Andrychów - Drogi do Wolności 1918 by andrychow.eu

Wydano z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Andrychowa

Publikacja współfinansowana ze środków Gminy Andrychów

Andrychów 2018

Drogi mieszkańców ziemi andrychowskiej do niepodległości Do odzyskania przez Polskę niepodległości w roku 1918 w znacznej mierze przyczyniło się to, że w Wielkiej Wojnie lat 1914–1918 starły się z sobą cesarstwa, które niespełna 150 lat wcześniej dokonały rozbiorów. Po jednej stronie stały Prusy i Austro-Węgry stanowiące Państwa Centralne, zaś po stronie Ententy – Rosja. I wojnę światową, podczas której zginęło ok. 8,7 mln żołnierzy, a ogólne straty w ludziach szacuje się na 12 mln osób, nazywano „Wielką Wojną” aż do czasu, gdy ludzkość zrozumiała, że wojna z lat 1939–1945 nie ustępuje poprzedniej ani w okrucieństwie, ani w zasięgu i że wojny światowe trzeba numerować!

1. Ruchy niepodległościowe na ziemi andrychowskiej przed 1914 r. W 1772 r. wieś i miasto Andrychów weszły w skład zaboru austriackiego. Przyznanie Galicji w 1867 r. autonomii (wprowadzenie języka polskiego do szkół i administracji państwowej) pozwoliło na zachowanie tożsamości narodowej, a także zawiązanie pierwszych organizacji społecznych. Pierwszą instytucją bankową w Andrychowie było założone w 1876 r. „Stowarzyszenie Oszczędności i Pożyczek z nieograniczoną poręką”. Miało ono na celu ograniczenie lichwy stosowanej przez grupę agresywnych nakładców i handlujących przędzą bawełnianą. Dzięki temu umożliwiono drobnym przedsiębiorcom, rzemieślnikom i włościanom branie kredytów na własne potrzeby, a także ich realne spłacanie. W radzie Stowarzyszenia zasiadali przedstawiciele środowisk inteligenckich, kupców, handlowców, proboszcz parafii, właściciel dóbr1. Drugą instytucją użyteczności publicznej była oficjalnie zalegalizowana w 1879 r. przez Namiestnictwo we Lwowie Ochotnicza Straż Ogniowa, która w fazie początkowej liczyła 16 członków2. Rozrastająca się w tym czasie w Andrychowie społeczność żydowska, widząc potrzebę zorganizowania życia kulturalnego, założyła w 1852 r. czytelnię własną mieszczańsko-urzędniczą, a w 1884 r. powołała do życia gminę wyznaniową. Z czytelni tej korzystali również urzędnicy austriaccy. Polskie społeczeństwo założyło własną czytelnię w roku 1882. Obok wypożyczalni książek był tam bilard, sala karciana i przegląd prasy. Instytucja ta była również miejscem spotkań pań. Organizowano w niej wieczorki, odczyty patriotyczne, prowadzono chór. Od 1901 r. Rada Miejska użyczała czytelni salę posiedzeń na organizowanie 1

M. Kulczykowski, Chłopskie tkactwo bawełniane w ośrodku andrychowskim w XIX wieku, Wrocław 1976, s. 43-45.

2 2

Florianowi rycerze, folder do wystawy TMA, 2006.

Zdj.1. Straż Ogniowa w Andrychowie, 1889, kopia w arch. TMA.

dla młodzieży i mieszkańców zajęć kulturalno-oświatowych3. Koniec XIX i początek XX w. to okres działalności takich stowarzyszeń w Andrychowie i okolicy jak wspomniana już Czytelnia, Ognisko Nauczycielskie, Towarzystwa Gospodarcze (w Inwałdzie, Targanicach, Sułkowicach). Ważną rolę w kształtowaniu postaw patriotycznych odgrywało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (którego gniazdo kierowane przez dr. Jana Malca istniało w Andrychowie od 1903 r.) i Związek Strzelecki (najbliższy Andrychowa Oddział był w Wieprzu). Zmilitaryzowanymi oddziałami Sokoła były Sokole Drużyny Polowe (SDP). W Andrychowie komendantem SDP był nauczyciel Ferdynand Kłapa, a należeli do niej m. in. Michał Kowalczyk, Józef Krupnik, Franciszek Bizoń, Antoni Kołaczek, Jan Gwoździewicz, Józef Pabiś i Walenty Tomiak. Wymienieni członkowie SDP 3

A. Wiktor, Gdy Andrychów został miastem cz. III, „Nowiny Andrychowskie”, 2000, 10, s. 14.

wstąpili do Legionów. Wszystkim tym stowarzyszeniom przyświecał wspólny cel – dążenie do niepodległości i krzewienie patriotyzmu. Fakt wzrostu świadomości narodowej i kulturalnej w społeczeństwie umożliwił sokolstwu wytyczenie nie tylko statutowego celu – czyli wychowania fizycznego, patriotycznego, równości obywatelskiej, karności i poczucia obowiązku. Pierwszą uroczystością o charakterze narodowym zorganizowaną przez „Sokół” była rocznica śmierci Tadeusza Kościuszki – głównego patrona Sokolstwa Polskiego4. W tym samym roku co „Sokół” powstało w Andrychowie Towarzystwo Szkoły Ludowej. Głównym celem jego działania było wspieranie budowy szkół polskich. Towarzystwo było również organizatorem pochodów, odczytów, zbiórek pieniężnych, m. in. w dniu 3 maja5. Początki żywszego ruchu stowarzyszeniowego na wsiach andrychowszczyzny przypadają na ostatnie lata XIX w. Mała własność rolnicza skupiała się w zakładanych po wsiach kółkach rolniczych, które były zjednoczone w Towarzystwie Kółek we Lwowie. Propagowały one oświatę zawodową uprawy roli, hodowli, zakupów wspólnych maszyn rolniczych. Przy kółkach zakładano często sklepiki z towarami pierwszej potrzeby, a także lokowano tam czytelnie ludowe. Pierwsze kółka na wsiach najczęściej zakładane były przez nauczycieli i co światlejszych włościan – Brzezinka (1891), Inwałd, Sułkowice (1887), Targanice (1888), Zagórnik (1889). Na początku XX w. zostało założone kółko rolnicze w Andrychowie i Rzykach6. W ostatnich latach XIX w. powstała Powiatowa Kasa Oszczędności w Wadowicach, która miała za cel walkę z lichwą 4 D. Stysło, A. Nowakowski, Zarys dziejów „Sokoła” w Andrychowie (19031939), Wadowice 2003, s. 10-11, 24; W. Hajewski, Zarys historii pracy niepodległościowej powiatu wadowickiego, Wadowice 1937, s. 46. 5

A. Wiktor, Gdy Andrychów został miastem cz. V, „Nowiny Andrychowskie”, 2001, 1, s. 23.

6 B. Marczewski, Powiat wadowicki pod względem geograficznym, statystycznym i historycznym, Kraków 1897, s. 100-103. 4

Zdj. 2. Jan Gwoździewicz, żołnierz I Brygady Legionów Polskich, własność prywatna.

Zdj. 3. Józef Pabiś, żołnierz 3 pp. Legionów Polskich, z legitymacji ZLP, własność Ryszarda Pabisia.

na wsiach. Jednakże prawdziwy rozwój dogodnych warunków kredytowych na wsi przypada na początek XX w. W Wieprzu i Gminie Andrychów zakładane były spółki oszczędności i pożyczek, tzw. Kasy Stefczyka – w Inwałdzie (1907), Sułkowicach, Targanicach (1908), Rzykach (1909), Roczynach (1914). Kasy najczęściej lokowane były we wsiach posiadających parafię. Na czele zarządu przeważnie stał proboszcz, a funkcję kasjera sprawował kierownik szkoły. Również na początku XX w. zaczęły działać po wsiach grupy założycielskie ochotniczych straży pożarnych – Rzyki (1902), Inwałd (1906), Targanice Dolne (1906), Roczyny (1911)7. 7

M. Biel-Pająkowa, Historia i rozwój spółdzielczości bankowej na ziemi andrychowskiej 1876-2001, Andrychów 2001, passim; F. Dziedzic, Stan gospodarstw

Mimo dużych oporów mieszkańców w niektórych wsiach w ostatnich latach XIX w. decyzją Rady Szkolnej Krajowej utworzono szkoły „pospolite etatowe” z jednym nauczycielem – w Rzykach (1890), Roczynach (1885), Targanicach (1884), Sułkowicach (1887), Brzezince (1890), Bolęcinie (1906). Z uwagi na zwiększający się udział dzieci w edukacji szkolnej niektóre Rady Gminne podejmowały decyzje o budowie szkoły, a inne jeszcze przed wybuchem I wojny światowej przystąpiły do rozbudowy budynków szkolnych. W Andrychowie z uwagi na zbyt liczne klasy istniejącej szkoły ludowej, decyzją Rady Szkolnej Krajowej utworzono w 1889 r. dwuklasową szkołę żeńską (1893 r. – czteroklasową) i czteroklasową szkołę męską8. W 1910 r. zorganizowano w Andrychowie szkołę uzupełniającą. Na kurs wstępny chodzili uczniowie, którzy nie uczęszczali do szkoły ludowej, a kurs przemysłowy kończyli uczniowie, którzy zaliczyli klasę czwartą szkoły ludowej. Przy szkole dokształcającej w roku 1911 powstało „Ognisko Terminatorów” liczące około 40 uczniów. Zebrania odbywały się w niedzielę po południu, młodzież ćwiczyła musztrę, strzelanie do tarczy, odbywała wycieczki połączone z ćwiczeniami polowymi, były też okazją do zajęć sportowych i spotkań towarzyskich. W 1914 r. przy ognisku zawiązała się drużyna skautowa, która uprawiała musztrę i polowe ćwiczenia9. Był to przejaw wychowania patriotycznego, który zaowocował później udziałem tej młodzieży w walce zbrojnej o niepodległą Polskę. W II poł. XIX w. nastąpił upadek andrychowskiego tkactwa chłopskiego. Pod koniec stulecia w mieście działało parę małych zakładów w postaci farbiarni, drukarni, magli, tkalni artystycznej. Tych kilka zakładów nie wpływało decydująco na rynek pracy, w sumie zatrudniano około 100 robotników. Była to włościańskich w powiecie wadowickim, Warszawa 1926, s. 462-467.

8 M. Kulczykowski, Dwa wieki miasta Andrychowa (1767-1967), Kraków 1967, s. 51.

9 Sprawozdanie kierownictwa Uzupełniającej Szkoły Przemysłowej Andrychów za rok 1913/1914, Wadowice 1914, passim.

Zdj. 4. Widok na już działającą tkalnię mechaniczną Braci Czeczowiczka, ze zbiorów Eweliny i Tomasza Bizoniów.

ciężka, wyczerpująca praca w granicach 14-15 godzin na dobę. Na początku XX w. robotnicy nawiązali kontakty ze związkami zawodowymi z Krakowa, wezwali na pomoc ks. Stojałowskiego i dopiero po zwycięskim 14-dniowym strajku, który miał miejsce w zakładzie Stambergera, wywalczyli 10,5-godzinny dzień pracy (1904)10. Momentem zwrotnym w dziejach Andrychowa było uruchomienie w 1906 r. tkalni mechanicznej Braci Czeczowiczka. W 1910 r. fabryka zatrudniała 500 robotników11. Rozpoczął się nowy okres w historii przemysłu w Andrychowie. Uruchomienie fabryki spowodowało rozwój miejscowej klasy robotniczej. Wpływ lokalnych tradycji i rozwoju przemysłu w naszym regionie doprowadziły w środowisku robotniczym do wykształcenia nowych postaw, aspiracji społecznych, niejednokrotnie nowych tradycji. Gwałtowny rozwój ruchu 10 11

M. Kulczykowski, Dwa wieki…, s. 75.

A. Wiktor, Gdy Andrychów został miastem cz. IV, „Nowiny Andrychowskie”, 2000, 11, s. 14.

robotniczego w latach 70tych XIX w. przyczynił się do zwrócenia uwagi na nową, silną warstwę społeczną, co doprowadziło następnie do zapoczątkowania rywalizacji kościoła z socjalistami o wpływy w tym środowisku. Robotnicy fabryczni w Andrychowie stanowili wśród mieszkańców dosyć liczną i zróżnicowaną grupę. W 1906 r. powstało z inicjatywy ks. Teofila Papescha Stowarzyszenie Zdj. 5. Ks. Ludwik Kasprzyk, „Gwiazda”, przekształcone w własność Andrzeja Frysia.. 1908 r. w Związek Zawodowy Chrześcijańskich Robotników. Powstało także Stowarzyszenie „Oświata i Praca” zrzeszające robotnice, którego opiekunem był ks. Ludwik Kasprzyk. W styczniu 1906 r. zostało założone Katolickie Stowarzyszenie „Ochronka”, które prowadziły Siostry Służebniczki. Ochronka zapewniała stały dom dla sierot i jednocześnie prowadziła przedszkole dla dzieci pracujących rodziców12. W okresie zaborów mieszkańcy Andrychowa żywo interesowali się sprawami ogólnonarodowymi. Szkoły i organizacje działające w Gminie, a także mieszkańcy uczestniczyli w świętach kościelnych, uroczystościach związanych z rodziną panującą, wizytach dostojników kościelnych, a przede wszystkim w uroczystych obchodach rocznic polskich wydarzeń historycznych: 200-lecia odsieczy wiedeńskiej (1883 r. – przez pewien okres Rynek Górny 12

D. Rusin, Religijność mieszkańców ziemi andrychowskiej w XIX wieku, praca magisterska pod kierownictwem dr. hab. Wojciecha Krawczuka, Kraków 2012, s. 79-81; Sprawozdanie Katolickiego Stowarzyszenia „Ochronka” za 1906 r., Wadowice 1906, passim.

Zdj. 6. Uroczystość z okazji przybycia ks. Wawrzyńca Solaka na parafię w Andrychowie, 1898, reprodukcja zdjęcia Alojzy Stuglik, arch. TMA.

nosił nazwę Rynku Sobieskiego13), 100-lecia urodzin Adama Mickiewicza (1898 r. – ulica Kęcka zmieniła nazwę na ul. A. Mickiewicza14), 100-lecie powstania kościuszkowskiego (1894 r. – staraniem rodziny hr. Bobrowskich źródło pod Pańską Górą obmurowano i umieszczono na nim pamiątkową tablicę). Ważnym wydarzeniem patriotycznym były obchody 500-lecia Bitwy pod Grunwaldem w 1910 r. Z tej okazji postawiono Pomnik Grunwaldzki, wmurowano w ścianę kościoła św. Macieja okolicznościową tablicę, a nazwę ul. Kościelnej zmieniono na Grunwaldzką15. 13 14 15

Obecnie tzw. „Planty” w Andrychowie. Fragment obecnej ul. Krakowskiej. Obecnie ul. Legionów.

Zdj. 7 i 8. Studnia Kościuszki w 1894 r. i Pomnik Grunwaldzki w 1910 r., to przykłady patriotycznych działań w Andrychowie, ze zbiorów Eweliny i Tomasza Bizoniów.

Wspomniane uroczystości zaczynały się zazwyczaj Mszą Św. w kościele, a Rada Miejska wywieszała wówczas białoczerwoną chorągiew. Organizowane były z tej okazji pochody mieszkańców i organizacji w paradnych strojach, popisy gimnastyczne, poranki poetyckie w szkołach, przygotowywane były okolicznościowe odczyty itp.16 Teresa Putek, Maria Pytel-Skrzypiec

16 10

D. Rusin, Religijność mieszkańców ziemi andrychowskiej…, s. 74-78.

2. Andrychowianie na frontach I wojny światowej Gdy 28 czerwca 1914 r. w Sarajewie Gawriło Princip dokonał udanego zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga i jego żonę Zofię von Chotek nikt nie przypuszczał, że konflikt między Austro-Węgrami a Serbią przerodzi się w wojnę, która ogarnie niemal cały świat. Działania zbrojne nie ominęły również ziem polskich, a w efekcie I wojny światowej, czy jak też wówczas mawiano ze względu na niespotykaną skalę walk – Wielkiej Wojny – Polska odzyskała niepodległość.

Zdj. 9. Żołnierze c. k. armii, na zdjęciu widoczny Antoni Fimber (pierwszy od prawej), własność rodziny Fimbrów..

W związku z wypowiedzeniem 28 lipca 1914 r. wojny Serbii 31 lipca zarządzono pobór do wojska wszystkich mężczyzn zdolnych do walki pomiędzy 18 a 50 rokiem życia, bez względu na status społeczny czy wyznanie, którzy zmuszeni zostali porzucić swoje rodziny i miejsca pracy. Niejednokrotnie zdarzało 11

Zdj. 10. Rodryg Romer (drugi od prawej) w mundurze austriackim, własność rodziny Romerów.

się, że z jednej rodziny powoływano kilku mężczyzn. Ta było np. w przypadku Romerów, właścicieli Inwałdu. Podczas I wojny światowej walczyli wszyscy czterej synowie hr. Adama i Elżbiety Romerów – Karol, Feliks, Adam i Rodryg. Trzej ostatni wstąpili później w szeregi Wojska Polskiego, Karol natomiast powrócił do służby dyplomatycznej. Do c. k. armii wcielano również ostatnie roczniki uczniów gimnazjów, z tego też względu pod koniec 1914 r. wydano rozporządzenie umożliwiające wcześniejsze składanie egzaminów17. Mieszkańcy ziemi andrychowskiej wcieleni do armii austro-węgierskiej służyli przeważnie w następujących formacjach: • 2 p. i 18 p. Armat Polowych 17 M. Żmuda, Wadowickimi śladami niepodległości, „Wadoviana: Przegląd historyczno-kulturalny”, 2017, 20, s. 156. 12

Zdj. 11. Żołnierze austriaccy w strojach galowych, własność Anny Brożyny.

Zdj. 12. Żołnierze w okopach, pierwszy z lewej Jan Wcisło, własność Jacka Wcisły.

• 11, 16, 22, 31, 32 pp. Obrony Krajowej (Landwehra) • 10, 16, 32 pp. Pospolitego ruszenia (Landsturm) • 5, 11, 16, 22 Batalion Strzelców Polowych • 11, 14, 20, 21, 30, 31, 32, 54, 55, 56, 57, 89, 90, 93, 100, 102 Pułk Piechoty18 Zdecydowanie największa liczba andrychowian i mieszkańców okolicznych miejscowości wcielona została do 56 pp. (tzw. „Dzielnych Jacków”), którego obszar rekrutacji skoncentrowany był w Wadowicach. Początkowo pułk walczył na froncie wschodnim – 1 Kompania 3 Batalionu pułku jako część 12 Dywizji brała udział w bitwie tarnowsko-gorlickiej, 18 Zob. Aneks nr 1. 13

podczas której zajęła wzgórze Pustka. W czerwcu 1917 r. pułk wadowicki skierowano na front włoski, z którego powrócił do swojego garnizonu w listopadzie 1918 r. Kadra Zapasowa 56 pp. stacjonowała tymczasem w Kielcach, pomagając w przejęciu władzy w mieście i jednocześnie zapewniając ochronę przed zniszczeniem (do Wadowic powrócili w grudniu 1918 r.). W koszarach w Wadowicach podczas wojny stacjonowała jedynie kompania służby wartowniczej pospolitego ruszenia, której żołnierze nie mogli walczyć na froncie. W październiku 1918 r. dowództwo garnizonu objął kpt. Franciszek Alter. Zarówno w Wadowicach, jak i w Żywcu i Białej powstały bataliony, które obok wspomnianej Liniowej części pułku i Kadry Zapasowej (odpowiednio 56 pp. WP i KZ 56 pp. WP) stały się zalążkiem 12 pp. ziemi wadowickiej19. Niedługo po wybuchu I wojny światowej, 16 sierpnia 1914 r. Naczelny Komitet Narodowy (polska organizacja patriotyczna sprzyjająca Austro-Węgrom, której pierwszym prezesem był prezydent Krakowa Juliusz Leo, a wojskowym szefem Władysław Sikorski) powołał Legiony Polskie, które formalnie działały w ramach armii austro-węgierskiej i podlegały Naczelnej Komendzie Armii. Podstawę formacji stanowiły oddziały Strzelca, Sokole Drużyny Polowe, Polskie Drużyny Strzeleckie, a także inne organizacje paramilitarne, działające głównie na terenie Galicji20. Kilkakrotnie reorganizowane, początkowo dzieliły się na Legion Zachodni i Wschodni. Latem 1916 r. na Legiony składały się 3 brygady. Początkowo Brygady walczyły na różnych frontach: I Brygada na terenie ziemi krakowskiej i zaboru rosyjskiego (w sierpniu 1915 r. dołączyła do niej III Brygada), II Brygada (in. Karpacka, Żelazna) natomiast w Karpatach Wschodnich. Jesienią 1915 19

M. Siwiec-Cielebon, Pułk Piechoty Ziemi Wadowickiej. Z dziejów tradycji i nazwy 12 pułku piechoty, „Wadoviana: Przegląd historyczno-kulturalny”, 2001, 6, s. 59.

20 14

A. Chwalba, Legiony Polskie 1914-1918, Kraków 2018, s. 12-13.

Zdj. 13. Bronisław Przybyło, ze zbiorów Eweliny i Tomasza Bizoniów.

Zdj. 14. Józef Bizoń, własność rodziny Bizoniów.

r. wszystkie brygady walczyły już wspólnie na Wołyniu – tu odbyło się największe starcie w dziejach Legionów, bitwa pod Kostiuchnówką (4-6 lipca 1916 r.). W późniejszym okresie Legiony zostały wycofane z frontu na tyły i rozpoczęły się debaty polityczne na temat ich dalszych losów, w których oprócz NKN, oficerów Komendy Legionów i Rady Pułkowników brały również udział Niemcy i Austro-Węgry. 20 września 1916 r. Legiony przekształcono w Polski Korpus Posiłkowy (PKP), a 27 września przyjęto dymisję Piłsudskiego. Kolejny kryzys pojawił się latem 1917 r., gdy sprzymierzeni doszli do porozumienia w kwestii przyszłości Legionów, które miały odtąd podlegać władzy niemieckiej. Część żołnierzy odmówiła złożenia przysięgi na wierność (tzw. kryzys przysięgowy). Formacja została wówczas rozwiązana, a zbuntowanych 15

Zdj. 15. Mjr. Rudolf Fryszowski w mundurze polskim, własność Andrzeja Frysia.

Zdj. 16. Mjr Wilhelm Fryś, własność Andrzeja Frysia.

legionistów internowano, oficerów w Beniaminowie, żołnierzy natomiast w Szczypiornie21. Legionistów z Królestwa Polskiego, którzy złożyli przysięgę wcielono do nowo utworzonej Polskiej Siły Zbrojnej, a tych, którzy pochodzili z Galicji do PKP, wysłanego na front bukowiński. W lutym 1918 r. w odpowiedzi na podpisanie przez Niemcy i Austro-Węgry traktatu z Ukrainą w Brześciu Litewskim, część legionistów z PKP pod dowództwem płk Józefa Hallera podniosła bunt i w nocy z 15 na 16 lutego 1918 r. pod Rarańczą przeszła na stronę rosyjską, gdzie połączyłą się z II Korpusem Polskim na Ukrainie. Pozostałych legionistów internowano w obozach w Marmarossziget i Huszt na Węgrzech, Żurawicy i Witkowicach w Galicji (żołnierzy z ostatniego obozu skierowano wiosną 1918 r. na front włoski)22. 21

Ibidem, s. 120, 145-166; M. Kukiel, Dzieje Polski porozbiorowe (17951921), Londyn 1993, s. 576-579.

22 16

A. Chwalba, op. cit., s. 177-192.

Zdj. 17. Oficerowie Legionów Polskich, pierwszy z prawej Franciszek Fryś, własność Andrzeja Frysia.

Legiony Polskie cieszyły się popularnością również wśród mieszkańców ziemi andrychowskiej. Wg szacunków liczba ochotników z Andrychowa i okolic (w Zdj. 18. Jan Wcisło, żołnierz 16 pp. tym osób związanych z tym Obrony Krajowej (Landwehry), terenem w późniejszym własność Jacka Wcisły. okresie swojego życia), którzy wstąpili do tej formacji, wynosi ok. 90. Wśród nich znaleźli się zarówno urzędnicy, rzemieślnicy, rolnicy, robotnicy, jak również nauczyciele: Józef Antoni Heriadin, Władysław Gancarczyk, Jan Kumala (po wojnie zmienił nazwisko na Krzyszkowski; malarzpejzażysta, członek Związku Zawodowego Polskich Artystów Plastyków, wiceprezes Związku Legionistów w Myślenicach. W czasie II wojny światowej pracował jako nauczyciel w Myślenicach i pełnił funkcję burmistrza tego miasta)23. Osobną grupę stanowią studenci i uczniowie gimnazjum, którzy w celu wstąpienia do Legionów niejednokrotnie zawyżali swój faktyczny wiek. Przykładem może być Konstanty Stuglik z 23

W. Milewska, M. Zientara, Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy, 19141918, Warszawa 1999, s. 165.

Zdj. 19. Koszary 56 pp. armii austro-węgierskiej w Wadowicach, zbiory Macieja Magiery.

Inwałdu, który już w listopadzie 1914 r. mając zaledwie 15 lat bezskutecznie usiłował zaciągnąć się do Legionów w Suchej24. Podobnie postąpił 14-letni Józef Herzog, któremu udało się wstąpić do Legionów 14 maja 1915 r., zatajając swój faktyczny wiek. Z rodziny Herzogów, która sprowadziła się do Zagórnika na początku 1914 r., w Legionach służyli także trzej starsi bracia Józefa: Franciszek, Stanisław i Stefan. Braciom Herzogom poświęcona jest tablica wmurowana w ścianę kaplicy na Groniu Miłosierdzia w Zagórniku, a nazwiska Franciszka i Stefana, więźniów Starobielska i Kozielska, widnieją na Tablicy Katyńskiej wmurowanej w ścianę kaplicy na Cmentarzu Komunalnym w Andrychowie. Większość legionistów z okolic Andrychowa walczyła I Brygadzie i II Brygadzie (w tym Wojciech Gieruszczak z Targanic, Tomasz Płonka z Brzezinki i Józef Olejowski z Andrychowa, którzy służyli w Legionie Śląskim, wchodzącym w skład II Brygady). Po wojnie legioniści zrzeszeni byli w powołanym 24

M. Biel-Pająkowa, Żołnierska śmierć na taljańskim froncie, „Nowiny Andrychowskie”, 1996, 6, s. 8.

Zdj. 20. Obóz internowanych w Bustyahazie, zbiory Centralnego Archiwum Wojskowego.

30 maja 1918 r. Związku Legionistów Polskich i w Związku Inwalidów Wojennych RP (1919), któremu w Andrychowie przewodniczył Aleksander Zieliński. Osobną kwestię stanowi przypadek Aleksandra Iwanowicza Barabasza. Urodzony w 1893 r. w Procówce w ówczesnej guberni połtawskiej, podczas I wojny światowej walczył w szeregach armii rosyjskiej, z której następnie przeszedł do armii Ukraińskiej Republiki Ludowej (przebywał m. in. w Obozie Internowanych nr 2 w Wadowicach). Barabasz ożenił się z andrychowianką Teresą Heriadin i po demobilizacji osiadł w Wadowicach. W 1924 r. małżeństwo przeniosło się do Andrychowa, gdzie Aleksander przez ponad 20 lat pracował w fabryce Braci Czeczowiczka25. Oprócz żołnierzy w działaniach wojennych uczestniczyły także osoby, które nie brały czynnego udziału w bezpośrednich 25

M. Siwiec-Cielebon, Niezwykłe historie zwykłych wadowiczan. Aleksander Barabasz i Józef Karpiński – dwa przyczynki do portretu zbiorowego, „Wadoviana: Przegląd historyczno-kulturalny”, 2017, 20, s. 141-145.

Zdj. 21. Stanisław Lenartowicz, żołnierz I Brygady Legionów Polskich, własność rodziny Lenartowiczów.

Zdj. 22. Aleksander Zieliński (powyżej), żołnierz Legionów Polskich, własność Jana Zielińskiego.

walkach. Wśród nich znalazł się m. in. urodzony w Andrychowie dr Artur Feliks (1887-1956), który podczas I wojny światowej pracował w Terenowym Laboratorium Epidemiologicznym nr 5. 15 września 1915 r. w lazarecie wojskowym w Wadowicach Zdj. 23. Dr Artur Feliks, bakteriolog, źródło: Wkipedia.

Zdj. 24. Żołnierze armii austro-węgierskiej, widoczny (leży pierwszy z prawej) Józef Pytel z Andrychowa, własność rodziny Pytlów.

razem z Edmundem Weilem odkrył reakcję aglutynacji, która umożliwiła diagnostykę tyfusu plamistego, dziesiątkującego wówczas walczących żołnierzy26. Należy również wspomnieć o Zofii z Drohojowskich (1893-1948), pracującej jako pielęgniarkaochotniczka w jednym ze szpitali polowych. Właśnie w ten sposób poznała przyszłego małżonka, Rodryga hr. Romera, z którym tuż po wojnie przeprowadziła się do jego rodzinnego majątku w Inwałdzie. Za swoją działalność podczas I wojny światowej Zofia z Drohojowskich uhonorowana została w 1916 r. Srebrnym Medalem Czerwonego Krzyża z dekoracją wojenną27. Sanitariuszką była również Anna Piotrowska, od 26 T. Maczuga, W Wadowicach dokonano przełomu w walce z tyfusem plamistym, „Wadoviana: Przegląd historyczno-kulturalny”, 2011, 14, s. 231-233. 27 Zofia z Drohojowskich Romerowa. Dziennik 1939-1948, oprac. Barbara Romer Kukulska, Bielsko-Biała 2017, s. 11.

roku szkolnego 1909/1910 nauczycielka stała w andrychowskiej Szkole Żeńskiej. Gdy w 1915 r. placówkę zamieniono na szpital, Piotrowska podjęła się opieki nad chorymi żołnierzami. W sierpniu 1915 r. w szkole odbyła się uroczystość, podczas której Anna Piotrowska została uhonorowana Srebrnym Krzyżem „za sumienną pracę, poświęconą rannym”. Wydarzenie uświetniła obecność m. in. c. k. starosty wadowickiego Antoniego Pogłodowskiego i hrabiny Róży Bobrowskiej28. Ważną kwestię Zdj. 25. Zofia z Drohojowskich hr. stanowi wreszcie działalność Romerowa, pielęgniarka Czerwonego księży niosących posługę Krzyża, własność rodziny Romerów. duszpasterską w szpitalach wojskowych. Ks. Ignacy Mydlarz z Inwałdu przebywał na froncie włoskim w latach 1915-1918, z kolei ks. Stanisława Kotarbę, wikariusza w andrychowskiej parafii i katechetę, powołano do pracy w szpitalu wojskowym w Bielsku29. Ks. Kotarba mocno angażował się w działalność patriotyczną jeszcze na poprzedniej parafii w Chochołowie, gdzie m. in. zorganizował i pełnił funkcję naczelnika Drużyny Podhalańskiej im. Andrusikiewicza30. 28

Archiwum SP nr 2 w Andrychowie, Kronika Szkoły Żeńskiej w Andrychowie (dalej: A SP2, Kronika Szkoły Żeńskiej), s. 16.

29 A. Fryś, T. Putek, M. Pytel-Skrzypiec, D. Rusin, Kto był kim w Andrychowie, Andrychów 2017, s. 97; Izba Regionalna Ziemi Andrychowskiej, Kronika szkoły IV-ro klasowej w Roczynach (dalej: IR, Kronika szkoły w Roczynach), kopia rękopisu, s. 51, 55. 30

„Gazeta Podhalańska”, 1913, 8, s. 9, 18, s. 7, 20, s. 4, 8.

Zdj. 26. Legitymacja Związku Legionistów Polskich Aleksandra Zielińskiego, własność Jana Zielińskiego.

Nie sposób wspomnieć w tym rozdziale wszystkich andrychowian walczących w szeregach Legionów Polskich i armii austro-węgierskiej, liczba ta obecnie przekracza 400 nazwisk i z pewnością nie jest ostateczna (pełną listę zawiera Aneks nr 1). Część z nich wróciła szczęśliwie do swoich rodzin, inni zginęli na froncie. Bilans strat wśród andrychowian walczących podczas I wojny światowej jest ogromny, liczba poległych lub zaginionych i uznanych za zmarłych na mocy wyroku sądu to prawie 200 osób. 15 sierpnia 1939 r. staraniem Związku Inwalidów Wojennych RP przy kapliczce św. Floriana na andrychowskim Rynku odsłonięto 2 tablice poświęcone żołnierzom z Gminy Andrychów, Nidku, Wieprza i Głębowic, którzy polegli w walkach o wolność Ojczyzny w latach 1914192131. Ci, którzy przeżyli Wielką Wojnę niedługo później znów musieli stanąć do walki w wojnie polsko-bolszewickiej, a następnie II wojnie światowej. Daria Rusin

A. Fryś, M. Musiał, M. Pytel-Skrzypiec, D. Rusin, Miejsca pamięci w Gminie Andrychów, Andrychów 2015, s. 2.

3. I wojna światowa w Andrychowie Jak już wspomniano, Andrychów leżał w Królestwie Galicji i Lodomerii, w Monarchii Austro-Węgierskiej. W naszym mieście i okolicy nie rozgrywały się bitwy I wojny, gdyż Rosjanie w swym pochodzie na zachód zostali w grudniu 1914 r. zatrzymani przez wojska austriackie na przedpolu Krakowa (w Bieżanowie), „około 12 km od krakowskiego Rynku”, a potem odparci daleko na wschód32. Nie oznaczało to jednak, że andrychowianie nie doznali uciążliwości związanych z wojną. Po pierwsze bowiem istniały poważne trudności w zaopatrzeniu w żywność – w 1916 r. wprowadzono w całej Monarchii Austro-Węgierskiej kartki na chleb. Z braku surowców niepełną mocą pracowała fabryka Braci Czeczowiczka. Po wtóre wielu mieszkańców zostało powołanych do służby w c. k. armii, a niemała też liczba wstąpiła na ochotnika do Legionów. Losy wojenne sprawiły, że dochodziło do bratobójczych walk, gdy legioniści i Polacy wcieleni do armii austro-węgierskiej ścierali się z rodakami walczącymi w armii rosyjskiej. W drugim roku wojny pogorszyły się warunki bytowe ludności Andrychowa. Zaczęto wydawać bony żywnościowe na podstawowe produkty, jak chleb, mąka, mięso, cukier. Bony te były realizowane tylko w koncesjonowanych sklepach. Władze wojskowe rekwirowały bydło, trzodę chlewną, konie, ziemniaki. Zabierano także przedmioty z metali kolorowych, dzwony kościelne (w Andrychowie z wieży kościoła św. Macieja zdjęto dwa mniejsze, największy po interwencjach został ocalony). Dzieci cierpiały na braki w obuwiu i ubraniach. Trudności na rynku żywnościowym spowodowały pojawienie się zjawiska tzw. „czarnego rynku”. Rada Miejska starała się przeciwstawić tym nadużyciom ustalając urzędowe ceny. Kwestie trudności w zaopatrzeniu mieszkańców w żywność podejmowane były na sesjach w październiku 1915 r., a w późniejszym okresie w 32 24

A. Chwalba, Wielka Wojna Polaków 1914-1918, Warszawa 2018, s. 38.

Zdj. 27. Ks. Ignacy Mydlarz, kapelan wojskowy na froncie włoskim, zbiory Eweliny i Tomasza Bizoniów.

Zdj. 28. Tadeusz Wolf, weteran I wojny światowej, arch. TMA.

dniach 26 maja i 19 października 1917 r.33 Wzmożono kontrole społeczne. Dodatkowo w czerwcu 1916 r. Andrychów przyjął falę uchodźców z powiatów wschodniej Galicji, uciekających przed frontem. Zajmowano każde wolne mieszkanie lub izby34. We wrześniu 1914 r. w budynku szkoły w Andrychowie utworzono szpital dla zakaźnie chorych, który działał do sierpnia 1915 r. W tym okresie szkoła nie funkcjonowała, a nauczyciele rozjechali się do innych miejscowości lub swoich rodzin. W szpitalu przebywali żołnierze różnych narodowości, w tym Czesi, Austriacy, Słowacy, Ukraińcy, czy Bośniacy, zmagający się przede wszystkim z takimi chorobami jak tyfus, gruźlica i zapalenie płuc. Żołnierze, którzy zmarli w szpitalu pochowani zostali na cmentarzu w Andrychowie35. 33 Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej (dalej: APB -B), Akta miasta Andrychowa (dalej: MA), 13/493/6, Księga protokołów posiedzeń Rady miejskiej w Andrychowie od 22. 11. 1901 do 31. 12. 1926, posiedzenia z dnia 26 V i 19 X 1917, s. 839, 880, 886.

34 35

A SP2, Kronika Szkoły Żeńskiej, s. 14-31. Archiwum Parafii św. Macieja w Andrychowie (dalej: APA), Liber mortuorum

Zdj. 29. Rekonwalescenci ze szpitala wojskowego w Andrychowie, 1914, zbiory Macieja Magiery.

Zdj. 30. Legitymacja Związku Inwalidów RP należąca do legionisty Józefa Kierpca z Inwałdu, własność Stanisława Kierpca.

Po wznowieniu pracy w szkole latem 1915 r., frekwencja nadal była mała, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym. Szczególnie dotkliwa była zima 1917 r., która przyniosła opady wielkiego śniegu i mrozy. W szkołach panowała duża absencja dzieci z powodu chorób i ogromnej biedy. Liga Kobiet z prezeską Różą hr. Bobrowską zorganizowała dla najuboższych dzieci śniadania tzw. „gorący kubek zupy”, pozwalający im na przetrwanie najgorszego przednówkowego okresu. Mimo trudności życia wojennego szkoła żeńska organizowała liczne wydarzenia o charakterze patriotycznym i sama uczestniczyła w przedsięwzięciach przygotowywanych przez inne instytucje. I tak w roku szkolnym 1915/1916 odbyły się poranek poetycki i przedstawienie „Ku pokrzepieniu serc” (dochód przeznaczono Andrychów (miasto) 1816-1919, s. 469-494.

Zdj. 31. Warta harcerzy przed kaplicą św. Floriana na andrychowskim Rynku.

Zdj. 32. Tablice na Cmentarzu Komunalnym w Andrychowie, poświęcone żołnierzom z Andrychowa i okolic, poległym 19141921, fot. Robert Fraś.

w połowie na cele narodowe, a w połowie na „Ochronkę”, w której wzrosła liczba dzieci-sierot wojennych), nabożeństwo za ojczyznę i wiec z okazji proklamowania Aktu 5 listopada, nabożeństwo żałobne w intencji Franciszka Józefa I, a następnie Henryka Sienkiewicza (jego imieniem nazwano część Rynku). W roku szkolnym 1917/1918 obchodzono uroczyście 100-lecie śmierci Tadeusza Kościuszki. W lutym 1918 r. cała społeczność wzięła udział w proteście na Rynku przeciw planom politycznego podziału Polski w myśl traktatu brzeskiego. Rok szkolny zakończył się patriotycznym porankiem chełmskim, zorganizowanym w imię solidarności z mieszkańcami tych ziem, które miały być odłączone od „macierzy”. Dochód z poranka przekazano w całości na szkoły chełmońszczyzny36. Pisząc o sytuacji w Andrychowie podczas I wojny światowej należy wspomnieć o działalności właścicieli Fabryki 36

A SP2, Kronika Szkoły Żeńskiej, s. 25.

Braci Czeczowiczka, którzy całą produkcję płótna bawełnianego przeznaczyli na potrzeby wojska. Jak pisze w swej książce Władysław Hajewski: „Jako rzecz charakterystyczną podnieść tu trzeba, że przed wyruszeniem zapewnił Fryderyk Czeczowiczka właściciel fabryki wyrobów tkackich w Andrychowie robotników fabrycznych należących do SDP, że po ich powrocie przyjęci zostaną do pracy, co z uwagi na ich rodziny było ich jedynym skrupułem, a przyrzeczenie to zostało istotnie dotrzymane. Drużynę wyekwipowano kosztem 1062,34 koron, na którą to kwotę złożył się Sokół i mieszkańcy Andrychowa oraz okolicy, bieliznę z dużych zwojów ofiarowanych przez fabrykę Czeczowiczków szyły miejscowe Panie: Adela Enochowa, Maria Zimnalowa, Wanda Zimnalówna, Sowińska Ludwika, Kreczmerówna, Zagórska, Cholewkowa i inne, wreszcie pracą zajmowała się gorąco Hr. Róża Bobrowska”37. Warto tu dodać, że bracia Czeczowiczka wykazali się także inną pozytywną dla Andrychowa działalnością, bowiem mimo że decyzją Wydziału Krajowego we Lwowie fabryka zwolniona była na 15 lat od podatków, napisali 5 stycznia 1918 r. pismo do Rady Miejskiej, że: „(…) począwszy od roku 1918 aż do końca wolnego od podatków autonomicznych czasokresu mają zamiar płacić gminie miasta Andrychowa na dodatki gminne dobrowolny dar roczny w kwocie 2000 koron bez żadnych zastrzeżeń – z tą jedynie nadzieją, że gmina miasta Andrychowa uzna to ich postępowanie i gdy oni cokolwiek od gminy miasta Andrychowa zapotrzebują – taż gmina okaże im nadal również swoją gotowość tak, że dotychczasowy przyjazny stosunek i wzajemna przychylność zachowaną zostanie”38. Andrychowska Rada Miejska żywo reagowała na wydarzenia rozgrywające się podczas wojny. Już w niespełna tydzień po zamachu w Sarajewie podjęto uchwałę: „Upoważnia się Pana Burmistrza do wyrażenia we właściwym miejscu 37 38 28

W. Hajewski, op. cit., s. 46. APB-B, op. cit., posiedzenie z dnia 22 VI 1918, s. 898-899.

Zdj.33.Takie maszyny, obsługiwane przez andrychowskie tkaczki i tkaczy pracowały na rzecz naszej wolności, a potem rozwoju naszego miasta i okolicy. Zdj. Alojzy Stuglik, Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej.

najgłębszego żalu i współczucia z powodu zamordowania Następcy Tronu Jego Cesarskiej i Królewskiej Wysokości Arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i Jego Dostojnej Małżonki Księżnej Hohenberg oraz wiernopoddańczych uczuć dla Najjaśniejszego Pana Franciszka Józefa I”39. Niedługo później, jesienią 1914 r. do wojska powołany został jeden z radnych, Tomasz Jura. Jego miejsce na czas służby zajął Franciszek Pikoń, jednak Jura nigdy nie powrócił z wojny40. Z kolei w maju 1915 r., po zwycięskiej bitwie tarnowsko-gorlickiej radni postanowili, za pośrednictwem starosty wadowickiego, pogratulować austriackiemu dowództwu41. 39 40 41

Ibidem, posiedzenie z dnia 12 VII 1914, s. 825-826. Ibidem, posiedzenie z dnia 25 XI 1914, s. 832. Ibidem, posiedzenie z dnia 9 V 1914, s. 841.

Zdj. 34. Kartka pocztowa z plutonem beliniaków, wydana nakładem NKN na cel Legionów, własność rodziny Lenartowiczów.

Na sesji 25 listopada 1916 r. „Burmistrz Stefan hr. Bobrowski zagaiwszy posiedzenie doniósł w swoim przemówieniu, którego Rada miejska wysłuchała stojąc, że żałobna wieść wstrząsnęła wszystkimi ludami Monarchii Austrowęgierskiej. Umiłowany przez wszystkich, czczony i szanowany przez cały Świat sędziwy Cesarz Franciszek Józef zakończył w dniu 21/11 1916 Swoje szlachetne życie poświęcone wyłącznie ofiarnej pracy dla dobra ludów swoich”42. Postanowiono złożyć kondolencje, także tym razem za pośrednictwem starosty wadowickiego. Faktem, który bardzo się przyczynił do wzmożenia patriotyzmu mieszkańców Andrychowa był przemarsz przez miasto 23 stycznia 1915 r. I Brygady Legionów pod dowództwem Józefa Piłsudskiego. Legioniści, którzy po wyczerpującej bitwie pod Łowczówkiem (22-25 grudnia 1914 r.) zmierzali na kilkutygodniowy odpoczynek do Kęt, zostali powitani przez andrychowian z prawdziwym entuzjazmem. Tak wydarzenia te opisywał Ferdynand Pachel: „(…) W piątek 23.1. 42 30

Ibidem, posiedzenie z dnia 25 XI 1916, s. 864-866.

jakieś oddziały wojska nadchodziły od Wadowic. Płaszcze na ludziach austrjackie, ale na głowach kaszkiety okrągłe z białymi orzełkami. Andrychów ożył! Zapanowały radość i uciecha! Przed sobą ujrzeliśmy I Pułk Legjonistów. Po Łowczówku 24.12. - Piękną mieli wilję - włóczyli się po Zakliczynach, Lipnicach, aż wreszcie od Suchej dotarli do Andrychowa, skąd mieli się udać na odpoczynek do Kęt (…). Mnie się zdaje, że już wtedy Wiedeń nie wiedział, co z nimi zrobić - już wtedy okoniem stawiali się. Jak zwykle po marszu, przed udaniem się na kwatery stanęli na rynku pod kasztanami. Biedni i wynędzniali, lecz jakżeż weseli! Humor mieli doskonały. Śpiewali i dowcipkowali. Ten i ów z nas chciał kogoś zabrać do siebie na wieczerzę, lecz rygor nie pozwalał - Przynajmniej mnie nie udało się nikogo zwerbować. Komendant z pięciu oficerami kwaterował u Bobrowskich. W pamiętniku obok niego wpisali się Tadeusz Kasprzycki, Stefan Felsztyński, Stan[isław] Skotnicki, Stefan Sroczyński i Edmund Tarnasiewicz. Stefan Bobrowski leżał chory, żona Róża w Zakopanem. W sobotę o godz. 9:00 przygotowali się Legioniści do odmarszu. Z bronią u nogi ustawiły się szeregi pod kasztanami - obok orkiestra. Wtem w otoczeniu oficerów nadjechał Komendant. „Kasztanka” ubrana wieńcem. On sam w kurtce obszytej kołnierzem. Na głowie kaszkiet. Twarz smętna. Wąs czarny, zawiesisty (…). Gromkiemi okrzykami powitali go żołnierze, poczem dano hasło do wymarszu! Serca nasze biły silnie! (…) Padł rozkaz! Legjoniści kompanjami ruszyli naprzód (…). Na Górnicy nowe dziwy! Po polach, przyprószonych śniegiem, w ciężkich kaskach ułanów Beliny harcowali jeźdźcy. Jakby im mało jeszcze było prawie 6cio- miesięcznego siedzenia w siodłach lub jakby dopiero po raz pierwszy dosiedli rumaków! Niektórzy z piechurów byli tak rośli..., że im omal karabiny po ziemi się nie włóczyły (…). Droga była śliska, gruda puszczała, a kilkudziesięciu! 31

żołnierzyków, uginając się pod ciężarem tornistr, czytało książki! Czegoś podobnego dawnemi czasy w armjach zaborczych nie zobaczyłeś!”43. O oddziaływaniu tych wydarzeń na patriotyczną młodzież mogą też świadczyć słowa wspomnianego już Józefa Herzoga: „Legioniści stanęli na odpoczynek w Kętach i w okolicznych wsiach: Wilamowicach, Czańcu, Nowej Wsi, Bielanach, Łękach, Osieku i innych. Piłsudski zamieszkał w samych Kętach na rynku w domu, w którym mieściła się apteka. Było to blisko od Andrychowa. Zaledwie 9 km. I nie dziwcie się dzisiaj ówczesnym uczuciom młodzieży. Chodziliśmy pieszo, lub jeździliśmy koleją jak pielgrzymi do Kęt na rynek, aby zobaczyć Piłsudskiego, który słuchając melodii orkiestry wojskowej otwierał okno kwatery na pierwszym piętrze, stawał w nim i spoglądał na wiwatującą młodzież i swych żołnierzy”44. Przejawem patriotyzmu mieszkańców naszego miasta było ufundowanie Tarczy Legionowej. W Wadowicach już w sierpniu 1914 r. powstał Powiatowy Komitet Narodowy (oddział Naczelnego Komitetu Narodowego), któremu przewodniczył burmistrz Andrychowa Stefan hr. Bobrowski, pełniący wówczas równocześnie funkcję Marszałka Powiatu. Powiatowy Komitet Narodowy powołał lokalnych mężów zaufania. W Andrychowie zostali nimi: Stefan hr. Bobrowski, Antoni Donaś, Franciszek Fryś (starszy), dr Stefan Landau, Stanisław Jaworski, i ks. Andrzej Paryś (z Brzezinki Józef Ossowski, z Inwałdu ks. Józef Caputa, Józef Hruby, Franciszek Stuglik i Adam hr. Romer, z Roczyn Andrzej Komendera i Franciszek Skupień, z Rzyk Maciej Fryś, ks. Karol Gelata i Władysław Podoba, z Sułkowic Antoni Chrapkiewicz, Józef Górkiewicz, Tomasz Koniarz i ks. Wawrzyniec Solak, z Targanic Józef Hendzel i Jan Wojewodzic, z Zagórnika Jan Mydlarz)45. 43 44

F. Pachel, Pamiętniki, rękopis w zbiorach Marty Wołek-Bury.

J. Herzog, Krzyż Niepodległości. Wspomnienia ze służby w Legionach, Kraków 2001, s. 50-51.

Archiwum Narodowe w Krakowie (dalej: ANK), Naczelny Komitet Narodowy (dalej: NKN), 29/530/514, Korespondencja z Powiatowymi Komitetami Narodowymi

Zdj. 35. Odsłonięcie Tarczy Legionowej w Andrychowie w czerwcu 1917 r., własność Andrzeja Frysia.

Jedną z form działalności NKN i jego agend terenowych było zbieranie środków na utrzymanie Legionów i na pomoc dla rodzin poległych legionistów, poprzez fundowanie tzw. Kolumn i Tarcz Legionów. Andrychowska Tarcza, którą wykonał zakopiański rzeźbiarz Wojciech Brzega, została uroczyście odsłonięta 4 czerwca 1917 r. w Tarnobrzegu, Tarnowie, Turce, Wadowicach, Wieliczce, s. 352, 354-355, 399-400.

Zdj. 36 i 37. Zdjęcie oryginalnej andrychowskiej Tarczy Legionowej, Archiwum Narodowe w Krakowie, 29/530/518, s. 29 i obok, jej replika z Izby Regionalnej TMA.

Do Tarczy były w imieniu ofiarodawców wbijane gwoździe trzech rodzajów: tańsze czarne, droższe białe i tzw. Gwoździe honorowe, z wyrytymi nazwiskami ofiarodawców. Gwoździe honorowe, w cenie 30 koron ufundowali m.in. Stefan hr. Bobrowski i jego żona Róża, Józef hr. Męciński, Ludwik Szafrański, Józef Sowiński, Antoni Wietrzny, ks. Marcin Krzysica, Rada Gminna Miasta Andrychowa, Koło Ligi Kobiet, Cech Masarzy, Stowarzyszenie Katolickie Robotnic Fabrycznych „Oświata i Praca” i Urząd Podatkowy w Andrychowie46. W Izbie Regionalnej TMA przechowywana jest powstała po II wojnie światowej replika andrychowskiej Tarczy Legionowej, przy czym jej centralny element z herbem Andrychowa i orłem 46

ANK, NKN, 29/530/518, Korespondencja z terenowymi komitetami narodowymi w sprawach Tarcz Legionów. A-J., s. 12-25.

Zdj. 38. Wpis w Protokołach Rady Miejskiej z 11 października 1918 r., dot. proklamowania przez Radę Regencyjną Państwa Polskiego, zbiory Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej, 13/493/6, s. 904., zdj. Andrzej Fryś.

Zdj. 39. Odsłonięcie Tarczy Legionowej w Andrychowie w czerwcu 1917 r., własność Andrzeja Frysia.

legionowym pochodzi z oryginału. 29 października 1918 r. grupa legionistów: Józef Herzog z Zagórnika, Adam Myjak z Andrychowa, Władysław Pająk z Wieprza i Tomasz Płonka z Brzezinki, rozbroiła posterunek żandarmerii austro-węgierskiej w Andrychowie, który mieścił się w domu Stanisława Wietrznego (dziś Dom Handlowy PSS przy ul. Krakowskiej)47. Komendanturę przekazano następnie Stefanowi Sordylowi jako najwyższemu stopniem. Józef Herzog po latach tak wspominał to wydarzenie: „Na chaotyczne wieści o tym, że w Wadowicach jest już władza polska, że magistrat w Andrychowie również władzę polską ogłosił, a żandarmeria austriacka zamknęła się na posterunku i nie ma jej kto rozbroić, bodaj nawet z rodzicami nie zdążyłem się pożegnać, jedynie 47 M. Biel-Pająkowa, Jedną ma się matkę i jedną ojczyznę…, „Nowiny Andrychowskie”, 1998, 11, s. 14-15. 36

na moją cywilną czapkę – maciejówkę przypiąłem legionowego orzełka, wsiadłem na ramę rowerową i ze Stefkiem za kilkanaście minut byliśmy w Andrychowie. Było wcześnie przed południem. Z magistratu powiewała już flaga polska, a spora grupa młodzieży wiwatowała przed budynkiem, inne zaś z wielkim krzykiem zdzierały austriackie godła państwowe. Wkroczyłem rozpromieniony do sekretarza magistratu, który mnie znał. Gdy mnie zobaczył, Zdj. 40. Tablica poświęcona legionistom na Urzędzie Miasta w krzyknął: „Panie Herzog Andrychowie, odsłonięta staraniem Polska powstaje” i ucałował TMA w 1998 r., zdj. Andrzej Fryś. mnie serdecznie. – Czy żandarmeria już rozbrojona? – zapytał. Jeszcze nie. – Ja ją rozbroję z młodzieżą – rzekłem”48. Andrychów był wolny. Andrzej Fryś

J. Herzog, op. cit., s. 366.

Echa Wielkiej Wojny na ziemi andrychowskiej Trudny czas nastał również dla mieszkańców okolicznych miejscowości. Wybuch wojny spowodował zarządzenie poboru powszechnego, a także rekwizycji koni i bydła. Jak odnotowano w kronice parafialnej z Inwałdu: „(…) zaraz w sierpniu odbyła się rekwizycja koni i krów – pobrano wszystkie lepsze konie a bydła tyle spędzili na raz w okolice Krakowa, iż połowa padła z głodu i pragnienia. Dzień i noc jechały transporty wojskowe tutejszą linią kolejową ze śpiewem i muzyką. Po trzech jednak miesiącach, po klęskach w Galicyi również dniem i nocą rozpoczął się bolesny odwrót. Tysiące wozów przesuwało się gościńcem od Wadowic w stronę Andrychowa, najrozmaitsze narodowości na wozach, to Czesi, to Rumuni, to wreszcie Węgrzy i tych najwięcej. A tu w Inwałdzie na polach i łąkach całe tabory wozów się rozkładały (…). Na plebanii kwatery oficerów bez końca, na podwórzu pełno wozów, (…) kuźnię ustawiono”49. Przybysze opuścili Inwałd wiosną 1915 r. Przedłużające się działania wojenne spowodowały zarządzenie dalszych rekwizycji żywności i podstawowych produktów. Jak odnotował autor wspomnianej już kroniki „Kiedy wszystko wywożono od nas a mało co zostawiano, coraz większe braki się pokazywały i to porówno nie było chleba, omasty, cukru jak niemniej, ubrania (…) i obuwia. I to dało powód do wyzysków nieuczciwym kupcom, którzy cenę tych niezbędnych rzeczy sztucznie podnosili, a temsamem drożyznę taką spowodowali że w r. 1918 płacono za 100 kg żyta 600 i 800 kor[on] a za 100 kg pszenicy 800 i 1000 kor. – koń (…) do roboty 6000 kor. – 10000 kor. – krowa 5000 kor., świnia tucznia 4000 kor. – kura 60 – 80 kor. jajka 90 hal[erzy] i 1 kor. – para butów małych 400 kor. – 500 kor. – z cholewami 600 kor. itd. wprost wierzyć się nie chce, a tu z każdym dniem rosną jeszcze 49

Archiwum Parafii Narodzenia NMP w Inwałdzie (dalej: API), Liber memorabilium parochiae Inwałd. 1753, s. 116-117.

ceny”50. Również ks. Andrzej Zwoliński w publikacji poświęconej wsi Sułkowice-Bolęcina przytacza relację Tadeusza Szafarza, dotyczącą tego okresu: „Kobiety chodziły do Krakowa piechotą po zboże (żyto, owies) na placki. Jadało się ziemniaki z wodzianką lub kwaśnicą. Chleba bardzo mało ludzie jadali, bo nie było pieniędzy. W Andrychowie przed kościołem w dzień targowy matki przyprowadzały dzieci „na służbę” do Żydów lub bogatych gospodarzy, krowy pasać”51. Oprócz tego jesienią 1916 r. okoliczne miejscowości odwiedziła po raz pierwszy komisja wojskowa, która zarekwirowała dzwony. I tak 26 października zabrano zabytkowy dzwon z Roczyn z 1807 r., a 11 listopada wywieziono z Inwałdu 2 dzwony kościelne, z 1818 i 1840 r. 23 października 1917 r. w Inwałdzie pojawiła się ponownie komisja pod kierunkiem inż. Marka Tieferbrunna i wywieziono wówczas najstarszy dzwon z 1796 r.52 Stosunkowo najwięcej informacji na temat czasów I wojny światowej w okolicy Andrychowa dotyczy działalności szkół ludowych – to właśnie kroniki szkolne stanowią największą liczbę źródeł historycznych z tego okresu. Nauczanie było wówczas okresowo wstrzymywane, a same budynki niejednokrotnie przeznaczane do celów wojskowych. W szkole w Inwałdzie zorganizowano szpital rezerwowy wojskowy, a na jego potrzeby na cmentarzu parafialnym założono cmentarz wojenny53. Natomiast szkołę w Targanicach zajęło jesienią 1914 r. cofające się wojsko austriackie. Do stycznia 1915 r. tamtejsi nauczyciele przebywali w Luhačovicach na Morawach54. Innym powodem wstrzymywania nauki szczególnie w późniejszym 50 51

s. 30.

52 53

Ibidem, s. 117. A. Zwoliński, U stóp Jawornicy. Z historii Sułkowic-Bolęciny, Kraków 1993, API, op. cit., s. 125-127; IR, Kronika szkoły w Roczynach..., s. 54.

APB-B, C. k. Sąd Powiatowy w Andrychowie, 13/566/45, Materiały spadkowe po Józefie Longauerze, s. 1-2; API, op. cit., s. 118. 54 Izba Regionalna Ziemi Andrychowskiej, Kronika szkoły ludowej w Targanicach (dalej: IR, Kronika szkoły w Targanicach), kopia rękopisu, s. 34.

Zdj. 41. Franciszek Ślesak z Roczyn, żołnierz p. saperów c.k. armii, własność Czesławy Sowy.

Zdj. 42 Jan i Władysław Janoszowie

okresie wojny były braki w z matką Marią Janosz (Roczyny), zaopatrzeniu, zwłaszcza opału. własność Czesławy Sowy. W takich przypadkach zajęcia kontynuowane były w późniejszym terminie - w Roczynach w 1915 r. rok szkolny zakończył się dopiero 20 lipca! Starsze dzieci ze względu na brak rąk do pracy zamiast uczyć się, wykonywały zajęcia, którymi zajmowali się dotychczas dorośli, zmniejszyła się również kadra nauczycielska. Gdy w 1914 r. w wyniku toczących się walk Rosjanie znaleźli się w pobliżu Krakowa, Rada Szkolna Krajowa zezwoliła nauczycielom szkół ludowych na urlop55. Osobną kwestię stanowiła służba wojskowa nauczycieli. Niektórzy z nich byli powoływani do c. k. armii, inni zaś ochotniczo wstąpili do Legionów. Z terenu Gminy Andrychów służbę wojskową odbyli: Bolesław Figwer (Roczyny) Stefan Świerkosz (Roczyny) ks. Stanisław Kotarba (Andrychów, kapelan wojskowy w Bielsku55 IR, Kronika szkoły w Roczynach..., s. 51. 40

Zdj. 43. Ppłk. Stefan Komendera z Brzezinki, oficer Legionów Polskich, własność Katarzyny Wąsik. Zdj. 44. Feliks Komendera (z lewej) z Brzezinki, Kompania Saperów Legionów Polskich, własność Katarzyny Wąsik.

Białej) Władysław Gancarczyk (Roczyny, służba w Legionach Polskich) Bolesław Sypniewicz (Roczyny) Wawrzyniec Janik (Sułkowice-Bolęcina) Franciszek Mucha (Sułkowice-Bolęcina, kierownik szkoły) Jan Kumala (Targanice, służba w Legionach Polskich) Wezwanie do wojska otrzymał również kierownik szkoły w Roczynach Andrzej Komendera, jednak wskutek interwencji powiatowych władz szkolnych został zwolniony od służby wojskowej56. Do Legionów Polskich zaciągała się także młodzież 56

IR, Kronika szkoły w Targanicach, s. 33-34; IR, Kronika szkoły Roczynach, s. 50-52, 54; Archiwum ZSS w Sułkowicach-Bolęcinie, Kronika szkolna w Sułkowicach-Bolęcinie (dalej: AS-B, Kronika szkoły w Sułkowicach-Bolęcinie), s. 4-5.

„przeważnie z ław szkolnych i warsztatów rzemieślniczych, (…) która dla swego wieku nie prędko mogła być wzywana w szeregi walczących”. W Targanicach ochotnicy wstępujący do Legionów mogli liczyć na wsparcie miejscowej ludności, która z inicjatywy nauczycieli zbierała gotówkę i przedmioty niezbędne do ich wyekspediowania na wojnę57. Na podobną pomoc mogli liczyć też ochotnicy z Inwałdu, w tym członkowie miejscowej drużyny harcerskiej (wsparcia finansowego udzielił m. in. Maciej Mydlarz, później Mierosławski)58. Takich przedsięwzięć było zresztą więcej, niejednokrotnie brali w nich udział także uczniowie. I tak w 1914 r. w Roczynach „na polecenie Władz szkolnych zbierała młodzież szkolna galasówki, liście ostrężyny i niepotrzebne materye wełniane i bawełniane, które odesłano do dalszego użytku”. Tymczasem nauczycielki zgodnie z rozporządzeniem c. k. Starostwa podczas zajęć z robótek ręcznych zajęły się wraz z uczniami wyrobem „ochraniaczy od zimna” dla żołnierzy z 56 pp. w Wadowicach. Z 10 kg wełny, którą dostarczyło c. k. Ministerstwo Wojny roczyńskie dzieci wykonały kilkanaście „garniturów” (par – przyp. red.) skarpetek, ogrzewaczy na kolana i ręce. Oprócz tego uczniowie pod opieką nauczycieli przeprowadzili wśród roczynian zbiórki pieniędzy na rzecz Czerwonego Krzyża. Zebraną kwotę 177 koron 25 halerzy od mieszkańców i 23 korony 44 halerze ze składek od dzieci szkolnych przekazano następnie do Biura Czerwonego Krzyża przy c. k. Starostwie w Wadowicach59. Uczniowie uczestniczyli ponadto w uroczystościach patriotycznych (większość z nich została omówiona w poprzednim rozdziale). 4 czerwca 1917 r. uczniowie wzięli udział w zorganizowanym w Andrychowie odsłonięciu Tarczy Legionowej i uroczystym wbiciu gwoździ60. 57 IR, Kronika szkoły w Targanicach, s. 33-34. 58 M. Biel-Pająkowa, Rocznica Golgoty Wschodu, „Nowiny Andrychowskie”,

2000, 4, s. 28.

59 60

IR, Kronika szkoły w Roczynach..., s. 52. Ibidem, s. 54-55; w kronice podano błędną datę wydarzenia 11 czerwca.

Ostatnie lata Wielkiej Wojny były dla mieszkańców ziemi andrychowskiej szczególnie trudne, brakowało podstawowych produktów, panowała ogólna drożyzna, nie było rąk do pracy, frekwencja w szkołach drastycznie spadła, a z frontu cały czas nadchodziły informacje o zabitych i rannych. Ciekawym źródłem z tego okresu są zapiski w Kronice Parafialnej w Inwałdzie dotyczące wotów składanych przed obrazem Matki Bożej Inwałdzkiej (tzw. Zbójnickiej Madonny) z prośbą o bezpieczny powrót z wojny. Pamiątki ofiarowali zarówno sami powracający żołnierze, jak również ich rodziny: „1916 Korczakówna Franciszka złożyła krzyżyk jako wotum na obraz Matki B. Iwałdzkiej (…) brata Stanisława przy wojsku przebywającego”. „Balbina Turek z Inw[ałdu] złożyła pozłacane serce (większe) jako wotum za szczęśliwy powrót swego brata Michała z wojny światowej”. „Władysław Magiera złożył wotum srebrne serce z napisem wyrytym na niem: „Władysław Magiera dziękuje za szczęśliwy powrót z wojny”. „Dnia 1/5 1925. Na podziękowanie Matce Boskiej Inwałdzkiej za szczęśliwe przebycie całej wojny od r. 1914-18 – a szczególnie za cudowne uratowanie się od śmierci pod Krzemieńcem w r. 1916 w maju w okopach 50 kroków od nieprzyjaciela, od którego dochodziły do nas nawet ręczne granaty gdzie wpadł granat do okopów, explodował, zniszczył wszystko a ludzi pozabijał wszystkich tam będących – Czubała Jan uratował się przez to, że z natchnienia Bożego wyszedł z okopów ½ minuty wcześniej”61. Dodatkowo w 1918 r. całą Europę ogarnęła pandemia grypy hiszpanki62. W okolicach Andrychowa w niektórych 61 API, op. cit., s. 113, 133. 62 Hiszpanka – pandemia wywołana przez wirus grypy A/H1N1, która w latach 1918-1919 przeszła w 3 falach przez Amerykę Północną, Europę, Azję i Afrykę. Szczególnie wysoką umieralność odnotowano podczas drugiej fali zachorowań, która nastąpiła w sierpniu 1918 r. Największe ogniska grypy ze względu na duże skupiska ludzi występowały na froncie. Przyjmuje się, że była to największa pandemia w historii od czasów „czarnej śmierci”, zachorowała wówczas blisko 1/3 populacji na

miejscowościach jak Inwałd przeszła ona dość łagodnie, w innych, jak Sułkowice-Bolęcina, zebrała duże żniwo63. Nic zatem dziwnego, że informację o zakończeniu działań

Zdj. 45. To z kroniki tej szkoły pochodzi cytat przytoczony obok na stronie. Szkoła i kościół w Rzykach, zdjęcie Alojzego Stuglika, Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej.

wojennych i odzyskaniu przez Polskę niepodległości przyjęli mieszkańcy ziemi andrychowskiej z ulgą i radością. Część mieszkańców uczestniczyła w uroczystościach zorganizowanych w Andrychowie, m. in. uczniowie z Roczyn: „Dnia 17. października 1918 wzięła młodzież szkoły tutejszej udział w uroczystem nabożeństwie i pochodzie w Andrychowie z powodu proklamowania wolnej i zjednoczonej ze wszystkich dzielnic niepodległej Polski”. W Inwałdzie nabożeństwo w świecie. Jako że w Hiszpanii w przeciwieństwie do państw walczących podczas Wielkiej Wojny publikowano wiadomości o zarazie, przyjęło się nazywać ją „hiszpanką”; F. F. Cartwright, M. Biddiss: Niewidoczny wróg. Zarazy i historia, Warszawa 2002, s. 153-154.

63 44

API, op. cit., s. 118; AS-B, Kronika szkoły w Sułkowicach-Bolęcinie, s. 6.

intencji Ojczyzny odprawiono w pierwszą niedzielę listopada64. O ogólnej radości jaka zapanowała wśród mieszkańców niech zaświadczy wpis pochodzący z kroniki szkoły w Rzykach”: „O roku ów…!” cisną się słowa stęsknionego pielgrzyma, Mickiewicza. Jakżeż szczęśliwe są oczy i uszy naszego pokolenia. My, tylu minionych pokoleń czując ślady ciężkich kajdan, karmieni żałości i tęsknoty przeszło wiekiem odrętwieni bólem za Ojczyzną – Matką w grób żywą złożona – nagle – czyli to na jawie, czy się nam jeszcze śni – wolni, wolni jesteśmy. Zewsząd płyną radosne wieści, z Krakowa, z Wadowic, austriackie druzgoczą się orły, a przy dźwiękach muzyki rozwija się do lotu orzeł biały. Leć orle, wysoko! A lubo się jeszcze chwiejesz na wolności słowem trudy i bóle pierwszych dni nowej swego żywioła epoki, wesoło poniesiesz. Drgnęła więc cała Polska, drgnął rzycki chłopek”65. Daria Rusin

64 65

s. 16.

API, op. cit., s. 119. Kronika szkoły ludowej w Rzykach, kopia rękopisu w zbiorach prywatnych,

Po odzyskaniu niepodległości Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości przystąpiono do tworzenia ram nowego państwa. Najpierw trzeba było wytyczyć granice Polski, następnie zadbać o byt jej mieszkańców, a dopiero później wziąć się do jej wewnętrznego urządzania. Niedobory aprowizacyjne powiększyły się po zakończeniu wojny i powstaniu niepodległego państwa. Przez dłuższy czas panował kompletny chaos gospodarczy powiększony przez nasilającą się inflację i równoczesny obieg marki polskiej obok pieniędzy byłych państw zaborczych. Skutki klęski wojny zostały spotęgowane przez klęski żywiołowe. Władze miejskie Andrychowa, które w październiku 1918 r. przystąpiły do Polskiej Komisji Likwidacyjnej nawiązały współpracę ze spółką „Aprowizacja Miast” w Krakowie, próbując tą drogą złagodzić kryzys żywnościowy w mieście i okolicy. Wydały również ostrą walkę spekulantom, których nie brakowało w Andrychowie66. 5 listopada 1918 r., a więc już po rozbrojeniu posterunku c. k. armii i po przywróceniu w naszym mieście władzy polskiej, miały miejsce w Andrychowie napaści na miejscowych Żydów i grabież mienia żydowskiego. Fakt ten odnotowują z potępieniem Kronika szkoły w Sułkowicach-Bolęcinie (podano tam jednakże datę 15 października), Kronika Szkoły Żeńskiej w Andrychowie (późniejsza SP nr 2) i Kronika Parafii św. Macieja w Andrychowie67. Jednoznaczne stanowisko zajęła Rada Miejska. Na posiedzeniu w dniu 6 listopada 1918 r. „P. Burmistrz Stefan hr. Bobrowski napiętnował z oburzeniem zaszły w dniu 5 b.m. brutalny napad na mieszkańców tutejszego miasta wyznania izraelickiego – wyraził swe głębokie ubolewanie z powodu 66 67

M. Kulczykowski, Dwa wieki…, s. 82.

APA, Kronika Parafii św. Macieja w Andrychowie 1898-1975, s. 18; AS-B, Kronika szkoły w Sułkowicach-Bolęcinie, s. 5; A SP2, Kronika Szkoły Żeńskiej, s. 27.

Zdj. 46. Budowa nowej szkoły w Andrychowie była jedną z pierwszych inwestycji publiczncznych, z jakimi zmierzyła się Rada Miejska w Andrychowie, a przygotowania trwały ponad 10 lat. Na zdjęciu Powszechna Szkoła Żeńska. Zdjęcie Alojzego Stuglika, Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej.

tego napadu, podnosząc, że nie wolno nam opuszczać rąk, ale wystąpić mężnie – ruch ten tak wysoce niekulturalny zwalczać żelazną ręką i nie dopuszczać więcej do podobnych napadów”68. Po przemówieniu burmistrza rada zajęła się powołaniem Straży Miejskiej, która miała przeciwdziałać w przyszłości wydarzeniom tego rodzaju. Po zakończeniu wojny dla robotniczej większości mieszkańców Andrychowa, nisko opłacana i niepewna praca w fabryce Braci Czeczowiczka była jedynym źródłem utrzymania. Opierając się na swoich kolegach z okręgu śląskiego grupa co światlejszych robotników już pod koniec 1918 r. zawiązała organizację spółdzielczą na wzór śląskich konsumów. Kampania agitacyjna na rzecz utworzenia spółdzielni wzbudziła duże 68 APB-B, MA, 13/493/6, Księga protokołów posiedzeń Rady miejskiej…, posiedzenie z dnia 6 XI 1918, s. 906-907.

zainteresowanie i poparcie andrychowskich robotników. Już w marcu 1919 r. pierwsze Walne Zgromadzenie uchwaliło statut, dokonało wyboru Samorządu i Rady Nadzorczej. Zarejestrowano spółdzielnię pod nazwą „Ludowe Stowarzyszenie Spożywcze w Andrychowie z ograniczoną poręką”. Pierwsze zasoby finansowe spółdzielni powstały z udziałów członkowskich. Dużą pomoc w agitacji na rzecz spółdzielni uzyskali robotnicy od organizacji młodzieżowej „Siła”, która w 1922 r. przyjęła nazwę „Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego”. W 1923 r. spółdzielnia posiadała dwa sklepy, kasyno i piekarnię. Pewną nadwyżkę finansową Walne Zgromadzenie spółdzielni przeznaczyło na budowę Domu Robotniczego na ul. Szewskiej, którego otwarcie nastąpiło w 1928 r.69 W wolnej Polsce w pierwszej kolejności przystąpiono do organizacji oświaty, gdyż prawidłowo funkcjonujący system oświaty to także gwarancja sprawnie działającego organu państwowego. Pierwszym oficjalnym aktem ustawodawczym zmierzającym do ujednolicenia sytuacji szkolnej na terenie Polski był dekret z 1919 r. o obowiązku szkolnym dla wszystkich dzieci od 7 roku życia, których nauka ma trwać przez lat 7. W miejsce nazwy „szkoła ludowa” pojawiła się „powszechna”. Zmianom uległa nie tylko nazwa, ale również program i system nauczania. Wprowadzono szereg przedmiotów dawniej obowiązujących w programie szkoły średniej. Ministerstwo kładło duży nacisk na wychowanie patriotyczne i pracę społeczną uczniów na rzecz szkoły i społeczności lokalnej70. Rok szkolny 1918/1919 rozpoczął się od spraw organizacyjnych. Usuwano portrety rodziny cesarskiej, przestano uczyć języka niemieckiego, wykreślano w podręcznikach 69

Tradycje ruchu spółdzielczego w Gminie Andrychów i Gminie Wieprz, pod red. M. Skrzypiec, Tomice 2010, s. 5; w 1941 r. spółdzielnia została rozwiązana a majątek przejęły niemieckie władze okupacyjne.

D. Kowalczyk, Monografia Szkoły Podstawowej w Targanicach na przestrzeni lat 1945-2000, Targanice 2004, s. 1-8.

ustępy dotyczące historii i geografii Austrii, wprowadzono naukę historii i geografii Polski, sporządzano odręcznie mapki Polski. Umieszczano w salach lekcyjnych emblematy z białym orłem. Występujące braki w pomocach naukowych, podręcznikach szkolnych, książkach dla swoich bibliotek, szkoły uzupełniały poprzez organizowanie okolicznościowych poranków z deklamacjami i pieśniami patriotycznymi, małymi przedstawieniami dla mieszkańców, zbierając potrzebne na to fundusze. Na zakończenie roku szkolnego młodzież szkolna wystawiała na loteriach fantowych swoje prace wykonywane na lekcjach zajęć praktycznych. Wychowanie szkolne odbywało się również przez zakładanie różnych organizacji uczniowskich: Szkolnych Kas Oszczędności, sklepików uczniowskich, kół samopomocy szkolnej. Tworzono również drużyny harcerskie

Zdj. 47. Uroczystość 19 marca przed Magistratem związana z obchodami imienin Marszałka Józefa Piłsudskiego, utrwalona przez fotografa Alojzego Stuglika, Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej. 75

Zdj. 48. Przemarsz Żeńskiej Drużyny Przysposobienia Wojskowego, podczas uroczystości z okazji święta Konstytucji 3 maja, zdj. Alfred Weber, własność Jana Zielińskiego.

i gromady zuchowe. Z pomocą grona nauczycielskiego organizowane były przez starszą młodzież dla młodszych uczniów choinki szkolne, Dzień Dziecka, Dzień Matki71. W Andrychowie w okresie międzywojennym działały dwie szkoły 7-klasowe: Powszechna Szkoła Męska i Powszechna Szkoła Żeńska. Corocznie od 1920 r. 19 marca szkoły obchodziły uroczyście imieniny marszałka Józefa Piłsudskiego. W 1920 r. ustanowiono 3 maja – Dzień Konstytucji, a w 1937 r. 11 listopada - rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości. W szkołach z tych okazji organizowane były poranki patriotyczne z pieśniami i odczytami okolicznościowymi. Obchody rozpoczynały się 71 50

A SP2, Kronika Szkoły Żeńskiej, s. 26-31.

zawsze uroczystą Mszą Świętą w kościele parafialnym, a kończyły pochodem i zazwyczaj wiecem na Rynku, w którym uczestniczyły organizacje działające w mieście, władze miejskie oraz społeczeństwo. Mimo trudności finansowych rodziców władze szkolne starały się aby uczniowie kończący 7 klasę mogli zwiedzić Kraków – kolebkę polskości, względnie kopalnię soli w Wieliczce, czy wystawę krajową w Poznaniu. Zdając sobie sprawę, że dla wielu będzie to jedyna okazja aby zobaczyć kawałek Polski72. Wszystkie poranki poetyckie z pieśniami i odczytami były swoistymi lekcjami patriotycznego wychowania dzieci i młodzieży. W latach międzywojennych z powodu braku opału związanego z trudnościami transportowymi, szkoły zmuszane były do robienia częstych przerw w nauce w miesiącach jesienno-zimowych aż do lat 30-tych. Brakowało podręczników, zeszytów i pomocy naukowych. Wskutek drożyzny, bardzo często rodziców nie stać było na ich zakup. Choroby takie jak: szkarlatyna, hiszpanka, tyfus plamisty zbierały żniwo wśród dzieci i dorosłych, słabych i niedożywionych. Rozszerzaniu się epidemiom sprzyjały przeładowane klasy. Niski poziom nauczania powodowały: niedobory wykwalifikowanych nauczycieli, niestabilny program nauczania oraz brak ciągłości roku szkolnego związany z przerwami jesienno-zimowymi i chorobami. W Andrychowie i okolicy sprawy bytowe przeplatały się ze sprawami ogólnopaństwowymi. W skład Rady Miejskiej weszli przedstawiciele koła wyborczego robotników i rzemieślników. Po raz pierwszy w radzie zasiadły kobiety. Nowa Rada porządkując zapisy umowy z fabryką Braci Czeczowiczka doprowadziła do zwolnienia dyrektora fabryki Niemca oraz majstrów Czechów. Zwolniono również zawiadowcę stacji Czecha, który był podejrzany o spekulacje żywnością i opałem z niektórymi mieszkańcami Andrychowa73. Sukcesy młodego 72 Ibidem, s. 32-33, 58. 73 M. Kulczykowski, Dwa wieki…, s. 83. 51

państwa odbijały się szerokim echem wśród społeczności miasteczka. Mieszkańcy Andrychowa żywo interesowali się sprawami ogólnonarodowymi: fetowano dostęp do morza, wspierano akcję plebiscytową na Śląsku poprzez organizowanie zbiórek pieniężnych dla powstańców śląskich i przyjmowanie uchodźców z tych terenów. W 1921 r. zwrócono się do rządu polskiego o udzielenie pomocy Ślązakom74. Jesienią 1920 r. miasto otrzymało pomoc humanitarną z USA w postaci żywności i odzieży w ramach akcji H.C. Hoovera. Władze miejskie pod wodzą ówczesnego burmistrza Franciszka Frysia oraz kierownictwa szkół postarały się aby ta pomoc dotarła do najbardziej potrzebujących75. W mieście i na wsiach ponownie zaczęły działać stowarzyszenia założone przed wybuchem I wojny światowej.

Zdj. 48. Zdjęcie pamiątkowe miejscowego Zarządu Związku Inwalidów Wojennych RP i dzieci z darami, które cały czas płynęły do Polski z wielu krajów, m.in. z USA, własność rodziny Tomów.

74 75 52

Ibidem. A SP2, Kronika Szkoły Żeńskiej, s. 34.

Powstawały również nowe, takie jak Klub Sportowy „Beskid”, który powołano do życia i zarejestrowano w miejscowym Magistracie już w 1919 r. Pionierami sportu w podbeskidzkim Andrychowie byli uczniowie szkoły realnej i ich nauczyciele. Klub utrzymywał się ze składek członkowskich i dochodów z różnych imprez kulturalnych i sportowych organizowanych dla społeczności lokalnej. Pierwszą sekcją sportową była drużyna piłkarska. Aktywna była również grupa narciarska. W następnych latach powstała sekcja lekkoatletyczna, koszykarzy, siatkarzy i siatkarek, tenisa ziemnego. W międzyczasie powstał żydowski klub sportowy „Makkabi” z boiskiem nad Wieprzówką (dzisiejsza ul. 1 Maja). Boisko sportowe z małą trybuną i strzelnicą KS „Beskid” zostało utworzone na terenach przy dzisiejszym szpitalu psychiatrycznym (ul. Dąbrowskiego). Dopiero po wybudowaniu basenu kąpielowego w 1935 r. oddano do użytku stadion sportowy istniejący do dnia dzisiejszeg. W okresie międzywojennym działały jeszcze w Andrychowie kluby

Zdj. 49. Budynek Kasy Chorych i pierwszy stadion KS. „Beskid”, zdjęcie Alojzy Stuglik, Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej.

Zdj. 50. Boisko żydowskiego klubu sportowego „Makkabi” w Andrychowie podczas mitrzostw tenisa ziemnego, arch. TMA.

sportowe „Orzeł” i „Andrychovia”76. W 1919 r. w Andrychowie powstał Związek Inwalidów Wojennych RP, a w 1921 r. Związek Byłych Ochotników i Rezerwistów Wojskowych. W roku 1923 czytelnia polska i żydowska połączyły się i utworzyły Stowarzyszenie „Czytelnia”. Od 1916 r. dysponowała ona własnym budynkiem z dużą salą i małą sceną, na której deskach organizowano przedstawienia teatralne. Udostępniano ją również na przedstawienia organizowane przez szkoły, które w ten sposób zbierały fundusze na własne biblioteki i pomoce naukowe. Były tam też organizowane niektóre imprezy patriotyczne, wieczorki muzyczne. itp. Utworzono specjalny dział książek dla młodzieży gimnazjalnej, dojeżdżającej do szkół w Wadowicach, Kętach i Białej. W Andrychowie działały trzy orkiestry dęte: fabryki Braci 76

75-76.

A. Zwoliński, Miasto Ankwiczów. Z dziejów Andrychowa, Kraków 1993, s.

Zdj. 51. Boisko sportowe ze strzelnicą KS „Beskid”, zdj. Alfreda Webera, własność Jana Zielińskiego.

Czeczowiczka, Byłych Wojskowych i Marczyńskich. Istniało również szereg innych instytucji, stowarzyszeń i związków skupiających społeczeństwo na wsi i w mieście. Na wsiach obok kółek rolniczych zakładano koła gospodyń, Koła Młodzieży Wiejskiej, niezależne od nich Związki Młodzieży Katolickiej. Działały Związek Strzelecki, Komitet dla Bezrobotnych, Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet w Andrychowie, który organizował pomoc materialną i dożywianie dla dzieci w okresu największego kryzysu w mieście77. W roku 1927 założona została instytucja wyższej użyteczności publicznej Towarzystwo Przeciwgruźlicze. Gruźlica (suchoty), od lat dziesiątkująca dzieci i dorosłych, zbierała swoje żniwo w czasie 77

Ibidem, s. 78.

Zdj. 52. Dom Zdrowia w Targanicy oddany do użytku w 1928 r. Zdj. Alojzy Stuglik, Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej.

wojny i kryzysu gospodarczego. Dlatego też andrychowscy lekarze, organizacje sportowe i społeczne wykorzystując walory klimatyczne Andrychowa i okolicy postawili na stworzenie warunków do leczenia tutejszych mieszkańców. Inicjatorami założenia Towarzystwa byli dyrektor Kasy Chorych i naczelny lekarz tejże Kasy oraz dyrektor fabryki Braci Czeczowiczka. Na ogólnym zebraniu przedstawicieli robotników, urzędników i innych grup mieszkańców uchwalono wybudowanie własnego domu w rodzaju sanatorium na kilkanaście łóżek dla dzieci i dorosłych. Stwierdzono, że Towarzystwo nie może poprzestać tylko na otwarciu poradni. Z części zarobków robotników fabryki zbudowano i oddano do użytku w 1928 r. Dom Zdrowia w Targanicy. Zgodzono się, że tenże Dom nie powinien służyć tylko pracownikom zakładu, ale wszystkim potrzebującym z miasta i okolicy. W okresie 1928-1936 Dom Zdrowia przyjął 1248 dzieci i 1307 dorosłych. Drugim filarem działalności Towarzystwa była otwarta w 1930 r. Poradnia Przeciwgruźlicza dla mieszkańców andrychowszczyzny. W 1936 r. Ubezpieczalnia Społeczna w 56

Zdj. 53. Budowa basenu kąpielowego w 1934 r., ktora zakończyła się uroczystym otwarciem już w następnym 1935 roku. Zdj. Alojzy Stuglik, Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej.

Białej oddała do użytku różnych ubezpieczalni sanatorium wraz ze szkołą, w którym dzieci przebywały na leczeniu co najmniej parę miesięcy78. Pierwsze kilka lat po odzyskaniu niepodległości charakteryzowały się wzrostem zatrudnienia w Andrychowie. Obok istniejącej już fabryki Braci Czeczowiczka pracowało kilka niewielkich wytwórni, garbarnie, cegielnie, tartaki, kilka młynów i farbiarnie. Według materiałów Magistratu w 1924 r. ogółem w tych małych firmach pracowało niewiele ponad 1200 osób. Ponadto chcąc załagodzić nieco bezrobocie rozpoczęto w 1920 r. roboty publiczne w mieście. Niestety te lata szalonej inflacji pieniądza były korzystne jedynie dla bogatych kapitalistów, a nie zwykłych robotników. Ich położenie finansowe pogarszało się z dnia na dzień. Okres ten aż do reformy pieniężnej Grabskiego 78

Andrychów w walce z gruźlicą, Andrychów 1937, s. 13-16; Budynek Kasy Chorych. Z teki Adama Hyzińskiego, „Nowiny Andrychowskie”, 1992, 17, s. 8; Sanatorium działało do 1978 r. (obecnie Szpital Psychiatryczny).

był czasem największej fali strajków i wystąpień robotniczych także w Andrychowie. Pod koniec 1923 r. rozpoczął się kryzys w polskim przemyśle trwający do 1926 r. W Andrychowie rozpoczęła się redukcja zatrudnienia robotników w fabryce Braci Czeczowiczka, ograniczono tydzień pracy do trzech dni, coraz częściej głód zaczął zaglądać do wielu domów. Od połowy 1926 r. nastąpiło ożywienie gospodarki przemysłowej w Polsce. W tym najlepszym okresie fabryka zatrudniała około 3 tysięcy robotników. Jednakże ożywienie gospodarki andrychowskiej załamało się wraz z kryzysem światowym (1929). Przez całe 9 lat do 1937 r. kryzys przemysłowy w Andrychowie przybrał szczególnie ostre formy. W 1930 r. ponad 30% załogi fabryki zostało zwolnione, zmniejszono tydzień pracy o połowę z jednoczesnym zmniejszeniem zarobków. Także w innych małych firmach robotników dotknęła redukcja. Sposoby ratowania się w biedzie poprzez szukanie pracy sezonowej czy emigracji zarobkowej nie dawały rezultatów, gdyż kryzys dotknął nie tylko Polskę. W 1920 r. za sprawą lewicowego odłamu Polskiej Partii Socjalistycznej powstaje związek klasowy – Związek Robotników Przemysłu Włókienniczego. Po strajku w 1923 r. w fabryce Braci Czeczowiczka, zostaje on uznany za przedstawiciela spraw robotniczych79. Lata 30-te charakteryzowały się, obok strajków o sprawy bytowe, manifestacjami prowadzonymi pod hasłami antyfaszystowskiego frontu ludowego. Taka manifestacja odbyła się w Andrychowie w 1936 r., wzięło w niej udział około 5 tys. ludzi, z czego połowę stanowili chłopi z okolicznych wsi80. Pomimo wielu trudności z jakimi borykały się władze, okres II Rzeczypospolitej był czasem rozwoju miasta. Nastąpił 79

A. Zwoliński, Miasto Ankwiczów…, s. 64; Beskid Andrychowski, oprac. T. Głąb, Kraków-Nowa Huta 1967, s. 33; M. Kulczykowski, Dwa wieki…, s. 89.

80 58

M. Kulczykowski, Dwa wieki…, s. 95.

silny rozwój infrastruktury miejskiej. W 1926 r. rozpoczęto elektryfikację miasta. Uruchomiono komunikację autobusową do Krakowa i do Bielska. Liczba samochodów w mieście i okolicach powoli wzrastała. W 1929 r. pojawiła się pierwsza stacja benzynowa. W latach 1934–1939 z funduszy Ministerstwa Robót Publicznych wybudowano nowe drogi, chodniki i mosty, a także sieć kanalizacyjną oraz przeprowadzono podziemny kabel telefoniczny81. Mieszkańcy byli czynnie zaangażowani w działalność społeczną, polityczną, gospodarczą oraz pobieranie nauki. Nieobca im była problematyka dążeń niepodległościowych i form działalności z tym związanych. Stopień narodowej świadomości wśród mieszkańców był wysoki. „Sprawdziły się słowa naszego wieszcza – Polska zerwała kajdany i zdeptała korony wszystkich trzech zaborców. Rok to wielki, rok pamiętny dla narodu, bo to rok wyzwolin, rok zmartwychwstania i ziszczenia się naszych najgorętszych pragnień. Ta młoda Polska pracy ma bez miary, bo stworzyć ma cały swój byt i szczęście dla swych dzieci. Do tej pracy stanąć muszą wszyscy z całym zapałem, wytrwać na swych stanowiskach bo nie dość Ojczyznę mieć trzeba ją zagospodarować i wzbogacać i do wielkiej sposobić przyszłości. Celem świata – szlachetnie – niechże najszlachetniejszą stanie się Polska. Niech ona, która kulturą przodowała wschodowi Europy, obejmie znów te rolę i będzie mistrzynią całej Słowiańszczyzny”82. Maria Pytel-Skrzypiec

81 Ibidem, s. 98-99; J. Zembroń, Raptularz Andrychowski. Przemysł miejscowy w XX wieku, Andrychów 2002, s. 39. 82

A SP2, Kronika Szkoły Żeńskiej, s. 28.

Aneks nr 1 lista żołnierzy ziemi andrychowskiej walczących podczas I wojny światowej i służących w szpitalach wojskowych (oprac. Daria Rusin)

Niniejsza lista nie jest zamknięta i z pewnością będzie uzupełniana o kolejne nazwiska. Jednocześnie zwracamy się do Czytelników z prośbą o przekazywanie do Towarzystwa Miłośników Andrychowa informacji dot. osób, które zostały wymienione w zestawieniu. Wykaz skrótów: LP – Legiony Polskie PKP – Polski Korpus Posiłkowy POW – Polska Organizacja Wojskowa ANDRYCHÓW Legiony Polskie: Adamczyk Antoni Jan (13. 06. 1899 - ?), 3. komp. 1 pp. Adamczyk Karol (15. 06. 1901 - ?), 3 komp. 1 pp. I Brygada; 1 komp. uzupełniająca; PKP; internowany w Witkowicach Babiński Adam (1899 ur. w Wadowicach - 1965) Ćwiertnia Stanisław Leopold (15. 11. 1894 - ?), LP, PKP, 16 p. Strzelców w Krakowie, POW; internowany w Bustyahaza i Szaldobos (Węgry) Ćwiertka Wojciech (20. 04. 1894 – 7. 04. 1974) Fraś Franciszek (19. 09. 1895 - 19. 02. 1915), 11 komp. 3 pp.; zmarł w szpitalu w Debreczynie (Węgry) Fryś Franciszek (28. 09. 1900 – 2. 09. 1955), 1 komp.

Baonu Uzupełniającego PKP; Ausbildunggruppe P7; 5 komp. Baonu Zapasowego 16 p. Strzelców; 4 pp.; internowany w Bustyahaza i Talaborfalva (Węgry) Górny Józef (1892 - ?), 1 pp. I Brygada LP1 st. sierżant Gwoździewicz Jan (21/22. 01. 1898 - ?), I Brygada, PKP Gwoździewicz Karol (2. 10. 1890 – 21. 01. 1978) Handzel Jan (1896 – 13. 05. 1915), 3 komp. 2 pp.; poległ pod Mamajestie plut. artylerii Heriadin Józef Antoni (18. 03. 1885 – 1967), I Brygada; PKP Homme Władysław Adolf (6. 06. 1871 - 24. 09. 1939), 12 komp. III baon 3 pp.; służba farmaceutyczna; PKP Jakubowski Ludwik Józef (16. 07. 1897 – 7. 01. 1968)

1 W wykazie legionistów na stronie Muzeum Piłsudskiego w Sulejówku widnieje także drugi Józef Górny z Andrychowa, który miał służyć w 3 pp. LP.

Janicki Zenon Franciszek Otto (8. 08. 1894 - ?), 6. szwadron 2 p. Ułanów Jaworski Stanisław Andrzej (24. 10. 1890 - 25. 02. 1918), I baon 1 pp.; służba farmaceutyczna Kołaczek Antoni (13. 05. 1881 - ?) Kostyński Jan (16. 05. 1897 - 24. 10. 1964), 3 komp. III baon 1 pp.; 2 pp. PKP; internowany w Bustyahaza i Szaldobos (Węgry) Kowalczyk Michał (24. 09. 1894 ?) Kowcz Dymitr (11. 02. 1896 - ?) Krupnik Józef Kuźma Ludwik (24. 12. 1893 ur. Roczyny – 26. 03. 1980), 2 pp. Lenartowicz Stanisław (2. 01. 1896 ur. w Woli Wadowskiej – 26. 09. 1968) Małysa Alfons (1896 - ?) Maź Mikołaj (1900 - 1966), LP; PKP; internowany we Włoszech Mieszczak Michał (6. 09. 1896 - ?), 1 pp. Myjak Adam (28.12.1898 ur. w Libuszy k. Gorlic – 1968), 1 pp.; PKP; internowany na Węgrzech Olejowski Józef (1895 – 1976), Legion Śląski; 3 pp. szereg. Pabiś Józef (29. 10. 1894 – październik 1955), 3 pp.; wzięty do niewoli Pietras Józef (1. 04. 1895 - ?) Piwowarczyk Józef, pseud. Żak (4. 01. 1897 – 10. 04. 1955), 1 komp. I baon 1 pp.; 5 komp. 5 pp.; wzięty do niewoli Pustelnik Franciszek (1893 - ?), 4 pp. Romski Adam (24. 12. 1895 -

?) Ryszawy Antoni (6. 05. 1897 - 15. 07. 1915), 1 komp. III baon 1 pp. Sekuła Jan (15. 05. 1895 - ?), 9 komp. III baon 2 pp. Staszczyk Władysław (17. 07. 1896 – 17. 03. 1968) Sworzeń Stefan Szczygieł Michał (7. 09. 1895 – 31. 07. 1944) Toma Władysław (29. 03. 1891 – 9. 05. 1947) Tomiak Walenty (9. 02. 1897 ?) Wietrzny Adam Ludwik (23. 12. 1897 – 18. 05. 1973) Zieliński Aleksander (3. 07. 1895 ur. w Targanicach – 28. 11. 1970) Jan Zieliński Armia austro-węgierska: Antecki Franciszek (10. 10. 1896 – 9. 02. 1978) szereg. Antecki Michał (15. 08. 1895 – 28. 02. 1973); 33 pp. Obrony Krajowej; 2 komp. 10 pp. Obrony Krajowej szereg. rezerwy Armatys Władysław Roman (1882 - ?), 1 komp. zapasowa 32 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli szereg. Bartnicki Władysław (1884 - ?), 9 komp. 31 pp. Obrony Krajowej Bartłomowicz Paweł (? - 23. 12. 1917) plut. Beranek Władysław (1887 – 24. 02. 1915), 12 komp. 56 pp. Bincer Jan, 1 komp. 13 baonu Strzelców Polowych; wzięty do niewoli Bizoń Józef (20. 10. 1897 ur.

w Sułkowicach – 15. 03. 1980), Pospolite ruszenie kapral Bizoń Tomasz Karol (24. 12. 1890 – 1. 10. 1916), 4 komp. 56 pp., zaginął po bitwie pod Raszynem, uznany za zmarłego sierżant Bodenstein Jakub (1875 - ?), Pospolite ruszenie; wzięty do niewoli Borgosz Andrzej, zginął w czasie wojny st. sierżant Borgosz Jan (1889 - ?), 3 komp. zapasowa 90 pp. Brożyna Ludwik szereg. Burałowski Piotr (1888 – ?), 4 komp. 16 pp. Obrony Krajowej Bury Franciszek Buda Jan (13. 12. 1887 - ?) szereg. Bułka Stanisław (1880 – 3. 08. 1915), 11 komp. 32 pp. Pospolitego ruszenia Bury Adam (27. 10. 1897 – 3 . 03. 1921), zmarł w szpitalu wojskowym w Krakowie szereg. Bury Stanisław (1894 - ?), 13 komp. 56 pp. rezerwista zapasowy Bury Władysław (1885 - ?), 12 komp. 16 pp. Obrony Krajowej Bylica Antoni (1872 - 3. 05. 1916), 56 pp.; zginął pod Marcottini (front włoski) szereg. Byrski Franciszek (1895 - ?), 2 komp. zapasowa 33 pp. Obrony Krajowej st. sierżant Chmura Jan (1880 - ?), 3 komp. 16 pp. Obrony Krajowej Curzydło Jan (2. 06. 1899 - 20. 06. 1918), 56 pp.; zginął pod Fossalto Czuba Alojzy (1895, ur. w Łękawicy

k. Wadowic – 1975) szereg. Ćwiertka Andrzej (1896 ?), 15 komp. 56 pp. szereg. Drąg Tomasz (1888 - ?), 9 komp. 16 pp. Obrony Krajowej ppłk. Dwornik Stefan (28. 07. 1889 ur. w Sławkowie - ?), 34 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli chorąży Enoch Ludwik (1888 - ?), 7 komp. 56 pp., 1 komp. marszowa 56 pp.; wzięty do niewoli szereg. Feistler Jan (1883 - ?), 9 komp. 56 pp. Fimber Antoni szereg. Fleischer Leopold (1892 ?), 8 komp. 56 pp. Fraś Konstanty (6. 04. 1900 31. 03. 1918); zmarł w szpitalu w Nowym Targu mjr Fryszowski Rudolf (28. 04. 1889 – 23. 02. 1953) kapral Fryś Jan (1892 - ?), 2 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; 4 komp. 16 pp. Obrony Krajowej mrj Fryś Wilhelm (27. 05. 1869 – 18. 12. 1923), 22 p. Strzelców Gajczak Józef (? – 2. 04. 1917) Gałuszka Karol Izydor (28. 03. 1880 – 31. 12. 1918), 31 pp. Obrony Krajowej sierżant Gasiński Jan (1887 - ?), jednostka karabinów maszynowych 100 pp. Gawenda Jan (ok. 1897 - 15. 05. 1915), zmarł w szpitalu w Leipnik (Lipnik) na Morawach Gierałtowicz Tomasz (29. 10. 1872 - 15. 02. 1916), Pospolite ruszenie; zmarł w szpitalu w Jarosławiu Gieruszczak Jan Adam (16. 12. 1892 - 23. 08. 1914)

kapral Gieruszczak Ludwik (1883 - ?), 12 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Gieruszczak Rudolf (1875 - ?), 16 komp. 15 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli st. sierżant Goldfinger Hermann (1892 - ?), 16 komp. 56 pp. Górny Jan (25. 06. 1883 ur. w Targanicach - 1. 09. 1919), 56 pp.; uznany za zmarłego szereg. Gracjasz Antoni (1879 – 5. 05. 1915), 56 pp. Gross Israel (1886 - 1. 11. 1916), 56 pp.; uznany za zmarłego Grudniewicz Mieczysław (29. 07. 1896 – 17. 12. 1945) szereg. Gwoździewicz Władysław (22. 05. 1893 – 21. 06. 1916), 3 komp. 16 pp. Obrony Krajowej Hadka Ludwik (1887 - 21. 01. 1915); zmarł w szpitalu w Wadowicach Hojny Franciszek szereg. Jakubiec Ludwik (1897 ?), 56 pp. szereg. Jakubowski Józef, 1 komp. 31. pp. Obrony Krajowej st. sierżant Jakubowski Tomasz (1888 - ?), 16 komp. 16 pp. Obrony Krajowej Janeczko Władysław Rudolf (26. 06. 1898 - ?) Jaworski Mieczysław Józef (17. 02. 1897 – 1949?) szereg. Jontecz Józef (1893 - ?), 14 komp. 56 pp. Jończy Wojciech kadet Jura Stanisław (1885 - ?), 8 komp. 56 pp. Juras Walenty (10. 02. 1892 – 5.

05. 1961) szereg. Kathus Szymon (1895 – 26/29. 05. 1915), 3 komp. 56 pp. Karcz Franciszek (? - 24. 08. 1916); zmarł w szpitalu w Meljine (Dalmacja) Kofin Stanisław (15. 02. 1879 ur. w Aleksandrowicach pow. krakowski 13. 07. 1918), 2 p. Armat Polowych; uznany za zmarłego saper Kocemba (Kocęba) Jan Franciszek (10. 01. 1891 - ?), 3 komp. 1 baonu Saperów Komendera Franciszek (10. 1883 – 31. 08. 1919), 31 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego Komendera Jan (26. 08. 1898 – 2. 05. 1915) Koral Franciszek st. sierżant Kreczmer Alojzy Antoni (1887 - ?) 3 komp. 16 pp. Obrony Krajowej Królewski Franciszek (? - 11. 08. 1916), 11 p. Obrony Krajowej; zginął w bitwie pod Zarzeczem (Ukraina) Króliczek F. plut. Krystian Antoni (1887 - ?), 9 komp. 10 pp. Pospolitego ruszenia Krystian Jan (13. 08. 1885 – 31. 03. 1920) szereg. Krzak Jan (14. 06. 1875 - 4. 07. 1915), 4 komp. 32 pp. Pospolitego ruszenia; zginął w bitwie pod Węglinkiem (Królestwo Polskie) szereg. Kubiczek Franciszek (1894 – 30. 04. 1915), 5 komp. 56 pp. Kudłacik Michał (13. 09. 1891 – 1. 05. 1966) szereg. Kulecki Jan (1893 - ?),

jednostka karabinów maszynowych 56 pp. st. sierżant (jednoroczny ochotnik) Kuwik Józef Stanisław (26. 01. 1891 – 4. 05. 1915), 16 komp. 14 pp.; zginął pod Lubinką pow. Tarnów szereg. Kuźma Franciszek (1894 ?), 56 pp.; wzięty do niewoli szereg. Kuźma Władysław (1890 - ?), 4 komp. zapasowa 90 pp.; wzięty do niewoli zbrojmistrz Liszon Władysław (1891 - ?), jednostka karabinów maszynowych 85 pp. szereg. Ligus Franciszek (1892 ?), 13 komp. 56 pp. szereg. Ligus Ignacy (1889 - ?), 5 komp. 56 pp. Ligus Jan (17. 05. 1898 – 1. 10. 1919), 16 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego szereg. Lipczyński Antoni (1895 ?), 6 komp. 56 pp. rezerwista Łysoń Jan (1882 - ?), 2 komp. zapasowa 16 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli st. sierżant Łysoń Stanisław (1881 - ?), jednostka karabinów maszynowych 56 pp.; wzięty do niewoli Madeja Bolesław (? - 1972) Madeja Józef (? - 1962) Magiera Jan (23. 12. 1890 – 22. 10. 1914), 56 pp. Magiera Józef (21. 11. 1875 - 10. 06. 1923) szereg. Maiss Emanuel (1883 - ?), 14 komp. 102 pp. szereg. Malak Władysław (21. 06. 1891 - ?), 56 pp. szereg. Marek Karol Jan (1890

- ?), 11 komp. 16 pp. Obrony Krajowej rezerwista Matlak Jan (1883 - ?), 5 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli szereg. Matyaszek Franciszek (1888 - ?), 11 komp. 56 pp. szereg. Mazurek Józef (1896 - ?), 16 komp. 56 pp. szereg. Mazurek Paweł (14. 06. 1898 – 8/9. 12. 1916), 9 komp. 56 pp. szereg. Menhart Franciszek (1879 - ?), 2 komp. 13 pp. Pospolitego ruszenia plut. Migdalski (1888 - ?), 16 komp. 56 pp. kadet Miodoński August (1892 ?), 14 komp. 56 pp. rezerwista zapasowy Mittler Maurycy (1891 - ?), 3 komp. marszowa 56 pp. Mleczko Wincenty (31. 10. 1892 – 21. 05. 1916); zmarł w szpitalu w Budapeszcie szereg. Mojżeszko Stanisław (13. 04. 1895 - 29. 06. 1918), 3 komp. 11 pp. Obrony Krajowej; zmarł w szpitalu w Innsbrucku szereg. Mortek Szymon (1891 - ?), 1 komp. zapasowa 15 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli kan. Mortek Tomasz, 2 p. Artylerii Polowej; wzięty do niewoli rezerwista zapasowy Naglik Franciszek (19. 09. 1889 - 13. 08. 1916); zmarł w szpitalu w Nowym Targu Nichtenhauser Ignacy (1885 - ?), 10 komp. 100 pp. Niedziółka Franciszek (6. 10. 1893

- 9. 08. 1918) szereg. Niemczyk Józef (1887 - ?), 2 komp. 56 pp. szereg. rezerwy Nowak Józef (1886 - ?), 11 komp. 56 pp. Nowakowski Józef (1891 – 1996); wzięty do niewoli Pałosz Rajmund (1897 – 3. 05. 1918), 56 pp. Paździora Ignacy (22. 07. 1875 ur. w Śleszowicach – 23. 08. 1919), 32 pp. Obrony Krajowej Paździora Franciszek (24. 12. 1895 – 3. 01. 1917) Paździora Stanisław (23. 12. 1893 - 28. 04. 1917) st. sierżant Pękala Franciszek (1895 - ?), 14 komp. 56 pp. Pikoń Tomasz Andrzej (28. 11. 1894 - 2. 06. 1916), 16 pp. Obrony Krajowej; zmarł w szpitalu w Nowym Sączu Polak Jan (ok. 1881 - 31. 01. 1915) szereg. Potempa Franciszek (1895 - ?), 4 komp. 19 pp. Potempa Józef (1889 – 1973) szereg. Powroźnik Józef (1888 - ?), 10 komp. 16 pp. Pospolitego ruszenia Powroźnik Ludwik (10. 08. 1893 – 27. 09. 1918) Prus Józef (31. 01. 1883 - 23. 11. 1916), 56 pp.; uznany za zmarłego Prus Teofil (16. 04. 1884 - 14. 07. 1915), 57 pp.; zmarł w St. Daniel Przybyło Bronisław (1891 - ?) Pukalski Alfred (1888 - ?) szereg. Purchała Walenty (1893 ?), 16 komp. 56 pp. Pytel Józef (25. 01. 1875 – 22. 02. 1946)

szereg. Ryłko Jan (1882 - ?), 16 komp. 56 pp. Ryłko Jan (7. 12. 1894 - 1. 07. 1918), 16 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego plut. Schanzer Szymon (1883 - ?), 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Semik Franciszek (1884 ?), 3 komp. 3 pp. plut. Skowron Jakub (1875 - ?), 7 komp. 32 pp. Pospolitego ruszenia plut. Socała Stanisław (1884 - ?), 3 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli szereg. Sordyl Marcin (1875 – 22. 04. 1915), 9 komp. 13 pp. Pospolitego ruszenia chorąży Stamberger Zygmunt (1890 - ?), 2 komp. 56 pp. Surma Józef (16. 03. 1882 ur. w Bulowicach - 30. 09. 1917), 22 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego szereg. Swakoń Jakub (1880 - ?), 9 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Swakoń Jan Wincenty (1890 - 17. 07. 1915), 16 komp. 56 pp. Swakoń Józef (16. 03. 1899 - 21. 08. 1918) Talar Tomasz (14. 12. 1884 - 7. 02. 1915), 4 komp. zapasowa 89 pp.; zmarł w szpitalu w Debreczynie Talar Władysław (14. 01. 1891 18/28. 01. 1915), 5 p. Strzelców; zginął w bitwie pod Wyszkowem kapral Tatara Jan (1876 – 23. 10. 1915), 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Tyrlak Wojciech (1892 – 17/23. 06. 1915), 16 komp. 56 pp. oficer rachunkowy Unger Nathan

(1888 - ?), 6 komp. 16 pp. Obrony Krajowej kadet Unger Robert (1893 – 22. 06. 1915), 16 komp. 56 pp. Wcisło Jan (1892 ur. w Choczni – 1942); 16 pp. Obrony Krajowej por. Weber Alfred (11. 02. 1897 ur. w Krakowie – 2. 12. 1962) szereg. Węglarz Antoni (9. 01. 1878 – 1962), 11 komp. 32 pp. Pospolitego ruszenia; wzięty do niewoli plut. Węglarz Antoni (1884 – 23. 10. 1914), 15 komp. 56 pp. Wicher Antoni (ok. 1890 - 6. 07. 1918) szereg. Wiercimak Jan (1884 - ?), 8 komp. 56 pp. szereg. rezerwy Wietrzyk (Wietrzny?) Roman (1887 - ?), 5 komp. 56 pp. Wojewodzic Tomasz (1889 - 25. 05. 1915), 56 pp.; zmarł w szpitalu w Jarosławiu Wolf Edward (7. 07. 1874 ur. we Lwowie – 20. 09. 1951) Wolf Tadeusz (1900 ur. we Lwowie – 4. 10. 1970) plut. Wronka Stanisław (1890 - ?), 1 komp. 16 pp. Obrony Krajowej Wykręt Jan Zacny Jan (15. 06. 1894 - 2. 05. 1915), Obrona Krajowa; zginął w bitwie pod Łużną rezerwista zapasowy Zahradnik Stanisław (1887 - ?), 3 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Zahradnik Włodzimierz (1884 – kwiecień 1915), 1/VII komp. marszowa 35 pp. Obrony Krajowej plut. Zatorski Józef (1884 - ?), 11

komp. 56 pp. szereg. Zawiła (1884 – 1914), 5 komp. 16 pp. Obrony Krajowej Zawiła Stanisław (3. 03. 1898 1940?) Zawiła Władysław (1896 - 1973) kadet Zieliński Jan (1893 - ?), 8 komp. 8 pp.; wzięty do niewoli szereg. Zieliński Stanisław (1891 - ?), jednostka karabinów maszynowych 56 pp. Zmiertka Franciszek (20. 07. 1896 - 5. 04. 1916); zmarł w szpitalu w Baumgarten szereg. Żydek Adolf (1888 - ?), 16 komp. 56 pp. Armia rosyjska i ukraińska: ppłk. Barabasz Aleksander (31. 01.2/12. 02. ur. w Procówce pow. Romny – 1. 12. 1945), 25 p. Strzelców Sybirskich; 3 Sybirski Zapasowy p. Strzelców; 311 Krzemieniecki pp. (armia rosyjska); I Kozacki p. Wolnej Ukrainy; 1 komp. Odeskiej Instruktorskiej Szkoły Oficerskiej; 35 Krzemieńczucki p. w Łubnach BRZEZINKA Legiony Polskie: Komendera Feliks Stanisław (14. 09. 1898 – 10. 06. 1972), Kompania Saperów ppłk. Komendera Stefan Karol (21. 07. 1893 – 30. 05. 1960), 2 komp. I

2 Wg kalendarza juliańskiego obowiązującego w kościele prawosławnym

baon 2 pp. II Brygada Magiera Franciszek (20. 03. 1901 - ?), 4 pp. mjr Sordyl Stefan Antoni (3. 10. 1897 - 1940) st. sierż. Płonka Tomasz (21. 07. 1894 – 14. 01. 1974), 2 Korpus Śląski; 1 komp. 3 pp.; 5 komp. 4 pp. Armia austro-węgierska: Błachut Wojciech (1888 – 31. 12. 1914), 16 p. Strzelców; uznany za zmarłego szereg. Ciepły Władysław (1890 ?), 8 komp. 56 pp. Łysoń Franciszek (13. 08. 1887 – 20. 12. 1919), 16 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego Kaczmarczyk Antoni (26. 05. 1892 ur. w Targanicach – 31. 12. 1916), 56 pp.; uznany za zmarłego szereg. Lachendro Jan (27. 11. 1899 - 4. 06. 1919), 56 pp.; zmarł w szpitalu wojskowym w Pradze szereg. Magiera Michał (1883 - ?), 7 komp. 11 pp. Obrony Krajowej szereg. Płonka Jan (1889 – 23. 11. 1914), 4 komp. 56 pp. szereg. Walczak Antoni (1891 ?), 12 komp. 31 pp. Pospolitego ruszenia Walczak Franciszek (1887 - 31. 12. 1914), 13 komp. 56 pp.; uznany za zmarłego szereg. Wawak August (1892 - ?), 15 komp. 56 pp. Żywioł Ludwik (? - 1951)

INWAŁD

Legiony Polskie: Bury Józef (7. 03. 1893 – 27. 10. 1914), 2 pp.; uznany za zmarłego por. Graca Franciszek (9. 11. 1893 – 1920?), zaginął w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. Hruby Stefan (3. 11. 1892 - ?), 1 pp., baon uzupełniający I Brygada Jaworek Czesław (1896 - ?) Kamiński Józef, 3 pp. LP; internowany w Szeklence (Węgry) Kierpiec Józef (23. 07. 1899 – 14. 07. 1951) Korczak Stanisław (29. 04. 1895 – ?) Kotlier (Kolber) Stanisław (20. 03. 1892 – 1944?) Mydlarz Franciszek (1. 09. 1893 ?), 3 pp.; PKP sierżant Rusinek Antoni Ignacy (31. 07. 1893 - ?), 7 komp. III baon 2 pp.; 10 komp. III baon 2 pp.; internowany w Turkiestanie; uznany za zmarłego Stuglik Konstanty (7. 04. 1899 – czerwiec 1917), III baon 1 pp. I Brygada; PKP; poległ w bitwie nad Piawą Armia austro-węgierska: Adamowicz Władysław (14. 08. 1871 – 12. 05. 1915); zmarł w szpitalu w Wadowicach Babiński Antoni (10. 06. 1897 – 23. 07. 1918), 16 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego Bizoń Franciszek (28. 01. 1894 – 1914?) Brońka (Brańka) Wojciech (22. 04.1878 – 20. 12.1918), 56 pp.;

zmarł w szpitalu k. Ferrary Cabak Antoni (27. 03. 1877 – 24. 09. 1917), zmarł w szpitalu w Witkowicach Cabak Stanisław (8. 05. 1890 – 24. 02. 1915) Caputa Józef (ok. 1885 – 24. 10. 1914), 56 pp.; poległ w bitwie pod Jedlnią Cholewka Piotr (20. 10. 1873 – 10. 12. 1915), 32 pp. Obrony Krajowej; poległ w bitwie pod Marcottini szereg. Cholewka Władysław (1892 - ?), 9 komp. 13 pp. Pospolitego ruszenia Czubała Jan Fraś Julian (11. 02. 1888 – 1. 11. 1917) Fraś Władysław (3. 07. 1888 – 20. 11. 1916), 56 pp. Grochowski Franciszek (10. 08. 1879 - ?) szereg. Gołko Jan (1883 - ?), 3 komp. 77 pp. szereg. Góra Michał (1886 - ?), baon zapasowy 45 pp.; wzięty do niewoli szereg. Gwoździewicz Józef (1880 - ?), 32 pp. Pospolitego ruszenia szereg. Hatala Jan (ok. 1890 – 5. 08. 1917), 4 komp. 56 pp., 6 komp. 56 pp.; poległ w walkach na Bukowinie Hatala Wojciech (27. 03. 1883 ur. w Rzykach – 25. 10. 1914), 6 komp. 20 pp.; poległ w bitwie pod Augustowem cywil woźnica Hupert Ludwik (1870 – 1915); zmarł w szpitalu w Ostrawie szereg. Jończy Tomasz (ok. 1876

ur. w Wieprzu – 21. 11. 1915), 2 komp. Pospolitego ruszenia; poległ w walkach na froncie włoskim Kamiński Franciszek (13. 04. 1874 – 16. 05. 1916); poległ w walkach na froncie włoskim kapral Karn Jan (1891 - ?), 56 pp.; wzięty do niewoli Kasiniak Alojzy (1. 01. 1898 – 18. 06. 1918), 56 pp.; poległ w bitwie nad Piawą Kierpiec Jan (24. 12. 1896 – 24. 11. 1917); poległ w bitwie pod Campomulo Kierpiec Michał (3. 09. 1889 – 1. 03. 1919) 56 pp.; uznany za zmarłego szereg. Klek Jan (1891 - ?), 6 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli Kolber Jan (14. 06. 1872 – 5. 11. 1916), zmarł w szpitalu w Korneuburg szereg. Kolber Ludwik (1887 - ?), jednostka karabinów maszynowych 56 pp. szereg. Kozlik Jan (1878 - ?), 16 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli saper rezerwy Kryska Franciszek (9. 03. 1889 – 6. 10. 1957), 3 komp. 1 baonu Saperów Lachendro Andrzej (1889 – 21. 11. 1918) Lachendro Franciszek (ok. 1894 ur. w Roczynach – 21. 06. 1915), 93 pp.; zmarł w szpitalu w Niemstowie Lachendrowicz Józef (16. 03. 1893 – 15. 01. 1916); zmarł w szpitalu w Kołomyi szereg. Legień Jakub (1886 – 28. 10. 1915), 4 komp. zapasowa 33 pp. Obrony Krajowej

Leśniak Franciszek (2. 04. 1893 - ?) Łata Piotr (1885 – 20. 11. 1918) Łysoń Michał Stefan (21. 08. 1899 – 29. 09. 1918), zmarł w szpitalu w Kaposvár szereg. Maciejczyk Jan (1888 - ?), 2 komp. zapasowa 90 pp.; wzięty do niewoli szereg. Maciejczyk Piotr (1888 ?), 16 komp. 56 pp. szereg. Migdałek Józef (1889 - ?), 14 komp. 56 pp. Mizera Michał (29. 08. 1893 – 24. 12. 1915); zmarł w Sandomierzu Młocek Jan (ok. 1883 – 13. 04. 1916); zmarł w Kulparkowie (dzielnica Lwowa) Młodzik Antoni (10. 09. 1877 – 1. 07. 1916); zmarł w szpitalu w Stryju Mrzygłód Józef (1879 – 18. 05. 1915); poległ w bitwie pod Maleniskami szereg. Najbor Franciszek (1874 - ?), 17 komp. 16 pp. Obrony Krajowej Najbor Józef (18. 03. 1885 – 24. 03 1917); zmarł w szpitalu w Krakowie szereg. Najbor Mateusz (1887 – 7. 07. 1916), 12 komp. 56 pp. szereg. Najbor Michał (1897 – 2. 11. 1916), 9 komp. 32 pp. Pospolitego ruszenia szereg. Niedziółka Antoni (10. 05. 1876 – 10. 05. 1915), 9 komp. 31 pp. Pospolitego ruszenia; poległ w bitwie pod Wielopolem szereg. Niedziółka Piotr (19. 10. 1878 - ?), 9 komp. 31 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli Nowak Józef (7. 08. 1885 – 1915?)

Nowak Michał (1885 - ?); zmarł w szpitalu wojskowym Nowak Stanisław (23. 01. 1895 – 24. 05. 1915); poległ w bitwie pod Jarosławiem szereg. Nowak Władysław (1883 – 30/31. 07. 1916), 11 komp. 56 pp. Oboza Mateusz (10. 10. 1890 - 11. 04. 1916); zmarł w Jaśle plut. Oboza Władysław (1888 - ?), 5 komp. 56 pp. szereg. Panek Julian Władysław (1891 - ?), 4 komp. zapasowa 13 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli Pawlica Jan (22. 07. 1887 – 12. 03. 1915); poległ w walkach na terenie Królestwa Polskiego szereg. Pawlica Marcin (1893 - ?), 15 komp. 56 pp. Pawlik Jan (14. 02. 1893 – 1975) Paździora Rudolf (24. 02. 1889 ur. w Mucharzu – 29. 01. 1941) Piekarczyk Mateusz Władysław (18. 02. 1891 – 11. 10. 1918) plut. Pietraszek Antoni, 10 komp. 31 pp. Pospolitego ruszenia Pietraszek Franciszek (11. 11. 1875 – 2. 02. 1917); zmarł w szpitalu w Witkowicach szereg. Polak Antoni (1895 - ?), 2 komp. 56 pp. pospolitak Polak Jan (1880 - ?), 2 komp. zapasowa 77 pp.; wzięty do niewoli Polak Franciszek (30. 08. 1884 – 31. 12. 1918), 93 pp.; uznany za zmarłego szereg. Polak Franciszek (20. 09. 1893 – 2. 04. 1915), 2 komp. 56 pp. szereg. Pytel Teodor (1895 - ?), 6

komp. 56 pp. Rajda Mateusz (20. 06. 1893 – grudzień 1916); poległ w bitwie pod Jakobeny szereg. Rajda Władysław (1895 – 13. 04. 1915), 2 komp. 56 pp. szereg. Romańczyk Ludwik (1896 - ?), 25 pp. Pospolitego ruszenia por. Romer Adam (5. 01. 1892 ur. w Neutitschein – 14. 08. 1965), 3 Dyw. Jazdy Romer Feliks (20. 10. 1882 ur. w Neutitschein – 1927) Romer Karol (27. 09. 1885 ur. w Neutitschein – 24. 04. 1938) Romer Rodryg (20. 05. 1893 – 17. 07. 1967); 6 reg. Dragonów szereg. Rusinek Franciszek (1895 - ?), 2 komp. zapasowa 33 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli Rusinek Jan (9. 01. 1892 – 2. 04. 1915) szereg. Rusinek Józef (1891 - ?), 1 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli szereg. Rusinek Józef (1894 - ?), 1 komp. 56 pp. Sikora Józef (19. 02. 1884 – 25. 09. 1914); poległ pod Krakowem Skowron Mateusz (19. 02. 1879 – 1915) Smolec Wawrzyniec (18. 09. 1882 – 16. 05. 1915), 56 pp.; poległ w bitwie pod Pawłoszowem Smolec Władysław (1. 07. 1896 – 1918?) Smolec Wojciech (19. 04. 1896 – 26. 03. 1917); poległ w bitwie pod Jakobeny kapral Sordyl Franciszek (1893 ?), 4 komp. 56 pp.

szereg. Stuglik Franciszek (1888 ?), 8 komp. 56 pp. Stuglik Jan (11. 12. 1897 – 17. 05. 1917); poległ w bitwie pod Britof Stuglik Józef (1. 07. 1895 – 15. 07. 1915) Stuglik Ludwik (21. 08. 1874 – 22. 03. 1915), 9 komp. 6 pp. Pospolitego ruszenia rezerwista Ludwik Stuglik (10. 09. 1889 - ?), 4 komp. 16 pp. Obrony Krajowej Stuglik Mateusz (25. 02. 1880 – 31. 08. 1918) Stuglik Stanisław (29. 04. 1888 – 1. 03. 1919) szereg. Stuglik Wojciech (1877 - ?), 15 komp. 32 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli Świątek Franciszek (? – 13. 10. 1919) Tadrała Józef (26. 09. 1878 – 19. 09. 1918); zginął na froncie włoskim Turek Józef (19. 02. 1885 – 31. 12. 1919), 20 pp. Turek Mateusz (15. 02. 1899 – 19. 06. 1915) Witkowski Józef (15. 03. 1880/ 7. 11. 1888 – 13. 05. 1915); zmarł w szpitalu w Przemyślu szereg. Wróbel Franciszek (1892 ?), 9 komp. 56 pp. ROCZYNY Legiony Polskie: szereg. Chrapkiewicz Aleksander (31. 10. 1894 – 5/24.11.1915), 5.komp. 3.pp.; poległ w bitwie pod Berezaną Gancarczyk Władysław

Pikoń Antoni (6. 01. 1893 - 12. 01. 1915) Polak Józef (6. 01. 1895 - ?) Sadowski Ludwik (1896 - ?), I baon 2. pp. II Brygada Wenda Piotr (15. 04. 1887 - ?) Armia austro-węgierska: Babiński Aleksander (4. 01. 1889 – 1965); wzięty do niewoli Babiński Ludwik (1894 - 20. 05. 1915), 56 pp.; zmarł w szpitalu wojskowym w Nowym Sączu kapral Bizoń Józef (1894 - 20. 07. 1915), 13 komp. 56 pp.; zmarł w Prag- Karolinenthal (Karlin, dzielnica Pragi) szereg. Bizoń Wojciech (1893 – 9. 03. 1915), 12 komp. 56 pp. szereg. Błasiak Błażej (1882 - ?), 16 komp. 100 pp. Błasiak Ludwik (25. 08. 1883 - ?), 1 p. Saperów Błasiak Ludwik Jakub (1894 - 15. 03. 1915); zmarł w szpitalu w Zams (Tyrol) Chrapek Józef (27. 01. 1889 - 1. 10. 1916), 16 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego rezerwista Ćwiertnia Jan (1883 - 29. 06. 1917), 11 komp. 20 pp.; wzięty do niewoli; zmarł w szpitalu w Hranicach (Morawy) szereg. rezerwy Fąferko Aleksander (1884 - ?), 13 komp. 20 pp. Ficek Ludwik (? - 9. 02. 1917), 56 pp. Figwer Bolesław szereg. Guzdek Józef (1887 - ?), 3 komp. zapasowa 89 pp.; wzięty do

niewoli szereg. Janosz Albert (1890 - ?), 4 komp. zapasowa 89 pp.; wzięty do niewoli st. szeregowy Janosz Jan, zmarł na froncie włoskim kapral Janosz Władysław szereg. Jończy Antoni (1883 - ?), 14 komp. 56 pp. szereg. Jończy Józef (1890 - ?), 5 komp. 56 pp. Jończy Tomasz (? - 17. 10. 1915); zmarł w szpitalu w Hranicach (Morawy) Jończy Władysław (31. 08. 1898 – 30. 08. 1989) szereg. Karcz Józef (1894 - ?), 2/V komp. marszowa 19 pp. Obrony Krajowej szereg. Karkoszka Adolf (1886 ?), 6 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli Karkoszka Józef (3. 03. 1872 – 30. 04. 1920), 2 p. Armat Polowych szereg. Karkoszka Ludwik (1896 ?), 3 komp. 56 pp. Kowalczyk Michał (6. 08. 1892 23. 06. 1915), 56 pp. szereg. Kudłacik Antoni (1884 - ?), 4 komp. 19 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli szereg. rezerwy Kudłacik Franciszek (1889 - 4. 09. 1914), 9 komp. 56 pp.; zginął pod Borzychowem k. Lublina Kudłacik Józef (5. 01. 1898 - 8. 07. 1917); zginął w bitwie pod Selo szereg. Kudłacik Władysław (1886 - ?), 8 komp. 56 pp. Kuźma Stefan (1892? – 30. 11. 1920) szereg. Nalborczyk Ludwik (1896

- ?), 10 komp. 3 pp. Pospolitego ruszenia Niedziółka Franciszek (? - 9. 08. 1918), p. Armat Polowych szereg. Pająk Andrzej (1895 - ?), 3 komp. 6 pp. Pospolitego ruszenia; wzięty do niewoli st. sierżant Pikoń Józef (1887 - ?), 3 komp. 56 pp., 5 komp. 56 pp. szereg. Pikoń Michał (1878 - ?), 12 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Pikoń Stefan (1873 - ?), 1 komp. 31 pp. Pospolitego ruszenia szereg. rezerwy Polak Franciszek (1885 - ?), 3 komp. 11 pp. Obrony Krajowej szereg. Potępa (Potempa) Józef (1879 - ?), 11 komp. 32 p. Pospolitego ruszenia szereg. Potempa Wojciech (1893 – 22. 11. 1914), 16 komp. 56 pp. szereg. Smaza Franciszek (10. 09. 1884 - 9. 10. 1916), 1 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego Smaza Jan szereg. Sordyl Antoni (1896 - ?), 5 komp. 56 pp. szereg. Sordyl Franciszek (1877 ?), 16 komp. 56 pp. szereg. Sordyl Konstanty (1892 – 5. 05. 1915), 1 komp. 56 pp. szereg. Sordyl Stanisław (1894 ?), 8 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli szereg. Sordyl Tomasz (1895 - ?), 2 komp. zapasowa 19 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli szereg. Sordyl Wojciech (1891 ?), 2 komp. 56 pp. Sypniewicz Bronisław Szatan Jan (1892 - 10. 04. 1917),

55 pp.; zginął pod Wolą Niżną Ślesak Franciszek (12. 01. 1892 ?), p. Saperów st. sierżant Ślesak Ludwik (1887 - ?), 3 komp. zapasowa 89 pp.; wzięty do niewoli szereg. Ślesak Wincenty (1875 ?), 8 komp. 32 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli Świerkosz Stefan Talar Antoni (1873 - 1. 07. 1918), 30 pp.; uznany za zmarłego st. sierżant Talar Jan (1878 - ?), 6 komp. 56 pp. szereg. Targosz Kazimierz (1888 ?), 8 komp. 56 pp. Walusiak Józef (1888 – 31. 12. 1916), 56 pp. szereg. Walusiak Franciszek (1877 – 23. 10. 1914), 56 pp. Walusiak Władysław (1886 - 23. 11. 1916), 4 komp. 56 pp.; uznany za zmarłego Zaręba Marcin (? - 26. 05. 1917); zginął pod Gorycją (Włochy) kapral Zaręba Władysław (29. 07. 1899 – 23. 11. 1985) 4 komp. 56 pp. szereg. Zaremba Władysław (1890 - ?), 1 komp. 31 pp. Pospolitego ruszenia Zawarus Józef (11. 02. 1880 ur. w Targanicach - 1. 11. 1916), 16 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego Zieliński Alojzy (1896 - 25. 06. 1915), 56 pp.; zginął pod Mielnikami szereg. Żywioł Jan (1878 - 17. 07. 1915), 3 komp. 56 pp.; zginął pod Oleszynem Żywioł Józef Ludwik (21. 07. 1883 – 26. 11. 1916), 16 pp. Obrony

Krajowej Żywioł Wojciech (1887 – 8. 09. 1914), 31 pp. RZYKI Armia austro-węgierska: szereg. Balon Błażej (1887 – 22. 10. 1914), 11 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; poległ w bitwie między Janusznem i Krasną Buda Błażej (ok. 1890 – 16. 01. 1915), 56 pp.; zmarł w Deutschenordensspital w Friesach (Karyntia) Buda Jan (ok. 1885 – 17. 05. 1915), 56 pp.; zmarł w szpitalu w Nowym Sączu szereg. Buda Tomasz (1875 - ?), 2 komp. 30 pp. Obrony Krajowej Bury Jakub (26. 10. 1891 – 6. 06. 1918), 16 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego st. sierżant Bury Jan (1891 - ?), 5 komp. 56 pp., 12 komp. 56 pp., 9 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli st. sierżant Cibor Andrzej (1893 ?), 3 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Cibor Jan (1888 - ?), 6 komp. 16 pp. Obrony Krajowej kapral Cibor Józef (1891 – 24. 02. 1915), 12 komp. 56 pp. Cisło Jan (ok. 1893 – 4. 02. 1916), zmarł w szpitalu w Ujvidek (Węgry) plut. Cygan Jan (1885 – 1914?), 4 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli Ficek Albin (1885 ur. w Jamnikach k. Jaszczurowej – 28. 02. 1917), 35 pp.; uznany za zmarłego szereg. Fryś Antoni (1893 - ?), 3

komp. marszowa 19 pp. Obrony Krajowej Fryś Franciszek (30. 10. 1893 – 1. 03. 1919); uznany za zmarłego szereg. Fryś Ludwik (ok. 1886 – 15. 01. 1916), 11 komp. 56 pp.; poległ w bitwie pod Pilawą Grzesiewicz Jan (ok. 1878 - 16. 03. 1925) szereg. Hajost Antoni (1887 - ?), 6 komp. 56 pp. kapral Hajost Jan (1880 - ?), 1 komp. 31 pp. Obrony Krajowej szereg. Hatala Jan (1879 - ?), 6 komp. 32 pp. Pospolitego ruszenia Jurczak Jan (1879 – 31. 10. 1920), 16 p. Strzelców; uznany za zmarłego Kamionka Jan Franciszek (ok. 1891 – 12. 10. 1915), 56 pp.; poległ w bitwie pod Medwedowcami szereg. Kiznar Jan (1887 - ?), 14 komp. 56 pp. Kizner Antoni (1875 – 1. 03. 1919), Obrona Krajowa; uznany za zmarłego Łysoń Antoni (12. 01. 1891 – 31. 12. 1917), 56 pp.; uznany za zmarłego kan. Łysoń Antoni (ok. 1887 – 24. 10. 1917); poległ w bitwie pod Selo Łysoń Józef (ok. 1892 - 12. 10. 1915), 10 komp. 56 pp.; poległ w bitwie pod Medwedowcami szereg. Kiszczak Michał (1888 – 14. 05. 1915), 8 komp. 56 pp. strzelec Kołodziejczyk Antoni (1886 - ?), 5 baon Strzelców Polowych; wzięty do niewoli szereg. Króliczek Jan (1881 - ?), 3 komp. zapasowa 90 pp.; wzięty do

niewoli szereg. Kubik Jan (1893 - ?), 8 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli st. sierżant Kubik Wojciech (1888 ?), 12 komp. 56 pp. szereg. Matejko Jan (1894 - ?), 13 komp. 56 pp. szereg. Matejko Wojciech (1886 ?), 14 komp. 56 pp. szereg. Mikołajek Antoni (1876 - 19. 05. 1915), 4 komp. 32 pp. Pospolitego ruszenia; poległ w bitwie pod Starym Miastem Mikołajek Jakub (7. 01. 1890 - 10. 12. 1914), poległ w bitwie nad Pilicą Mikołajek Jan (1888 - ?), 3 komp. zapasowa 36 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli Mikołajek Józef (11. 06. 1890 – 31. 03. 1919), 12 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego Moswik Franciszek (ok. 1891 – 15. 06. 1918); poległ w bitwie pod Piawą Moskwik Jan (1894 - ?), 56 pp.; wzięty do niewoli szereg. Młynarczyk Ludwik (1880 ?), baon zapasowy 89 pp.; wzięty do niewoli Młynarczyk Walenty (1881 – 31. 12. 1917), 56 pp.; uznany za zmarłego Okrzos Franciszek (ok. 1884 - 15. 11. 1918), zmarł w Varazdynie Pietrusiak Jan (ok. 1896 – 25. 01. 1915), zmarł w szpitalu w Wygodzie Pietrusiak Michał (1884 – 1. 09. 1925) szereg. Płonka Jan (1895 – 17. 07. 1915), 2 komp. 56 pp. Płonka Józef (ok. 1893 – 30. 07. 1916), 56 pp.; poległ w bitwie pod

Berczówką szereg. Płonka Wincenty (1892 ?), 13 komp. 56 pp. Polak Józef (4. 07. 1874 ur. w Andrychowie – 30. 09. 1920), 56 pp.; uznany za zmarłego Polak Józef (ok. 1892 – 5. 07. 1916), 56 pp.; poległ w bitwie pod Oleszą szereg. Praciak Kasper (1872 - 8. 07. 1915), 3 komp. 16 p. Strzelców szereg. Siwiec August (ok. 1895 – 15. 07. 1915), 6 komp. 56 pp.; poległ w bitwie pod Żukowem kan. Socha Adam Wojciech (1896 - 30. 05. 1918), 18 p. Armat Polowych; poległ pod Mereto k. Palmanova szereg. Socha Jan (1887 - ?), 7 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli szereg. Socha Józef (1895 - ?), 4 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Sordyl Andrzej (1872 - ?), 2 komp. 56 pp. szereg. Sordyl Ludwik (1891 - ?), 4 komp. 5 baonu Strzelców Polowych st. sierżant Tomiczek Maciej (1893 - ?), 12 komp. 56 pp. kapral Warmuz Tadeusz (1887 - ?), 14 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli strzelec rezerwy Warmuz Wincenty (1881 - ?), 4 komp. 13 baon Strzelców Polowych szereg. Wnęczak Jan (ok. 1889 - 16. 07. 1915), 13 komp. 54 pp.; poległ w bitwie pod Žadarowem szereg. Zieliński Józef (1892 – 30. 07. 1916), 56 pp. SUŁKOWICE

Legiony Polskie: szereg. Buda Andrzej (11. 08. 1891 - ?), 11 komp. 2 pp.; 7 komp. 3 pp.; 6 komp. 2 pp.; PKP; 50 pp. i 56 pp. c. k. armii; internowany w Bustyahaza i Szaldobos (Węgry) Marczyński Antoni (1891 - ?) Mianka (Miarka) Piotr (27. 05. 1893 - ?) Pacocha Wojciech (15. 06. 1894 - ?), 6 komp. 2 pp.; internowany w Szeklence (Węgry) Płonka Franciszek (6. 09. 1895 - ?) Walusiak Jakub (1893 - ?) Armia austro-węgierska szereg. Bizoń Jan (1894 - ?), 56 pp.; wzięty do niewoli szereg. Bizoń Józef (1888 – 22. 06. 1916), 14 komp. 56 pp. szereg. Bizoń Władysław (1889 ?), 8 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Bodzek Franciszek (1889 ?), 56 pp.; wzięty do niewoli szereg. Bodzek Wojciech (1889 ?), 11 komp. 56 pp. szereg. Buda Antoni (1890 - ?), 8 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli szereg. Buda Jakub (1890 - ?), 56 pp.; wzięty do niewoli szereg. Buda Jan (14. 11. 1893 – 30. 11. 1916), 3 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego kapral Bury Franciszek (1886 - ?), 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Bury Franciszek (1895 ?), 11 komp. 56 pp. Chmiel Andrzej szereg. Chmiel Józef (1889 - ?), 9 komp. 56 pp.

szereg. Curzydło Jan (1888 - ?), 11 komp. 56 pp. szereg. Curzydło Karol (1881 - ?), 32 pp. Pospolitego ruszenia plut. Curzydło Tomasz (1894 - ?), 7 komp. 56 pp. szereg. Ćwiertka Józef (1894 - ?), komp. techn. 56 pp. szereg. Ćwiertka Wojciech (1882 - ?), 4 komp. zapasowa 90 pp.; wzięty do niewoli szereg. Drąg Franciszek (1886 ?), 5 komp. 56 pp. szereg. Ficek Ignacy (1887 - ?), 7 komp. 56 pp. szereg. Gajczak Jan (1882 - ?), komp. zapasowa 45 pp.; wzięty do niewoli Gajczak Józef (? – 2. 04. 1917) rezerwista Janeczko Józef (1884 ?), 4 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli rezerwista Janeczko Tomasz (1885 - ?), 1 komp. zapasowa 16 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli szereg. Janik Paweł (1880 - ?), 2 komp. 56 pp. Janik Wawrzyniec Jura Tomasz (1872 – 8. 04. 1916), 31 pp. Obrony Krajowej; zmarł w szpitalu w Cieszynie szereg. Kierczak Franciszek (1893 - ?), 8 komp. 56 pp. szereg. Kierczak Józef (1896 - ?), 6 komp. 56 pp. szereg. Kierczak Wojciech (1893 – 18. 06. 1918), 56 pp.; poległ w bitwie nad Piawą szereg. Kiszka Andrzej (1888 - ?), 1 komp. 54 pp.

szereg. Kiszka Tomasz (1890 - ?), jednostka karabinów maszynowych 56 pp. szereg. Koczur Antoni (1891 - ?), 8 komp. 56 pp. szereg. Koczur Franciszek (1896 ?), 56 pp.; wzięty do niewoli szereg. Koniarz Franciszek (1891 – 25. 02. 1916), 2 komp. 32 pp. Pospolitego ruszenia szereg. Koniarz Władysław (1890 ?), 56 pp.; wzięty do niewoli artylerzysta Korbel Józef (1879 ?), 2 bateria 46 p. Artylerii Polowej Obrony Krajowej rezerwista Kowalczyk Józef (1889 - ?), 1 komp. zapasowa 16 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli plut. Kuchta Andrzej (1889 – 24. 03. 1916), 56 pp. Kudłacik Andrzej (5. 11. 1887 – 1. 08. 1919), 16 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego szereg. Kukuła Andrzej (1890 – 2. 05. 1915), 1 komp. 56 pp. Kurzydło Jan (1886 ur. w Tysze k. Baligrodu – 31. 10. 1920), 4 baon Strzelców Polowych; uznany za zmarłego szereg. Łysoń Jan (1874 - ?), 2 komp. 32 pp. Pospolitego ruszenia Łysoń Tomasz (1. 11. 1882 ur. w Inwałdzie – 26. 08. 1917), 90 pp.; poległ w bitwie pod Gorycją szereg. Łysoń Wojciech (1895 - ?), 6 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli Marek Jan (16. 04. 1897 – 13. 06. 1915), 6 komp. 56 pp. st. sierżant Marek Jan (1896 - ?), 4 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Matula (Matura?) Józef

(1896 - ?), 6 komp. 56 pp. Matuszkiewicz Stanisław (8. 03. 1898 – 5. 03. 1992) Miarka Antoni Mucha Franciszek szereg. Panek Jan (1878 – 31. 12. 1916); 4 komp. 32 pp. Pospolitego ruszenie; uznany za zmarłego st. sierżant Panek Jan (1888 - ?), 90 pp.; wzięty do niewoli Płonka Franciszek (3. 07. 1900 – 4. 03. 1977) szereg. Ptak Stanisław (1887 - ?), 8 komp. 56 pp. szereg. Saltawa? Jan (1890 - ?), 6 komp. 56 pp. szereg. Smaza Antoni (1885 - ?), 11 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Socała Antoni (1896 – 4. 06. 1915), 2 komp. 56 pp. st. sierżant Susfał Antoni (1890 ?), 16 komp. 56 pp. szereg. Turek Franciszek (1888 ?), 11 komp. 56 pp. Wojewodzic Jan (24. 05. 1878 – 31. 05. 1920), 16 pp. Obrony Krajowej; uznany za zmarłego Wojewodzic Stanisław szereg. Wójcikiewicz Józef (1893 ?), 2 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli szereg. Żydek Jan (1894 - ?), 14 komp. 56 pp. szereg. Żydek Józef (1893 - ?), 3 komp. 56 pp. Żydek Michał (1878 - 10. 09. 1917), 32 pp. Obrony Krajowej; zmarł w obozie dla jeńców w Avezzano (Włochy) szereg. Żydek Tomasz (1894 - ?), 8 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli

TARGANICE Legiony Polskie: Bizoń Jan (15. 04. 1894 - ?), 3 pp. II Brygada; wzięty do niewoli Drąg Józef (22/25. 10. 1894 - ?), 12 komp. 3 pp.; wzięty do niewoli Gieruszczak Wojciech (10. 02. 1894 - ?), Legion Śląski, 3 pp.; internowany w Bustyahaza i Szaldobos (Węgry) Kumala (Krzyszkowski) Jan Rudolf (8. 12. 1893 ur. w Krakowie - 23. 06. 1944), 12 komp. 3 pp.; 8 komp. 2 pp.; PKP; 12 komp. 16 p. Strzelców Polskich; wzięty do niewoli Łysoń Franciszek (4. 07. 1891 – 27 . 01. 1933), 3 pp.; 56 pp. c. k. armii Bizoń Andrzej (27. 11. 1874 - 1. 09. 1920), 32 pp.; uznany za zmarłego Bukowski Jan (24. 11. 1887 ur. w Ostałowicach - 30. 09. 1916), 55 pp.; 21 pp.; uznany za zmarłego Bury Franciszek (26. 04. 1878 25. 04. 1917), 56 pp.; uznany za zmarłego Bylica Andrzej (8. 10. 1887 - 28. 02. 1917), 89 pp.; uznany za zmarłego szereg. Bylica Jan (1889 - ?), 9 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli saper Detko Antoni (1888 – 27. 10. 1915), kompania zapasowa 1 baon Saperów szeregowy Drap Franciszek (1889 - ?), 2 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Flak Franciszek (1885 - ?),

4 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. rezerwy Gustelnik (Pustelnik?) Władysław (1888 - ?), 10 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Grządziel Jan (1894 – 24. 05. 1915), 16 komp. 56 pp. szereg. Kiszczak Franciszek (1889 - ?), 2 komp. zapasowa 19 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli kapral Kocemba Jan (1887 - ?), 4 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Koczur Franciszek (1885 – 1914), 4 komp. 16 pp. Obrony Krajowej strzelec Koczur Jan (1894 – 24. 06. 1915), 4 komp. 6 p. Strzelców Polowych szereg. Kuźma Jan (1889 - ?), 9 komp. 56 pp. st. sierżant Łysoń Albert (1882 - ?), 11 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli Łysoń Jan (3. 06. 1877 - 20. 06. 1916), 11 pp.; uznany za zmarłego szereg. Marczyński Franciszek (1895 - ?), 7 komp. 16 pp. Obrony Krajowej plut. Marczyński Paweł (1885 - ?), 2 komp. 56 pp. Marek Antoni (1881 - 31. 12. 1916), 5 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; 89 pp.; uznany za zmarłego szereg. Mrzygłód Andrzej (1880 - ?), 4 komp. zapasowa 89 pp.; wzięty do niewoli kapral Mrzygłód Jan (1891 - ?), 2 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli szereg. Mrzygłód Marcin (1876 ?), 56 pp.; Pospolite ruszenie szereg. Niemczyk Józef (1891 - ?),

14 komp. 56 pp. szereg. Orkisz Józef (1890 - ?), 4 komp. 56 pp. rezerwista Orkisz Michał (1881 - ?), 11 komp. 56 pp.; wzięty do niewoli szereg. Osowski Michał (1887 - ?), 1 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Pająk Franciszek (1885 ?), 56 pp.; wzięty do niewoli szereg. Pasierbek Piotr (1892 - ?), 7 komp. 56 pp. rezerwista Powroźnik Józef (1887 - ?), 3 komp. marszowa 56 pp.; wzięty do niewoli rezerwista Pustelnik Jan (ok. 1885 - 18. 11. 1914), 16 pp. Obrony Krajowej; zmarł w szpitalu w Oberhollabrunn szereg. Rakowski Jan (1893 - ?), 7 komp. 56 pp. szereg. Szczotka Stefan (1887 - ?), 1 komp. zapasowa 90 pp.; wzięty do niewoli szereg. rezerwy Silbermann Wiktor (1887 - ?), 5 komp. 56 pp. Sordyl Jakub (4. 07. 1884 - 1. 07. 1917), 56 pp.; 57 pp.; uznany za zmarłego Srebrny Antoni (1888 - 4. 06. 1916); poległ w bitwie pod Sapanowem k. Krzemieńca Podolskiego szereg. Targosz Józef (1894 - ?), 16 komp. 56 pp. szereg. rezerwista Tomiczek Andrzej (1886 - ?), 10 komp. 16 pp. Obrony Krajowej szereg. Wojewodzic Andrzej (1882 - ?), 4 komp. 32 pp. Pospolitego ruszenia

szereg. Wojewodzic Jan (1891 - ?), 2 komp. zapasowa 16 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli st. sierżant Wojewodzic Władysław (1892 – 8/9. 06. 1915), 2 komp. 56 pp. szereg. Wojewodzic Władysław (1896 - ?), 15 komp. 56 pp. szereg. Zaborowski Wojciech (1884 - ?), 14 komp. 8 pp. ZAGÓRNIK Legiony Polskie: Herzog Franciszek (10. 09. 1894 ?), 1 pp. płk. Herzog Józef (16. 03. 1901 – 1983), 4 komp. III baon 1 pp.; 56 pp. (austr.) Herzog Stanisław (1897 – 1914), 7 komp. III baon 3 pp.; poległ w bitwie pod Mołotkowem Herzog Stefan (7. 07. 1899 - 1940), 5 pp. I Brygada; PKP; 56 pp. (austr.) Mydlarz Jan (18. 01. 1894 – 6. 04. 1949) szereg. Jurczak Jan (24. 08. 1898 - ?), 3 pp.; PKP; 20 pp. c. k. armii; 9 komp. 5 pp.; internowany w Szeklence (Węgry) Sikora Wojciech (18. 04. 1893 - ?) Sikora Władysław (27. 08. 1894 ?) Armia austro-węgierska: Bąkowski Jan (? – 24. 04. 1917) szereg. rezerwy Bizoń Jan Edward (1886 - ?), 14 komp. 56 pp. Bury Jan (5. 08. 1890 - 22. 08. 1918) Curzydło Józef (1878 ur. w

Roczynach – 1. 01. 1920), 56 pp.; uznany za zmarłego rezerwista zapasowy Gądko Jan (1891 - 1914), 6 komp. 56 pp. Gawenda (Gawęda) Franciszek (5. 09. 1894 - 20. 12. 1916), zmarł w szpitalu w Krakowie Gądko Jan (25. 01. 1893 – 7. 07. 1916) szereg. Góra Józef (1885 - ?), komp. zapasowa, 13 baon Strzelców Polowych; wzięty do niewoli Gwoździewicz Antoni (3. 01. 1891 - 26. 06. 1915) szereg. Kolber Stefan (1887 - ?), jednostka karabinów maszynowych 56 pp. Kuźma Władysław (? ur. w Roczynach – 16. 04. 1919) Lachendro Mateusz (ok. 1884 ur. w Inwałdzie - 28. 08. 1916); zmarł w szpitalu w Ołomuńcu Legień Antoni (17. 01. 1896 – 20. 01. 1916) Legień Franciszek (15. 04. 1897 - 3. 05. 1917), 31 pp. Obrony Krajowej; poległ pod Zahadką (Ukraina) Legień Karol (1. 11. 1896 - 15. 02. 1919) Mikołajek Franciszek (29. 08. 1895 – 31. 07. 1917), 30 pp.; uznany za zmarłego artylerzysta Mikołajko (1893 - ?), 1 bateria 1 p. Armat Polowych Mizera Karol (ok. 1888 - 14. 02. 1917), poległ w bitwie pod Jakobeny (Bukowina) Mydlarz Jan (1894 – 1945?) Mydlarz Jan (8. 03. 1895 –

czerwiec 1915) Najbor Józef (18. 03. 1885 ur. w Inwałdzie - 24. 03. 1917), zmarł w szpitalu w Krakowie Najbor Mateusz (ok. 1887 - 7. 07. 1916), 56 pp. szereg. Nowak Antoni (13. 01. 1885 - 31. 12. 1917), 4 komp. zapasowa 89 pp.; wzięty do niewoli; uznany za zmarłego Nowak Jan (1870 - 18. 03. 1917), 56 pp.; zginął pod Đurakovac (Serbia) szereg. Nowak Józef (16. 02. 1894 – 26. 11. 1915), 13 komp. 56 pp.; zmarł w Orłowej szereg. Nowak Michał (1896 - ?), 1 komp. 56 pp. Nowak Piotr (27. 04. 1894 - 5. 02. 1916), 11 komp. 16 pp. Obrony Krajowej; poległ w bitwie nad Turią (Ukraina) Pietraszek Jan (1895 – 5. 04. 1915); zmarł w szpitalu w Wadowicach Pindel Franciszek (7. 09. 1891 - 5. 07. 1917) Polak Franciszek (24. 05. 1897 12. 08. 1917); poległ w bitwie pod Selo szereg. Polak Jan (1893 - ?), 1 komp. 56 pp. Polak Karol (1. 11. 1894 - 8. 07. 1916); zginął w walkach na Bukowinie szereg. Polak Mateusz (1893 - ?), 10 komp. 13 pp. Obrony Krajowej; wzięty do niewoli szereg. Rajda Franciszek (1892 - ?), 1 komp. 6 baon Strzelców Polowych; wzięty do niewoli

Rokowski Jan (1876 - 1914); zmarł w szpitalu w Ostrawie Rusinek Mateusz (ok. 1879 - 7. 09. 1918); zmarł w szpitalu w Udine Saługa Adam (23. 02. 1899 - 25. 09. 1917); poległ w bitwie pod Monfalcone strzelec rezerwy Smaza Franciszek (1880 - ?), kompania zapasowa 13 p. Strzelców Polowych; wzięty do niewoli Smaza Ludwik (24. 08. 1889 12. 07. 1918), 56 pp.; uznany za zmarłego szereg. Smolec Wojciech (1892 - ?), 1 komp. zapasowa 30 pp.; wzięty do niewoli Sordyl Adam Teofil (? - 9. 12. 1914) szereg. Susfał Jan (1881 - ?), 4 komp. zapasowa 89 pp.; wzięty do niewoli plut. Wetula Józef (1878 - ?), 11 komp. 32 pp. Pospolitego ruszenia Wiktorczyk Franciszek (1886 - 15. 10. 1915) Zięba Stefan (23. 12. 1895 – 31. 05. 1917), 56 pp.; uznany za zmarłego Służba medyczna: Andrychów dr Feliks Artur (3. 04. 1887 – 17. 01. 1956) Piotrowska Anna, szpital wojskowy w Andrychowie Inwałd Romerowa z Drohojowskich Zofia (18. 02. 1893 ur. w Tulkowicach – 2.

10. 1949) Kapelani wojskowi: Andrychów ks. Kotarba Stanisław (1882 - ?) szpital w Bielsku Inwałd ks. Mydlarz Ignacy Karol (5. 07. 1889 – 1. 01. 1920), kapelan 56 pp.

Aneks nr 2. Cmentarze Wojenne z czasów I wojny światowej w Gminie Andrychów I. Cmentarz Komunalny w Andrychowie (Cmentarz Wojenny nr 484)1: 1. szereg. Józef Kratino (zm. 23. 11. 1914), 11 komp. 28 pp.; ur. Řisuty, pow. Slaný (Czechy; org. Risuti Bezirk Schlan) 2. szereg. Jan Nowak (zm. 25. 11. 1914), 5 kolumna zaprowiantowania 14 pp. 3. cywil woźnica Wojciech Golec (ok. 1852 – 26. 11. 1914), artyleria forteczna, 3 komp. polowa 4. szereg. Jan Benker (ok. 1893 - 7. 12. 1914), 7 komp. marszowa 2 p. Strzelców Obrony Krajowej; przynależność gm. Starý Hrozňatov, pow. Cheb (Czechy; org. Altkingsberg Bez. Eger), zm. w Szpitalu Rezerwowym nr 2 w Jarosławiu 5. szereg. Ignacy Wilhelm Aschl (zm. 8. 12. 1914), 7 (9) komp. marszowa 3 p. Strzelców Obrony Krajowej 6. szereg. Piotr Svacina (zm. 12. 12. 1914), 13 komp. 35 pp.; ur. Hříchovice pow. Domažlice (Czechy, org. Richowitz Bez. Taus) 7. ułan Jofta Persić (zm. 13. 12. 1914), 12 p. Ułanów 8. szereg. rezerwy Joseph Gregor (zm. 16. 12. 1914), 2 komp. zapasowa 21 pp. 9. szereg. Piotr Palhuber (zm. 17. 12. 1914), 3 p. Strzelców Obrony Krajowej

1 ANK, Wojskowy Urząd Opieki nad Grobami Wojennymi Okręgu Korpusu Nr V w Krakowie [1914] 1918-1923 (dalej: GW), 29/275/56, Wykazy poległych i karty ewidencyjne poległych i zmarłych żołnierzy i jeńców, oraz plany cmentarzy wojennych w powiatach: Wadowice, Wieliczka, Żywiec, s. 689-695; 29/275/67, Karty ewidencyjne zmarłych żołnierzy w układzie alfabetycznym: od Andrychów do Bielitz (Bielsko), s. 1-19; APA, Liber mortuorum…, s. 470-475, 488, 494; M. Siwiec-Cielebon, Zostanie po nich ziemi kopczyk…? Groby wojenne z I wojny światowej na ziemi wadowickiej – przegląd problematyki, „Wadoviana: Przegląd historyczno-kulturalny”, 2008, nr 11, s. 94-95; Daty śmierci pochowanych na andrychowskim cmentarzu odnotowane w materiałach Wojskowego Urzędu Opieki nad Grobami Wojennymi są rozbieżne z wpisami z księgi zgonów przechowywanej w Archiwum Parafii w Andrychowie, w której figurują jako daty pochówków. W aneksie przyjęto wersję z ksiąg metrykalnych. 81

10. służący oficera (ordynans) Venzel Pèrenski (zm. 18. 12. 1914), 1 komp. 29 pp. Obrony Krajowej; ur. Stará Pohůrka k. Czeskie Budziejowice (Czechy; org. Bucharten Bez. Budweis) 11. cywilny woźnica Henryk Praktyka (zm. 19. 12. 1914), ur. Derewnia, rej. Żółkiew (Ukraina; org. Derewna Bez. Żółkiew) 12. kan. Martin Schulz (zm. 23. 12. 1914), 17 (20) p. Armat Polowych 13. pospolitak Emilian Berezowski (zm. 2. 01. 1915), 3 komp. 215 baon Pospolitego ruszenia 14. kan. Emil Lienert (zm. 17. 01. 1915), 2 bateria 13 p. Haubic Polowych; ur. Lužice pow. Most (Czechy; org. Luschitz Bez. Brüx) 15. szereg. Lukas Kościuk (zm. 20. 01. 1915), 80 pp. 16. szereg. Karl Gruber (zm. 22.01.1915), 16 komp. 49 pp.; ur. St. Peter in der Au (Dolna Austria) 17. pospolitak Jan Allex (Alex) (zm. 5. 02. 1915), 1 komp. zapasowa 24 pp. Obrony Krajowej; ur. Pavlice pow. Znojmo (Morawy; org. Paulitz Bez. Znaim) 18. szereg. Timotiev Obrem (zm. 7. 02. 1915), 1 komp. 1 pp.; ur. Boranovići (Bośnia) 19. sierżant Stanisław Walczak (1889-8. 03. 1915); 56 pp.; ur. Biała 20. pospolitak Alois Navratil (zm. 10. 03. 1915), 2 komp. 13 baon Obrony Krajowej; przynależność gm. Ragnitz pow. Leibnitz (Styria) 21. plut. Tomasz Jura (1872-8. 04. 1916); Komenda Uzupełnień 31 pp. Obrony Krajowej; ur. Sułkowice; zm. w Szpitalu Rezerwowym w Cieszynie 22. pospolitak Teodor Kaplicz (ok. 1873-10. 12. 1916), 20 pp. Obrony Krajowej; ur. Dytkowce pow. Brody II. Cmentarz Parafialny w Inwałdzie (Cmentarz Wojskowy nr 480)2: 1. kan. Józef Longauer (ok. 1890-26. 11. 1914), 16 p. Armat Polowych; ur. Jasenie pow. Brezno (Słowacja; org. Jeczene, Bez. Breszno Bánga Komitat: Zólyom) 2. st. szereg. Gottlieb Spaček (1888-19. 04. 1915), 3 komp. 12 pp. Obrony Krajowej; ur. Beinar pow. Kolín (Czechy)

2 ANK, GW, 29/275/56, Wykazy poległych i karty ewidencyjne…, s. 727-729; 29/275/73, Karty ewidencyjne zmarłych żołnierzy w układzie alfabetycznym: Gwizdówka-Krajowice, s. 987-989; APB-B, C.k. Sąd Powiatowy w Andrychowie, 13/566/45, Materiały spadkowe po Józefie Longauerze, s. 1-2; API, Liber mortuorum Inwałd ab anno 1839-1959, s. 377, 383; M. Siwiec-Cielebon, Zostanie po nich ziemi kopczyk…, s. 96. 82

Bibliografia I. Źródła: Rękopisy: Archiwum Narodowe w Krakowie Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej Archiwum Parafii śś. Bartłomieja i Łukasza w Zagórniku Archiwum Parafii św. Macieja w Andrychowie Archiwum Parafii Narodzenia NMP w Inwałdzie Archiwum SP nr 2 w Andrychowie Archiwum ZSS w Sułkowicach-Bolęcinie Centralne Archiwum Wojskowe Izba Regionalna Ziemi Andrychowskiej Zbiory prywatne Źródła drukowane: Biblioteka Jagiellońska, Lista Strat Legionów Polskich, II-VII, Piotrków 1915-1916. Biblioteka Narodowa w Warszawie, sygn. III 394.581, Lista chorych, rannych, zabitych i zaginionych legionistów do kwietnia 1915 roku, Piotrków 1915. Biblioteka Narodowa w Warszawie, sygn. II 2.803.143 A, Okropności wojny Europejskiej: lista strat zabitych i rannych w armii austryackiej i rosyjskiej: sporządzona według wykazów urzędowych ministeryum wojny w Wiedniu i Petrogradzie, New York 1915. Oberösterreichischen Landesbibliothek, Verlustliste, Wien 19141918. Sprawozdanie Katolickiego Stowarzyszenia „Ochronka” za 1906 r., Kraków 1906. Sprawozdanie kierownictwa Uzupełniającej Szkoły Przemysłowej Andrychów za rok 1913/1914, Wadowice 1914.

Zofia z Drohojowskich Romerowa. Dziennik 1939-1948, oprac. Barbara Romer Kukulska, Bielsko-Biała 2017. II. Opracowania: Książki i artykuły w publikacjach: Andrychów w walce z gruźlicą, Andrychów 1937. Beskid Andrychowski, oprac. T. Głąb, Kraków-Nowa Huta 1967. Biel-Pająkowa M., Historia i rozwój spółdzielczości bankowej na ziemi andrychowskiej 1876-2001, Andrychów 2001. Cartwright F. F., Biddiss M.: Niewidoczny wróg. Zarazy i historia, Warszawa 2002. Chwalba A., Legiony Polskie 1914-1918, Kraków 2018. Chwalba A., Wielka Wojna Polaków 1914-1918, Warszawa 2018. Dziedzic F., Stan gospodarstw włościańskich w powiecie wadowickim, Warszawa 1926. Florianowi rycerze, folder do wystawy TMA, 2006. Fryś A., Putek T., Pytel-Skrzypiec M., Rusin D., Kto był kim w Andrychowie, Andrychów 2017. Fryś A., Musiał M., Pytel-Skrzypiec M., Rusin D., Miejsca pamięci w Gminie Andrychów, Andrychów 2015. Hajewski W., Zarys historii pracy niepodległościowej powiatu wadowickiego, Wadowice 1937. Herzog J., Krzyż Niepodległości. Wspomnienia ze służby w Legionach, Kraków 2001. Kowalczyk D., Monografia Szkoły Podstawowej w Targanicach na przestrzeni lat 1945-2000, Targanice 2004. Kukiel M., Dzieje Polski porozbiorowe (1795-1921), Londyn 1993. Kulczykowski M, Chłopskie tkactwo bawełniane w ośrodku andrychowskim w XIX wieku, Wrocław 1976. Kulczykowski M., Dwa wieki miasta Andrychowa (1767-1967), Kraków 1967. Marczewski B., Powiat wadowicki pod względem geograficznym, statystycznym i historycznym, Kraków 1897. Milewska W., Zientara M., Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy, 1914-1918, Warszawa 1999. Rusin D., Religijność mieszkańców ziemi andrychowskiej w XIX wieku, praca magisterska pod kierownictwem dr. hab. Wojciecha

Krawczuka, Kraków 2012. Stysło D., Nowakowski A., Zarys dziejów „Sokoła” w Andrychowie (1903-1939), Wadowice 2003. Tradycje ruchu spółdzielczego w Gminie Andrychów i Gminie Wieprz, pod red. Marii Skrzypiec, Tomice 2010. Wywiał P., Bracia Herzogowie. Żołnierze Niepodległości, Kraków 2014. Zembroń J., Raptularz Andrychowski. Przemysł miejscowy w XX wieku, Andrychów 2002. Zwoliński A., Miasto Ankwiczów. Z dziejów Andrychowa, Kraków 1993. Zwoliński A., U stóp Jawornicy. Z historii Sułkowic-Bolęciny, Kraków 1993. Artykuły w czasopismach: Biel-Pająkowa M., Andrychowianie w Katyniu, „Nowiny Andrychowskie”, 1995, 4, s. 12-13. Biel-Pająkowa M., Jedną ma się matkę i jedną ojczyznę…, „Nowiny Andrychowskie”, 1998, 11, s. 14-15. Biel-Pająkowa M., Legiony to żołnierska nuta…, „Nowiny Andrychowskie”, 11, s. 12. Biel-Pająkowa M., Nie grają im surmy..., „Nowiny Andrychowskie”, 1996 , 11 , s. 12. Biel-Pająkowa M., Marynarze spod Beskidów, „Nowiny Andrychowskie”, 2001 , 1 , s. 26-27. Biel-Pająkowa M., Rocznica Golgoty Wschodu, „Nowiny Andrychowskie”, 2000, 4, s. 28. Biel-Pająkowa M., Żołnierska śmierć na taljańskim froncie, „Nowiny Andrychowskie”, 1996, 6, s. 8. Budynek Kasy Chorych. Z teki Adama Hyzińskiego, „Nowiny Andrychowskie”, 1992, 17, s. 8. Fryś A., Putek T. Skrzypiec M., O uroczystości w Andrychowie, która mimowolnie stała się końcową klamrą Dwudziestolecia Międzywojennego, „Wadoviana: Przegląd historyczno-kulturalny”, 2010, 13, s. 178-192. Fryś A., Putek T., Relacja Alfreda Webera o gaszeniu fabryki „Braci Czeczowiczka”, podpalonej przez hitlerowców w styczniu 1945 r.,

„Wadoviana”, 2015, 18, s. 150-164. „Gazeta Podhalańska”, 1913, 8, s. 9, 18, s. 7, 20, s. 4-8. Maczuga T., W Wadowicach dokonano przełomu w walce z tyfusem plamistym, „Wadoviana: Przegląd historyczno-kulturalny”, 2011, 14, s. 231-233. Siwiec-Cielebon M., Niezwykłe historie zwykłych wadowiczan. Aleksander Barabasz i Józef Karpiński – dwa przyczynki do portretu zbiorowego, „Wadoviana: Przegląd historyczno-kulturalny”, 2017, 20, s. 133-153. Siwiec-Cielebon M., Pułk Piechoty Ziemi Wadowickiej. Z dziejów tradycji i nazwy 12 pułku piechoty, „Wadoviana: Przegląd historyczno-kulturalny”, 2001, 6, s. 57-66. Siwiec-Cielebon M., Zostanie po nich ziemi kopczyk…? Groby wojenne z I wojny światowej na ziemi wadowickiej – przegląd problematyki, „Wadoviana: Przegląd historyczno-kulturalny”, 2008, 11, s. 87-113. Wiktor A., Gdy Andrychów został miastem cz. III, „Nowiny Andrychowskie”, 2000, 10, s. 14. Wiktor A., Gdy Andrychów został miastem cz. IV, „Nowiny Andrychowskie”, 2000, 11, s. 14. Wiktor A., Gdy Andrychów został miastem cz. V, „Nowiny Andrychowskie”, 2001, 1, s. 23. Żmuda M., Wadowickimi śladami niepodległości, „Wadoviana: Przegląd historyczno-kulturalny”, 2017, 20, s. 154-164. Strony internetowe: www.chocznia-kiedys.blogspot.com www.wykaz.muzeumpilsudski.pl

Podziękowania Autorzy pragną serdecznie podziękować za pomoc w dotarciu do informacji, niezbędnych do przygotowania niniejszej publikacji, następującym osobom i instytucjom:

Ewelina i Tomasz Bizoń Anna Brożyna Maria Bury Maria Jakubowska-Szczotka i Stefan Jakubowski Jadwiga i Andrzej Janus Stanisław Kierpiec Maria Lenartowicz Ewa Ligus Maciej Magiera Artur Oboza Elżbieta Olszyńska Ryszard Pabiś Regina Pazdur Barbara Petelenc-Łukasiewicz Barbara Romer Kukulska Czesława Sowa Katarzyna Wąsik Jacek Wcisło Marta Wołek-Bury Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w BielskuBiałej Parafia pw. Narodzenia NMP w Inwałdzie Parafia pw. śś. Bartłomieja i Łukasza w Zagórniku Parafia pw. św. Macieja w Andrychowie Parafia pw. św. Urbana w Roczynach Szkoła Podstawowa nr 2 w Andrychowie Zespół Szkół Samorządowych w Sułkowicach-Bolęcinie

Notatki

SPOTKAJMY SIĘ W BESKIDZIE MAŁYM

Tak wyruszali na wojnę, tak ich żegnano! W Andrychowie, przed domem rodziny Młodzików, na skrzyżowaniu ulic: Krakowskiej i Starowiejskiej. (Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, własność Ewy Ligus) Na okładce: fragment starej widokówki Andrychowa przedstawiającej dzisiejszą ul. Legionów, reprodukcja Alojzego Stuglika

Opracowanie: Teresa Putek, Maria Pytel-Skrzypiec, Daria Rusin, Andrzej Fryś Opracowanie graficzne, projekt okładki, skład: Jan Zieliński Korekta: Maria Przybyłowicz Zdjęcia: archiwa rodzinne, archiwum TMA, Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku Białej. Nakład: 500 sztuk Druk: