Ścieżka Przyrodnicza „Czarny Groń”

Ścieżka Przyrodnicza „Czarny Groń”

1

Odległość do następnej stacji 160 m Potrzebny czas na pokonanie odcinka 5 min Odległość od końca trasy 9250 m Potrzebny czas na dotarcie do końca trasy 3h

Historia ośrodka Budowa Ośrodka Wypoczynkowego Andrychowskiej Fabryki Maszyn w Rzykach-Praciakach rozpoczęła się w 1975 r. Otwarcie nastąpiło 5 lat później. Całość stanowiło 10 domków typu Brda z aneksem kuchennym i łazienką, w tym jeden z domków od początku pełnił funkcję kawiarenki „Andrusik”. Do ośrodka należało też boisko do siatkówki, plac zabaw dla dzieci oraz brodzik. Później wybudowano korty tenisowe. W ośrodku prowadzono dwutygodniowe wczasy pełnoturnusowe dla pracowników i ich rodzin, z pobytu korzystały też szkoły oraz organizacje społeczne. W 2003 r. obiekt został sprzedany. Obecny właściciel zmodernizował i dalej rozbudowuje ośrodek, który staje się jednym z najatrakcyjniejszych miejsc turystycznych i wypoczynkowych Beskidu Małego.

Jeden z najwyższych wodospadów w okolicach ośrodka i zimowy widok na Potrójną ze zbocza Leskowca.

Widok na ośrodek, w głębi widoczna Łamana Skała.

Każda ze ścieżek ma swoje zalety i uroki. Można je zwiedzać we wszystkie pory roku, jednak zimą i wczesną wiosną należy uwzględnić trudności związane z zalegającą pokrywą śnieżną i doliczyć parę minut na przejście trasy. Życzymy miłego i pożytecznego wypoczynku!

Widok w kierunku doliny potoku Wieprzówka z prowadzącą do niej drogą i pasmo Łamanej Skały z rezerwatem przyrody „Madohora” na szczycie.

Trasa Ścieżki o długości blisko 10 km prowadzi przez zróżnicowane przyrodniczo tereny leśne, wodne i łąkowe. Wyznaczono na niej 10 przystanków z 11 tablicami tematycznymi, które przybliżą szereg zagadnień dotyczących historii i przyrody pobliskich terenów. Na tablicach zamieszczono pomocne informacje tekstowe, jak również około 500 barwnych fotografii, ilustrujących utwory geologiczne, z jakich zbudowane są pobliskie góry, co żyje w wodach potoku, jak zbudowany jest las i jakie funkcje pełni, jakie rośliny w nim rosną, jak rozpoznać gatunki drzew, a także - jakie zwierzęta można napotkać.

Czas potrzebny do przebycia całej ścieżki i zapoznania się z przedstawionymi tematami wynosi około 4 godz. Najwyższy punkt trasy wzniesiony jest na wysokość 884 m n.p.m., skąd rostacza się rozległa panorama, i gdzie również można wygodnie usiąść i odpocząć.

Widok z Potrójnej na Kocierz i Żar, jesienne barwy drzew na zboczu Czarnego Gronia.

Opis tablic

Widok na ośrodek, brama wejściowa, oczko wodne, kort tenisowy.

Szczegółowych informacji udziela oraz świadczy pomoc dydaktyczną dla zorganizowanych grup ośrodek „Czarny Groń”

1. Historia - historia Rzyk, historia ośrodka wypoczynkowego.

1,1. Rośliny, grzyby i zwierzęta chronione - zasady zachowania w lesie, podstawy ochrony gatunkowej, wykaz wybranych gatunków chronionych.

2. Potok Wieprzówka - krążenie wody w przyrodzie, charakter potoku, źródła, koryto, brzegi, nadrzeczne łęgi i, organizmy zwierzęce i roślinne tu żyjące.

3. Runo leśne i ściółka - co i jak zbieramy?, znaczenie ściółki, rośliny, zwierzęta, grzyby i śluzowce ściółki.

4. Drzewo - budowa drzewa i jego funkcje w przyrodzie, warstwy lasu, ogólny podział lasów, gatunki drzew Beskidu Małego.

5. Krajobraz kulturowy - pochodzenie osadników, budownictwo drewniane, uprawy, hodowla, zespoły i zbiorowiska roślinne dawnych pól uprawnych, łąk i pastwisk.

6. Panorama okolicznych wzgórz, nazwy pasm górskich i szczytów widocznych z Potrójnej.

7. Buczyna i podszyt - skład buczyn i ich cechy charakterystyczne, podszyt i co żyje w podszycie?

8. Rezerwat „Madohora” - budowa geologiczna, typy zespołów leśnych, roślinny i zwierzęta.

9. Stok narciarski - łąka, jej rodzaje oraz charakterystyczne rośliny i zwierzęta.

10. Wpływ człowieka na środowisko towarzyszące ścieżce.

5 1 1,1 2 4 3

Na każedej tablicy znajduje się mapka terenu z zaznaczonym przebiegiem ścieżki i przystanków.

6

Historia Rzyk Historia Rzyk sięga XVI w.; wtedy odnotowano tu pierwszych osadników. Rzyki od początku były wsią królewską. Wchodziły w skład starostwa niegrodowego zatorskiego.

Zostały zasiedlone przez pasterską ludność wołoską. Wołosi byli ludem pierwotnie zamieszkującym dolinę dolnego Dunaju i Siedmiogród, powstałym w wyniku wymieszania się ludności romańskiej z miejscowymi Dakami. Na skutek wędrówek ludów w pierwszym tysiącleciu naszej ery, większość Wołochów przeniosła się na obszar Karpat i z czasem rozpoczęła wędrowny tryb życia. W Beskidy zaczęli napływać, gdy węgierscy magnaci na Słowacji chcieli ich zmusić do stałego osadnictwa i pańszczyzny. Panowie polscy chętnie ich przyjmowali na niezagospodarowane tereny. W Rzykach i okolicznych wioskach wydzierżawiano im tzw. „zarąbki”, czyli lasy do wykarczowania o powierzchni od 12 do 27 ha i zwalniano z wszelkich opłat na 20 lat. Najwcześniej nazwa Rzyki była znana jako Nowa Wieś. Obecna nazwa pochodzi od licznych potoków tu spływających i pierwotnie brzmiała Rzeczki (1581r.), potem Rzeki (1765 r.), a ostateczna wersja pojawiła się na mapie w 1772 r. Z czasów osadnictwa wołoskiego pozostały ślady w postaci nazw przysiółków np. Praciaki, co oznaczało pierwotnie - od słowa „proc” - ludzi zajmujących się hodowlą świń. Wsiami na prawie wołoskim kierował wojewoda wołoski, czyli wajda.

W XVII w. siedzibą wajdy dla terenu Beskidu Małego były Rzyki. W 1614 r. funkcję tę sprawował Jan Nogawica z Rzyk, a pomagało mu trzech tzw. przysiężników. Dwóch z nich było także rzyczanami: Franciszek Nogawiczka i Wojciech Polaczek.

W tym okresie w Rzykach-Praciakach, niedaleko miejsca, gdzie dzisiaj jest ośrodek wypoczynkowy CKiW, istniała huta szkła. Założona przez Wołochów, wznowiła swoją działalność w XVIII w., z inicjatywy właścicielki Rzyk i klucza zatorskiego - Zofii z Małachowskich Duninowej, gdy właściciel podobnej huty w Ponikwi, po wytrzebieniu tamtejszych lasów, przeniósł zakład do Rzyk. Jednak chłopi rzyccy chcąc chronić lasy, hutę spalili razem z niemieckim właścicielem. Jednocześnie w Rzykach rozwijało się tkactwo i płóciennictwo. Sprzedażą gotowych wyrobów i to do odległych państw jak Holandia, Turcja, Litwa czy Węgry, zajmowali się też mieszkańcy Rzyk. Jak silny był to ośrodek świadczy fakt, że w 1789 r.

Zofia Duninowa powołała sąd kupiecki z siedzibą w Rzykach, który był władny do rozpatrywania spraw dotyczących poddanych całego klucza zatorskiego. Pod koniec XIX w. tkactwo i handel z nim związany upadły w wyniku konkurencji wyrobów bawełnianych. Rzyczanie szukali innych form zarobku. Wiele mieszkanek służyło w bogatych domach Andrychowa, najbiedniejsi zbierali w lesie chrust, handlowali drewnem opałowym, sprzedawali owoce lasu i nabiał, produkowali gonty. Po Duninach wieś odziedziczyli Potoccy. W 1895 r. August hr. Potocki posiadał w Rzykach już tylko 987 ha. W 1908 r. rada familijna Potockich zdecydowała Koścół podwezwaniem o sprzedaży całości lasów arcyksięciu Karolowi Stefanowi Habsburgowi, który włączył je do Arcyksiążęcego Zarządu Dóbr Żyśw. Jakuba Starszego w Rzykach wieckich. Po II wojnie światowej całość lasów upaństwowiono.

Przy ścieżce spotkacie zwierzęta - trujące, pospolite, kolorowe, drapieżne i najszybsze.

10 9

7

8

W rezerwacie Madohora zobaczycie wychodnie skalne na Łamanej Skale, rzeżuchę trójliskową Cardamine trifolia, chrobotki Cladonia sp. i paprotkę zwyczajną Polypodium vulgare.

Prawa autorskie: Jan Zieliński , Jarosław Skupień i Piotr Chachuła

A0 historia.indd 1

2008-03-27 07:54:07

1,1

Grzyby Fungi

Ochrona grzybów, roślin i zwierząt

Szyszkowiec łuskowaty Strobilomyces strobilaceus

Gady Reptilia Zwierzęta w Polsce są reprezentowane przez 33 000 - 47 000 gatunków, z których około 28 000 to owady. Przy ścieżce na uwagę zasługują z tej grupy chronione kręgowce, a szczególnie takie jak: ryby - śliz Noemacheilus barbatulus, głowacz pręgopłetwy Cottus poecilopus; płazy - kumak górski Bombina variegata, ropucha szara Bufo bufo, ropucha zielona Bufo viridis, salamandra plamista Salamandra salamandra, traszka karpacka Triturus montandoni (endemit karpacki), traszka górska Triturus alpestris; gady - jaszczurka zwinka Lacerta agilis, jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara, padalec zwyczajny Anguis fragilis, żmija zygzakowata Vipera berus, zaskroniec zwyczajny Natrix natrix, a także gniewosz plamisty Coronella austriaca; ptaki, których tu żyje 42 gatunki i tylko 3 nie są chronione, a na szczególną uwagę zasługują ptaki drapieżne, a wśród nich myszołów zwyczajny Buteo buteo, jastrząb gołębiarz Accipiter gentilis, pustułka Falco tinnunculus, krogulec Accipiter nisus, puszczyk zwyczajny Strix aluco, dzięcioł czarny Dryocopus martius, słonka Scolopax rusticola, zimorodek Alcedo atthis, krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra czy kruk Corvus corax.

Paprotniki Poteridophyta

Jaszczurka zwinka Lacerta agilis samiec i samica

Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum

Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare

Podrzeń żebrowiec Blechnum spicat

W Polsce rośnie 2750 gatunków roślin naczyniowych, z czego kilkaset podlega ochronie całkowitej i częściowej. Przy ścieżce spotkamy około 200 gatunków, w tym kilkanaście chronionych.

Płazy ogoniaste Urodela Jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara

Grzybiec purpurowonozarodnikowy Porphyrellus porphyrosporus Wśród 63 gatunków grzybów stwierdzonych w rejonie Ścieżki, w 2007 roku znaleziono 52 gatunki podstawczaków i 11 gatunków workowców. Wśród nich 12 gatunków rzadkich, zamieszczonych na Czerwonej Liście Grzybów Polski: rzadki i chroniony szyszkowiec łuskowaty, narażone na wymarcie - kolczatek strzępiasty i trzęsak listkowaty Tremella foliacea, gatunki rzadkie - klejówka świerkowa Gomphidius glutinosus, klejówka różowa Gomphidius rosea, wodnicha późna Hygrophorus hypothejus, grzybiec purpurowozarodnikowy i gęstoporek cynobrowy Pycnoporus cinnabarinus. Stwierdzono również dwa rzadkie gatunki workowców: maczużnik bojowy Cordyceps militaris i włosóweczka nadrzewna Vibrissea truncorum.

Padalec zwyczajny Anguis fragilis Śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis

Dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis Kolczatek strzępiasty Creolophus cirrhatus Pająki Aranea, Araneida

Salamandra plamista Traszka górska Triturus Salamandra salamandra i jej larwa alpestris samica i samiec Płazy bezogonowe Anura

Mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus Przytulia wonna Galium odoratum

Gniewosz plamisty Coronella austriaca

Orlik pospolity Aquilegia vulgaris

Owady Insecta Gółka długostrogowa Gymnadenia conopsea Kumak górski Bombina variegata strona gbietowa i brzuszna oraz złoże jaj Trzyszcz piaskowy Cicindela hubrida

Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis

Podkolan biały Platanthera bifolia

Zaskroniec zwyczajny Natrix natrix

Tygrzyk paskowany Argiope bruennichii

Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine

Ropucha szara Bufo bufo (para)

Żmija zygzakowata Vipera berus (dwie odmiany barwne)

Drogi Turysto! Wchodząc do lasu pamiętaj, że wstępujesz w progi domu zwierząt, roślin, grzybów, gdzie podobnie jak w Twoim domu, panują zasady. Bądź miłym gościem, który:

Biegacz guzełkowaty (urozmaicony) Carabus variolosus Fabricius Biegacz skórzasty Carabus coriaceus

Biegacz granulowany Carabus granulatus

Żaba trawna Rana temporaria

Biegacz fioletowy Carabus violaceus

1. Nie zanieczyszcza gleby i wód, 2. Jak prawdziwy turysta – miłośnik przyrody zabiera śmieci ze sobą, 3. Nie niszczy grzybów i grzybni, 4. Nie niszczy, nie uszkadza drzew, krzewów i innych roślin, 5. Nie niszczy urządzeń turystycznych, znaków i tablic oraz obiektów gospodarczych, 6. Nie zbiera płodów runa leśnego w miejscach zabronionych, na przykład w rezerwacie przyrody, 7. Nie rozgarnia i nie zbiera ściółki, 8. Nie biwakuje poza miejscami wyznaczonymi, 9. Nie wybiera jaj, piskląt, nie niszczy lęgowisk i gniazd ptasich, nor i mrowisk, 10. Nie płoszy, nie ściga, nie chwyta i nie zabija dziko żyjących zwierząt, 11. Nie puszcza psa luzem, 12. Nie hałasuje i nie używa sygnałów dźwiękowych, z wyjątkiem przypadków wymagających wszczęcia alarmu, 13. Pamięta, że w lasach oraz na terenach śródleśnych, jak również w odległości 100 m od granicy lasu nie powoduje zagrożenia powstania pożaru.

Szafran spiski (krokus) Crocus scepusiensis

Parzydło leśne Aruncus silvestris

Formy ochrony roślin, grzybów i zwierząt zawarte są w Rozporządzeniach Ministra Środowiska z dnia 9 i 28 września 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących w naturze. Podstawą ochrony różnorodności przyrodniczej w lasach jest Konwencja o ochronie różnorodności biologicznej. Na ochronę różnorodności i bogactwa genetycznego zwrócono również uwagę w Zarządzeniu nr 11A Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 11 maj 1999 roku.

Po wstąpieniu Polski w struktury Wspólnoty Europejskiej znaczenia nabierają również dyrektywy, między innymi Dyrektywa Siedliskowa z 1992 roku, w której wyszczególniono kilkadziesiąt gatunków bezkręgowców występujących w Polsce, wymagających szczególnej troski.

W celu skutecznej ochrony tak dużej liczby gatunków, które żyją w rozmaitych mikrosiedliskach konieczne jest zachowanie możliwie jak najwięcej terenów o charakterze zbliżonym do naturalnego, a takżezachowanie różnorodności siedliskowej. Płazy potrzebują czystych wód stojących i płynących, wiele gatunków ptaków zniknie wraz z wycięciem drzew dziuplastych, wiele owadów rozwija się jedynie w martwym drewnie pozostawionym w lesie.

W rejonie ścieżki występuje i żyje wiele gatunków organizmów podlegających ochronie częściowej i całkowitej. Na tablicy przedstawiono tylko niektóre z nich.

Goryczka trojeściowa (g. trojeściowata) Gentiana asclepiadea Prawa autorskie: Jan Zieliński i Piotr Chachuła

A4.indd 1

2008-03-27 08:16:48

Odległość do następnej stacji Potrzebny czas na pokonanie odcinka Odległość od końca trasy Potrzebny czas na dotarcie do końca trasy

Człowiek i las Las

Modele wyjaśniające zamieranie lasów:

2 090 m

Model choroby łańcuchowej – jest to ciąg następujących po sobie etapów choroby prowadzących do śmierci drzew - uszkodzenie liści przez imisje przemysłowe, gradację szkodników pierwotnych (opieńki), gradację szkodników wtórnych (korniki). Skutkiem każdego z tych etapów było osłabienie drzew zwiększające ich predyspozycję na działanie kolejnego czynnika chorobotwórczego.

30 min 2 090 m 30 min

10

- jest, był i będzie kolebką ludzkości i naszej kultury. Jest ogólnoludzkim i ogólnonarodowym dobrem. Jego funkcje zmieniały się z czasem, zawsze jednak były niezwykle ważne dla rozwoju materialnego i kulturowego społeczeństwa.

Wprowadzanie obcych gatunków drzew i niezgodny z siedliskiem skład gatunkowy

Zręby częściowe na stromych stokach i zniszczone koryta potoków

Zagrożenia ze strony człowieka:

Funkcje gospodarcze lasu Las dostarcza ogromnych ilości różnorodnego surowca głównie drewna.

Grunty leśne są bardzo ważnym składnikiem majątku narodowego.

Funkcje pośredniogospodarcze i pozagospodarcze Edukacyjne – las jest miejscem prowadzenia wielu zajęć oraz warsztatów szkolnych.

Glebochronne – drzewa leśne swoimi korzeniami utrzymują glebę zapobiegając tym samym jej wypłukiwaniu oraz osuwaniu się ziemi i lawinom.

Klimatyczne – las dostarcza (produkuje) tlen i obniża stężenie CO2.

Krajobrazowe – wraz z rzekami i ukształtowaniem terenu las tworzy ważny element różnicowania krajobrazu.

Naukowo-badawcze – jest miejscem licznych badań, przede wszystkim biologicznych i ekologicznych.

Ochrony przed negatywnymi skutkami przemysłu – powierzchnia liści wyłapuje różnego rodzaju zanieczyszczenia.

Ochrony przyrody – las dla wielu gatunków jest jedyną ostoją. Zapewnia wielu gatunkom warunki niezbędne do ich życia.

Regulatora gospodarki wodnej – gleba leśna wraz ze ściółką chłonie i magazynuje duże ilości wody, dzięki czemu źródła oraz spływ wód w ciągu roku są wydajne i mniej więcej równomierne (1m3 dobrze ukorzenionej gleby leśnej o pochłania, w zależności od rodzaju ziemi, 500-2000 m3 wody w ciągu roku).

Rekreacyjne – las decyduje o atrakcyjności i walorach leczniczych rejonu, a organizowanie w lesie miejsc wypoczynkowych jest jednym z czynników poprawy warunków życia ludności.

Społeczne – las daje miejsca pracy wielu ludziom.

Wiatrochronne – las hamuje prędkość wiatru chroniąc domy i osiedla oraz zapobiega erozji wietrznej gleby.

Wprowadzenie drzew obcego pochodzenia – w XIX wieku posadzono świerki, których nasiona pochodziły z Austrii.

Niezgodny z siedliskiem skład gatunkowy – pierwotnie w lasach Beskidu Małego panowały jodły, buki i jawory. Rozwijający się przemysł w XIX wieku wymusił wycinkę lasu. W miejsce dawnych gatunków posadzono monokultury świerkowe.

Zręby wielkopowierzchniowe – prowadzone jeszcze do dziś w niektórych rejonach, w lasach prywatnych.

Budowa dróg i mechanizacja pracy w terenach górskich – budowa dróg bez odpowiednich zabezpieczeń, zastosowanie do prac leśnych ciężkich maszyn i sprzętu.

Emisje i imisje przemysłowe – zakłady przemysłowe produkują ogromne ilości pyłów i gazów, które wiatr potrafi przemieścić nawet z jednego kraju do drugiego. Substancje te osadzają się na liściach drzew ograniczając dostęp światła. Drzewa liściaste i modrzew zrzucając corocznie liście pozbywają się również zanieczyszczeń, które na nich się osadziły. Większość drzew iglastych utrzymuje liście (igły) nawet kilkanaście lat i na nich kumulują się zanieczyszczenia przemysłowe. Ponadto, gazy COx i NOx łącząc się z parą wodną tworzą kwasy, które skraplają się w postaci tzw. kwaśnych deszczy.

Urbanizacja przestrzeni – zagarnianie coraz to nowych terenów leśnych przez zabudowania ludzkie, obiekty sportowe i rekreacyjne.

Przyrost demograficzny – zwiększanie się liczby ludności wymusiło stosowanie na masową skalę nawozów sztucznych i środków ochrony rośli. Pozwoliło to wyprodukować więcej żywności, ale zanieczyściło wody i powietrze.

Nadmierna turystyka – wydeptywanie szlaków, pozostawianie zanieczyszczeń w lesie, hałas, spaliny pojazdów samochodowych (crossy, quady) powodują niszczenie gleby, ściółki i runa.

Zagrożeniem dla lasu jest masowy i nadmierny ruch turystyczny ludzi do tego nieprzygotowanych, powiązany z nieprzestrzeganiem podstawowych zasad zachowania się w lesie. Jeszcze większe zagrożenie dla lasu stanowią użytkownicy samochodów terenowych, którzy całymi karawanami docierają do najdalszych zakątków o każdej porze dnia i nocy, płosząc zwierzęta i zagrażając bezpieczeństwu turystów. Rozjeżdżają szlaki turystyczne, poszerzają strefę wydeptywania, niszczą drzewa i krzewy, zanieczyszczają powietrze, hałasują.

Przyroda radzi sobie sama W Beskidach obserwujemy zamieranie świerków zjadanych przez kornikowate Scolytidae. Ratowanie świerkowych lasów zaatakowanych przez korniki jest często skazane na niepowodzenie, a wszelkie metody zatrzymania tego procesu zawodzą. Do metod szczególnie inwazyjnych, oddziałujących na cały ekosystem należą opryski chemiczne. Mniej inwazyjna jest stopniowa przebudowa drzewostanu z eliminacją świerka i zastąpienie go gatunkami drzew dostosowanymi do siedliska.

Gąsienicznik - zgłębień trzpiennikowiec Rhyssa persuasoria nadpasożyt larw trzpienników pasożyjących w drewnie.

Model spiralny - podkreśla jedność czasu i miejsca działania trzech grup czynników chorobotwórczych: odnowienie lasu w XVIII i XIX w. nasionami o niewłaściwym genotypie oraz niedostosowanie składu gatunkowego do warunków siedliska, imisje przemysłowe oraz czynniki środowiska (warunki meteorologiczne – upalne lato 2006, patogeny grzybowe, bakteryjne i owady).

Model ten podkreśla także, że konsekwencją choroby jest nie tylko obumieranie drzewostanu, ale i destrukcja całego ekosystemu leśnego.

Drogi Turysto, Przyrodniku, Przyjacielu, mamy nadzieję, że mile spędziłeś czas i uszanowałeś gościnność przyrody Beskidu Małego.

Zapraszamy, do zobaczenia!

2 10

Prawa autorskie: Jan Zieliński i Piotr Chachuła

zmiany w lesie.indd 3.indd 1

2008-03-27 10:10:18

Odległość do następnej stacji 1240 m Potrzebny czas na pokonanie odcinka 25 min Odległość od końca trasy 9090 m Potrzebny czas na dotarcie do końca trasy 2 h 55 min

Potok Wieprzówka Źródło jest miejscem wypływu wody z wnętrza skorupy ziemskiej, która dostała się na powieszchnię ziemi i przesączyła przez warstwy przepuszczalne podłoża.

Brzegi

Woda H2O = życie, przenika cały ożywiony świat - łącznie z naszymi organizmami.

Jest wszędzie tam, gdzie przeobrażają się na Ziemi i regenerują jakiekolwiek substancje.

Grzyby rosnące na kawałkach drewna rozkładającego się w wodzie

Krążenie wody na Ziemi

2

Co żyje w potoku Wieprzówka Woda w potoku przez znaczną część roku posiada I klasę czystości. Do niewielkich zakłóceń dochodzi przy niskich stanach wody i wezbraniach. Szczególnie uciążliwe dla organizmów są zmącenia przy małym przepływie. Przez większą część roku woda ma stosunkowo niską oraz wyrównaną temperaturę i jest dobrze natleniona. W górskim potoku, jakim jest Wieprzówka w Praciakach, największymi utrudnieniami są silny prąd i niestabilne podłoże, dlatego u większości organizmów tu spotykanych występują odpowiednie przystosowania: opływowy kształt ciała, spłaszczone ciało, małe rozmiary, przylgi, haczyki, domki czy ukryty tryb życia. Ilustruje to kilka przykładów organizmów żyjących w potoku.

Włosóweczka Scutellinia

W miarę oddalania się potoku od źródeł, zmianie ulegają jego brzegi. Wraz ze wzrostem ilości wody i jej zdolności do prowadzenia erozji i denudacji (odkładania materiału niesionego przez wodę), zmianą charakteru podłoża oraz szerokości doliny, brzegi stają się coraz wyraźniejsze i wyższe. Roślinność również się różnicuje gatunkowo i przyjmuje postać olszynki, która tworzy pasy otaczające koryto.

Cudoniella clavus

Potok górski, to niewielki ciek wodny o szybkim nurcie, płynący w terenie o znacznych różnicach wysokości. Często żłobi głębokie jary w skałach; charakterystyczne dla niego są burzliwy prąd i duże zmiany zwierciadła wody.

Głowacz pręgopłetwy Cottus poecilopus, denna ryba z rodziny głowaczowatych. Prowadzi ukryty tryb życia, pozbawiona łusek, pokryta jest obficie śluzem, ma opływowy kształt ciała, duże płetwy piersiowe i płaski brzuch. Gatunek drapieżny, żywi się drobnymi organizmami, tarło odbywa od lutego do kwietnia; objęty ścisłą ochroną.

Pachyella babingtonii

Włosóweczka nadrzewna Vibrissea truncorum

Rośliny występujące w runie łęgów nadrzecznych

Pstrąg potokowy Salmo trutta morpha fario, ryba z rodziny łososiowatych, przystosowana do życia w silnym prądzie wody, ma opływowy, wrzecionowaty kształt ciała, lubi wody zimne i dobrze natlenione; drapieżnik - poluje na drobne zwierzęta wodne i owady, które chwyta w locie wyskakując ponad lustro wody. Dorasta do 35 cm i osiąga ciężar 800 g, tarło odbywa od października do końca grudnia składając ikrę na płyciznach, o podłożu żwirowym.

Potok Wieprzówka poniżej wyciągu.

Potok Wieprzówka

Potok w Praciakach jest różnie nazywany: Potok Rzyki (Rzyki Bach na mapie z 1844 r.), Doliny, Pracica, Rzyczanka czy w końcu Wieprzówka (na mapie Polski wydanej przez Głównego Geodetę Kraju, Warszawa 2000 r.).

Koryto Potok Wieprzówka w Praciakach płynie po podłożu skalnym zbudowanym z warstw godulskich środkowych. Warstwy te składają się z piaskowców (zdj. 1a) i łupków (zdj. 1b). Piaskowce są twarde, utworzone głównie z ziaren kwarcu, zawierają także glaukonit - minerał z grupy krzemianów (glinokrzemianów) o znacznej zawartości żelaza. W stanie świeżym (nie zwietrzałym) jest zielony - stąd warstwy godulskie mają lekko zielonkawe barwy. Po zwietrzeniu jest czarny lub rdzawy. Na spągowych powierzchniach pospolite są hieroglify mechaniczne - mają ułożenie kierunkowe (zdj. 3) i biologiczne (ślady działalności organizmów) - bez ułożenia kierunkowego (zdj. 4). Łupki są twarde, czasem o spoiwie krzemionkowym, czarne lub ciemnobrunatne. W rumoszu skalnym, żwirze i piasku gromadzonym w wyniku denudacji (osadzania) znajdują się także odłamki zlepieńców - skał osadowych warstw istebniańskich dolnych (zdj. 2). (a)

(b)

Zdj. 1. Warstwy piaskowców (a) i łupków (b)

2

3

Glony: nitkowata zielenica (zdj. 1) oraz okrzemki: Meridion circulare (zdj. 2) i Synedra ulna (zdj. 3) żyją przymocowane do kamieni i organizmów.

Olsza czarna Alnus glutinosa

Źródła potoku Źródła Wieprzówki mają charakter wywierzysk - reokrenów (woda wypływa ze skał po zboczu), często jednak przy małym ciśnieniu wody tworzą małe zbiorniczki i w rezultacie powstają tzw. limnokreny (mokre rozlewiska), którym w miejscach lepiej oświetlonych towarzyszą podmokłe łąki (zdj. powyżej). Źródła potoku zlokalizowane są na północnych stokach Łamanej Skały (Madohora), zachodnich Turonia i wschodnich Potrójnej.

1

Miejce brodu służące do transportu drewna.

Pijawka Glossiphonia complanata posiada silne przyssawki

Mioduńka ćma Pulmonaria obscura

Brzegi potoku około 300 m poniżej ośrodka „Czarny Groń”, wyżłobione w pokładach aluwialnych - iłu i żwiru, dno koryta zbudowane z silnie pofałdowanych warstw piaskowców godulskich oraz łupków.

Wysokie brzegi z warstw piaskowców i łupków,pokryte ubogą roślinnością, powyżej ośrodka.

Nadrzeczne łęgi Są to zbiorowiska roślinne wykształcone na terasach zalewowych, nad potokami górskimi.

Głównym gatunkiem tworzącym drzewostan jest olsza szara. W niższych położeniach miejsce jej zajmuje olsza czarna, jesion wyniosły oraz wierzby. W łęgach górskich rzadko zaznacza się warstwa krzewów. Runo jest obfite i wielogatunkowe. Rośliny często spotykane to miodunka ćma, łuskiewnik różowy, żywokost bulwiasty, śledziennica skrętolistna, tojeść gajowa, lepiężnik różowy i biały. W biotopach tych, wiosną (IV-V) występują również specyficzne gatunki grzybów wymagające dużej wilgotności (higrofile i hydrofilne) z rodzajów: włosóweczka, włośniczka, Pachyella oraz Cudoniella.

Olsza czarna żyje do około 120 lat i dorasta do 40 m; liście 4-10 x 3-7 cm z wciętym wierzchołkiem.

Pąki i młode gałązki olszy czarnej są lepkie. W Polsce rozprzestrzeniona na całym niżu. Nazwa pochodzi od barwy kory, którą dawniej wykorzystywano do farbowania na czarno. Olsza to jedno z nielicznych drzew, które zrzuca zielone liście dostarczając w ten sposób znacznej ilości próchnicy.

Larwa chruścika Hydropsyche instabilis nie buduje domku, lecz stawia sieci filtrujące. Dopiero Kamienne domki larw chruścików gdy wchodzi w stadium poczwarPotamophylax cingulatus przymo- ki, buduje domek poczwarkowy cowane do dużego kamienia.

– zamknięty. Śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium

Olsza szara Alnus incana

Larwa jętki z rodziny zmarwlocikowatych (Heptageniidae) Epeorus sylvicola, o ciele grzbietobrzusznie spłaszczonym, która żyje w cienkiej warstwie wody przylegającej do powierzchni kamieni.

2

Znaczenie ekologiczne i biologiczne

Zdj. 2. Zlepieniec z otoczakami kwarcu

Zdj. 3. Hieroglify mechaniczne Zdj. 4. Hieroglify biologiczne Koryto potoku Wieprzówka na znacznej długości ma charakter naturalny. Przekształceniu uległy tylko te części, którym towarzyszą betonowe progi, mosty i brody. Idąc wzdłuż potoku od źródeł do połączenia się z Rzyczanką, prześledzić można zmiany, jakie zachodzą w podłożu koryta: rumoszu skalnym, żwirach i piaskach. Zmienia się wielkość składników, kształt, krawędzie.

Fragment lasu łęgowego w Rzykach Praciakach.

Nadrzeczne łęgi skutecznie spowalniają procesy erozyjne niszczące brzegi rzek. Na ich terenie często występują kałuże i niewielkie zbiorniki z wodą stojącą, gdzie dogodne warunki do rozwoju znajdują płazy – kumak górski, traszka grzebieniasta, traszka górska, traszka karpacka. Występują tu również gatunki z załącznika I Dyrektywy Ptasiej takie jak zimorodek, pliszka górska, dzięcioł zielony, dzięcioł siwy i białogrzbiety.

Tojeść gajowa Lysimachia nemorum

Olsza szara żyje 30-70 lat, często tworzy formę krzewiastą, wielopienną lub drzewiastą i dorasta wówczas do około 20 m. Liście o długości do 10 cm są ostro zakończone. Ma korę gładką, szaro-popielatą, pąki i młode gałązki omszone, nie lepkie. W Polsce gatunek pospolity na pogórzu po regiel dolny, głównie wzdłuż dolin rzek.

Może rosnąć nawet na glebach jałowych, ponieważ na korzeniach olszy występują brodawki korzeniowe, w których żyją promieniowce z rodzaju Actinomycetes, wiążące wolny azot z powietrza.

Łuskiewnik różowy Lathraea squamaria

Drapieżna larwa widelnicy Dinocras cephalotes z rodziny Perlidae.

Prawa autorskie: Jan Zieliński, Piotr Chachuła i dr Elżbieta Wilk-Woźniak

Praciaki 2.indd 1

2008-03-27 08:33:29

Odległość do następnej stacji 150 m Potrzebny czas na pokonanie odcinka 10 min Odległość od końca trasy 7850 m Potrzebny czas na dotarcie do końca trasy 2 h 30 min

Runo leśne i ściółka Ściółka

3

Najniższa warstwa lasu znajdująca się na powierzchni gleby. Składają się na nią opadłe liście, gałązki oraz martwe rośliny.

Runo leśne

Borówka czarna Vaccinium myrtillus

Żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa

Zawilec gajowy Anemone nemorosa

Najniższa warstwa roślin leśnych. Tworzą ją krzewinki, rośliny zielne, mszaki, porosty, grzyby i śluzowce. Są to tak zwane uboczne (niedrzewne) użytki leśne. Skład runa jest uzależniony od warunków siedliskowych - pH gleby (kwasowości), wilgotności, ciepłoty i ilości światła, jakie dociera do dna lasu. Drzewa liściaste zrzucają liście na zimę, przez co zmienia się naświetlenie w ciągu roku. Warunkuje to występowanie innych gatunków roślin wiosną, a innych latem.

Wiosną, gdy drzewa nie mają liści i światło dociera do runa, spotkamy liczne geofity (zimujące w postaci podziemnych kłączy, cebul, bulw czy korzeni) np. zawilce gajowe Anemone nemorosa, śnieżyczki przebiśniegi Galanthus nivalis, krokusy Crocus scepusiensisi, żywce gruczołowate Dentaria glandulosa. Latem, gdy do runa dociera znacznie mniej światła, dominują rośliny cieniolubne - paprocie, mchy, skrzypy. W borach iglastych gdzie drzewa nie zrzucają wszystkich liści (igieł) na zimę zmiany sezonowe są słabsze.

Dominują wówczas w runie takie gatunki jak śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, borówka czernica Vaccinium myrtillus. Zdarzają się również takie miejsca w lesie, gdzie drzewa obumarły bądź zostały wycięte. Te prześwietlone miejsca szybko porastają gatunki światłożądne np. maliny właściwe Rubus idaeus, jeżyny Rubus sp. i poziomki Fragaria vesca. W runie występuje wiele zwierząt, m.in. ssaki Mammalia - ryjówki, jeże, zające, dziki i lisy; z bezkręgowców przedstawiciele nicieni Nematoda, pierścienic Annelida, wijów Myriapoda, pająków Araneae, owadów Insecta (mrówki, chrząszcze, motyle), ślimaków Gastropoda.

Grzyby - składnik runa i ściółki Grzyby to liczna w gatunki grupa organizmów jądrowych. W systematyce traktowane są jako odrębne królestwo, na równi z roślinami i zwierzętami. Wyróżnia się trzy podkrólestwa: grzyborośla (Mycoprotoctista), grzybopływki (Chromista) oraz grzyby właściwe (Fungi). Uważa się, że liczba gatunków grzybów występujących na świecie może wynosić 1,2 - 1,4 mln. Opisano dopiero około 82 tys. Dla celów praktycznych grzyby podzielono na wielkoowocnikowe, których owocniki mają średnice powyżej 5 mm, mikroskopijne słabo widoczne nieuzbrojonym okiem oraz grzyby lichenizujące, tworzące układ zależności z dominacją grzybów, z jednym bądź wieloma fotosyntetyzującymi zielenicami (gł. z rodzaju Trebouxia lub Trentepohlia) lub sinicami (przeważnie z rodzaju Nostoc), co daje nową postać w formie porostów (Lichenes). W Polsce stwierdzono występowanie ponad 7, 5 tys. gatunków grzybów, w tym 4, 5 tys. wielkoowocnikowych, 1, 6 tys. porostów i 1, 5 tys. grzybów mikroskopijnych.

Borówka czarna Vaccinium myrtillus

Muchomor czerwony Amanita muscaria

Próchnilec maczugowaty Xylaria polymorpha

Pniarek obrzeżony Fomitopsis pinicola

Znaczenie grzybów Przedstawiciel wijów Myriapoda

Borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea Pająk lejkowiec labiryntowy Agelana labirinthica i owad bezskrzydły czworoząb bielańskiego Tetradontophora bielanensis

Grzyby są jednym z ważniejszych, choć niedocenianym składnikiem ekosystemu leśnego. Najbardziej znanym ich zastosowaniem jest kuchnia. Nadają potrawom aromat. Można je smażyć, suszyć, gotować. Znane są również gatunki stosowane w lecznictwie - pniarek lekarski Fomitopsis officinalis, błyskoporek podkorowy Inonotus obliquus. Ponadto, jako saprotrofy wraz z bakteriami rozkładają martwe, rzadziej żywe organizmy, dając przestrzeń życiową następnym pokoleniom organizmów. Wzbogacają tym samym również glebę w składniki pokarmowe przyswajane przez rośliny. Grzyby saprotroficzne stwierdzone w rejonie Ścieżki to: pniarek obrzeżony, lakownica spłaszczona, hubiak pospolity, drewniak szkarłatny, wrośniak garbaty i próchnilec maczugowaty. Współżyjąc z roślinami (symbioza, mikoryza) pomogły im wyjść na ląd, gdzie wspólnie radzą sobie do dziś z niekorzystnymi warunkami klimatycznymi. Grzyby mikoryzowe stwierdzone w rejonie to m in.: borowik szlachetny Boletus edulis, b. ceglastopory B. erythropus, b. usiatkowany B. reticulatus, krowiak podwinięty (olszówka) Paxillus involutus. Grzyby pasożytnicze natomiast zapobiegają nadmiernemu namnażaniu się owadów, dzięki czemu uniknęliśmy wielu klęskom. Należą do nich: maczużnik bojowy Cordyceps militaris i grzyby z rodzaju owadomorki Entomophthorales.

Różne postacie zarodni śluzowców

Śluzowce tworzą trzy formy zarodni. Najprostszą jest pierwoszczowocnia np. zapletka czołgaczek Hemitrichia serpula (zdj. 1), która powstaje, gdy śluźnia otacza się ścianą. Bardziej skomplikowaną formą jest zrosłozarodnia mająca postać skupień zarodni, tworzy ją np. samotek zmienny Reticularia lycoperdon (zdj. 2).

1

2

Wykwit gładkościenny Fuligo leviderma

Najczęściej spotkać można zarodnie wolne np. paździorek zmienny Stemonitis fusca (zdj. 3), które powstają w wyniku rozpadu śluźni na drobne fragmenty, z których formują się niewielkich rozmiarów zarodnie otoczone własną ścianą. Ponadto, zarodnie wolne mogą być bardzo zróżnicowane pod względem kształtu, mogą być siedzące lub osadzone na trzonkach.

Różnorodność gatunkowa śluzowców nie jest duża, czasami jednak zdarza się, że na jednym pniu można zobaczyć kilka gatunków jednocześnie. Ten sam gatunek można także spotkać w różnych stadiach tworzenia zarodni i zaobserwować wówczas zmianę zabarwienia śluźni formującej zarodnie.

W pobliżu ścieżki zaobserwowano m in. zarodnie bukietka malinowego Metatrichia vesparia (zdj. 4), rulika groniastego Lycogala epidendrum (zdj. 5), wykwitu piankowatego Fuligo septica (zdj. 6), wykwitu gładkościennego Fuligo leviderma, strzępka zwisłego Arcyria obvelata, samotka zmiennego Reticularia lycoperdon.

4

5

Dzika róża Rosa canina

Mrowisko - cenny składnik ściółki i runa

3

Borowik szlachetny Boletus edulis

Żuk leśny Geotrupes stercorosus

Borowik usiatkowany Boletus reticulatus

Liszka - samica lisa Vulpes vulpes

Użytkowanie runa leśnego na własny użytek to zbiór grzybów i owoców leśnych, głównie borówki czarnej, borówki brusznicy, poziomki, maliny, jeżyny, dzikiej róży do bezpośredniego spożycia, na marynaty, soki, kompoty i inne przetwory.

Owoce w większości posiadają właściwości lecznicze i dużo witamin.

Owadomorek Entomophthorales na przedstawicielu ochotki

Użytkowanie lasu

Cienistka trójkątna Gymnocarpium dryopteris

Do jednych z najciekawszych grup organizmów żywych należą śluzowce. W Polsce znane są232 gatunki, na świecie zaledwie około 700. Grupa ta przez długi czas zaliczana była do królestwa grzybów. Obecnie klasyfikuje się ją w obrębie pierwotniaków. Śluzowce charakteryzują się złożonym cyklem rozwojowym. Przez część życia mają postać wielojądrowej śluźni, która żyjąc w butwiejących pniach, w glebie czy w ściółce odżywia się bakteriami, grzybami i innymi mikroorganizmami.

Gdy wyczerpie się zapas pożywienia lub gdy warunki mikroklimatyczne stają się niekorzystne, śluźnia wypełza na powierzchnię, gdzie w przeciągu krótkiego czasu dzień, niekiedy kilka dni - przekształca się w zarodnie.

Przedstawiciel pierścienic Annelida

Rośliny runa

Poziomka zwyczajna Fragaria vesca

Śluzowce

Użytkowanie lasu jest dziedziną nauki i działem gospodarki leśnej. Leśnicy wyróżniają: użytkowanie główne (pozyskanie drewna), użytkowanie uboczne (pozyskanie runa leśnego, owoców i nasion), użytkowanie łowieckie oraz pozostałe - pasiecznictwo, kopaliny.

Odyniec - samiec dzika Sus scrofa

Zbierając grzyby należy pamiętać o kilku podstawowych zasadach: 1. Grzyby to przecież tylko owocniki wytworzone przez grzybnię, która rozwija się w pewnych optymalnych zakresach temperatury i wilgotności, na pograniczu ściółki i gleby. Przetrząsanie warstwy ściółki spowoduje jej przesuszenie i ograniczy rozwój rzybni.

2. Zbieramy tylko znane nam gatunki grzybów, aby uniknąć zatrucia. Wszystkie inne pozostawiamy na miejscu w stanie nienaruszonym.

3. Grzyby wykręcamy z grzybni, aby nie niszczyć owocników i grzybni, następnie wkładamy do przewiewnego koszyka.

4. Poruszamy się w miarę cicho, by nie płoszyć leśnej zwierzyny.

6

Ciekawostki Uważa się, że największym organizmem na świecie jest grzyb - opieńka północna rosnąca w pobliżu Praire City (Oregon, USA), której jeden okaz rośnie na obszarze 880 ha. Jej wiek oszacowano na 2400 lat.

Pod powierzchnią leśnej gleby o wielkości, jaką zajmuje ludzka stopa, znajduje się kłębowisko około 200 km długości strzępek grzybni.

W glebie leśnej o powierzchni 1 ha, w strefie klimatu umiarkowanego znajduje się, w przeliczeniu na suchą masę, 452 kg strzępek grzybni, 7 kg bakterii i 36 kg drobnych organizmów zwierzęcych.

3 2

Prawa autorskie: Jan Zieliński i Piotr Chachuła

A2 runo.indd 1

2008-03-27 08:40:15

4

Drzewo

Prawa autorskie: Jan Zieliński i Piotr Chachuła

Drzewa liściaste: buk zwyczajny Fagus sylvatica, klon jawor Acer pseudoplatanus, brzoza brodawkowata Betula pendula, wiśnia ptasia Prunus avium, topola

osika Populus tremula, jarząb pospolity (jarzębina) Sorbus aucuparia, dąb szypułkowy Quercus robur, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, wiąz górski Ulmus glabra, klon zwyczajny Acer plantanoides, lipa drobnolistna Tilia cordata, olsza czarna Alnus glutinosa i szara A. incana, wierzba iwa Salix caprea.

4

Odległość do następnej stacji 900 m Potrzebny czas na pokonanie odcinka 15 min Odległość od końca trasy 7700 m Potrzebny czas na dotarcie do końca trasy 2 h 20 min

Las lub biocenoza leśna według definicji prof. J.J. Karpińskiego to dynamiczny twór przyrody, w którym są zespolone w niepodzielną całość układem zależności, powiązań i wzajemnych wpływów: określona roślinność z przeważającym udziałem form drzewiastych, związane z nim zwierzęta oraz wykorzystywane przez rośliny i zwierzęta podłoże geologiczne, gleba, woda i klimat.

Nieodłącznym składnikiem lasu są drzewa, które są grupą roślin podobnych pod względem budowy i czynności życiowych (pierwsze znane drzewo pojawiło się około 385 mln lat temu). Dział botaniki zajmujący się drzewami to dendrologia.

Drzewa wykazują zróżnicowaną budowę części nadziemnej, składającej się z pnia, na którym na pewnej wysokości powstaje korona utworzona z rozgałęzień - konarów, gałęzi i gałązek z liścmi.

Drzewa możemy podzielić na nagonasienne (w naszych lasach drzewa iglaste nie zrzucają liści w okresie zimowym z wyjątkiem modrzewia europejskiego) i okrytonasienne (drzewa liściaste zrzucające liście na zimę).

Warstwy lasu Charakter warstw górskiego lasu zależy od bardzo wielu czynników m.in. składu gatunkowego roślin, w tym drzew i ich wieku drzew, nachylenia stoku czy jego wystawy (N, S). W każdej warstwie występują charakterystyczne zwierzęta o ściśle sprecyzowanych wymaganiach.

Korona

Korona

Pień

Pień

Pień stanowi podporę dla korony, wynosi ją do światła i przewodzi wodę (około 80 l dziennie).

Korzenie

Korzenie

A2 drzewo.indd 1

Korzenie o wadze od 300 - 500 kg przenikają warstwę gleby, zawierającą 50 ton części mineralnych i 1 tonę próchnicy. Regulują spływ wody - rocznie mogą pobrać 30 000 l i powstrzymać spływ nawet 70 000 l. Korzenie zapobiegają erozji gleby i jej wypłukiwaniu (100 razy bardziej niż pole uprawne).

Zapewniają jej ciągłe przewietrzanie, porowatość i przepuszczalność. W glebie żyją organizmy takie, jak bakterie, grzyby, śluzowce, pierścienice, stawonogi, które umożliwiają obieg materii.

Wiśnia ptasia

Jarzębina

Myszołów

Lasy ze względu na ich skład i położenie geograficzne dzielimy na liściaste, iglaste i mieszane.

Przy Ścieżce spotkamy głównie lasy mieszane z dominacją buka zwyczajnego lub świerka pospolitego. Z uwagi na zagospodarowanie lasów różnicuje się je na lasy ochronne i gospodarcze.

W Beskidzie Małym przeważają lasy ochronne (wodo i glebochronne).

Powierzchnia liści (igły to też liście!) przeciętnego drzewa może przekraczać 1000 m2. W ciągu roku, w czasie fotosyntezy liście mogą wyprodukować 3 000 000 litrów tlenu (O2) i pobrać tyle samo dwutlenku węgla (CO2). Tlen jest produktem ubocznym wydalanym do atmosfery. Obok tlenu powstaje ponad 4 tony materii organicznej, z czego w drzewie pozostaje tylko 100 kg. Reszta jest spalana i opada w postaci liści. Drzewo zużywa przy tym 2 500 litrów wody z 30 000 l pobranych przez korzenie. Reszta wody jest wyparowywana do atmosfery.

Brzoza brodawkowata

Klon jawor

Buk zwyczajny

Lotnica zyska

korony drzew powyżej 5 m Dąb szypułkowy

Jesion wyniosły

Wiąz górski

Drzewa iglaste: świerk pospolity Picea abies, jodła pospolita Abies alba, modrzew europejski Larix decidua, sosna pospolita Pinus sylvestris, daglezja zielona Pseudotsuga menziesii,

sosna wejmutka Pinus strobus.

Kos

podszyt od 0,5 do -5 m

Jeż

runo od 0 do

0,5 m

ściółka - warstwa liści, gałązek W koronach drzew na trasie ścieżki zobaczyć możemy m.in. myszołowa Buteo buteo, jastrzębia Accipiter gentilis, kruka Corvus corax, orzechówkę Nucifraga caryocataces, sójkę Garrulus glandarius, dzięcioła czarnego Dryocopus martius, dzięcioła dużego Dendrocopus major, kowalika Sitta europaea, pełzacza leśnego Certhia familiaris, grzywacza Columba palumbus, wiewiórkę pospolitą Sciurus vulgaris, popielicę Glis glis czy kunę leśną Martes martes.

Poza kręgowcami, stosunkowo dobrze widocznymi, w koronach żyją i odżywiają się bardzo liczne bezkręgowce należące m.in. do owadów, pajęczaków czy ślimaków. Wszystkie zwierzęta tworzą z drzewami skomplikowane układy powiązań. Obrazem tego mogą być zależności pokarmowe (łańcuchy pokarmowe).

Świerk pospolity

Jodła pospolita

Modrzew europejski

Sosna pospolita

Daglezja zielona

Sosna wejmutka

Łańcuch pokarmowy na buku

Buk (liść buka) producent

Gąsienica lotnicy zyski konsument I stopnia

Sikora bogatka konsument II stopnia

Wiewiórka pospolita (zjada jaja sikorki) konsument II stopnia

2008-03-27 08:57:42

Odległość do następnej stacji 1 590 m Potrzebny czas na pokonanie odcinka 25 min Odległość od końca trasy 6 800 m Potrzebny czas na dotarcie do końca trasy 2 h 5 min

Krajobraz kulturowy

5

Historia osadnicwa Historia Praciaków, Pracicy Hatalówki, Sordylówki wiąże się z osadnictwem w Rzykach, które rozpoczęło się w XV wieku. Rzyki są przykładem wsi zarębnej, rozwijającej się wzdłuż potoku Rzyckiego i Wieprzówki (naz. też potokiem Doliny).

Podstawą takiej lokacji było karczowanie lasu przez wyrąb i wypalanie i zakładanie na uzyskanym terenie pól uprawnych albo pastwisk i łąk, zbiegających się prostopadle do potoku i zabudowy (widać to na mapie katastralnej i widoku ogólnym,

Na niewypasane pastwiska powoli wkracza las. Za borówką czarną pojaNa usypiskach kamieni rośnie dzisiaj m. in. borówka czarna i wierzbówka kiprzyca Chamaenerion angustifolium, a między polami kępy jaworów Acer psudo- wiają się młode drzewka jarzębiny Sorbus aucuparia, brzozy brodawkowaplatanus i jarzębiny Sorbus aucuparia. Na zdjęciu w głębi, widać ostatnie fragmen- tej Betula pendula, świerka pospolitego Picea abies i jawora Acer pseudoplatanus. ty pól uprawnych (uprawy ziemniaków i owsa).

Krajobraz kulturowy powstał w wyniku wielowiekowego oddziaływania ludzi na środowisko przyrodnicze np. przez zmianę ukształtowania, zmianę szaty roślinnej, czy zabudowę. Potrójna, Czarny Groń to miejsca, w których mamy do czynienia z krajobrazem kulturowym graniczącym tyko w niewielkim stopniu (z czego mało kto zdaje sobie sprawę) z krajobrazem naturalnym. Lasy tu spotykane tylko z pozoru wydają się naturalne. W rzeczywistości te pierwotne dawno zniszczył człowiek, nasadził nowe albo wybudował na ich miejscu drogi, zabudowania gospodarskie, spowodował powstanie łąk, pastwisk, polan śródleśnych, czy pól uprawnych. Pierwotny krajobraz kulturowy tych miejsc był ściśle zharmonizowany z otaczającą przyrodą – wzbogacał ją i urozmaicał. Dzisiejsza ingerencja człowieka w krajobraz już taka, niestety, nie jest - jej efekty spotkamy również przy ścieżce.

Zmiany na polach uprawnych, łąkach i pastwiskach Nie użytkowane pastwiska i pola uprawne stopniowo podlegają naturalizacji, poddają się sukcesji, czyli, że na ich miejsce wraca stopniowo las. Proces ten przebiega w różnym tempie i z udziałem różnych gatunków w zależności od lokalnych warunków (np. gleby, oświetlenia, czy wysokości n.p.m.).

W szczytowych partiach Potrójnej i Czarnego Gronia do niedawna były pastwiska i łąki. Użytki te z natury były mało żyzne oraz w niewielkim stopniu nawożone, dlatego obecnie w kilku miejscach tworzą suche łąki. Dominuje na nich bliźniczka Nardus stricta (zespół Hieracio-Nordeum, psiary z jastrzębcem Lachenala Hieracium lachenalii ). Na łąkach tych spotkamy poza tymi gatunkami - turzycę pigułkowatą Carex pilulifera, dziurawca czterobocznego Hypericum maculatum, izgrzycę przyziemną Danthonia decumbens, pięciornika kurze ziele Potentilla erecta, mietlicę pospolitą Agrostis capillaris, kosmatkę polną Luzula campestris, kostrzewę czerwoną Festuca rubra i wiele gatunków towarzyszących m. in. takich jak: tomka wonna Anthoxanthum odoratum, borówka czarna Vaccinium myrtillus, brzoza brodawkowata Betula pendula, jarzębina Sorbus aucuparia, przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys czy turzyca blada Carex pallescens. Obok tego zbiorowiska na szczytach bardzo wyraźnie wyodrębnia się zbiorowisko z borówką czarną, które jest stadium pośrednim w procesie tworzenia lasu. Występuje ono w podszczytowej części Czarnego Gronia, pomiędzy zwartymi kompleksami leśnymi. Zarastanie pastwisk brzozą, jarzębiną i borowiną widać szczególnie dobrze na północno-zachodniej części grzbietu Czarnego Gronia. Na niżej położonych dawnych polach uprawnych i łąkach często powstaje zbiorowisko z orlicą pospolitą Pteridium aquilinum, która tworzy prawie jednorodną dominującą warstwę. Orlica pospolita w ostatnich czasach po ograniczeniu koszenia i zaprzestaniu upraw staje się coraz bardzie ekspansywna. Spowalnia procesy różnicowania się roślinności i odtwarzania lasu na odłogowanych polach i łąkach, które mogą być korzystne dla wielu gatunków chronionych zwierząt i roślin.

Budownictwo drewniane oraz towarzyszące im pola i łąki

Żniwa prowadzone przy pomocy tradycyjnych metod - koszenie kosą, ręczne wiązanie snopów, suszenie i młócenie, przy pomocy cepów. Na zdj. snopy owsa wiązane przy użyciu trzcinnika leśnego.

Typowy prosty budynek mieszkalny z częścią gospodarczą z tyłu na przysiółku Hatalówka zbudowany z drewna świerkowego, bez żadnych zdobień. Obecnie niezamieszkały, zaniedbany, pokryty papą. Poniżej na zjęciu zabudowania przysiółka widziane od strony szczytowej Czarnego Gronia.

Sianokosy, suszenie siana na typowych ostrewkach, wykonanych z kłody świerkowej, przewierconej i przełożonej na krzyż gałęziami świerkowymi.

Jedna z ostatnich krów na tym terenie, pasąca się na zamienionych w pastwiska polach uprawnych zarastających intensywnie paprocią orlicą pospolitą Pteridium aquilinum.

na zdj.). W miarę upływu czasu miejsca zaczynało brakować, więc powstawały przysiółki na wyżej położonych stokach.

Tak powstał przysiółek Pracica, czyli miejsce hodowców świń.

Szczytowe partie Potrójnej mogły być zasiedlane niezależnie jeszcze wcześniej lub równolegle, przez wypasających bydło, kozy i owce pasterzy. Na masową skalę niszczyli oni pierwotną puszczę karpacką poprzez tzw. cerhlowanie (podcinanie drzew tak by uschły, a w następnym roku podpalanie), skutkiem czego, uzyskiwano miejsca pod pola uprawne, polany i hale leśne. Świadectwem tego są istniejące do dziś takie nazwy jak: Żar, Palenica, Upalenisko, Cerla itp. Na halach i polanach wznoszono szałasy i koszary umożliwiające bytowanie załogi pasterskiej, bydła i prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie przeróbki mleka. Przykładem tego był szałas na obecnym Groniu Jana Pawła II (nazwa współczesna), którego resztki można było znaleźć jeszcze pod koniec XIX w.

Z czasem jednak niektóre budowle były przekształcane na pobyt stały, a wokół nich prowadzono uprawę zboża i roślin pastewnych - krzycy (żyto o dwuletniej wegetacji), powłonnika (mieszanka owsa i jęczmienia) czy kwaków (wizerunek kwaka jest w pieczęci wsi Rzyki). Później do upraw doszły ziemniaki, owies i żyto. Z dawnego budownictwa drewnianego, jakie można było zobaczyć na zboczach Potrójnej (także w samych Rzykach), niewiele już zostało, a to, co jest, uległo przebudowie i dewastacji. Nieliczne zabudowania świadczą jednak o dawnej kulturze i sposobie życia. Były one budowane z drewna jodłowego lub świerkowego, kryte gontem szczypanym, mszone mchem lub słomą owsianą i stały na kamiennym fundamencie. Niektóre miały obszerny i wysoki ganek (werandę). Posiadały skromne, ale bardzo dekoracyjne zdobienia w postaci wyciętych brzegów desek, obramowań drzwi i okien. Zwykle składały się z dwóch izb oddzielonych sienią.

W jednej była kuchnia, a w drugiej sypialnia. Często część mieszkalna przylegała bezpośrednio do obory ze zwierzętami, co zapewniało mieszkańcom dodatkowe ciepło.

2

1

3

Większość poletek i łąk zlokalizowanych na zboczach Potrójnej i Czarnego Gronia jest już odłogowana. Stopniowo na ich powierzchni pojawiają się nowe rośliny charakterystyczne dla zbiorowisk naturalnych np. wrzos pospolity Calluna vulgaris (zdj. 1). Na zdjęciu środkowym (2), widoczne są brązowe łaty bardzo ekspansywnej orlicy pospolitej Pteridium aquilinum, a na pierwszym jego planie widać zbiorowisko z jeżyną fałdowaną Rubus plicatus. Na zdj. 3 stara drewniana zabudowa gospodarcza w otoczeniu zdegradowanego pastwiska z rosnącą na nim bliźnikczą Nordus stricta.

5 2

Kapliczki

Prosty, drewniany budynek mieszkalny obity deskami, z zabudowaną werandą, bez żadnych zdobień. Obecnie adaptowany na dom rekreacyjny. Przed domem rośnie około stuletni jawor, na którym umieszczono drewnianą kapliczkę, ukwieconą w maju.

Wykopki (wykopywanie ziemniaków) w 1974 r., przy pomocy zaprzężonego do maszyny wołu (kastrowany byk). Woły pracowały, jako zwierzęta pociągowe także w lesie.

Naczynia drewniane, stare sprzęty gospodarstwa domowego odchodzą do przeszłości, już niewiele ich zostało.

Proste beskidzkie kaplice i kapliczki będące wotami wdzięczności za łaskę Bożą, to jeden z najładniejszych elementów naszej dawnej kultury. Nawet udekorowane teraz sztucznymi kwiatami, też cieszą nasze oczy i skłaniają do zadumy. Czasem zaskakują nas miejscem i formą. Rodzą się pytania: dlaczego ktoś je wykonał, za co dziękował, za kim się wstawiał?

Prawa autorskie: Jan Zieliński i Piotr Chachuła

A4 budownictwo drewniane.indd 1

2008-03-27 09:06:24

Odległość do następnej stacji 270 m Potrzebny czas na pokonanie odcinka 10 min Odległość od końca trasy 3 070 m Potrzebny czas na dotarcie do końca trasy 1h 5 min

Buczyna i podszyt

7 Lis Vulpes vulpes

Stado dzików Sus scrofa

Widna 80-letnia, żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum z podszytem (lato) i 40-letnia bez podszytu

Ogólny widok w kierunku północnym na kotlinę Praciaków. Z lewej strony widać stok narciarski, zbocza Potrójnej i Czarnego Gronia, a z prawej pasma Turonia i Klimaski. Jasnozielone płaty tworzy las bukowy, ciemniejsze fragmenty jodła i świerk. Na zdjęciu wyraźnie widać dominację buka zwyczajnego Fagus silvatica.

Sarna Capreolus capreolus (rogacz)

Jeleń szlachetny Cervus elaphus (byk z łaniami) W lasach Potrójnej, Łamanej Skały, Czarnego Gronia, spotkać można największe ssaki tego terenu, które pokazano na tablicy. Zdarza się również, że pojawia się borsuk Meles meles, ryś Felis lynx, wilk Canis lupus, a nawet niedźwiedź brunatny Ursus arctos. Żyją w nich drobne ptaki śpiewające i duże szponiaste, jak myszołów zwyczajny, którego gniazdo można zobaczyć w koronach najwyższych jodeł i świerków.

Żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum

Buczyna

Liście buka w jesiennych barwach, owoc, nasiono (bukiew) i młode siewki z dużymi liścieniami

Kwaśna buczyna karpacka Luzulo luzuloidis-Fagetum (zima, wiosna, lato) W pobliżu trasy występują lasy łęgowe, świerczyny, jaworzyny, ale także buczyny – lasy mieszane, w których składzie znajdują się głównie buki, jodły i świerki. Na trasie ścieżki, występuje kwaśna buczyna górska Luzulo luzuloidis-Fagetum i żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum. Są to dwa typy buczyn, które spotkać można w Karpatach, Sudetach oraz na ich pogórzach.

W drzewostanie kwaśnej buczyny karpackiej dominuje buk, w mniejszej ilości rośnie także świerk i jodła. Podszyt jest bardzo nieliczny lub go w ogóle brak ze względu na silne zwarcie górnej warstwy drzew, nie dopuszczające promieni słońca do dna lasu. Obfitszy podszyt obserwuje się w starszych drzewostanach. W runie kwaśnej buczyny górskiej, na wiosnę występuje w dużych ilościach kosmatka gajowa Luzula luzuloides, która wyróżnia to zbiorowisko od innych, podobnych. Do gatunków reprezentatywnych należą również: borówka czarna Vaccinium myrtillus, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, przenęt purpurowy Prenanthes purpurea, trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea, wiechlina gajowa Poa nemoralis, jastrzębiec leśny Hieracium murorum, zawilec gajowy Anemone nemorosa, konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium czy paprocie - nerecznica samcza Dryopteris filix-mas, nerecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana, cienistka (zachyłka) trójkątna Gymnocarpium dryopteris, zachyłka oszczepowata Phegopteris connectilis. Żyzna buczyna karpacka wyróżnia się większą obecnością jodły, a świerk jest jedynie domieszką. W runie rosną tu takie gatunki charakterystyczne jak: żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa i czosnek niedźwiedzi Allium ursinium.

Buk zwyczajny Fagus silvatica - drzewo dorastające do 30 m i żyje do 300 lat. W Polsce przebiega wschodnia granica jego zasięgu. Jest najlepiej przystosowanym do panujących warunków przyrodniczych drzewem liściastym zachodniej części Europy Środkowej. Kwitnie pod koniec maja, jest wiatropylny. Nasiona (bukiew) zrzuca od września do października, które kiełkują, gdy są przykryte ściółką. W ich rozsiewaniu uczestniczą różne zwierzęta, które magazynują pokarm np. wiewiórka pospolita, sójka. Na wiosnę zwracają uwagę siewki pokrywające dno lasu, których wielkie, zielone liścienie zawierają duże ilości oleju.

Na szczytach Beskidu Małego stare, mrozoodporne buki przybierają często tajemnicze, bajeczne kształty, są krępe, konary mają poskręcane i powyginane. Były i są natchnieniem poetów.

Gniazdo myszołowa zwyczajnego Buteo buteo i on sam, na rękawicy sokolnika

Samica kosa Turdus merula

Podszyt Podszyt - dolna warstwa w drzewostanie, złożona z gatunków drzewiastych i krzewiastych wysokich do 5 m. Rolą podszytu jest ochrona gleby przed wysychaniem

i zarastaniem roślinnością zielną i krzewinkową, czyli na regulacji niekorzystnych dla drzew procesów glebowych. Podszyt wzmaga również odporność na szkodliwe owady. Przy ścieżce podszyt tworzą młode drzewa wchodzące w skład lasu oraz krzewy, jak: bez koralowy Sambucus racemosa, bez czarny Sambucus nigra, leszczyna pospolita Corylus avellana, kruszyna pospolita Frangula alnus, dzika róża Rosa canina, wierzba iwa Salix caprea, jarzębina Sorbus aucuparia .

Leszczyna pospolita Corylus avellana (kwiaty męskie i żeńskie)

Bez koralowy Sambucus racemosa (owoce)

Kruszyna pospolita Frangula alnus (owoce)

7 2

Trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea

Konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium

Zachyłka oszczepowata Phegopteris connectilis

Żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa

Bez czarny Sambucus nigra (kwiaty i owoce)

Dzika róża Rosa canina (kwiaty i owoce) Prawa autorskie: Jan Zieliński i Piotr Chachuła

A4.indd 1

2008-03-27 09:35:26

Rezerwat Madohora

8

Odległość do następnej stacji 230 m Potrzebny czas na pokonanie odcinka 10 min Odległość od końca trasy 2800 m Potrzebny czas na dotarcie do końca trasy 55 min

Dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy Abieti-Piceetum (montanum) i acydofilna zachodniokarpacka świerczyna górnoreglowa Plagiothecio-Piceetum tatricum

PŁ - PSTRE ŁUPKI CI - WARSTWY CIĘŻKOWICKIE HI - WARSTWY HIEROGLIFOWE

Wszystkie skałki są utworzone z warstw istebniańskich dolnych Zlepieńce - skały osadowe powstałe z otoczaków (żwiru) i piasku zlepionych spoiwem. Otoczaki to zazwyczaj kwarc, a rzadziej twarde skały krystaliczne (granity lub gnejsy).

Piaskowce - skały osadowe utworzone z piasku spojonego i scementowanego. Dominują w nich ziarna kwarcu, są też liczne białe skalenie. Skała jest miękka i łatwo wietrzeje, co wynika z obecności ilastego spoiwa.

GROMADZENIE OSADÓW TYTON - DOLNY MIOCEN CZAS TRWANIA OKOŁO 130 MILIONÓW LAT EAŁDOWANIE - POWSTANIE GÓR MIOCEN CZAS TRWANIA - OKOŁO 8 MLIONÓW LAT EROZJA - POWSTANIE SKAŁEK CZWARTORZĘD CZAS TRWANIA - OKOŁO 0,5 MILIONA LAT

Występowanie buczyn związane jest ściśle z charakterem podłoża gliniastego w części północnej, utworzonego z piaskowców godulskich leżących poniżej istebniańskich. Te ostatnie głównie od strony południowej, tworzą gleby kwaśne żwirowo-piaszczyste sprzyjające tworzeniu się dolnoreglowego boru jodłowo-świerkowego Abieti-Piceetum (montanum). W tym zespole buk występuje sporadycznie. W podszycie oprócz drzew spotyka się jarzębinę Sorbus aucuparia.

W runie rośnie trzynnik leśny Calamagrostis aurundinacea, borówka czarna Vaccinium myrtillus, a z mchów płonnik strojny Polytrichum formosum. Część szczytową porasta fragment świerczyn o charakterze górnoreglowym z udziałem gatunków typowych dla tego zbiorowiska. Jest to przeszło 100 - letni bór świerkowy, acydofilna zachodniokarpacka świerczyna górnoreglowa Plagiothecio-Piceetum tatricum prawdopodobnie naturalnego pochodzenia. Jego obecność jest możliwa dzięki ostrzejszym warunkom klimatycznym (m.in. długie zaleganie śniegu), a także występowaniu w podłożu wspomnianych zlepieńców istebniańskich ubogich w składniki mineralne. Takie warunki siedliskowe nie odpowiadały gatunkom charakterystycznym dla regla dolnego, jak buk zwyczajny czy jodła pospolita, dzięki czemu świerk nie miał konkurencji. Obecnie jednak, najprawdopodobniej globalne ocieplenie się klimatu spowodowało, iż świerk zaczął zamierać, w jego miejsce sukcesywnie wkracza jodła. Podobne zdarzenia mają miejsce również w Gorcach, Tatrach, Beskidzie Śląskim i Żywieckim. W bujnym runie dominuje wietlica alpejska Athyrirum distentifolium oraz borówka czarna Vaccinium myrtillus. W części mszystej dominuje płasz-

Gromadzenie osadów - piaski, żwiry i muły gromadziły się w głębokim zbiorniku morskim, który był fragmentem oceanu Tetyda oddzielającego Europę od Afryki. Materiał pochodził z niszczenia wysp. W czasie około 130 milionów lat w „morzu Karpackim” utworzyły się osady piasków, żwirów i mułów (Flisz Karpacki) o grubości kilku kilometrów.

czeniec fałdowany, płonnik strojny, a w miejscach wilgotnych torfowce Sphagnum girgensohnni i S. nemoreum. W rezerwacie przyrody Madohora znajduje

Fałdowanie - zamknięcie oceanu Tetyda doprowadziło do zmiażdżenia jego osadów i utworzenia silnie pofałdowanych płaszczowin. Płaszczowiny te zostały przemieszczone i utworzyły masywy górskie. Beskid Mały leży w całości w obrębie jednostki śląskiej

się najdalej wysunięte na północ stanowisko rzeżuchy trójlistkowej Cardamine trifolia. W rezerwacie rośnie ponad 129 gatunków roślin naczyniowych, żyje 10

Powstanie skałek - formy skałkowe powstały jako efekt działania erozji. Istotną rolę w ich rozwoju odgrywały także osuwiska. Współcześnie skałki są modelowane głównie w wyniku procesów wietrzenia, nadającym im kształt i formę. Powstanie i rozwój form skałkowych przypada na najmłodszy okres w historii Ziemi, a ich ewolucja trwa do dziś.

gatunków ssaków (w tym 2 chronione), 42 gatunki ptaków (tylko 3 nie podlegają ochronie), 4 gatunki gadów i 6 gatunków płazów.

Rezerwat przyrody Madohora Rezerwat powstał na terenie Lasów Państwowych w 1960 r. z inicjatywy prof. Stefana Myczkowskiego (leśnik) i prof. Mariana Książkiewicza (geolog). Od 1998 r. leży w całości na obszarze Parku Krajobrazowego Beskidu Małego. Na terenie rezerwatu występują 4 zespoły leśne. W części północnej rośnie żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae - Fagetum, którą tworzy buk zwyczajny z domieszką jodły i sporadycznie świerka. W lesie tym podszyt ogranicza się prawie wyłącznie do podrostu młodych drzew, a w runie spotykamy żywca gruczołowatego Dentaria glandulosa, przytulię wonną Galium odoraŻywiec gruczołowaty

Przytulia wonna

Kwaśna buczyna górska Luzulo nemorosae-Fagetum tum i szczawik zajęczy Oxalis acetosella. Obok, także w części północnej i południowej rośnie kwaśna buczyna górska Luzulo luzuloidis-Fagetum ze znaczną domieszką świerka i nieliczną jodły. Warstwa podszytu jest dobrze rozwinięta, choć w większości składa się z podrostów drzew. Runo w miejscach lepiej doświetlonych jest zdominowane przez trzcinnika leśnego Calamagrostis aurundinacea, a na pozostałych przez borówkę czarną Vaccinium myrtillus. W warstwie tej spotykamy wiele Żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae- Fagetum

gatunków mchów m. in. widłoząbek jednoboczny Dicranella heteromalla, płaszczeniec Plagiothecium curvifolium.

8 2

Szczawik zajęczy Prawa autorskie: dr hab. Witold Alexandrowicz, Jan Zieliński i Piotr Chachuła

A4.indd 1

2008-03-27 09:46:05

9

Łąka i granica lasu

Łąka - jest bezdrzewnym zbiorowiskiem roślinnym składającym się ze zwartej pokrywy trawiastej, z domieszką innych gatunków roślin jednoliściennych, wieloletnich ziół, paprotników i mszaków. Łąki spotykamy głównie w Euroazji i Ameryce Północnej w strefach umiarkowanych i chłodnych. W większości przypadków swoje powstanie i istnienie zawdzięczają działalności gospodarczej człowieka, takiej jak wylesianie, koszenie, wypas, nawożenie.

Naturalne łąki mające charakter trwały praktycznie występują tylko w górach powyżej granicy lasu, na terenach zalewowych rzek i w krainach wiecznej zmarzliny.

W Polsce, podobnie jak w innych krajach, zbiorowiska łąkowe pełnią ważne funkcje przyrodnicze i gospodarcze. Przyczyniają się do oczyszczania powietrza, łagodzą różnice temperatury i wilgotności, zabezpieczają glebę przed erozją, gromadzą i spowalniają spływ wody i wpływają na różnorodność gatunkową. Są także źródłem pokarmu dla zwierząt hodowlanych, jak również stanowią tereny rekreacyjne, jak chociażby stoki narciarskie. Łąki śródleśne i polany dodatkowo zwiększają długość linii lasu, która pod względem bogactwa różnorodności gatunkowej jest bardzo korzystna dla środowiska przyrodniczego.

Na obszarze objętym przez Ścieżkę, znajdują się łąki o charakterze półnaturalnym, a czynniki decydujące o ich trwaniu to koszenie i wypasanie. W ostatnim okresie na terenie Beskidu Małego te czynniki zanikają, i powierzchnia łąk się zmniejsza. Zmniejsza się też różnorodność zespołów roślinnych wchodzących w ich skład. Coraz więcej pojawia się też łąk sztucznych, powstałych na dawnych polach uprawnych. Te ostatnie jednak prawdopodobnie nie przekształcą się w łąki półnaturalne - wcześniej pokryją się lasem w związku odchodzeniem rdzennych mieszkańców od gospodarki rolnej.

Przy Ścieżce znajdują się łąki górskie śródleśne (położone powyżej 800 m n.p.m.), powstałe w wyniku trzebieży lasów w partiach szczytowych, z dominującą bliźniczką psią trawką oraz łąki górskie wilgotniejsze (600 m do 800 m n.p.m.). Przykładem tych ostatnich są łąki na trasie narciarskiej w Pracicy.

W obrębie łąk rozwijają się zbiorowiska łąkowe, a wśród nich wyróżniamy klasy, rzędy, związki i zespoły. W praktyce tak dokładnej klasyfikacji łąk przy Ścieżce nie da się w przystępny sposób przeprowadzić. Poszczególne związki, zespoły są silnie wymieszane przez szybko zmieniające się warunki siedliskowe wywołane działalnością człowieka, tak na samych łąkach, jak w ich otoczeniu.

Bez klasyfikacji możemy przedstawić kilka charakterystycznych i ciekawych gatunków spotykanych na stoku narciarskim i jego otoczeniu oraz związane z nimi zwierzęta.

Odległość do następnej stacji 480 m Potrzebny czas na pokonanie odcinka 15 min Odległość od końca trasy 2570 m Potrzebny czas na dotarcie do końca trasy 45 min

1

2

3

Stok narciarski w Pracicy obejmujący dawne łąki kośne i pastwiska. Obok fragment torfowiskowej łąki z kwaśną młaką turzycową poniżej wyciągu (1) z chronionymi gatunkami roślin m. in. rosiczką okrągłolistną Drosera rotundifolia (2), kukułką szerokolistną Dactylorhiza majalis(3), gółką długoostrogową Gymnadenia conopsea, listerą jajowatą Listera ovata, mieczykiem dachówkowatym Gladiolus imbricatus, trawami, turzycami, przedstawicielami ciekawych i rzadkich gatunków mszaków.

4

Ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum, wiosną i latem (podlega ścisłej ochronie) 5

6

Listera jajowata Listera ovata, pokrój i kwiat (podlega ścisłej ochronie)

Jastrun właściwy Leucanthemum vulgare

7

Żyzna młaka (4) z jaskrem ostrym Ranunculus acris, koniczyną łąkową Trifolium pratense z motylem furczakiem gołąbkiem Macroglossum stellatarum (5), szczawiem zwyczajnym Rumex acetosa, niezapominajką błotną Myosotis palustris, tymotką łąkową Phleum pratense i mszakami z rodzaju torfowiec Sphagnum (6). Obok żyzna, średnio wilgotna łąka z dziurawcem zwyczajnym Hypericum perforatum, wyką ptasią Vicia cracca, tojeścią pospolitą Lysimachia vulgaris, świerzbnicą polną Knautia arvensis, chabrem łąkowym Centaurea jacea, podkolanem białym Platanthera bifolia, jastrunem (złocieniem) właściwym Leucanthemum vulgare, mieczykiem dachówkowatym Gladiolus imbricatus i licznymi gatunkami traw.

Barciel pszczołowiec Trachea atriplicis

Tojeść pospolita Lysimachia vulgaris

Wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias i para pluskwiaków Carpocoris purpureipenis

11

12

Krzyżak łąkowy Araneus quadratus

Zielarka baldaszkowa Musaria affinis

Podszczytowe partie stoku narciarskiego i Potrójnej pokrywają suche, dobrze oświetlone łąki z dominującą bliżniczką psią trawką Nardus stricta (9), ale spotyka się wśród nich również fragmenty z takimi gatunkami jak: wrzos zwyczajny Calluna vulgaris (8), świetlik łąkowy Euphrasia rostkoviana (10), macierzanka zwyczajna Thymus pulegioides (11), czy dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis (12).

10

Kruszczyca zlotawka Cetonia aurata

Lśniak szmaragdek Adscita stactices

8

9

Chaber łąkowy Centaurea jacea

9 2

kraśnik sześcioplamek Zygaena filipendula

Paź królowej Papilio machaon

Polowiec szachownica Melanargia galathea

Gonioctena decemnotata Prawa autorskie: Jan Zieliński

£�ka.indd 1

2008-03-27 10:01:33