaal (dus inclusief toekomstig gepensioneerden) zijn er zo’n 2,5 miljoen mensen bij aangesloten. Borgdorff zelf ook.
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_22 17
17
18/10/13 16:48
DOSSIER PENSIOEN
LET U EEN BEETJE OP DE KLEINTJES? En dan bedoelen we niet dat u naar een goedkope supermarkt moet. Wél dat het een goed idee is om eens met uw (klein)kinderen over hun pensioen te praten. Er speelt immers nogal wat op dat gebied en het is maar de vraag of zij zich daarvan bewust zijn. TEKST RENÉE LAMBOO © BEELD SHUTTERSTOCK
20
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_21.indd 20
21/10/13 11:56
W
ie dan leeft wie dan zorgt, lijkt het motto van Nederlanders als het op hun pensioen aankomt. Uit onderzoek van TNS NIPO uit 2012 blijkt dat maar liefst 69% procent van de werknemers in ons land pensioen-onbewust is. Dat betekent dat ze niet weten hoeveel pensioen ze opbouwen. Slechts één op de tien is daar wel van op de hoogte. De rest, 20%, weet het maar deels. Heel opvallend: al dat slechte nieuws over pensioenen van de laatste tijd verandert daar niks aan. Veel mensen gooien hun overzichten nog steeds ongeopend ergens in een la.
VER-VAN-MIJN-BEDSHOW En dat terwijl juist voor jongeren de gevolgen van alle pensioenveranderingen het grootst zijn. Als het kabinetsvoornemen om het pensioenopbouwpercentage van 2,25% te verlagen naar 1,75% straks doorgaat, scheelt dat uw 25-jarige dochter, zoon of kleinkind maar liefst 14% pensioen. Hoe langer je nu nog pensioen moet opbouwen, hoe meer je misloopt. En dan hebben we het nog niet eens over het groeiende aantal zelfstandigen, van wie de meesten helemaal geen pensioenvoorziening hebben geregeld. ANBO vreest dan ook voor het toekomstige financiële lot van jongeren. Maar voor hen is het vaak nog een vervan-hun-bedshow, zeker nu de AOW-leeftijd wordt verhoogd. Hun prioriteit is voorlopig het behouden van hun baan. Logisch. Ze realiseren zich echter niet dat dít het
69%
VAN DE WERKNEMERS IN NEDERLAND IS PENSIOENONBEWUST
moment is om een eventueel pensioengat of -tekort te dichten of aan te vullen. Door zelf extra pensioen op te bouwen bijvoorbeeld, of een aanvullende verzekering af te sluiten. Voor de volgende generaties zijn er gelukkig mogelijkheden genoeg.
ZELF DOEN Zes op de tien werknemers gaan er nog altijd van uit dat ze na hun laatste werkdag 70% van het laatstverdiende loon zullen ontvangen, zo blijkt uit onderzoek van De Nederlandsche Bank. Maar dat is volgens de AFM (Autoriteit Financiële Markten) niet realistisch meer. Anno 2013 moet je goed inzicht hebben in je pensioen, vindt ANBO. Zeker als je jong bent. U kunt uw (klein)kinderen daarin best een beetje op weg helpen, zodat ze straks niet met lege handen komen te staan. Al is het maar door er eens een gesprek over te beginnen.
eigen zorgkosten betalen. Daarmee
vragen op, die ik vervolgens aan
GEREGELD HEEFT, Frans Huber (71): ‘Mijn dochter’ GEEFT HAAR RUST
op... Dus toen ze me de volgende
vragen op, dieEnkelvoudige ik vervolgens rente aan afsluitkosten?
Meike (41) runde haar eigen bedrijf.
keer belde, vroeg ik: ‘Meike, moet
de adviseur voorlegde. Wat zijn de of meervoudige rente? Mag ze ook
Frans (71):en “Mijn dochter Ze wasHuber succesvol werkte keihard,
je onderhand niet eens wat voor je
afsluitkosten? Enkelvoudige rente een maand inleg overslaan als het
Meikebouwde (41) runde haar eigen bedrijf. maar geen pensioen op. In
pensioen regelen?’ ‘Het is zo inge-
of meervoudige rente? Mag ze ook finan cieel tegenzit? Uiteindelijk heeft
Ze wasinstantie succesvoldacht en werkte keihard, eerste ik: ze redt zich
wikkeld en ondoorzichtig allemaal,’
een maand inlegvoor overslaan als het Meike gekozen een bankspaar-
maar bouwde pensioen op. In straks wel metgeen wat wij haar nalaten.
zei ze. Dus hebben we ons met z’n
fi nancieelHet tegenzit? Uiteindelijk heeft product. kost haar elke maand
eerstede instantie dacht ze redt zich Maar overheid trektik:zich steeds
tweeën laten voorlichten door een
Meike gekozen voor een bankspaareen smak geld, maar ze zei deze
straks wel metdus watikwij haarstraks nalaten. verder terug, moet mijn
betrouwbare adviseur. We kregen
product. nu iets week nogHet datidee ze erdat blijze mee is. Het
Maar de overheid betalen. trekt zichDaarmee steeds eigen zorgkosten
een aantal offertes mee die ik thuis
geregeld heeft, geeft haarheeft, rust. geeft En idee dat ze iets geregeld
verder terug, dusmisschien ik moet straks mijn gaat haar erfenis in rook
kon bestuderen. Ik schreef al mijn
mij haarook.’ rust. En mij ook.’
‘DAT IS ZE INGEWIKKELD HET ‘HET EN ONDOORZICHTIG’ gaat haar erfenis misschien in rook de adviseur voorlegde. Wat zijn de
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_21.indd 21
21
18/10/13 16:45
COLOFON
TIPS PENSIOENPRAATJE
1
Vertel uw (klein)kind over uw eigen pensioen. Hoe blij u ermee bent, of wat u graag anders had willen
aanpakken omdat het eigenlijk te weinig is. En bedenk hardop hoe uw leven eruit zou hebben gezien zónder dat extra geld.
2
Vraag of uw (klein)kind de volgende keer een pensioenoverzicht meenemt, om samen te kijken
wat de stand van zaken is. Dat kan heel eenvoudig via www.mijnpensioenoverzicht.nl. Neem de gegevens van het overzicht over en met één druk op de knop ziet u hoeveel er is opgebouwd.
3
Blijkt dat het pensioen van uw (klein)kind te laag is? Bespreek dan de mogelijkheden om meer
op te bouwen. Of misschien is een gesprek bij een adviseur verstandig. Bied aan om mee te gaan, twee weten meer dan één.
NUTTIGE WEBSITES: www.mijnpensioenoverzicht.nl Op deze site ziet u, naast uw AOW, hoeveel pensioen u hebt opgebouwd en bij welke pensioenuitvoerder. www.zowerktpensioen.nl Pensioenen kunnen ingewikkelde financiële constructies zijn. Op deze site wordt stap voor stap uitgelegd hoe het werkt. Ook vindt u er een woordenboek met de verklaring van ingewikkelde termen. www.wijzeringeldzaken.nl Een initiatief van de Rijksoverheid en veertig andere partijen zoals banken, verzekeraars en belangenorganisaties.
ANBO Hoofdredactie Marte van Santen Redactiecommissie Daniëlle Pels, Tabitha Poolen, Alex van Scherpenzeel, Renée de Vries Traffic management Tabitha Poolen Realisatie SPN bv, Baarn Projectmanagement Caroline van der Kooij Art direction Ingrid van Dijk, DN30 Vormgeving Marloes Maûl Eindredactie Esther Speelman, Marije van der Haar-Peters Coverbeeld NN fotografie Helmond i.s.m. ietste44.com Druk Roularta Copyright 2013 ANBO Magazine ISSN 1877-3427 Redactieadres ANBO, Postbus 2012, 3440 DA Woerden. Tel (0348) 46 66 66 e-mail: magazine@anbo.nl Advertenties Media Plus bv, Baarn. Tel (035) 692 59 99 Lid worden? Via www.anbo.nl of via het Servicecenter, tel (0348) 46 66 90 (ma. t/m vr. van 9.00 tot 17.00 uur). Aanmelden kan ook bij de dichtstbijzijnde afdeling. Contributie lidmaatschap per jaar € 37,30. Contributie tweede lid op hetzelfde adres € 33,80. ANBO-leden ontvangen in 2013 acht keer gratis ANBO Magazine. Lidmaatschap opzeggen? Doe dat vóór 1 december 2013 via servicecenter@anbo.nl of tel (0348) 46 66 90. Contributie wordt niet gerestitueerd. Prijzen ANBO Magazine Losse nummers € 4,50. Abonnement voor bedrijven € 32,50 per jaar voor acht magazines. Wijzigingen Kunt u doorgeven aan het Servicecenter, tel (0348) 46 66 90, of via servicecenter@anbo.nl. Privacy ANBO legt gegevens van ANBO-leden vast. Uw adres kan gebruikt worden om u te informeren over producten en aanbiedingen van ANBO en zorgvuldig geselecteerde andere instanties. Stelt u hier geen prijs op? E-mail dan naar servicecenter@anbo.nl of stuur een briefje naar: ANBO, t.a.v. Servicecenter, Postbus 2012, 3440 DA Woerden.
Het doel van deze site is consumenten meer informatie geven over alles wat met geld te maken heeft. U vindt er ook veel pensioeninformatie.
22
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_21.indd 22
18/10/13 16:45
Het ANBO Zorgcollectief
Flink besparen op uw zorgpremie? Dat kan! Met het ANBO Zorgcollectief. ANBO heeft kortingsafspraken met zeker 15 zorgverzekeraars.
Ik ben lid van ANBO.
Bel nu met de ANBO SUCSEZ Zorgadvieslijn (0182) 30 45 00. Ga naar www.anbo.nl/amzorgcollectief of vul de bon in. Het voordeel op uw basisverzekering kan oplopen tot wel 10%. Het voordeel op uw aanvullende verzekering tot wel 17,5%.
Ja, ik wil gebruikmaken van de collectiviteitskorting via ANBO! Neem contact met mij op voor de collectiviteitskorting wanneer de nieuwe zorgpremies in november 2013 bekend zijn en adviseer mij over een zorgverzekering die bij me past. VOORLETTER(S)
TUSSENVOEGSELS
ACHTERNAAM
Dat kan u per jaar 100 euro per persoon schelen.
M/V
STRAAT POSTCODE
HUISNUMMER PLAATS
TELEFOONNUMMER E-MAILADRES UW HUIDIGE ZORGVERZEKERAAR
Bent u al collectief verzekerd?
ja
nee
Stuur de ingevulde antwoordbon naar: SUCSEZ, Postbus 150, 2810 AD Reeuwijk (Vergeet niet een postzegel te plakken). SUCSEZ is partner van ANBO en als intermediair gespecialiseerd in zorg- en schadeverzekeringen (Wft 12012119 – Kifid 300.008196).
Dé belangenorganisatie voor senioren
ZD - AM7 - 2013 nov
26 ANO_N7_09.indd 26
21/10/13 10:13
Familieparticipatie
KOM EENS LANGS! Verpleeghuizen schakelen graag familie in voor het welzijn van bewoners. Maar blijft het gezellig als die wandeling of dat spelletje met oma een ‘moetje’ is? In de praktijk blijkt dat nauwelijks een probleem. TEKST STEF VAN DELFT © BEELD WENDY PANDERS
I
n 2012 was het volop in het nieuws: ouderenzorgorganisatie Vierstroom wil familieleden van bewoners verplichten enkele uren per maand mee te werken aan het welzijn van hun naasten. Het leidde tot felle discussies. Hoe haalde een verpleeghuis het in zijn hoofd familieleden te dwingen mee te helpen? Anderen zagen wel wat in het idee. Zo stelde ANBO dat ieder initiatief dat was gericht op meer inzet van familieleden, ondersteund moet worden. Bovendien ging het om een proef. Laten we de resultaten eens afwachten, vond ANBO.
SAMEN DE KRANT LEZEN Inmiddels liggen die resultaten er. Op drie van de zestien locaties heeft Vierstroom de ‘verplichte familieparticipatie’ in-
gevoerd: Wilgenhoven in Stolwijk, De Westerweeren in Bergambacht en Magnolia in Zoetermeer. Allemaal kleinschalige woonlocaties voor mensen met dementie. Het is de bedoeling dat familie van een bewoner minimaal vier uur per maand iets doet voor haar naaste. Grote families hebben het makkelijker, zij kunnen de verplichte uurtjes onderling verdelen. Bij kleine families komt de zorg op minder mensen aan. Doel is vooral meer gezelligheid en welzijn voor de bewoners. Locatiemanager Sylvia Oudenes van woonzorgcomplex Wilgenhoven laat doorschemeren dat de ‘verplichting’ niet zo zwaar opgevat moet worden. ‘We willen familie vooral heel bewust bij het welzijn van de bewoners betrekken, dat is het belangrijkste. Het is zeker geen bezuinigingsmaatregel, er komt niet minder personeel. Aanleiding voor het project was vooral dat zorgmedewerkers de basiszorg prima aankunnen, maar te weinig tijd overhouden om eens gezellig met bewoners ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_09.indd 27
27
21/10/13 10:13
de krant te lezen, te wandelen of een spelletje te doen. Om dat soort activiteiten gaat het dus.’ De locatiemanager blikt tevreden terug op de proef: die heeft zo goed uitgepakt, dat vanaf dit najaar op alle locaties van Vierstroom familieparticipatie verplicht is. ‘Gemiddeld besteden familieleden minimaal vier uur per wéék aan hun naaste, in plaats van vier uur per maand. Dat is boven verwachting. Het is niet zo dat medewerkers van Vierstroom staan te klokken of familieleden wel genoeg meehelpen. Met de verplichte participatie wil de organisatie vooral een dialoog op gang brengen, zowel met medewerkers als met familieleden. En dat is aardig gelukt, vindt Sylvia Oudenes. ‘Alleen al door het gesprek aan te gaan, kwam er veel los. Familieleden vreesden bijvoorbeeld dat ze moesten helpen met wassen en aankleden, maar dat is helemaal niet het geval.’ Al voordat iemand bij Vierstroom komt wonen, brengen de medewerkers het onderwerp ter sprake. ‘De klantcoördinator vertelt meteen dat het de gewoonte is dat familie minimaal vier uur per maand meehelpt. Van de achttien nieuwkomers in de afgelopen periode, haakte maar één familie af. Die wilde vader niet meer op de wachtlijst plaatsen.’
deur te worden gehouden. In de verpleging en verzorging daarentegen was het overleg tussen hulpverleners en familie veel beter geregeld.’ Ook Evelien Tonkens, hoogleraar actief burgerschap, vindt de ontwikkeling van verplichte familieparticipatie ‘problematisch’. Zij heeft al een paar keer geageerd tegen de plannen van staatssecretaris Van Rijn om mensen zo lang mogelijk thuis te laten wonen met hulp en zorg van familie en buren. Ze verwacht dat vooral vrouwen de verplichte zorg in verpleeghuizen op zich zullen nemen. Ook mensen met weinig geld zijn ‘de klos’, want zij hebben niet de middelen om verplichte zorg ‘af te kopen’ (zoals in sommige instellingen mogelijk is). Zo wordt de ongelijkheid groter, stelt de hoogleraar. Zij ziet meer in een andere, positieve benadering: ‘Vraag bijvoorbeeld wat voor hobby’s en talenten familieleden hebben - taarten bakken, zingen, tuinieren, fotograferen - en onder welke voorwaarden ze die willen inzetten.’
NIEMAND STAAT TE KLOKKEN OF DE FAMILIE WEL DE VERPLICHTE UURTJES AANWEZIG IS
VROUWEN ‘DE KLOS’
OP Z’N INDISCH Zorginstellingen zoeken inderdaad naar manieren om familie vrijwillig meer te betrekken bij de zorg voor hun naasten. Dat is ook bittere noodzaak, omdat het personeel naast de basiszorg vaak geen tijd heeft om persoonlijke aandacht te geven aan cliënten. Als er verder geen bezoek komt, kan het gebeuren dat een bewoner dag na dag roerloos in een stoel zit.
Margo Trappenburg, hoogleraar sociaal politieke aspecten van de verzorgingsstaat en overlegeconomie, bekijkt de ontwikkeling met gemengde gevoelens. ‘Het is natuurlijk mooi als je familie kunt stimuleren om meer aandacht te geven. Maar om er een plicht van te maken? Het lijkt me verschrikkelijk om als patiënt met iemand te moeten wandelen die daar geen zin in heeft. Ik vraag me ook af of het nodig is. Een paar jaar geleden deed ik met een collega onderzoek in de geestelijke gezondheidszorg. Daar bleek familie buiten de ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_09.indd 29
29
21/10/13 10:13
Om dat te voorkomen, zet verpleeghuis Raffy in Breda al sinds jaar en dag vrijwilligers in. Het is geen probleem om die te vinden, zegt kwaliteitsmedewerker Magda van Wallenburg. ‘De meeste bewoners komen oorspronkelijk uit Indonesië en daar is het heel gewoon dat kinderen voor hun ouders blijven zorgen. Op 120 bewoners hebben we hier 160 vrijwilligers, prachtig. Daar hoeven we niemand voor te verplichten.’ Ook zorgorganisatie Omring, actief in het noorden van Noord-Holland, zoekt het niet in de verplichting. Directeur Wonen en Zorg Agnes Glas: ‘Ik vind het initiatief van Vierstroom heel goed, het brengt de discussie over familieparticipatie op gang. Toch hebben wij voor een andere weg gekozen, gebaseerd op vrijwilligheid. We gebruiken het COUP-principe: Contact maken, Ondersteunen, Uitnodigen, Participeren. Heel eenvoudig, maar het werkt wel. Door werkelijk contact te maken met de familieleden, ze warm welkom te heten en ze te ondersteunen als ze het moeilijk hebben, zet je de eerste stap. Vervolgens kun je familie uitnodigen om te helpen. Daarbij zijn duidelijkheid en overleg belangrijk. Er belde eens een dochter die vroeg of het was toegestaan dat zij haar moeder meenam naar
huis. Natuurlijk mag dat, ik vond het erg dat dat voor haar niet duidelijk was. Het is juist belangrijk dat een bewoner zijn of haar netwerk in stand weet te houden. Was je gewend om iedere donderdag een wandeling te maken met de buurvrouw? Probeer dat vooral voort te zetten.’
IN DE ‘JA-STAND’ De COUP-methode blijkt goed aan te slaan op de diverse locaties van Omring, mede doordat dit jaar ‘de familiekaravaan’ alle locaties bezoekt, een mengeling van theater en discussie met het publiek ‘Het helpt om op die manier met medewerkers en familie het gesprek aan te gaan,’ zegt Agnes Glas. ‘We staan nu in de ja-stand. Wilt u koken? Prima! Fietsen met uw vader? Fantastisch. Met uw oude vriendin naar de kroeg? Zeker doen! Die benadering werkt.’ Sylvia Oudenes vertelt dat Vierstroom ook veel met vrijwilligers werkt, zeker op de locaties in de dorpen. ‘Maar familie blijft heel belangrijk, dat merken we telkens weer. En door het aangaan van de dialoog merk je dat de betrokkenheid van familie toeneemt. Dat komt het welzijn van bewoners ten goede. En daar doen we het uiteindelijk allemaal voor.’
‘VOOR IEDEREEN EEN LEKKERBEKJE’
30
De dementerende vader van Henk
verplichting. Het voordeel van zo’n
die zanger, en hij heeft vervolgens
Hom (51) is 95 jaar. Hij verblijft met
kleinschalige woonvorm is dat je ook
een kleine muziekinstallatie voor zijn
zeven anderen in een kleinschalige
de andere bewoners en hun familie
moeder gekocht. Nu kan ze ook op
woonlocatie in Stolwijk, onderdeel
makkelijker leert kennen. Zo leg je
haar kamer luisteren. Een andere keer
van Vierstroom. ‘Voor de ‘verplichte’
sneller contact met iemand die minder
nam ik een Surinaamse vriend mee die
familieparticipatie hoefden wij niets
bezoek krijgt. Zoals de dame die bij
voor iedereen ging koken. En mijn zus,
extra’s te regelen, we voldeden al
het horen van een Duitse zanger
die een eigen viskraam heeft, komt ge-
ruimschoots aan die vier uur per
helemaal ging stralen. Ik heb toen
regeld langs met een lekkerbekje voor
maand. Mijn moeder komt zowat elke
een cd van hem gebrand voor haar,
iedereen. Dat je ook aandacht hebt
dag en ik heb nog twee zussen en een
zodat ze er vaker naar kon luisteren.
voor de andere bewoners, gaat hier
broer. We merkten dus niets van een
Aan haar zoon vertelde ik er later over
bijna vanzelf.’
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_09.indd 30
21/10/13 10:13
IN IN BEELD
GEZONDHEID EN ZORG IN CIJFERS
INFOGRAPHIC THEO SMIT
De zorgkosten zijn explosief gestegen. In 2012 werd bijna 93 miljard uitgegeven aan gezondheidszorg. Maar waar gaan die kosten naartoe en hoeveel betaalt u?
STIJGING VAN DE ZORGUITGAVEN
€ €
2010
€ 92,7 miljard
2009
€ 87,6 miljard
€ 83,9 miljard
€ €
€ 90,0 miljard
€ € € € €
€ € €
€ € € € € € €
€ € € € €
€ €
2011
HOE WORDEN DE ZORGKOSTEN PER PERSOON BESTEED? € € €
2012
17,9% KOSTEN VAN DE ZORG Ouderenzorg
25 Ziekenhuizen en specialistenpraktijken
2010
Gehandicaptenzorg
Ouderenzorg
0
Tandartsenpraktijken
5
Huisartsenpraktijken
10
2012 Geestelijke gezondheidszorg
15
2011
in miljard euro
TOTALE UITGAVE ZORG PER HOOFD VAN DE BEVOLKING
2009
32
2010
2011
2012
€ 3,6 miljard 2009
4,2 miljoen
€ €
4,1 miljoen
€ €
HOEVEEL HUISHOUDENS ONTVANGEN ZORGTOESLAG? OM HOEVEEL GELD GAAT HET? Huishoudens
€ 5.535 € 5.355 € 5.247 € 5.113
25,5% Overig (o.a. GGD, jeugdzorg, therapeutische middelen)
€ 3,9 miljard 2010
4,6 miljoen
20
€ 4,7 miljard 2011
Hoeveelheid geld
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_16 32
18/10/13 16:38
HOEVEEL INDIVIDUELE ZORGPREMIE BETALEN WE GEMIDDELD (2012)? De individuele zorgpremie bestaat uit de nominale premie voor de basisverzekering en de premie voor een eventuele aanvullende verzekering.
€125 p/m €1.490 p/j
€140 p/m €1.670 p/j
Alleenstaande, tot 65 jaar
Alleenstaande, 65 jaar e.o.
(Echt)paar, z. kind, hoofdkostwinnaar tot 65 jr
(Echt)paar, z. kind, hoofdkostwinnaar 65 jr e.o.
Geneesmiddelen
Mondzorg en paramedici
Gehandicaptenzorg
9,3%
7,2%
GGZ
6,1% 5,1%
AMBULANCE
3%
Ziekenhuiszorg
%
26,6% HOOGTE VERPLICHT EIGEN RISICO? € 1200
Verplicht eigen risico
€ 1000
Maximaal eigen risico
Huisarts ZORG DIE NIET ONDER EIGEN RISICO VALT
€ 800 € 600
€ 650
€ 655
€ 665
€ 670
€ 720
€ 850
€ 400
2008
2009
2010
2011
2012
2013
€ 200 €0
1 De huisarts 2 Nationale bevolkingsonderzoeken 3 De griepprik (als u behoort tot een risicogroep) 4 Zorg die uw aanvullende verzekering vergoedt
Bron CBS
?
€275 p/m €3.280 p/j
€255 p/m €3.080 p/j
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_16 33
33
18/10/13 16:38
38 ANO_N7_04 38
18/10/13 15:23
Tips van arts David van Bodegom
GEZOND OUD WORDEN ! o z e j doe
Waarom wordt de een oud zonder ernstige kwalen, en zit de ander steeds bij de dokter? Goede genen spelen een rol, maar: ‘We hebben het voor een belangrijk deel zelf in de hand,’ zegt arts en onderzoeker David van Bodegom (35), gespecialiseerd in veroudering. TEKST DITTY EIMERS © BEELD HESTER DOOVE
‘Z
ullen we het interview staand of zittend doen?’ vraagt David van Bodegom in zijn werkkamer. Zelf werkt hij het liefst staand, achter zijn bureau op borsthoogte. ‘Als iedereen dat zou doen, zouden we heel wat ziekten op latere leeftijd kunnen voorkomen.’ Van Bodegom is als verouderingswetenschapper verbonden aan de Leyden Academy, een kennisinstituut op het gebied van vitaliteit en veroudering in Leiden. Eigenlijk wilde hij huisarts worden, maar daar kwam hij van terug toen hij merkte dat de wachtkamers van huisartsen vooral bevolkt worden door 60-plussers. ‘Ik zou constant het gevoel hebben dat ik te laat ben, dat ik die mensen twintig jaar eerder had moeten zien.’ Liever verdiepte hij zich in de vraag hoe westerse verouderingsziekten zoals versleten heupen, diabetes, hart- en vaatziekten uitgesteld of - beter nog - voorkomen kunnen worden. Voor zijn promotieonderzoek trok hij naar het platteland van Ghana, om
te onderzoeken hoe mensen daar oud worden. Daar ontdekte hij dat hart- en vaatziekten en diabetes in Ghana nauwelijks voorkomen. Ook niet bij mensen van ver in de 80. ‘Blijkbaar is het in principe ook mogelijk om oud te worden zónder de ouderdomsziekten die we hier hebben.’ Dat wil niet zeggen dat de kans op ziektes tot nul kan worden gereduceerd. ‘Helaas zijn er ook mensen die pech hebben en ondanks een gezonde leefstijl ziek worden.’ En hoe oud we ook worden, er zal altijd een fase van aftakeling zijn. ‘Door te leven, stapel je schade op. Wie te veel schade heeft opgelopen, wordt ziek en gaat dood. We kunnen geen pil bedenken waardoor je nog tien jaar kunt doorleven als die schade eenmaal is opgelopen. Maar je kunt wel zelf zorgen dat zich minder schade opstapelt.’ ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_04 39
39
18/10/13 15:23
83-JARIGE HARDLOPER Iedereen kent wel zo iemand die in blakende gezondheid oud wordt en op zijn 83ste nog rondjes rent in het park. Geluksvogels zijn het. ‘We willen proberen te begrijpen hoe dat kan, zodat het voor iedereen mogelijk wordt,’ zegt Van Bodegom. Want gezond ouder worden is niet alleen een kwestie van geluk, of gunstige genen. ‘Die genen bepalen hooguit voor dertig procent hoe we oud worden. Zeventig procent wordt bepaald door leefstijl.’ Hoe we verouderen, hebben we voor een belangrijk deel zelf in de hand, is zijn boodschap. Hij is ervan overtuigd dat bijna niemand voor zijn negentigste een hartkwaal hoeft te krijgen. Hoe? Door niet te roken, elke dag te bewegen en normaal te eten. Al erkent hij meteen dat dat makkelijker gezegd is dan gedaan. En natuurlijk zijn er ook mensen met aangeboren aandoeningen, zoals verhoogd cholesterol. ‘Maar dat zijn uitzonderingen.’ Door betere levensomstandigheden worden we al veel ouder dan de generaties voor ons. Sinds 1850 stijgt de levensverwachting elke tien jaar met 2,5 jaar. Zelf verwacht Van Bodegom de 90 te halen. Voor zijn dochter Lucca, 1,5 jaar oud, zet hij in op 100 jaar. ‘Het gaat razendsnel. De toekomst ziet er zonniger uit dan we soms denken. De huidige generatie zeventigers is alweer veel ‘jonger’ dan de generatie van mijn
‘ALS JE IEDERE DAG EEN WANDELING MAAKT, WORDEN JE BOTTEN DIKKER, OOK ALS JE 75 BENT’ grootouders.’ Hij vergelijkt mensen weleens met auto’s: ‘Er zijn auto’s van honderd jaar die nog prima rijden. Als je ze maar goed onderhoudt. Zo is het ook met mensen.’ Maar slijtage hoort toch bij het ouder worden? ‘Onzin,’ vindt Van Bodegom. Dus er valt te ontkomen aan versleten heupen en knieën? ‘Er is wel degelijk iets te doen aan het tijdstip
40
WIE IS DAVID VAN BODEGOM? David van Bodegom (1978) is arts, historicus en schrijver. Hij werkt bij de Leyden Academy, een kennisinstituut in Leiden op het gebied van vitaliteit en veroudering. Voor zijn promotieonderzoek woonde en werkte hij jarenlang in Ghana. Zijn ervaringen verwerkte hij in zijn debuutroman ‘Nood breekt wet’ (2012). Hij schrijft ook columns en korte verhalen. Tot voor kort deed hij in de avonduren vrijwilligerswerk bij Kruispost, een stichting die illegalen in Nederland medische hulp biedt.
waarop je ermee te maken krijgt. Als je vaker staat en elke dag wandelt, worden je botten dikker, ook als je 75 bent.’ En slappere spieren dan? ‘Het is bekend dat de spierkracht al vanaf je 20ste afneemt. Maar dat wil niet zeggen dat je op je 60ste niet meer kunt bodybuilden. Daarmee kun je spieren wel drie keer zo sterk maken.’ Bijna alle mensen met beginnende diabetes type 2, ook wel ouderdomssuiker genoemd, kunnen volgens hem door extra beweging en een gezond eetpatroon weer normale bloedsuikerwaarden krijgen. En wie op zijn 65ste stopt met roken, halveert binnen een halfjaar het risico op een hartaanval. Zelfs dementie is uit te stellen: ‘Door hoge bloeddruk al op middelbare leeftijd te behandelen, gaan de geestelijke vermogens minder snel achteruit als je Alzheimer ontwikkelt. Er is nog een wereld te winnen.’
ETEN VAN EEN KLEIN BORD Maar dan moet er wel wat veranderen. In plaats van miljarden te investeren in pillen en dure stents, moeten we onze pijlen richten op preventie. Gezond leven zou bij 50-plussers net zo agressief aan de man moeten worden gebracht als Coca Cola bij jongeren. ‘Met mijn dochter moet ik om de paar maanden naar het consultatiebureau, maar voor ouderen bestaan nauwelijks
ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_04 40
18/10/13 15:23
preventieprogramma’s. Terwijl driekwart van hun aandoeningen te voorkomen was geweest door gezonder te leven.’ Maar we weten toch al lang dat we niet moeten roken, minder moeten eten en meer bewegen? Die boodschap wordt verkeerd gebracht, zegt Van Bodegom. De dokter probeert met een opgeheven vingertje ons gedrag te veranderen. ‘Maar we gaan niet bewegen als het niet
‘EENZAAMHEID IS MISSCHIEN NOG WEL SCHADELIJKER VOOR DE GEZONDHEID DAN ROKEN’ nodig is. De mens is van nature geprogrammeerd om zuinig te zijn met het verbruiken van energie. Tienduizenden jaren was dat de beste strategie om te overleven. Dat verander je niet zomaar.’ Hoe gezond hij zelf ook probeert te leven, ook in hem komt de oer-David geregeld naar boven. Staat hij toch weer op de roltrap in plaats van de gewone trap te nemen. Zijn tip: verander je omgeving. ‘Zorg dat je niet steeds voor gezond gedrag hoeft te kiezen. Het moet zijn ingebakken in je omgeving, zodat het routine wordt.’ Daarom staat zijn bureau op stahoogte en vergadert hij wandelend met zijn promovendi, in de buitenlucht. Nu hij moet verhuizen, zoekt hij een huis dat niet in de buurt staat van een station. Thuis heeft hij de grote etensborden vervangen door kleine. ‘Hoeveel je eet, hangt niet af van of het lekker is, maar hoeveel je op je bord schept.’ Mensen krijgen een kwart minder calorieën binnen als ze kleinere borden gebruiken, wees onderzoek uit. Hij vertelt over zijn vader, die hij een smartphone met stappenteller cadeau heeft gedaan. Alleen al doordat hij iedere dag ziet hoeveel stappen hij heeft gezet, is hij meer gaan wandelen. ‘Anders had ik iedere dag moeten bellen: toe pap, loop nog een rondje. Dat had niet gewerkt. Nu vindt hij het leuk.’
TIP: NEEM EEN HOND Om te laten zien hoe je gezonder oud kunt worden door kleine dingen in je omgeving te veranderen, heeft Van Bodegoms team het project ‘Oud of the box’ ontwikkeld. Dat bestaat uit 50 wetenschappelijke tips die iedereen thuis en op het werk kan toepassen. Bijvoorbeeld: neem een hond, zodat je drie keer per dag naar buiten moet, ook als het regent. En vraag iemand uit de buurt om je iedere avond op te halen voor een wandeling. Vergeet ook niet te investeren in vrienden en familie, benadrukt Van Bodegom. Onlangs hielp hij zijn ouders aan Skype. ‘Ze zijn opeens heel dichtbij, en het maakt hun wereld groter.’ Sowieso draagt het bij aan goede stressregulatie om met anderen te praten over dingen die je bezighouden. En te veel stress bevordert de veroudering, dat
is wetenschappelijk aangetoond. Van Bodegom: ‘Er zijn zelfs wetenschappers die stellen dat eenzaamheid schadelijker voor de gezondheid is dan roken.’ Langer blijven werken, is dat ook een medicijn tegen veroudering? ‘Het is belangrijk dat je mee blijft doen, jezelf doelen stelt, ook als je 65 bent.’ Het hoeft niet per se betaald werk te zijn. ‘Als je maar dingen doet waar je voldoening uit haalt.’ Juist van 70-plussers hoort Van Bodegom vaak dat ze weer iets willen oppakken. ‘Een nieuwe studie, vrijwilligerswerk, voor de kleinkinderen zorgen. Niemand wil in de marge van de samenleving belanden.’
OUDEREN DOEN MEE In Ghana ontmoette Van Bodegom een man die vertelde dat hij 147 was. Iedereen schept er op over zijn leeftijd. ‘Hoe ouder, hoe meer status. Precies het omgekeerde van onze maatschappij.’ Als hij mocht kiezen, zou hij liever oud worden in Ghana, ook al is daar van alles mis. De kindersterfte is er bijvoorbeeld veel hoger dan hier. Maar zelfs mensen van ver boven de 80 zijn volop bij het maatschappelijk leven betrokken. Ze hebben dagelijks contact met jongeren. ‘Oud en jong die zich om elkaar bekommeren, daar kunnen wij wat van leren.’
Zo blijft u fit! • Ga minder vaak zitten. Zet uw bureau op stahoogte en vergader staand of wandelend.
• Maak er een gewoonte van om (met collega’s) te wandelen in de lunchpauze of neem een hond, dat verplicht tot meer bewegen.
• Gebruik kleinere borden, dan eet u minder. • Kies activiteiten wat verder van huis en pak de fiets.
• Installeer een stappenteller op de smartphone. Leuk om te zien hoeveel u loopt!
• Laat de bloeddruk eens meten. Tijdig signaleren en behandelen van te hoge bloeddruk helpt hart- en vaatziekten voorkomen. ANBO ● NUMMER 7 ● 2013
ANO_N7_04 41
41
18/10/13 15:23