Wapiennik w Inwałdzie - Ścieżka przyrodnicza

Urząd Miejski w Andrychowie

Wapiennik w Inwałdzie Ścieżka przyrodnicza Autorzy: Jan Zieliński Maria Biel - Pająkowa Witold Alexandrowicz Edward Walusiak Piotr Chachuła Opracowano przy udziale Małopolskiego Towarzystwa Ornitologicznego z siedzibą w Krakowie

Wydano ze śrdków Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

Andrychów 2006

Spis treści:

Z jelonkiem w godle ...................................................................................... 3 Historia Wapiennika - od legend do faktów ................................................ 5 Jak trafić na ścieżkę przyrodniczą w Wapienniku?...................................... 8 Położenie geograficzne .................................................................................. 9 Położenie Wapiennika na tle Karpat ............................................................. 9 Budowa geologiczna Karpat Fliszowych ...................................................... 9 Pochodzenie Skałek Andrychowskich ........................................................ 10 Ogólna charakterystyka szaty roślinnej ................................................... 11 Od stacji PKP do Wapiennika .................................................................... 18 Przyroda nieożywiona – margle ................................................................ 19 Przyroda ożywiona - zbiorowisko synantropijne i leśne ......................... 20 Przyroda nieożywiona - wapienie sztramberskie ..................................... 21 Przyroda ożywiona – świetliste wnętrze i zbocza ..................................... 22 Mylonity ....................................................................................................... 35 Stawek .......................................................................................................... 36 Głębokomorski flisz .................................................................................... 42 Kserotermiczne łąki i cieniste skarpy ....................................................... 42 Wapiennik Środkowy ................................................................................... 60 Wapiennik Górny ......................................................................................... 64 Wykaz mszaków – Bryophyta stwierdzonych w Wapienniku .................. 68 Wykaz roślin naczyniowych stwierdzonych w Wapienniku .................... 69 Wykaz grzybów stwierdzonych w Wapienniku ........................................ 73 Wykaz śluzowców – Myxomycetes stwierdzonych w Wapienniku .......... 75 Wykaz zwierząt rozpoznanych w Wapienniku ......................................... 76 Bibliografia .................................................................................................. 79 2

Z jelonkiem w godle

Inwałd jest w miarę dużą wsią leżącą na Pogórzu Śląskim, u podnóży Ostrego Wierchu (549 m n.p.m.) i Wapiennicy (528 m), wzdłuż linii kolejowej i szosy łączącej Bielsko-Białą z Krakowem. Historię ma ciekawą, bowiem jej kolejni właścicieli w różnoraki sposób zaznaczali się w dziejach Polski. W połowie XVIII w. należała do Franciszka Szwarcenberg-Czernego, kasztelana wojnickiego, który m. in. zasłynął z licznych fundacji kościołów, również parafialnej świątyni w Inwałdzie pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny, wzniesionej w latach 1747 - 1750 (zdj. poniżej). W głównym ołtarzu znajduje się słynący łaskami piękny obraz Madonny Inwałdzkiej, przyciągający wiernych nie tylko z Andrychowszczyzny.

Jako posag Salomei Szwarcenberg-Czernej, która poślubiła Stanisława Ankwicza, wszedł Inwałd w skład tzw. klucza andrychowskiego Ankwiczów i stanowił część spadku przynależnemu synowi Stanisława, Józefowi, który - przystępując do konfederacji targowickiej - nie tylko okrył się złą sławą, ale też w haniebny sposób zakończył życie. W krótkim czasie po jego śmierci na ulicznej szubienicy, rozsypał się w gruzy zamek z wielkim rozmachem wzniesiony przezeń na jednym z inwałdzkich wzniesień, Bani. Jedyny syn i spadkobierca, Andrzej Alojzy Ankwicz, arcybiskup lwowski oraz prymas Galicji i Lodomerii, sprzedał majątek Konstantemu Bobrowskiemu, który Inwałdem właśnie wywianował swą córkę Adelę, poślubiającą Feliksa Romera z Bieździedzy. Romerowie zbudowali ist3

niejący do dziś pałac (obecnie własność prywatna osoby spoza rodziny). Z rodzinnego gniazda wychodzili w świat kolejni przedstawiciele rodu, m. in. Karol (1885 -1938), dyplomata i szef protokołu przy rządzie polskim, jego młodszy brat Adam (1892 -1965), dziennikarz i dyplomata, współpracownik rządu Władysława Sikorskiego, Elżbieta Lohman, córka Rodryga Romera i Zofii z Drohojowskich, pielęgniarka odznaczona międzynarodowym medalem Florence Nightingale, od kilkunastu lat patronująca jednej z ulic w Bielsku-Białej.

Inwałd był także miejscem urodzenia wielu znakomitych przedstawicieli świata nauki, spośród których wymienić należy ks. Michała Króla (1798-1879), rektora tarnowskiego seminarium, autora wielu książek, z których powieść „Sieroty Zebrzydowskiego, czyli akademicy krakowscy” zawiera wątki poświęcone rodzinnej wsi autora. Inwałdzkie korzenie ma prof. Stanisław Witkowski (1866 – 1950), filolog klasyczny, pierwszy w Polsce badacz i znawca papirusów, rektor Uniwersytetu Lwowskiego. Tu urodził się Franciszek Dziedzic (1902 - 1981), profesor ekonomiki rolnictwa, m. in. współautor „Atlasu rolniczego Polski”. Ich śladami podążają młodzi inwałdczanie, zdobywając wykształcenie w wielu dziedzinach – pracują jako nauczyciele, księża, lekarze, dziennikarze, artyści. Mimo wielu obowiązków, co jakiś czas odwiedzają rodzinną ziemię, a ci, którzy pozostali na miejscu, starają się, by Inwałd z każdym rokiem stawał się wsią nowoczesną i zasobną.

4

Kobyla Głowa Ostry Wierch

Przykaźń

Wapiennica

Czuby

Historia Wapiennika - od legend do faktów Od strony południowej zabudowania wsi sięgają grzbietu Wapiennicy (528 m n.p.m.), spod którego wypływa Frydrychówka. Wapiennica zawdzięcza swą nazwę skałom, z jakich jest zbudowana. Zapewne od początków osadnictwa miejscowa ludność czerpała stąd budulec, jednak ustalenie daty, od której zaczęła się eksploatacja złóż kamienia wapiennego na skalę przemysłową, sprawia trudność. Kronika wsi, rozpoczęta w 1964 r. przez Piotra Wronę, opiera się na informacjach z ksiąg kościelnych i kroniki szkolnej oraz ustnych przekazach najstarszych mieszkańców, a głównie poświęcona jest najważniejszym wydarzeniom z dziejów Inwałdu. Wapiennik jako taki zajmuje w niej niewiele miejsca. Wiadomo, że wapno z Inwałdu cieszyło się dobrą marką. Początki wapiennika mogą mieć swe źródło w legendzie! Otóż dość głośna była opowieść o beskidzkich zbójnikach, którzy pod wodzą niejakiej Maranki, czarnoksiężniczki z Inwałdu, bezkarnie napadali na podróżnych… Harnaśka miała w Wapiennicy prawdziwy podziemny pałac, do którego wejście usytuowane było nad potokiem, tuż w pobliżu źródła. Bolesław Marczewski w swojej monografii „Powiat wadowicki pod względem geograficznym, statystycznym i historycznym” (Kraków 1897) wspomina: „Trochę na lewo, ku skałom wapiennym była podobno jakaś jaskinia. Wiele o tej jaskini między ludem bajek nasłuchać się można było, tak, że lękliwym włosy na głowie stawały. Za czasów ks. Michała (chodzi o pochodzącego z Inwałdu ks. Michała Króla) zaczęto rozkopywać tę jaskinię i wydobywano tam sławny, biały, wapienny kamień inwałdzki”. Pod koniec XIX w. wapiennik wraz z cegielnią stanowił własność Żyda Klepolda. Mieszkająca w Cieszynie pani Elżbieta Niźnik-Jurys podaje, iż jej ojciec, Józef Pientka, w 1928 r. wydzierżawił inwałdzki wapiennik od firmy „Silesia” z Bielska. Urodzony w 1865 r.

5

niedaleko Raciborza, z zawodu był budowniczym. Po podpisaniu umowy dzierżawnej, zamieszkał wraz z rodziną w Inwałdzie. W wapienniku zatrudniał ok. 50 pracowników, w większości mieszkańców wioski. Dwa, zaprzężone w parę koni wozy, przewoziły kamień wapienny do owalnego pieca, podzielonego na komory. Wejście do komór było na poziomie parteru, na wysokości piętra znajdowały się otwory umożliwiające dosypywanie opału. Proces wypalania wapna przebiegał wg schematu: załadowanie komory kamieniem wapiennym, wypalanie, schładzanie. Gotowy produkt ładowano do wagonów towarowych, stojących na specjalnie zbudowanej bocznicy kolejowej. Wapno inwałdzkie uważane było za produkt najwyższej jakości i znajdowało zbyt w całej Polsce. Dzierżawca należał do sprawiedliwych i hojnych pracodawców. Do miejscowej szkoły kupował opał, za własne pieniądze zbudował drogę od przystanku kolejowego do szosy łączącej Kraków z Cieszynem, finansowo wspierał parafię, był jednym ze sponsorów zakupu pompy dla inwałdzkiej straży pożarnej.

W 1936 r. pokłady kamienia wapiennego zostały wyeksploatowane. Kosztowne, nawiasem mówiąc, badania geologiczne potwierdziły, iż złoża nie były głębokie. Niewielkie ślady wapienia znaleziono jeszcze na tym terenie, ale właściciel zażądał za wydobycie takiej sumy, że odstąpiono od kontraktu. Perturbacje związane z utrzymaniem wapiennika w Inwałdzie negatywnie wpłynęły na stan zdrowia Piontka, który zmarł nagle w 1937 r. Żona Anna wraz z czwórką dzieci w następnym roku powróciła do Cieszyna.

Ciekawe, że i o środkowym wierzchołku Wapiennicy, zwanym Kobylą Głową, również zachowała się legenda. Ponoć pojawiała się tam zjawa o końskim kształcie. Mówiono, 6

że właściciel inwałdzkich dóbr, Józef Ankwicz, miał konia, który z niewiadomych przyczyn nagle okulał. Hrabia, miast zwierzę leczyć, kazał je zabić. Hrabina, której koń był ulubieńcem, w nocy potajemnie zakopała czaszkę wierzchowca u wrót pałacu. Odtąd na Ankwiczów spadać zaczęły różne nieszczęścia, a hrabia Józef, jako targowiczanin i zdrajca narodu, został powieszony na ulicznej szubienicy w Warszawie. Coraz też częściej ludzie zaczęli widywać w inwałdzkich lasach zjawę konia o pałających oczach.

W tym czasie w niewielkiej chacie u stóp gór mieszkała uboga sierota. Matka odumarła Marysię w dzieciństwie, a jej ojciec pojął za żonę kobietę złą i przebiegłą. Wkrótce na świat przyszły przyrodnie siostry dzieweczki, otaczane zbytkiem i chronione od ciężkiej pracy. Marysia chodziła w podartej sukience, głodna, a i wszystkie ciężkie prace domowe spoczywały na jej barkach. Pewnego listopadowego popołudnia macocha kazała sierotce pójść do lasu po chrust. „Pani matko - z trwogą szepnęła dziewczyna - noc się zbliża, w lesie Kobyla Głowa chadza, boję się!”. Ale macocha nie znała litości. Biedna dziewczyna uzbierała chrustu, zarzuciła wiązkę na plecy, ale w ciemnościach zgubiła drogę do wsi. Zmarznięta i przerażona usiadła pod drzewem i zaszlochała: „ Pobłądziłam, mamusiu, pewnie tu mi przyjdzie umrzeć!”. Zbudził ją nagły szelest liści – ujrzała białego rumaka, który grzebiąc nogą ukląkł przed nią. Odrętwiała z zimna i przerażenia dosiadła konia. Unieśli się ku rozgwieżdżonemu niebu, popłynęli nad beskidzką ziemią ku białemu pałacowi oplecionemu czerwoną winoroślą. Koń zatrzymał się przed gankiem, a ze środka wybiegły dwie dziewczynki zarzucając Marysię pytaniami. Panienki uprosiły swoją mamę, by dziewczyna z gwiazd zamieszkała z nimi. Marysia, przystrojona w piękne szaty, została w pałacu. Pewnego dnia dworska kolasa przejeżdżała przez Inwałd, owacyjnie witana przez mieszkańców. Macocha z córkami rozpoznały Marysię i przypadły jej do nóg, prosząc o łaskę.

Kiedy Marysia opowiedziała swoją przygodę, macocha wyprawiła starszą córkę do lasu po chrust, by ta również mogła zaznać dobrobytu. Dziewczyna spotkała w nocy końską zjawę, która chciała zabrać ją na swój grzbiet, jednak w bardzo niegrzeczny sposób wzgardziła zaproszeniem. Odtąd nikt nie zobaczył ani jej, ani Kobylej Głowy…

7

Jak trafić na ścieżkę przyrodniczą w Wapienniku?

Z Andrychowa do ścieżki w Inwałdzie możemy dotrzeć:

pociągiem - wysiadamy na stacji PKP w Inwałdzie i idziemy bitą drogą do góry (na południe) czarnym i żółtym szlakiem turystycznym; autobusem lub busem - szosą Kraków - Cieszyn dojeżdżamy do przystanku Inwałd dwór (na wysokości dawnego pałacu Romerów), idziemy w kierunku Andrychowa do skrzyżowania, skręcamy w lewo wzdłuż ogrodzenia, dochodzimy do rozjazdu i ponownie skręcamy w lewo; idąc na wschód do asfaltowej drogi odchodzącej w prawo (w kierunku gór, na południe), dochodzimy do przystanku PKP i stąd jak wyżej; samochodem - kierując się powyższym opisem, dojeżdżamy do miejsca nad przystankiem PKP i zatrzymujemy się na poboczu, dalej pieszo; pieszo - z Andrychowa od stacji PKP i dworca autobusowego przez Pańską Górę zielonym szlakiem do drogi łączącej Inwałd z Zagórnikem, a następnie od kapliczki w dół na północ (na lewo) czarnym szlakiem do pierwszego zakrętu, za którym zaczyna się górna część wyrobisk wapiennych – Wapiennik Górny. Idąc brzegiem urwiska przejdziemy nad stawkiem i dalej drogą przez potoczek (na wschód) do Wapiennika Dolnego.

8

Położenie geograficzne

Wapiennik leży na 49o51` szerokości geograficznej północnej (N) i 19o23` długości geograficznej wschodniej (E) na wysokości 360 m n.p.m. Zgodnie z zasadami regionalizacji geograficznej Kondrackiego (1978) Wapiennik położony jest w prowincji Karpaty Zachodnie, makroregionie Beskidy Zachodnie i mezoregionie Beskid Mały.

Według geobotanicznego podziału Polski (Szafer 1972) Wapiennik leży w państwie Holarktyda, obszarze Euro-Syberyjskim, prowincji Górskiej, Środkowoeuropejskiej, podprowincji Karpackiej, dziale Karpaty Zachodnie, Okręgu Beskidy i Podokręgu Śląsko-Babiogórskim.

Położenie Wapiennika na tle Karpat

Karpaty są młodym łańcuchem górskim, który uformował się w ciągu ostatniej wielkiej orogenezy (okresu tworzenia gór). Ta orogeneza czy też, jak kto woli - fałdowanie, rozegrała się w czasie kredy, paleogenu i neogenu (te ostatnie dwa systemy dawniej nazywane były trzeciorzędem) (ryc. 1, str.

16). Efektem tych wydarzeń było powstanie łańcucha górskiego ciągnącego się od Pirenejów i Gór Atlas na zachodzie aż po Karakorum i Himalaje na wschodzie. Jednym z elementów tego potężnego wału górskiego są Karpaty. Tworzą one łuk ciągnący się od okolic Wiednia przez Czechy, Słowację, Polskę, Węgry, Ukrainę po Rumunię.

Budowa geologiczna Karpat jest bardzo

skomplikowana. Tradycyjnie omawiany łańcuch dzieli się na część zachodnią - Austria, Czechy, Słowacja, Węgry i Polska (po Bieszczady), część wschodnią (Bieszczady i Karpaty Ukraińskie) oraz odcinek południowy – Karpaty Rumuńskie. Interesujący dla dalszych rozważań jest tylko fragment zachodni. Ta część nie ma jednak jednolitej budowy geologicznej. Stąd też wydzielane są tu: Karpaty Wewnętrzne (na terenie Węgier i Słowacji), Karpaty Centralne (w Polsce są to Tatry) oraz Karpaty Zewnętrzne, zwane z racji swojej budowy Fliszowymi (w Polsce Beskidy i ich pogórza). Inwałdzki Wapiennik leży właśnie w obrębie Karpat Fliszowych (ryc. 2, str. 17).

Budowa geologiczna Karpat Fliszowych Karpaty Fliszowe są zbudowane z bardzo monotonnie wykształconych serii skalnych.

Są to naprzemianległe warstwy piaskowców i łupków. Niekiedy w ich obrębie można jeszcze spotkać zlepieńce (skały te należą do rzadkości). Tak wykształcone kompleksy skalne nazywane są fliszem (stąd nazwa Karpaty Fliszowe). Flisz powstaje na dnie głębokich zbiorników oceanicznych jako

efekt skomplikowanych procesów sedymentologicznych (zjawiska odpowiedzialne za gromadzenie się i wykształcenie osadów) i diagenetycznych (zjawiska prowadzące do przemiany luźnych osadów w twarde skały, np. tworzenie z piasku piaskowców lub ze żwiru zlepieńców). Osady fliszowe mogą osiągać wielką grubość (w Karpatach ok. 6 km, w Alpach powyżej 10 km). Procesy gro9

madzenia omawianych osadów obejmują zazwyczaj bardzo długie odcinki czasu (w Karpatach flisz tworzył się od końca jury do początku neogenu, czyli przez około 130 milionów lat) (ryc. 1). Na pierwszy rzut oka flisz jest zawsze taki sam – ot, piaskowce i łupki. Gdy jednak przyjrzymy się im dokładniej, okaże się, że wcale tak nie jest.

W naszych Beskidach spotkamy ogromną różnorodność piaskowców. Wieloletnie szczegółowe badania pozwoliły nie tylko na dokładne sklasyfikowanie skał, ale także na ich uporządkowanie wiekowe. Okazało się wówczas, że w obrębie Karpat Fliszowych można wydzielić kilka typów następstw skalnych. Około 20 milionów lat temu (w miocenie (ryc. 1) spoczywające na dnie oceanu serie fliszowe zostały sfałdowane i wypiętrzone – tak powstały góry. Wspomniane powyżej następstwa skalne utworzyły wielkie jednostki – płaszczowiny, które zostały przepchnięte w kierunku północnym, nasunięte na siebie i silnie sfałdowane. Współcześnie w polskiej części Karpat Fliszowych wydziela się pięć płaszczowin.

Od południa są to: magurska (buduje m in.

Beskid Wysoki, Wyspowy, Sądecki i Gorce), dukielska (Beskid Niski i część Bieszczad),

śląska (Beskid Śląski, Mały, Pogórze Beskidzkie, Bieszczady), podśląska (fragmenty pogórzy) i skolska (pogórza rozciągające się na wschód od Tarnowa) (ryc. 2). Wszystkie te jednostki są utworzone z głębokomorskiego fliszu i każda z nich powstawała w odrębnym basenie. Te głębokie baseny (geosynkliny) były pierwotnie oddzielone od siebie płytkimi strefami (kordylierami).

W czasie, gdy w basenach powstawały utwory głębokowodne, na kordylierach osadzały się skały typowe dla płytkich i ciepłych mórz – głównie wapienie i margle. Fałdowanie nie obeszło się z nimi łaskawie. Jest jednak takie miejsce w Karpatach, gdzie te płytkowodne wapienie można oglądać na powierzchni. W okolicach Andrychowa pojawiają się cztery wystąpienia (Inwałd, Andrychów – Pańska Góra, Roczyny i Targanice) takich skał węglanowych (wapieni i margli). Jest to tzw. seria andrychowska, będąca ewenementem w polskich Karpatach. Wapiennik w Inwałdzie stanowi jej najlepsze odsłonięcie, co decyduje o wielkim znaczeniu naukowym, dydaktycznym i poznawczym tego miejsca. Wapienniki Dolny i Górny są prawnie chronione jako pomnik przyrody nieożywionej.

Pochodzenie Skałek Andrychowskich Skałka wapienna zwana Wapiennikiem w Inwałdzie, podobnie jak inne wystąpienia węglanów należących do serii andrychowskiej, ma specyficzne położenie. W podłożu leżą łupki i piaskowce zaliczane do jednostki podśląskiej. Wapienie z kolei są przykryte piaskowcami reprezentującymi serię śląską (ryc. 3) Ta sytuacja tektonicz10

na pozwala odpowiedzieć na pytanie skąd wzięły się Skałki Andrychowskie i dlaczego zajmują taką pozycję. Wspomniałem już, że utwory fliszowe tworzyły się w głębokich zbiornikach morskich i nie inaczej rzecz miała się ze skałami serii podśląskiej i śląskiej. Jednostki te, a właściwie baseny, w których gromadziły się osady (podślą-

ski na północy i śląski na południu), były rozdzielone grzbietem, nazwanym Kordylierą Inwałdzką. W płytkim i ciepłym morzu rozwijało się życie i powstawały wapienie. Nic jednak nie trwa wiecznie.

Jakieś 20 milionów lat temu potężne siły pchnęły w kierunku północnym osady, które zgromadziły się w basenie śląskim, formując z nich tak zwaną płaszczowinę.

Płaszczowina śląska niczym gigantyczny spychacz zdarła pokrywę z Kordyliery In-

wałdzkiej i przemieściła do dzisiejszego położenia. Ogromna większość tych płytkowodnych osadów została w wyniku tego procesu bezpowrotnie zniszczona, a to, co się zachowało, stanowi właśnie Skałki Andrychowskie Tego typu formy nazywane są porwakami tektonicznymi. Na trzech z nich - w Andrychowie na Pańskiej Górze, w Roczynach i Inwałdzie - powstały kamieniołomy, w których wydobywano wapień.

Ogólna charakterystyka szaty roślinnej

Wapiennik Górny - wyrobisko pokryte kserotermiczną roślinnością wapieniolubną W Roczynach i Inwałdzie zaprzestano całkowitego wydobycia wapienia dopiero po II wojnie światowej. Od tego czasu inwałdzki Wapiennik zarastał i był wykorzystywany jako pastwisko. W późniejszych latach poddał się naturalnej sukcesji ekolo-

gicznej (proces naturalnych zmian składu gatunkowego i struktury biocenoz). Na jego obrzeżach pojawiły się zadrzewienia o charakterze grądowym, a na terenach dobrze nasłonecznionych stopniowo kształtowała się roślinność ciepłolubna (ksero11

rzepik pospolity i inne. Charakteryzują je siedliska umiarkowanie wilgotne, w których skład wchodzą głównie gatunki muraw kwietnych z Kl. Festuco-Brometea i Rz. Festucetalia valesiaceae, z dużym udziałem gatunków wchodzących w skład łąk świeżych mineralnych z Kl. Molinio-Arrhenatheretea. Tego typu zbiorowiska występują na żyznych drobnoziarnistych glebach w kompleksach przestrzennych Wapiennik Dolny - stare wyrobisko suchszych postaci lasów liściastych i pokryte roślinnością mieszanych, przede wszystkim wysokich i termiczna) i wapieniolubna, w tej postaci typowych grądów, ich faz degradacyjnych spotykana w Beskidzie Małym tylko na oraz w niektórych drzewiastych zbiorowiobszarze Skałek Andrychowskich. Tworzą skach zastępczych. Do grupy gatunków one ciepłolubne zbiorowiska okrajkowe, bardziej interesujących, silniej związanych nawiązujące pod względem florystycznym siedliskowo z takimi podłożami, należą gai ekologicznym do muraw kwietnych w tunki, które tu występują dość licznie, tj.: skład, których wchodzą m. in. szałwia koniczyna pogięta oraz rzepik pospolity, okręgowa, lebiodka pospolita, storzyszek których obfity udział szczególnie wyróżnia pospolity, inaczej klinopodium pospo- ciepłolubne zbiorowiska okrajkowe z Kl. lite, driakiew żółtawa, starzec Jakubek, Trifolio-Geranietea sanguinei. Ponadto macierzanka zwyczajna, lnica pospolita, spotykamy tu liczną grupę pospolitych gatunków łąkowych, takich jak chaber łąkowy, kupkówka pospolita, świerzbnica polna, przetacznik ożankowy czy groszek łąkowy. Skraje zarośli porasta obficie róża dzika i śliwa tarnina.

Pozostawione same sobie wyrobiska wypełniły się częściowo wodą i utworzyły niespotykane nigdzie indziej w Beskidzie Małym niewielkie zbiorniki wodne o podłożu wapiennym Na ich powierzchni wykształcają się pływające zbiorowiska o charakterze agregacyjnym. W wielu miejscach wnikają one mozaikowo do płatów Wapiennik Dolny - stawek przy dużym budowanych przez ugrupowania wodnych roślin naczyniowych, bądź też przybrzeżnych stanie wody, pokryty lodem 12

zbiorowisk wodnych i błotnych tworzących roślinność szuwarową stref brzegowych. Z gatunków wodnych - hydrofitów - występuje tutaj pospolicie rzęsa wodna, która tworzy niemal jednorodne zbiorowiska na lustrze wody dwóch stawków. W stawie w Wapienniku Dolnym rosną m. in. takie gatunki wodne, jak rdestnica pływająca i rdest ziemnowodny, a na miejscach bagnistych w bliskim sąsiedztwie lustra wody rośliny błotne (helofity) - m.in. jaskier jadowity, jeżogłówka gałęzista, a z mchów - hydrofilne mchy plagiotropowe, jak np. mokradłoszek mokradłosz oraz ortotropowe jak: płonnik pospolity i inne.

Na terenie całego Wapiennika występują zdegradowane fragmenty lasów liściastych z dużym udziałem jesionu wyniosłego, klonu jawora i olszy szarej z domieszką

Jeżogłówka gałęzista w stawku, w Wapienniku Dolnym

Rzęsa drobna na powierzchni stawku w Wapienniku Górnym

innych gatunków, choć występujących znacznie mniej obficie, jak np. jodła pospolita, brzoza brodawkowata i jarząb pospolity. Spotkać można również trzmielinę pospolitą i wiciokrzew pospolity, czy sosnę zwyczajną, która w tym rejonie prawdopodobnie jest gatunkiem pochodzącym z nasadzenia. Na przedwiośniu i wczesną wiosną w runie zagajników i lasków łęgowych kwitną łany ziarnopłonu wiosennego, pierwiosnki wyniosłej, zawilca gajowego i wiele innych (będą wymienione w dalszej części opisów).

W Wapienniku spotkamy także zbiorowiska synantropijne (powstałe dzięki zmianom wprowadzonym przez człowieka). Do najbardziej charakterystycznych należy tu obfite występowanie zespołu 13

bzu czarnego. Jest to typowo synantropijna fitocenoza krzewiasta (fitocenoza – część roślinna biocenozy, czyli wszystkich organizmów zamieszkujących dany obszar, powiązanych wzajemnymi zależnościami), która szczególnie ekspansywne opanowuje miejsca eutroficzne (bogatożyzne). Jedną z istotnych cech ekologicznych tej fitocenozy jest silne przywiązanie do siedlisk wilgotnych i bardzo żyznych, zwłaszcza obfitujących w węglan wapnia. Zakrzewienia z dominującym bzem czarnym opanowały północno - zachodnią część wyrobiska, przy czym kolonizują również jego strome zbocza. Licznie występuje też wybitnie eutrofilny gatunek (lubiący bogatożyzne podłoże), jakim jest pokrzywa zwyczajna.

Osobną, dobrze wyróżniającą się grupę

zbiorowisk synantropijnych, tworzą zbiorowiska roślin utrzymujące się na tym terenie dzięki regularnemu, intensywnemu deptaniu, tj. ugrupowania zwane często dywanowymi.

Ich istnienie zawdzięczamy bezpośrednio czynnikowi fizycznemu, jakim jest wydeptywanie i przenoszenie przez człowieka diaspor (części roślin umożliwiających im rozprzestrzenianie i odtwarzanie osobników potomnych - na drodze wegetatywnej lub w procesach płciowych - nasiona).

Takie zbiorowiska tworzą się pospolicie na gliniastych ścieżkach, drogach gruntowych, duktach leśnych i w miejscach biwakowych, które również na tym terenie nie należą do rzadkości.

Interesujące pod względem florystycznym są także mikrozbiorowiska porastają-

Wapiennik Dolny - wejście do starego wyrobiska z roślinnością o charakterze synantropijnym, m. in. z pokrzywą, babką zwyczajną, glistnikiem jaskółcze ziele 14

ce stare wypaleniska po ogniskach, gdzie występuje grupa wybitnie nitrofilnych (azotolubnych) gatunków naczyniowych, jak rzeżusznik piaskowy i mszaków, m.in. mech - skrętek wilgociomierz czy wątrobowiec - porostnica wielokształtna.

Cały teren pozostawiony odłogiem, z biegiem lat wytworzył charakterystyczne zbiorowiska grzybów, roślin i zwierząt.

Na tak małym terenie (ok. 2 ha) występuje ponad 40 gatunków śluzowców, 133 gatunki grzybów z niezwykle unikalnym Mycena tenuispinosa Fabre (znalezionym w 2006 r. przez Piotra Chachułę) i ponad

Goryczuszka orzęsiona w Wapienniku Dolnym

Kopytnik pospolity 226 gatunków roślin, w tym także kilka chronionych lub bardzo rzadkich w Beskidzie Małym. Należą do nich takie gatunki, jak paprotka zwyczajna, goryczuszka orzęsiona, kruszczyk rdzawoczerwony, listera jajowata (nowe stanowiska), bluszcz pospolity, kalina koralowa, kruszyna pospolita, pierwiosnek wyniosły, kopytnik pospolity, czosnek niedźwiedzi, przytulia (marzanka) wonna, nieznana do tej pory na tym terenie jeżogłówka gałęzista i rzadka forma jemioły rozpierzchłej żyjącej na jodle (Viscum album (L.) ssp. abietis (Wiesb.) Abram.). Żyją tu chronione i zagrożone gatunki zwierząt, a wśród nich trzy gatunki płazów ogoniastych, trzy gatunki płazów bezogonowych, pięć gatunków gadów, kilkanaście gatunków ptaków i kilka gatunków ssaków, nie wspominając już o trudnej do określenia liczbie gatunków bezkręgowców, w tym chronionych gatunków chrząszczy i motyli. Wapiennik w Inwałdzie, podobnie jak pozostałe Skałki Andrychowskie, są wyspami wśród piaskowców. Świat przyrody ożywionej, który się tu ukształtował, jest nietypowy w porównaniu do całego otoczenia, dlatego warty dalszych badań i ochrony.

15

Łupki pstre

Wapień sztramberski

Ryc. 1

16

Mylonit

Ryc. 2

Ryc. 3

Ryc. 4

17

Od stacji PKP do Wapiennika

Porwak tektoniczny Wapiennik w Inwałdzie ma wymiary 450 m (rozciągłość wschód - zachód) do 200 m (rozciągłość północ - południe) i maksymalną miąższość (grubość) około 100 m (ryc. 3, 4). W jego obrębie znajdują się stare wyrobiska będące pozostałościami po wydobyciu wapienia. Ścieżka obejmuje Wapiennik Dolny (wschodni), objęty prawną ochroną jako pomnik przyrody nieożywionej oraz towarzyszące mu dwie pozostałe części - Wapiennik Środkowy i Wapiennik Górny (również pomnik przyrody). Większa część wyrobiska jest silnie zarośnięta, co utrudnia bezpośrednią obserwację skał, ale 18

jednocześnie stanowi o bogactwie flory i fauny. Proponowana trasa pozwala na zapoznanie się z głównymi typami skał, z wybranymi zagadnieniami tektonicznymi, gatunkami roślin i zwierząt oraz typami kilku siedlisk. Ścieżka rozpoczyna się przy przystanku PKP Inwałd, z którego kierujemy się na południe. Na odcinku między przystankiem a wschodnim kamieniołomem (około 250 m) w sprzyjających warunkach odsłaniają się pstre łupki mastrychtu i paleogenu należące do jednostki podśląskiej (ryc.

1, 3). Są to czerwone i zielone łupki zawierające domieszkę węglanu wapnia

(CaCO3). W tych osadach występuje dość liczna fauna otwornic (jednokomórkowe mikroorganizmy wytwarzające wapienne pancerzyki). Przed samym wejściem do Wapiennika można zaobserwować szare wapniste łupki, zaliczane do warstw krośnieńskich jednostki podśląskiej (ryc.

1, 3). Omawiane osady są odsłonięte i możliwe do obserwacji właściwie tylko w czasie prowadzonych tam robót ziemnych; na co dzień są niewidoczne i przykryte

glinami czwartorzędu (ryc. 3). W tej części spotkamy się jedynie z roślinnością terenów zabudowanych, ogrodów, miedz (dróg) śródpolnych czy rowów przydrożnych, czyli roślinnością synantropijną i ruderalną, odporną na dużą zawartość soli mineralnych, a szczególnie azotowych.

Przed samym wejściem do Wapiennika rosną ogłowione wierzby kruche, widać ten fragment koszonej łąki, na skraju której wyrastają zadrzewienia.

Przyroda nieożywiona – margle Na lewo (na wschód) od wejścia w skarpie odsłaniają się margle, należące do serii skałek andrychowskich i zaliczane do najwyższej kredy i najniższego paleogenu (ryc.

1, 3, 4). Margle są twarde, ciemne i bardzo silnie spękane. Spękania te są wypełnione białym krystalicznym kalcytem (minerał - węglan wapnia, CaCO3). W marglach występuje fauna reprezentowana przez otwornice, fragmenty skorup małży oraz nieliczne kolce jeżowców. Omawiane skały zazwyczaj są widoczne tylko jako gruz u podnóża skarpy. Okruchy margli są dostępne do obserwacji także w Wapienniku Górnym (punkt 7; ryc. 4).

19

Przyroda ożywiona - zbiorowiska synantropijne i leśne W przejściu z drogi do Wapiennika Dolnego po prawej stronie (na zachód) znajdziemy gatunki roślin typowe dla siedlisk synantropijnych (ruderalnych), bogatych w

Bez dziki czarny - kwiatostan ...

... i owocostany

Larwa i postać dorosła samicy oraz samica i samiec świetlika 20

azot oraz wapń, zacienionych i wilgotnych.

Należą do nich m.in. pokrzywa zwyczajna, żywokost lekarski, łopian pajęczynowaty, podagrycznik pospolity, świerząbek korzenny, szczaw tępolistny, jaskier rozesłany, rudbekia naga (rotacznica sieczna) czy bez czarny. W tej części, podobnie jak nieco dalej w miejscach nagromadzenia odpadów organicznych, można znaleźć larwy i osobniki dorosłe świetlika.

Po lewej stronie jest niewielki grzbiet porośnięty zróżnicowanymi wiekowo, lecz stosunkowo młodymi drzewami jesionu wyniosłego, klonu jaworu, wiśni ptasiej oraz nielicznych w tym miejscu krzewów głogu jednoszyjkowego. Podszyt złożony jest z bardzo młodych drzew z niewielką domieszką bzu czarnego. W runie, w zależności od pory roku, znajdziemy bardzo różne rośliny poczynając od zakwitających wczesną wiosną - ziarnopłonu wiosennego, fiołka wonnego i leśnego, żywokostu bulwiastego, kokoryczki wielokwiatowej, konwalijki dwulistnej, przytulii (marzanki) wonnej, czosnku niedźwiedziego, pierwiosnka wyniosłego, jasnoty plamistej, a kończąc na zakwitających później i kwitnących nawet do września - jaskrze kosmatym, bodziszku cuchnącym, kukliku pospolitym czy szałwi lepkiej.

Jaskier rozłogowy (j. rozesłany)

Przyroda nieożywiona - wapienie sztramberskie

Zachodnia ściana kamieniołomu jest utworzona z najbardziej typowej skały budującej porwak w Inwałdzie (ryc. 3, 4). Są to białe, masywne (nie wykazujące śladów warstwowania), miejscami silnie spękane wapienie, gdzieniegdzie widoczne są przekroje skorup. Na niektórych fragmentach ściany można obserwować brekcje wapienne (ostrokrawędziste okruchy jaśniejszych wapieni łączone ciemniejszym spoiwem). W wapieniach pojawia się stosunkowo bogata makrofauna (skamieniałości widoczne gołym okiem) reprezentowana przez ramienionogi, jeżowce, małże, ślimaki i koralowce. Jeszcze bogatsza jest mikrofauna (skamieniałości możliwe do oglądania pod mikroskopem w specjalnych preparatach) obejmująca otwornice, mszywioły i glony.

Na podstawie fauny możliwe jest określenie wieku skał: najwyższa jura (ryc. 1). Wapienie o takim wykształceniu są szeroko rozprzestrzenione w Karpatach i noszą nazwę sztramberskich. W Inwałdzie można je obserwować w Wapienniku Środkowym i W. Górnym (zachodnim, punkty 5 i 8; ryc.

4). Są one podobnie wykształcone do opisanych powyżej, jednak wnikliwy obserwator z pewnością dostrzeże niewielkie różnice, a obserwacje te pozwolą na zapoznanie się ze zmiennością omawianych skał.

21

Przyroda ożywiona – świetliste wnętrze i zbocza

Wnętrze pierwszego wyrobiska ostatecznie zostało ukształtowane po II wojnie światowej, kiedy zaprzestano wydobywania kruszywa (m. in. na budowę drogi do Krakowa oraz lokalnych dróg) i usytuowano tu istniejące do dziś ujęcie wody pitnej.

Przed budową ujęcia we wnętrzu były dwa głębokie stawki, z których do dziś istnieje

jeden - po większym pozostało tylko zagłębienie terenu. Przy wejściu po lewej stronie (wschodniej) znajduje się zbocze

z południową wystawą, ze śladami niewielkich odsłonięć wapienia, z rumoszem skalnym i dwoma większymi odłamkami brekcji wapiennych (patrz opis geologia).

Wiosną, na zboczu, oprócz już wcześniej 22

wymienionych gatunków roślin, znajdziemy takie jak: bluszczyk kurdybanek, glistnik jaskółcze ziele, podbiał pospolity, poziomkę pospolitą i twardawą, łopian większy, mniszek pospolity i starzec jajowaty. Jednym z ciekawszych gatunków spotykanych w tym miejscu jest glistnik jaskółcze ziele. Roślina pospolita, należy do rodziny makowatych (Papaveraceae), znana jako lecznicza od czasów starożytnych. Częsta w pobliżu gospodarstw domowych, na przydrożach i innych siedliskach ruderalnych oraz w zagajnikach. Po zerwaniu wydziela pomarańczowy sok, którego barwa wywołana jest obecnością dwóch alkaloidów – chelidoniny (dodatkowo hamuje podział komórek nowotworowych) i berberyny. Wszystkie części rośliny zawierają w swoim składzie ok. 20 alkaloidów o działaniu leczniczym i toksycznym, dlatego w dawnych czasach przypisywano jej znaczenie magiczne, a w korzeniu poszukiwano kamienia filozoficznego. Jej nazwa łacińska (Chelidonium) wywodzi się od łacińskich wyrazów coeli donium,

Glistnik jakółcze ziele

co znaczy „dar niebios”. W medycynie ludowej używana była powszechnie jako lek usuwający kurzajki (brodawki) na skórze. Wystarczy kilka razy dziennie przez ok. tydzień smarować kurzajkę świeżym sokiem z glistnika, by brodawki zniknęły.

Ma on też właściwości bakteriobójcze, grzybobójcze, pierwotniakobójcze, uspokajające i wiele innych. Pamiętać jednak należy, że zioło to stosowane w dużych ilościach lub zbyt długo, jest bardzo toksyczne. Nasiona glistnika, dojrzewające w długich torebkach, są rozsiewane przez mrówki - myrmekochoria. Zachęcają je do tego specjalne ciałka odżywcze (elajosomy) przy nasionach, zwane mrówczymi, bogate w węglowodany, chętnie przez nie zjadane i przenoszone do gniazd razem z nasionami. Świadczą o tym liczne mrowiska spotykane we wschodniej części Wapiennika, na których można spotkać po

Klon jawor - kwiaty

Barszcz zwyczajny kilka okazów glistnika, szczególnie dobrze widocznych na wiosnę.

Poniżej, już na równym terenie, pod którym znajduje się m. in. ujęcie i zbiornik wody pitnej, rosną charakterystyczne dla bogatych w azot gleb - pokrzywa zwyczajna i jeżyna fałdowana, przez które późną wiosną i latem z trudem przebijają się nieliczne okazy przytulii czepnej, kielisznika zaroślowego, barszczu zwyczajnego, świerząbka korzennego, mięty długolistnej, niektórych gatunków traw. Obok, na zachód od ścieżki, w obniżeniu (pozostałości po dawnym stawku) pod północno-zachodnią 23

Jasnota plamista

ale nie brakuje tu też łopianu większego, szałwi lepkiej, jasnoty purpurowej, jaskra kosmatego, glistnika jaskółcze ziele, podbiału pospolitego, szczawiu tępolistnego, a nawet pierwiosnka wyniosłego i kopytnika pospolitego (te dwa ostatnie są częściowo chronione). Kopytnik ma piękne, nerkowate, ciemnozielone, woskowane i błyszczące liście, a pod nimi małe, ukryte kwiaty, skromnie purpurowo ubarwione (zdj. na str. 15). Ciekawostką jest to, że po roztarciu w palcach, nasiona, liście i kwiaty pachną prawdziwym pieprzem a zapylane są przez chrząszcze. Ponieważ rośnie tutaj obficie pokrzywa zwyczajna, warto na nią zwrócić uwagę nie tylko ze względu na jej właściwości „parzące” i bardzo cenne lecznicze, ale także jako na miejsce żerowania i bytowania wielu gatunków zwierząt. Jej liście i łodygi pokrywają delikatne, kruche włoski, które po

Jaskier kosmaty skarpą wapieni sztramberskich, rośnie liczna, niezbyt gęsta, zróżnicowana wiekowo grupa jesionów wyniosłych, olsz szarych, klonów jaworów z domieszką wierzby kruchej i towarzyszącego im bzu czarnego. Widać tu wyraźny wpływ człowieka, który „wzbogaca” podłoże w odpady organiczne i mineralne (popiół). Świadczy o tym obecność pokrzywy i bzu czarnego, 24

Kielisznik zaroślowy

Pokrzywa zwyczajna ukłuciu wprowadzają substancję zawierającą między innymi kwas mrówkowy. Są jednak zwierzęta, którym to nie przeszkadza. Przykładem mogą być spotykane w Wapienniku gąsienice motyli z rodziny południcowatych (Nymphalidae) z rodzaju rusałek - jak rusałka pawik, osetnik czy admirał. Wczesną wiosną i latem spotkamy tu także ich postacie dorosłe (imago). Jednym z bardziej interesujących gatunków jest rusałka admirał. Jej gąsienice żerują pojedynczo, w trudnych do zauważenia kryjówkach ze zwiniętych i zespolonych liściach pokrzywy. Poczwarki ukrywają się przytwierdzone do łodygi. Po przeobrażeniu późnym latem - już jako kolorowe

Rusałka ceik

Rusałka osetnik

Rusałka pawik - larwa i imago

Rusałka admirał

Rusałka pokrzywnik - imago i larwa 25

Postać doskonała (imago) ...

... i larwa tarczyka zielonego motyle - jak ptaki wędrowne odlatują na cieplejsze południe Europy, by powrócić dopiero w maju. Inne zwierzęta, takie jak pająki czy kosarze, wykorzystują pokrzywy wyłącznie jako bezpieczne schronienie i miejsce czatowania na zdobycz. Inny gatunek rośliny widoczny ze ścieżki - mięta długolistna, jest miejscem żerowania larw i postaci dojrzałych chrząszczy z rzędu stonkowatych (Chrysomelidae). Niektóre z nich mają szczególny wygląd, jak np. pokazana na zdjęciu larwa tarczyka zielonego, posiadająca charakterystyczne rozgałęzione wyrostki, dodatkowo chroniąca się pod swoimi odchodami. Tarczyk zielony 26

wyrządza znaczne szkody w uprawach mięty pieprzowej, ale tu nie jest zagrożeniem - stanowi naturalny składnik biocenozy, jest ciekawym urozmaiceniem i ogniwem licznych łańcuchów pokarmowych.

Na obrzeżu wschodniego i południowo-wschodniego fragmentu tej powierzchni oraz jej części środkowej, poza miejscami dawnego składowania gruzu i odpadów organicznych (kompostowych), rośnie roślinność o bardzo zróżnicowanym charakterze łąkowym i okrajkowym, m. in. liczne jaskry, w tym kosmaty i ostry, nieliczne okazy groszku łąkowego, cieciorki pstrej, wyki ptasiej, koniczyny łąkowej, traganka szerokolistnego, babki średniej, babki zwyczajnej, nostrzyka białego, szałwi okręgowej, szałwi lepkiej, wrotyczu pospolitego, kilka gatunków traw i liczne siewki drzew. Na skarpach obficie występują mchy, przykrywając rumosz skalny.

Zamykają ten obszar od strony południowo-wschodniej okazy głogu jednoszyjko-

Groszek żółty

Wiciokrzew suchodrzew kwiaty i owoce

Traganek szerokolistny wego, wierzby kruchej, klonu jawora, lipy drobnolistnej i brzozy brodawkowatej. Z roślin krzewiastych rośnie róża dzika i wiciokrzew pospolity. Wśród tej roślinności na kamienistym podłożu spotkamy całe bogactwo przedstawicieli bezkręgowców, takich jak ślimaki (Gastropoda), skorupiaki (Crustacea), wije (Myriapoda), pajęczaki (Arachnoidea) czy wreszcie już wymienione a najliczniejsze owady (Insecta), które z kolei decydują o obecności kręgowców, takich jak płazy (Amphibia), gady (Reptilla) i w dużej części ptaki (Aves) oraz ssaki (Mammalia). Fauna ślimaków jest raczej skromna i reprezentowana przez kilka gatunków. Zazwyczaj są małe i kryją się przed naszym wzrokiem.

Do tych, które można zobaczyć, należy duży - jak na nasze warunki - ślimak winniczek, a z bardzo małych - błyszczotka

połyskliwa, przeźrotka szklista, szklarka obłystek i ślimak kosmaty. Dość licznie żyje też tutaj, jak i w całym Wapienniku, średniej wielkości ślimak Lubomirskiego, którego muszelki łatwo znaleźć w rumoszu skalnym na obrzeżu łąki. Jest to typowy gatunek karpacki zasiedlający lasy i za-

Wyka ptasia 27

Ślimak kosmaty

Ślimak lubomirskiego

i krocionoga (Julus terrestris L.) - należą one do dwuparców (Diplopoda) oraz wija drewniaka i ziemianka - przedstawicieli pareczników (Chilopoda). Z gromady pajęczaków często spotykane są pająki (Araneae) z kilku rodzin krzyżakowatych, pogońcowatych i skakunowatych. Jednym z ciekawszych pająków jest guzoń pajęczarz o nocnym trybie życia, który poluje na inne pająki sieciowe, podstępnie wabiąc je i gryząc w nogi. Samego guzonia trudno znaleźć, ale często spotykać można jego kokony z jajami. Do pajęczaków należą także drapieżne kosarze (Opalinidae) z charakterystycznymi szczudłowatymi i łamliwymi nogami (głównie kosarze pospolite), maleńkie, żyjące w ściółce i pod

Boettgerilla pallens Smith rośla o stosunkowo wilgotnym podłożu, wpisany na „Czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce”. Podobny do niego jest dość liczny, nie majacy polskiej nazwy, Maonachoides incarnata (O.F. Muller). Wśród kamieni kryją się ślimaki bezmuszlowe - można odszukać ciekawego przedstawiciela z rodziny Boettgerillidae, mającej w Polsce tylko jeden gatunek bez polskiej nazwy Boettgerilla pallens Smith. Ślimak ten lubi miejsca ruderalne a do Europy został przywleczony aż z Zakaukazia. Do skorupiaków lądowych obecnych w Wapienniku należy m. in. stonoga murowa i prosionek szorstki. Wije, które w naszym klimacie nie osiągają większych rozmiarów, są tu reprezentowane przez bardzo licznie występującą skulicę pospolitą 28

Prosionek szorstki

Skulica pospolita

Wij drewniak

korą zaleszczotki (Pseudoscorpiones) - z najbardziej znanym przedstawicielem zaleszczotkiem pospolitym i maleńkie roztocze (Acarina) z rzucajcym się w oczy czerwonym lądzieniem czerwonatką. Wśród liści roślin bardzo szybko przemykają małe (długości 1 cm) i delikatne owady należące do rzędu karaczanów (Blattodea) - wszystkożerne zadomki polne. W krajach skandynawskich mogą być prawdziwą plagą, gdyż gustują w suszonych rybach, ale Inwałdowi taka klęska raczej nie grozi. Na liściach brzóz można zobaczyć działalność tutkarza brzozowca, chrząszcza z rodziny podryjkowatych (Attelabidae), który w charakterystyczny sposób zwija jej liście, aby dać schronienie i zapewnić pokarm swojemu potomstwu (zdj. na str. 30). Na

Guzoń pajęczarz - kokon z jajami

Zaleszczotek pospolity

Lądzień czerwonatka

Zadomka polna szczytach gałązek wierzby tworzą się galasy, tzw. wierzbowe róże, które z kolei są miejscem rozwoju maleńkiego owada z rzędu muchówek (Diptera) - wierzbinowca rozetka (zdj. na str. 30). Jeszcze inne, kosmate galasy tworzą się na gałązkach dzikiej róży, chroniąc larwy innej muchówki - szypszyńca różanego (zdj. na str.

30) stosowanego jako zioło w medycynie ludowej. Na liściach i łodygach wielu roślin można zobaczyć charakterystyczną piankę, wytworzoną przez larwę pluskwiaków równoskrzydłych (Homoptera) pienika, której zadaniem jest również ochrona przed wrogami. Na szczawiu, wrotyczu pospolitym, a nawet pokrzywie żerują, pijąc 29

Pianka ochronna, larwa i para dorosłych pieników

ich soki, dosyć liczni przedstawiciele pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera), m. in. wtyk straszyk, który po zerwaniu się do lotu ukazuje ceglasto-czerwone barwy na górnej części odwłoka. Warto pamiętać, że wiele pluskwiaków, w tym wymieniony wtyk, wydziela bardzo cuchnącą i dla wielu organizmów trującą substancję. Są też przedstawiciele chrząszczy z rodziny kózkowatych (Cerambycidae), a wśród nich bardzo rzadka zielarka baldaszkowa, której larwy żywią się występującym tu świerząbkiem oraz bardzo ładnie ubarwiony zagwoździk fioletowy, inaczej ściga fioletowa - szukający miejsca na złożenie jaj w drewnie. Fioletową barwę ma też przedstawiciel biegaczy (Carabidae), chroniony biegacz fioletowy. Na tym

Galasy wierzbinowca rozetki Domek larwy tutkarza brzozowca ...

... i szypszyńca różanego 30

Biegacz fioletowy

fragmencie łąki można zobaczyć motyle, z bardzo charakterystycznym przedstawicielem małych motyli (Microlepidoptera) - wąsikiem runowiaczkiem z niezwykle długimi czułkami, którego gąsienice minują w liściach zawilca gajowego. Są też motyle większe (Macrolepidoptera) z bardzo kolorową niedźwiedziówką kraso-

pani, której gąsienice zjadają m. in liście wiciokrzewu i jeżyny.

Z kręgowców wymienić należy traszki - płazy ogoniaste, których postacie młodociane, zanim dotrą do wody, żerują wiosną wśród kamieni. Natomiast bardzo nielicznie spotykane są przedstawicielki płazów bezogonowych - ropucha szara i żaba trawna. Gady reprezentuje zaskroniec zwyczajny, a ptaki dzięcioł duży, gniazdujący w dziuplach wykutych w pniach

Zielarka baldaszkowa

Zagwoździk fioletowy

Wąsik runowiaczek 31

Niedźwiedziówka krasopani

wierzby kruchej. Z ssaków występują głównie roślinożerne - wiewiórki pospolite, zające szaraki, sarny (dwa ostatnie zaglądają tu tylko na soczystą trawę). Z obfitości bezkręgowców chętnie korzystają owadożerne (Insectivora) krety, jeże europejskie, a nocą także nietoperze (Chiroptera), zwłaszcza borowiec wielki.

Oprócz roślin i zwierząt spotkamy tu także śluzowce i grzyby. Do śluzowców należy wykwit zmienny, kędziorek szorstki, a z dziwniejszych grzybów kubek prążkowany i rozszczepka pospolita, rosnące na obumarłych, leżących pniach i na gałązkach wierzby

Młoda traszka górska Kędziorek szorstki

Zaskroniec zwyczajny Wykwit zmienny

Jeż zachodni 32

Kubek prążkowany

Rozszczepka pospolita

Pustułka pęcherzykowata

chronioną i podobnie jak wszystkie inne polskie goryczki, wyróżnia się znacznymi walorami estetycznymi oraz naukowymi i użytkowymi. Niestety, miejsce, na którym rosła najliczniej, w dużym stopniu zostaGruzełek cynobrowy ło odkształcone, a ponieważ - jak wiele (występują również w innych miejscach Wa- innych siedlisk - podlega naturalizowaniu piennika). Także tu, na gałęziach i pniach (utworzyło się samo po zaprzestaniu działalsuchych drzewek, zobaczymy pospolitego ności człowieka). Jest ono niestabilne i bargrzyba należącego do workowców (Asco- dzo łatwo je zniszczyć. Aby temu zapobiec i ochronić zagrożone gatunki, konieczna mycota) - gruzełeka cynobrowego.

Na wprost wejścia do Wapiennika - po jest mądra ingerencja człowieka w formie przeciwnej stronie polany, przed niewiel- tzw. ochrony czynnej. Warto też zwrócić kim garbem a raczej nasypem z kępą uwagę na jesiony wyniosłe tworzące tu drzew utworzoną przez młode klony ja- biogrupę, szczególnie na korę jednego ze wory i lipy oraz starsze jesiony wyniosłe, starszych. Rośnie na niej rzadki w tym znajduje się zanikające stanowisko gory- miejscu porost liściokształtny - pustułka czuszki orzęsionej. Jej pojedyncze okazy, pęcherzykowata, co świadczy o niskiej zakwitnące jesienią (we wrześniu) można wartosci gazowych emisji przemysłowych jeszcze znaleźć na dalszych skarpach wy- w powietrzu - polutantów (m.in. tlenków robiska. W Inwałdzie ma jedno z dwóch siarki) w tym rejonie.

Wiosną, pod drzewami tuż przy szlaku stanowisk w Beskidzie Małym, drugie znajduje się przy wapienniku w Roczynach i częściowo także na niewielkiej nierów(pod Złotą Górką); kiedyś rosła także na ności, kwitnie fiołek wonny i obficie Pańskiej Górze w Andrychowie. Gory- występujące tu gatunki, jak konwalijka czuszka orzęsiona (dawniej znana jako dwulistna, pierwiosnek wyniosły i kopytgoryczka orzęsiona) jest rośliną sciśle nik pospolity. Na rumoszu skalnym pod 33

Ziarnopłon wiosenny

Bodziszek żałobny

Konwalijka dwulistna i przytulia wonna (marzanka)

Dąbrówka rozłogowa stromymi zboczami rosną liczne krzewy bzu czarnego. Późną wiosną i latem kwitną jaskry kosmate i rozłogowe, niecierpek 34

pospolity i drobnokwiatowy, ziarnopłon wiosenny, kuklik pospolity, a przy ścieżce dosyć licznie występuje dąbrówka rozłogowa. Sam stawek od strony ścieżki jest otoczony gęsto pokrzywą zwyczajną i karbieńcem pospolitym, z dodatkiem szczawu tępolistnego. Tuż przy stawku, pod skarpą, metr od ścieżki zobaczyć można bodziszka żałobnego, jedną z piękniej kwitnących roślin występujących w Wapienniku.

Mylonity

Podążając wzdłuż ściany kamieniołomu w kierunku południowo-wschodnim, po kilku metrach napotykamy odsłonięcie żółtobrunatnych lub zielonkawych skał wyraźnie różniących się od wapieni (ryc.

3, 4). Są to mylonity - skały metamorficzne powstałe w wyniku przeobrażenia innych, starszych skał. Mylonit to typowy produkt metamorfizmu dynamicznego. Proces ten prowadzi do całkowitego zniszczenia pierwotnej struktury w wyniku działania bardzo dużego ciśnienia. Mylonity składają się z drobno roztartych okruchów skalnych. Niekiedy można zaobserwować obecność płaskich, błyszczących powierzchni, tzw. luster tektonicznych - są to ślady poślizgu.

Mylonity właściwie nie posiadają widocznych struktur typu warstwowania. Ich charakterystyczną cechą jest podatność na kruszenie (skałę można rozdrobnić w rękach). Wiek omawianych utworów jest trudny do ustalenia. Najprawdopodobniej proces mylonityzacji (tworzenie mylonitów) miał miejsce w dolnej kredzie, a produktem wyjściowymi były skały wulkaniczne. Mylonity można także obserwować w punkcie 6 (ryc. 4).

Stawek w Wapienniku Dolnym późną wiosną 35

Stawek

Stawek jest przykładem zanikającego niewielkiego zbiornika wodnego, niezwykle rzadko spotykanego na terenie Beskidu Małego, z charakterystycznymi dla siebie zbiorowiskami roślinnymi i związanymi z nimi gatunkami zwierząt. Ma bardzo spłycone i zamulone brzegi, które w zależności od miejsca porastają rośliny zbiorowisk

Karbieniec pospolity

Niezapominajka błotna 36

wodnych i błotnych, tworząc roślinność szuwarową strefy brzegowej. Gatunkiem wodnym (hydrofitem), który wnika pomiędzy roślinność błotną, jest rzęsa drobna, tworząca jednolite agregacyjne zbiorowisko, które w optimum rozwoju znacznie zasłania lustro wody. Na miejscach bagnistych, okresowo zalewanych wodą, rosną rośliny błotne (helofity), takie jak: jaskier jadowity, jeżogłówka gałęzista, karbieniec pospolity, niezapominajka błotna, sity dwudzielny, skupiony, rozpierzchły, siny, a także rzeżucha gorzka, ponikło błotne, uczep trójlistkowy oraz obcy gatunek lecz całkowicie zadomowiony w naszej florze - uczep amerykański. Występują tu także wymienione wcześniej mchy plagiotropowe: mokradłoszek kończysty, mokradłosz sercowatolistkowy, sierpowiec zagięty, płonnik pospolity i inne. Spośród wymienionych roślin wyróżnić można jeżogłówkę gałęzistą (zdj. na str. 13), roślinę rzadką w tym rejonie, niespotykaną w najbliższej okolicy. Jej nasiona przenoszą ptaki (ornitochoria), - tu dostały się prawdopodobnie za pośrednictwem kaczki krzyżówki, która

Mokradłosz sercowatolistkowy i rzęsa drobna

bywa widziana na lustrze stawku. Późnym latem częste braki wody powodują, że żerujące w Wapienniku sarny zgryzają i wyrywają tę bardzo dekoracyjną roślinę, dlatego choć kwitnie i owocuje, nie jest tu zbyt liczna.

Powierzchnię wody w okresie letnim częściowo pokrywają także liście rdestnicy pływającej (w sprzyjających warunkach kwitnącej i owocującej), rdestu ziemnowodnego, rzęśli wiosennej, która wyrastając z dna tworzy gęste skupiska, podobnie jak nitkowate glony należące do zrostnicowatych, w tym do rodzaju skrętnica (Spirogyra sp.), zrostnica (Zygnema sp.) i mużocja (Mougeotia sp.). Fitoplankton jest tu reprezentowany przez bardzo liczne i ciekawe gatunki bruzdnic, zrostnic, okrzemek czy euglenin. Podobnie jest z pierwotniakami, drobnymi bezkręgowcami, a szczególnie stawonogami stano-

Rdestnica pływajca

Rzęśl wiosenna

Przedstawiciele: euglenin, okrzemek, ... wrotków, małżoraczków,

... zrostnic, bruzdnic,

... wioślarek i widłonogów 37

Traszka grzebieniasta - samica Traszka zwyczajna - samica

Traszka górska - samica

Traszka górska - samce

Rozwój zarodków w jajach na liściach niezapominajki i larwa traszki w różnych stadiach rozwoju

38

wiącymi zooplankton. Tylko część lustra wody od strony południowo-wschodniej, do której dociera mniej światła, jest wolna od roślinności z liśćmi pływającymi. Dno stawku w okresie letnim w większej części jest ocienione. Pokrywa je gruba warstwa mułu i opadłych liści w różnych stadiach rozkładu. Tworzą one sprzyjające warunki do wzrostu i rozwoju zooplanktonu będącego drugim ogniwem łańcuchów pokarmowych, jak i większych organizmów należących do drobnych skorupiaków, owadów i ich larw czy larw płazów. Intrygujący jest zupełny brak przedstawicieli ślimaków wodnych.

Z ciekawszych zwierząt zamieszkujących stawek należy wymienić trzy gatunki traszek (Triturus), przedstawicieli płazów ogoniastych (Urodela): traszka grzebieniasta, górska i zwyczajna, które podobnie jak wszystkie pozostałe gatunki polskich płazów, podlegają ścisłej ochronie. Z nich traszka grzebieniasta jest największa i najbardziej zagrożona. Dorosła osiąga do 17 cm długości. Samiec w okresie godowym ma charakterystyczną płetwę grzbietową, która ciągnie się od środka głowy do końca ogona. Ma też pomarańczowe ubarwienie brzucha i piękne perłowo-błękitne barwy ogona z żółtym obramowaniem. Gody,

Larwa chruścika ...

... i larwy owadów z rzędu muchówek którym towarzyszą zaloty samca i eksponowanie wdzięków, odbywają się w wodzie od końca marca (choć tu mogą znacznie później) do połowy sierpnia. Zapłodnienie jest wewnętrzne, jednak do zaplemnienia dochodzi, gdy samica sama zabierze do specjalnego zbiorniczka pakiecik z plemnikami pozostawiony przez partnera.

Samica składa do 450 zapłodnionych jaj, pojedynczo w zawiniętych liściach - preferowane są liście niezapominajki błotnej i rzęśli wiosennej. Po okresie godowym kończy się ich pobyt w środowisku wodnym - pozostałą część roku spędzają na lądzie (dlatego m. in. często są mylone z jaszczurkami), zimując pojedynczo lub w grupach w zakamarkach, których tutaj im nie brakuje. Młode traszki pełne przeobra-

Kumak górski - strona brzuszna i grzbietowa oraz pakiet jego jaj żenie przechodzą we wrześniu i wówczas opuszczają zbiornik, by przezimować i jako młodociane osobniki powrócić do niego wiosną. Oprócz traszek w stawku można zobaczyć i usłyszeć przedstawiciela płazów bezogonowych - kumaka górskiego. Kumak, podobnie jak traszki, ma barwy odstraszające i maskujące brzuszek jaskrawopomarańczowy z ciemnymi plamkami a wierzch ciała oliwkowozielony - od jasnego do ciemnego. W razie niebezpieczeństwa odwraca się na plecy i wygina brzuchem do góry - tzw. „reflex kumaka” - informując ewentualnego amatora, że jest niejadalny i może zaszkodzić Wydzielina jego gruczołów skórnych wywołuje u człowieka pieczenie skóry. Gody odbywa od maja do sierpnia i 39

Szablak krwisty - samiec, jeszcze niewybarwiony w tym czasie można usłyszeć jego charakterystyczne nawoływania. Jaja składa w pakietach na dnie stawku. Oprócz opisanych płazów, stawek ma bogaty świat bezkręgowców. Do ciekawszych należą owady, których larwy żyją w wodzie. Wśród nich są przedstawiciele kilku rzędów, takich jak np. ważki (Odonata), chrząszcze (Coleoptera), muchówki (Diptera) czy chruściki (Trichoptera). Z ważek dość licznie występują równoskrzydłe (Zygoptera) łątki dzieweczki i łunice czerwone. Kopulacja łunicy ma bardzo charakterystyczny przebieg: samiec i samica, chwytając się przy-

Larwa żagnicy sinej

Łątka dzieweczka

Łunica czerwona

Larwy chrząszczy wodnych ...

Elaphrus cupreus Duft. - drapieżny chrząszcz, który poluje w wodzie i na lądzie 40

... i postacie dorosłe

Drapieżny pluskolec

Płoszczyca od strony grzbietowej ...

... i brzusznej datkami odwłoka, tworzą najpierw tandem a następnie tzw. koło. Po kopulacji samica składa jaja, wkręcając je pojedynczo do tkanek roślin wodnych. Samica łątki dzieweczki - może w trakcie tej czynności liczyć na towarzystwo i ochronę samca - przykleja jaja pojedynczo na roślinach wodnych, często zanurzając się całkowi-

cie pod wodę. Przedstawicielem ważek różnoskrzydłych (Anisoptera) są żagnica sina i szablak krwisty. Dobry obserwator wyszuka w przejrzystej wodzie pluskwiaki różnoskrzydłe - pluskolca, płoszczycę, a na powierzchni nartniki. W stawku nie brakuje larw wodzeni i komarów. Samice tych ostatnich mocno dają się we znaki w okresie letnim, atakując każdego, kto choć na chwilę się zatrzyma. Larwy komarów, wodzieni (szklarników) należących do muchówek i drobne skorupiaki, są głównym pokarmem innych organizmów wodnych.

Nad urwiskiem skalnym z mylonitów, w miejscu bardzo trudno dostępnym - od strony południowej skarpy - na wysokości stawku rośnie chroniony storczyk listera jajowata. Storczyk ten zobaczymy również poniżej stanowiska zanokcicy skalnej, na skarpie nad stawkiem od strony wschodniej. Trochę bardziej na zachód znaleźć można czosnek niedźwiedzi, miodunkę ćmę i kokoryczkę wielokwiatową.

Listera jajowata 41

Głębokomorski flisz

Po obejrzeniu odsłonięć mylonitów podążamy jeszcze około 50-70 m w kierunku południowo-wschodnim (ryc. 3, 4). Wyrobisko ma tu charakter wąwozu. W górnej części zachodniej jego ściany można obserwować skały przykrywające porwak. Są to cienkoławicowe piaskowce (ławice mają grubość kilku centymetrów). Piaskowce są ciemne, na zwietrzałych powierzchniach brązowe. Wewnątrz ławic można dostrzec laminację (cieniutkie, ciemniejsze i jaśniejsze warstewki). Piaskowce są utworzone z drobnych ziaren silnie spojonych krzemionką. Obok piaskowców pojawiają się czarne, twarde łupki. Omawiane utwory to typowy, głębokomorski flisz. Są to dolnokredowe warstwy lgockie należące do jednostki śląskiej (ryc. 1- 4).

Kserotermiczne łąki i cieniste skarpy

Od stawku i mylonitów idziemy szlakiem twardawa, a także gatunkami łąkowymi na pierwszą półkę i skręcamy w kierunku - wyką ptasią, koniczyną łąkową, barszpolanki. Po prawej stronie na niewielkim czem zwyczajnym, komonicą zwyczajną urwisku rośnie bardzo rzadka w tym rejonie paproć zanokcica skalna. W okolicy Andrychowa jest to jedno z nielicznych stanowisk tej rośliny i tworzy je zaledwie kilka kęp. Idziemy trochę dalej na wschód, na obszar umiarkowanie wilgotny, dobrze nasłoneczniony, z niewielkimi nierównościami terenu, ciągnący się aż do drogi po drugiej stronie Wapiennika. Tworzą się na nim ciepłolubne zbiorowiska okrajkowe, z takimi gatunkami jak: cieciorka pstra, szałwia okręgowa, lebiodka pospolita, klinopodium pospolite, macierzanka zwyczajna, lnica pospolita i poziomka Stanowisko zanokcicy skalnej 42

Cieciorka pstra

Kokoryczka wielokwiatowa, kwiaty i owoce

nych tworzą barwny kobierzec przytulia wonna - cenna roślina lecznicza, konwalijka dwulistna, kokoryczka wielokwiatowa, przetacznik bluszczykowy, fiołek leśny a także dzwonki - pokrzywolistny Przytulia (marzanka) wonna i jednostronny. W centralnym miejscu i wieloma innymi. Gatunki te wchodzą w polany rośnie okazały klon jawor, którego skład siedlisk umiarkowanie wilgotnych obrasta chmiel zwyczajny. Tutaj ma on z dużym udziałem gatunków występują- postać pnącza płożącego się po skarpie, cych na łąkach świeżych mineralnych. Je- a na wschodnim skraju Wapiennika ta rosienią zapewne znajdziemy kolejne, choć dzima liana obrasta pień młodego jawora. nieliczne okazy kwitnącej goryczuszki Na korze starszych drzew zobaczymy nieliczne okazy porostów proszkowych i orzęsionej.

Wczesną wiosną, zanim rozwiną się listkowych. Za skalnym występem z rosnąliście drzew, w miejscach bardziej zacienio- cym na nim klonem, na niższej półce nad 43

nik, bielinek bytomkowiec, listkowiec cytrynek, zorzynek rzeżuchowiec, kraśnik sześcioplamek, niedźwiedziówka babkówka, pluskwiaków różnoskrzydłych (Hete-

Tropy wiewiórki pospolitej ujęciem wody znajduje się kilka kopców mrowisk. Na niektórych z nich można zobaczyć ślady pozostawione przez dzięcioła zielonego, a przy odrobinie szczęścia - jego samego rozkopującego mrowisko w poszukiwaniu przysmaku, którym są larwy i poczwarki mrówek. Zimą w tym miejscu natkniemy się na ślady saren, zajęcy szaraków, wiewiórki pospolitej, jelenia szlachetnego, lisa rudego, kuny domowej, co oczywiście nie wyklucza, że te gatunki – no, może z wyjątkiem jelenia – zobaczymy tu również o innej porze roku.

Wśród roślinności możemy obserwować całe bogactwo owadów, począwszy od motyli (Lepidoptera) jak: bielinek kapust-

Bielinek bytomkowiec 44

Kraśnik sześcioplamek

Niedźwiedziówka babkówka

Plusknia jagodziak

Bzyg prążkowany

Trzmiel rudy

Omomiłek szary

Gniazdo klecanki polnej

Barciel pszczołowiec roptera) z wtykiem straszykiem, plusknią jagodziakiem, muchówek (Diptera) z bujanką większą, bzygiem prążkowanym, leniem marcowym, chrząszczy (Coleoptera) z kruszczycą złotawką, zacioskiem grzebykoczułkim, omomiłkiem szarym,

barcielem pszczołowcem, a kończąc na błonkówkach, takich jak trzmiel rudy, trzmiel ziemny, klecanka polna, pszczoła miodna i wiele innych. Obecność owadów umożliwia tu całkiem niezłą egzystencję pająkom z rodziny krzyżakowatych (Araneidae), jak krzyżak ogrodowy, krzyżak zielony, kłosz wielobarwny, ukośnicowatych (Thomisidae), jak kwietnik, skakunowatych (Salticidae) czy pogońcowatych (Lycosidae), jak krzeczek naziemnik.

Krzyżakowate są łatwe do zauważenia, szczególnie latem, gdy widoczne są ich duże charakterystyczne sieci. Kwietniki 45

Kwietnik - samica

Krzyżak zielony (samiec) i ogrodowy

Kołosz wielobarwny

Przedstawiciel pogońcowatych 46

doskonale się maskują w koronach kwiatów, czyhając na owada, który niczego nieświadomy siądzie obok nich. Trzeba dobrze się przyjrzeć, żeby je zauważyć.

Często zdradzają ich obecność upolowane już ofiary. Skakunowate są jeszcze mniej widoczne, ponieważ są małe, nie budują pajęczyn, zwinnie się poruszają i równie dobrze maskują. Najbardziej znany jest pląs zebra (arlekin, skakun arlekinowy).

Pogońcowate szybko biegają, ale łatwo je zauważyć wiosną, gdy samice noszą charakterystyczne kokony przyczepione do kądziołków przędnych. W kamienistej, cienkiej warstwie gleby próchniczej i rozkładających się liści, licznie żyją maleńkie, często białe, półprzeźroczyste i mało widoczne nicienie (Nematoda).

Przedstawiciel nicieni

Octolasium lacteum

W glebie, pod kamieniami, mieszkają tuż obok nich wielkie, ale prowadzące skryte życie skąposzczety (Oligochaeta) z rodziny dżdżownic (Lumbricidae). Należy do nich m. in. najbardziej znana dżdżownica ziemna oraz jasna, prawie biała Octolasium lacteum (Örley), osiągająca ponad 23 cm długości. W zacienionych miejscach znajdziemy kilku przedstawicieli ślimaków bezmuszlowych, należących do ślinikowatych (Arionidae) i pomrówiowatych

Przedstawiciele pomrówiowatych podczas zalotów i kopulacji

Drozd śpiewak przy gnieździe

(Limacidae).

Gęste zarośla na obrzeżach lasu, łąk i pól upranych zapewniają pokarm i schronienie wielu gatunkom ptaków. Wśród nich znajdziemy drozda śpiewaka, kosa, ziębę, sikorę, muchołówkę, pokrzewkę, dzierzbę, pełzacza, kowalika, dzięcioła, sójkę, bażanta i inne, w tym również takie, które tu jedynie przylatują, gniazdując w pobliskim lesie, jak kruki czy myszołowy zwyczajne. Na zadrzewionym zboczu garbu pokrytego rumoszem wapiennym i cienką warstwą lekkiej próchniczej gleby, od strony południowo-wschodniej pod dużym blokiem wapienia rośnie jeden okaz

Gniazdo kosa

Paprotka zwyczajna - zarodnie 47

Czosnek niedźwiedzi cuchnącego.

Wracamy na żółty szlak i przechodzimy Bodziszek cuchnący ścieżką, która prowadzi przez lasek mający charakter grądu, w którego składzie znajdziemy klony jawory, okazałe wiśnie ptasie, brzozy brodawkowate i jesiony wyniosłe, a w podszycie rośnie bez czarny.

Na granicy lasu i łąki, na polance, rosną głogi jednoszyjkowe, grusza pospolita i jabłoń domowa. Przy ścieżce wczesną wiosną kwitną pierwiosnki wyniosłe, czosnek niedźwiedzi, szczawik zajęczy, czosnaczek pospolity, a wyżej - na skarpie - nerecznice: samcza, szerokolistna, krótkoostna oraz wietlica samicza. Czosnek niedźwiedzi, który jest objęty częściową ochroną, rośnie tutaj w kilku większych Szczawik zajęczy płatach. Wyglądem nie przypomina pospopaprotki zwyczajnej. (Ta chroniona paproć litego czosnku (uprawnego) - ma delikatma kilka stanowisk w gminie Andrychów. ne, szerokie, jajowato-lancetowate liście i Największe i najbardziej dostępne znajdu- białe kwiaty, typowy czosnkowy zapach, je się za pierwszą serpentyną przy drodze a z jego liści można przyrządzić pyszne kocierskiej w Targanicach.) Od strony sałatki. Pamiętać jednak należy, żeby północno-wschodniej garb na całej jego je ostrożnie zbierać, nie wyrywać i nie długości porastają głogi jednoszyjkowe, niszczyć całych roślin. Szczawik zajęczy młode klony jawory, jesiony wyniosłe, też jest jadalny i bez obaw możemy skosztopole kanadyjskie, wiśnie ptasie, grusze tować jego kwaskowate liście i kwiaty. pospolite, młode okazy jarząbu pospoli- Szczawik jest samosiewny (autochoria), tego (jarzębiny) oraz skąpa roślinność podobnie jak znany z tego niecierpek pozielna ze znacznym udziałem bodziszka spolity, również tu występujący, rozrzuca 48

Śluzowiec - strzępek wyprostowany swoje nasiona dzięki specyficznej budowie torebki nasiennej.

Z uwagi na dużą wilgotność i obecność obumierających drzew, występuje w tym miejscu spora liczba gatunków śluzowców i grzybów. Z ciekawszych wymienić można: strzępka wyprostowanego i zwisłego (śluzowce), gwiazdosza frędzelkowatego i potrójnego, misecznicę łodygową, pochwiaka myszatego - grzybów wpisanych na „Czerwoną listę grzybów ginących i zagrożonych w Polsce”, grzybka z rodzaju maczużnik, bardzo rzadkiego, żyjącego na martwych owadach (wszystkie znalezione przez Piotra Chachułę), żółciaka siarkowego (zwanego też hubą siarkową), ucho bzowe, próchnilca maczugowatego czy czernidlaka gromadnego. Żółciak siarkowy jest pasożytem drzew, m. in. wiśni ptasiej, której starsze okazy rosną na stromej skarpie. Zaatakowane przez tego grzyba niechybnie zginą, a ich drewno całkowicie straci wartość. Młode owocniki żółciaka są jadalne. Łatwo je zauważyć ze względu na jaskrawożółty kolor. Ucho bzowe jest również grzybem jadalnym.

W sklepach możemy spotkać podobne do niego, importowane z Chin, grzyby „mu” lub „mun”. Ma on właściwości lecznicze,

Czernidłak gromadny

Żółciak siarkowy (huba siarkowa)

Ucho bzowe 49

Gwiazdosz porójny

Gibellula clavulifera bardzo rzadki grzyb saprobiontyczny

Wąwóz - widok na zachód

wykorzystywane w medycynie ludowej.

Można go zbierać cały rok na starszych okazach bzu czarnego a w Wapienniku również na uszkodzonych pniach klonu jawora. To tylko zaledwie kilka gatunTrzmielina pospolita - kwiaty i owoce ków z licznej grupy grzybów saprobionz różową osnówką tycznych, rozkładających drewno na tym odcinku ścieżki. W ściółce, na kamieniach czy grzybach, można też spotkać jednego z największych (do 7 mm dł.) przedstawicieli owadów bezskrzydłych, należącego do skoczogonków (Collembola) czworoząba bielańskiego, którego po raz pierwszy opisał polski przyrodnik A. S. Waga w roku 1842. Na mylonitach można też zobaczyć innego reprezentanta owadów bezskrzydłych, przerzutkę kamieniarkę, należącą do szczeciogonków (Thysanura). Sosna zwyczajna na skarpie z mylonitów 50

Głóg jednoszyjkowy - kwiaty ...

Kruszyna pospolita - owoce

... i owoce

Przetacznik ożankowy i pnącze chmielu zwyczajnego pojedynczym pasem drzew i krzewów rosnących na niewielkim uskoku i garbie zbudowanym z mylonitów. Głównie są to głóg jednoszyjkowy, róża dzika, grusza pospolita, jabłoń domowa, klon jawor, śliwa Czworoząb bielański tarnina, wiciokrzew suchodrzew, wierzba krucha i rzadka tu sosna zwyczajna. Wśród nich rosną (w pobliżu sosny) okazy trującej trzmieliny pospolitej, a trochę głębiej częściowo chronionej kruszyny pospolitej.

W samym rogu, w północno-wschodniej Przerzutka kamieniarka części polany, ma stanowisko wcześniej Idąc dalej, wychodzimy na otwartą prze- opisany klon jawor z wijącym się chmiestrzeń. W kierunku północnym rozciągają lem. Same polany, dawno niekoszone i się dwie dość obszerne polany, oddzielone niewypasane, pokryte są stosunkowo mało 51

Żmija zygzakowata

Padalec zwyczajny

Jaszczurka żyworodna - gody

Jaszczurka zwinka - samiec 52

urozmaiconą roślinnością. Przeważa na nich pokrzywa, rośnie też mięta długolistna, przytulia czepna, jeżyny - fałdowana i popielica. Ciekawszą roślinność mają fragmenty zboczy niewielkich skarp otaczających polany od północy i skarpa dzieląca polany. Można na nich zobaczyć już wcześniej opisane rośliny wiosenne jak: przytulię (marzankę) wonną, także traganka szerokolistnego, szałwię okręgową, groszka wiosennego, fiołka wonnego, pierwiosnka wyniosłego, glistnika jaskółcze ziele, przetacznika ożankowego, czerńca gronkowego i wiele innych. Zakrzewione skarpy i same polany są miejscem o wystawie południowej, zatem dobrze oświetlone i ogrzane. Mają też wiele kryjówek, co stwarza warunki do bytowania pięciu gatunków gadów - dwóch gatunków węży (zaskroniec zwyczajny i żmija zygzakowata) oraz trzech gatunków jaszczurek ( zwinka, żyworodna i beznogi padalec zwyczajny zwany też miedzianką). Wszystkie gady są pod ochroną, dlatego tak bogata ich reprezentacja na tym terenie jest szczególnie cennym walorem faunistycznym.

Zwiedzając Wapiennik, musimy jednak zachować ostrożność i pamiętać, że żmija jest jedynym jadowitym i groźnym dla życia człowieka wężem występującym na terenie Polski. Gęste chaszcze, kolczaste głogi są miejscem gniazdowania drozda śpiewaka i kosa. Stosunkowo otwarta przestrzeń ułatwia obserwację ptaków, np. dzięcioła dużego, rozkrzyczanej kolorowej sójki, cichcem przemykającego pełzacza leśnego czy stadka sikorek szukających pokarmu. Środek polan jest też ostoją dla

odpoczywających saren i zajęcy, dobrze ukrytych wśród wysokich bylin. Na polanie leżą kłody drewna wierzbowego, które są siedliskiem wielu interesujących organizmów zwierzęcych i grzybów. Na odchodach, w miejscach zacienionych, ale też pod korą butwiejących drzew, można znaleźć chrząszcze z rodziny omarlicowatych (Silphidae), ścierwce żywiące się odchodami zwierząt (dzięki temu mogą być aktywne prawie przez cały rok), zaciemkę czarną z tej samej rodziny, ale wyjątkowo przystosowaną do wyjadania ukrytych w skorupkach ślimaków. Są też chrząszcze z innych rodzin, jak gnilik

Ścierwce - para

Zaciemka czarna i gnilik czerwonoplamy

Biegacz granulowany

Bęblik dwuplamek

Zgrzytnica zielonkawowłosa

Biegacz skórzasty 53

Salamandra plamista czerwonoplamy żywiący się odchodami krowimi oraz gnijącymi roślinami i grzybami czy bęblik dwuplamek. Pod korą znajdziemy też inne chrząszcze z rodziny biegaczowatych (wszystkie są chronione), np. biegacza granulowanego, biegacza skórzastego, skoropędka pospolitego. W podobnych miejscach żyją roślinożerne larwy chrząszczy kózkowatych, zjadające drewno lub łyko oraz larwy drapieżne biegaczowatych, podobnie jak larwy bęblika czatujące na zdobycz. Żyje tu jeszcze jedna ciekawa kózka, zgrzytnica zielonkawowłosa, której pokryta włoskami larwa szuka schronienia nie pod korą, ale we wnętrzu pustych łodyg, np. barszczu. W mchu porastającym powierzchnię kory żyją licznie małe ślimaki z rodziny szklarkowatych. Pod pniami szukają schronienia salamandry plamiste, które przyciąga w to miejsce pobliski potoczek, miejsce narodzin i rozwoju ich larw.

Przechodzimy na drogę, schodząc po niewielkiej skarpie, na której zobaczymy roślinę świerzbnicę polną, która podobnie jak baldachy wymienianego wcześniej barszczu czy świerząbka, przyciągającą różne owady należące m. in. do chrząszczy 54

Przedstawiciele rodziny bzygowatych na barszczu zwyczajnym

Kózki i pszczolinka na świerzbnicy

Strojnica baldaszkówka

Warzywnica kapustna

Czerwończyk żarek

Lepiężnik biały

Trzmiel ziemny Wyczyniec łąkowy i szczyr trwały

Prężec dwupaskowy z rodziny kózkowatych (Cerambicidae), jak strangalia plamista, wonnica piżmówka, omomiłek szary, muchówki (Diptera) z rodziny bzygowatych (Syrphidae) - prężec dwupaskowy, pluskwiaki różnoskrzydłe z bardzo dekoracyjną strojnicą baldaszkówką, warzywnicą ozdobną i warzywnicą

kapustną, motyle - czerwończyk żarek, zorzynek rzeżuchowiec, czy błonkówki (Hymenoptera), takie jak trzmiel ziemny.

Rozglądając się dookoła zobaczymy, że zbiegają się tutaj drogi leśne i dwa potoczki obfite w wodę tylko w czasie roztopów i intensywnych opadów. W ich otoczeniu znajdziemy wczesną wiosną pięknie na fioletowo kwitnącego żywca gruczołowatego, lepiężnika białego, rukiew wodną czy zapylaną przez ślimaki śledziennicę skrętolistną. Od strony południowej schodzi do drogi łąka, nad którą są graniczące z Wapiennikiem pola uprawne. Żyzną koszoną łąkę porasta wiele gatunków, których nie spotkamy w samym Wapienniku.

55

Bez hebd - kwiaty ...

nowiska szczyru trwałego. Na drodze znajdziemy też roślinność charakterystyczną dla miejsc intensywnie deptanych przez ludzi i miejsc po palonych ogniskach, o których była już mowa wcześniej. Kierujemy się na północ i wchodzimy na drogę pomiędzy koszoną łąką, polami uprawnymi a Wapiennikiem. Przy drodze po prawej stronie rośnie bez czarny i dalej bez hebd, który kwitnąc wydziela nie dla każdego przyjemny, intensywny zapach.

Na jego liściach można spotkać ciekawe pająki - kwadratnika długonogiego i darownika przedziwnego. Ten ostatni, by zostać ojcem, a nie być zjedzonym, musi swojej wybrance przynieść „prezent ślubny” w po-

... i owoce

Dzika róża - kwiaty ...

Kwadratnik długonogi i darownik przedziwny Do nich należy m.in. szczaw zwyczajny, chrzan pospolity, kupkówka pospolita, tymotka łąkowa, wyczyniec łąkowy i inne.

Dla ciekawych polecić można jeszcze spacer żółtym szlakiem i odszukanie sta56

... i owoce

Kalina koralowa - kwiaty i owoce

Kwitnąca tarnina ...

Nartniki na powierzchni kałuży

... i jej niedojrzałe owoce staci np. muchy. Po drugiej stronie ścieżki, rosną na skarpie krzewy dzikiej róży, śliwy tarniny i kaliny koralowej. Kalina, która jest także częściowo chroniona, występuje w tym miejscu szczególnie obficie i stanowi razem z innymi roślinami wyjątkowy składnik dekoracyjny o każdej porze roku, a szczególnie, gdy kwitnie i owocuje. Jej owoce były kiedyś powszechnie wykorzy-

stywane do przyrządzania konfitur - mają właściwości lecznicze, podobnie jak owoce głogu i dzikiej róży, wyróżniającej się wyjątkowo bogatą zawartością witaminy C, większą nawet od cytryny. Śliwa tarnina jest równie piękna w okresie kwitnienia na przełomie kwietnia i maja, a jej cierpkie owoce też można wykorzystywać do przyrządzania domowych nalewek czy konfitur. Na jednym z klonów jaworów można zobaczyć częstą w tym rejonie jemiołę pospolitą, rozsiewaną przez ptaki zjadające jej owoce. Jemioła jest półpasożytem, gdyż przy pomocy specjalnych korzeni - ssawek pobiera z drzewa wodę i sole mineralne, a prowadząc fotosyntezę - sama 57

Widok w kierunku doliny Skawy produkuje potrzebny jej pokarm w postaci owoce typu jagoda – inne, niż wszystkie skrobi. Na ścieżce tworzą się zastoiska wody, pozostałe goździkowate, tworzące owoce a następnie błoto. Są to miejsca, w których suche (torebki). W Inwałdzie jest jedno z zwierzęta i ludzie pozostawiają liczne tropy. nielicznych miejsc jego występowania w W sprzyjających okolicznościach znajdzie- Beskidzie Małym. Od strony stoku, na całej my tu tropy sarny, kuny, psa, lisa i konia. długości aż do tablicy informacyjnej i przeIdąc dalej w kierunku północno-zachodnim, świtów - wiosną znajdziemy pierwiosnka dochodzimy do miejsca, gdzie rozciąga się wyniosłego, kokoryczkę wielokwiatową, piękna panorama na zabudowania Inwałdu przytulię wonną, przytulinkę wiosenną. z kościołem i szkołą, dalej na dolinę Skawy oraz jeszcze dalej – w kierunku Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Od strony łąki i pól uprawnych rośnie przy ścieżce ciekawa roślina z rodziny goździkowatych - wyżpin jagodowy. Posiada charakterystyczne

Wyżpin jagodowy - kwiat i owoc 58

Dzwonek pokrzywolistny

Koniczyna łąkowa

Wiśnia ptasia (dzika czereśnia)

Bodziszek leśny Latem kwitną: dzwonek pokrzywolistny i jednostronny, nostrzyk biały, rzepik pospolity, cieciorka pstra, poziomka pospolita i twardawa, bodziszek leśny, marchew zwyczajna, kielisznik zaroślowy, trędownik bulwiasty, jeżyna fałdowana, malina i różne gatunki koniczyny, a jesienią - goryczuszka orzęsiona.

Można też napotkać wiele zwierząt z grup, które wcześniej zostały wymienione.

Żyją tu jaszczurki zwinki i żyworodne, wygrzewające się na lepiej oświetlonych miejscach od strony północnej. W poszyciu szukają pokarmu kosy a sójka wypatruje zdobyczy z gałęzi drzewa. Łatwo wypatrzyć sarnę, dzięcioła, bażanta a nawet wiewiórkę.

Wracamy drogą do punktu wyjścia i przechodzimy w kierunku zachodnim, obok zabudowań gospodarczych nad brzegiem urwiska. Tu kończymy odwiedziny w Wapienniku Dolnym i przechodzimy czarnym szlakiem do Wapiennika Środkowego.

Droga północna - wiosna 59

Wapiennik Środkowy

Mijamy drewniane zabudowania mieszkalno-gospodarcze państwa Stuglików, składające się z części mieszkalnej połączonej ze stajnią i stodoły. Wyjątkowe i intrygujące są ceglane filary, będące pozostałością po próbie przebudowy domu na murowany. Obok budynku rosną okazałe lipy drobnolistne, jawory i jesiony.

Szczególnie jesion wart jest uwagi. Mimo sędziwego wieku ma piękną, typową dla tego gatunku koronę, niezmienioną przez nadmierne przycinanie. Nad zabudowaniami pod koniec lata można znaleźć chronionego grzyba - purchawicę olbrzymią.

Jego gigantyczny, kulisty owocnik może mieć do 70 cm średnicy i ważyć 20 kg.

Ta w Wapienniku osiąga wielkość głowy

kapusty. Idziemy drogą na zachód, po lewej stronie mijamy lasek nad Wapiennikiem, w którym runo stanowi bluszcz pospolity, kopytnik pospolity, pierwiosnek wyniosły, ziarnopłon wiosenny, żywokost bulwiasty i wiele innych wymienianych już wcześniej roślin. Na skraju lasku, przy drodze polnej występuje zawilec gajowy, którego większe i bardziej okazałe płaty rosną po drugiej stronie łąki, w Wapienniku Środkowym. Z drogi do niego zobaczymy w dole okazały dawny pałac Romerów z przylegającym do niego starym parkiem.

W dalszej perspektywie widać falisty wyżynny krajobraz pól wieprzowskich a na północnym wschodzie zabudowania wsi Inwałd na tle doliny Skawy.

Stodoła przy Wapienniku Dolnym

Purchawica olbrzymia

60

Dochodzimy do Wapiennika Środkowego. Przy wejściu widać odsłonięcie wapieni a dalej skarpy z mylonitów (ryc.

4). Cały jego obszar porośnięty jest zróżnicowanym mieszanym drzewostanem, otoczonym z dwóch stron łąkami, a z dwóch lasem i małym potoczkiem. Rośnie tu kilka okazałych jodeł pospolitych, brzozy brodawkowate, lipy szerokolistne, klony jawory, jesiony wyniosłe, graby zwyczajne, wiązy górskie (brzosty) szypułkowe, buki zwyczajne, wiśnie ptasie (dzikie czereśnie), dzikie grusze, olchy szare i dąb szypułkowy. Na jednej z jodeł, w jej szczytowej części, rośnie rzadki gatunek jemioły rozpierzchłej (Viscum album L. ssp. abietis (Wiesb.) Abram.). Podszyt tworzą bez czarny, leszczyna pospolita (orzech laskowy), nieliczne krzewy głogu jednoszyjkowego i młode drzewka, m. in. jarzębiny (jarząb pospolity), jaworu i innych gatunków. Na południowo-wschodnim i południowym obrzeżu rośnie śliwa tarnina, a na granicy z łąką towarzyszą jej licznie fiołek leśny, przytulinka (krucjata) wiosenna i łopian pajęczynowaty. Na wschodnim skraju lasu zobaczyć możemy derenia świdwę.

W runie poza wcześniej wymienianymi, znajdziemy gatunki należące do trujących: czerniec gronkowy i czworolist pospolity. Nazwa łacińska czworolistu (Paris quadrifolia L.) pochodzi od mitycznego księcia trojańskiego Parysa (pojedyncza jagoda oznacza słynne jabłko, a cztery liście symbolizują Afrodytę, Herę, Atenę i samego Parysa). Duże skupiska tworzą tu: zawilec gajowy, gajowiec żółty i przytulia Schultesa. Rosną także nieliczne okazy

Czworolist pospolity - cały i jego kwiat

Czerniec gronkowy

Jemioła na jodle (jaśniejsza zieleń) kruszczyka rdzawoczerwonego (zdj. na str. 62) (oznaczonego przez Piotra Chachułę), dotychczas nie odnotowanego w Beskidzie Małym, kruszczyka szerokolistnego (storczyki objęte są ścisłą ochroną) i częściowo chroniony bluszcz pospolity, który w tym miejscu ścieli się głównie po podłożu, ale jest też kilka okazów, pnących się po pniach różnych drzew. Jeden z nich 61

Kruszczyk rdzawoczerwony

Bluszcz pospolity ma charakterystycznie zróżnicowane liście i może już za kilka lat zakwitnie, do czego w naszych warunkach klimatycznych dochodzi bardzo rzadko. Na środku tej części Wapiennika, pod skarpą z mylonitami, zlokalizowane jest ujęcie wody pitnej.

Za nim teren jest bardzo nierówny, z licznymi zagłębieniami - pozostałościami po pracach wydobywczych. Po przeciwnej stronie drogi teren jest płaski, zakończony stromą skarpą, porośnięty pierwiosnkiem wyniosłym, miodunką ćmą, ziarnopłonem wiosennym, dąbrówką rozłogową, jasnotą plamistą, śledziennicą skrętolistną, żywo62

kostem bulwiastym i występującym w niezwykłej obfitości chronionym częściowo czosnkiem niedźwiedzim. Wiosną na kwiatach tych roślin spotkamy przedstawicieli kilku gatunków motyli, trzmieli i pszczół oraz bujankę większą. Bujanka przy spijaniu nektaru nie siada na kwiatach, a zawisa przed nimi jak mały koliber, pijąc nektar przy pomocy długiej rureczki. W podszycie i runie leśnym żyje i gniazduje spora liczba ptaków. Z ciekawszych wymienić można pokrzewkę czarnołbistą, która wije gniazdo tuż nad ziemią. Na starych pniach znaleźć można purchawkę gruszkowatą.

Rośnie ona kolonijnie i łatwo ją zauważyć.

O wiele trudniej znaleźć maleńkiego grzybka Mycena tenuispinosa Fav., mającego tu pierwsze, stwierdzone stanowisko w

Miodunka ćma

Bujanka większa

Polsce (Piotr Chachuła).

Przechodzimy dalej do potoczku, wiosną ukwieconego kniecią błotną (kaczeniec), lepiężnikiem białym, śledziennicą skrętolistną i świerząbkiem korzennym. Po lewej stronie znajduje się jar, którego zbocza porastają buki i graby, a w runie znajdziemy m.in. chronione grzyby, jak mądziak psi, szyszkowiec łuskowaty, a także borowik żółtopory, poroblaszek żółtoczerwony, maczużnik nasięźrzałowy, grzybiec purpurowozarodnikowy, Xylaria filiformis - wszystkie wpisane na „Czerwoną listę grzybów ginących i zagrożonych w Polsce”, a z roślin: gajowca żółtego i przytulię Schultesa. Wzdłuż potoku rosną dwa okazałe wiązy górskie.

Gniazdo pokrzewki czarnołbistej z jajeczkami i pisklętami

Przytulia Schultesa

Mądziak psi

Mycena tenuispinosa

Purchawka gruszkowata w trzech okresach rozwoju 63

Wapiennik Górny Przekraczamy potoczek i wchodzimy do małego wąwozu prowadzącego do kolejnego stawku. Od strony południowej stoi nad nim kilkumetrowa ściana wapienna będąca częścią Wapiennika Górnego, ciągnącego się do asfaltowej drogi łączącej Inwałd z Zagórnikiem. Tu również znajdziemy margle i mylonity, ale nie będą już tak wyeksponowane, jak w poprzednich miejscach.

Sam stawek ma około 5 m średnicy i jest dość głęboki. Zawsze jest w nim sporo wody, stanowi zatem bezpieczne miejsce rozwoju m. in. dwóch gatunków traszek 64

(górskiej i grzebieniastej) oraz kumaka górskiego. W stawku żyją podobne organizmy jak na terenie Wapiennika Dolnego, jednak jest on mniejszy i ma strome brzegi.

Wiosną powierzchnia szybko pokrywa się rzęsą drobną i bardzo ogranicza dostęp światła dla innych roślin wodnych. W niedalekiej odległości od brzegu rosną w nim ogłowione wierzby, na których rosną także paprocie. Białoszare wapienie, zielona powierzchnia stawku i wierzby stanowią bardzo dekoracyjny i miły dla oka fragment krajobrazu. Przechodzimy na zachód,

Babka średnia Szałwia okręgowa

Macierzanka zwyczajna

Lebiodka pospolita

Cykoria podróżnik wychodząc po zarośniętej trawą skarpie, na której zobaczymy typowe dla opisanych miejsc gatunki drzew i krzewów, łącznie z chronioną kaliną koralową. Wychodzimy na duży plac o urozmaiconej powierzchni.

Jest to najcieplejszy skrawek Wapiennika

Skrzyp polny i owoce jeżyny popielicy 65

Kraśnik sześcioplamek

Czerwończyk dukacik

Pasikonik - samica Piórolotek śnieżynka

Dyblik liniaczek Górnego, z licznymi gatunkami ciepło i wapieniolubnymi. Rośnie tu skrzyp polny, rzepik pospolity, świerzbnica polna, marchew zwyczajna, szałwia okręgowa, 66

cykoria podróżnik, trzy gatunki babek (m. in. babka średnia), nostrzyk biały, lebiodka pospolita, pierwiosnek wyniosły, malina właściwa, podbiał pospolity, jaskier kosmaty, macierzanka zwyczajna, mięta polna, biedrzeniec mniejszy, cieciorka pstra, jastrzębiec kosmaty, lnica pospolita i wiele innych. Ze zwierząt na uwagę zasługują szczególnie licznie tu spotykane motyle, jak kraśniki (bardzo jaskrawo ubarwione, które same będąc silnie trujące, są bardzo odporne na różne trucizny), przestrojnik jurtina, dostojka malinowiec, czerwończyk dukacik, czerwończyk żarek, karłątek kniejnik, piórolotek śnieżynka, dyblik liniaczek i kilka gatunków rusałek, już wcześniej wymienionych. Z owadów, które jeszcze nie zostały wspomniane, warto

Przestrojnik trawnik

Sarna

wymienić przedstawicieli prostoskrzy- znaczną część Inwałdu i doliny Skawy. dłych, jak pasikonik zielony, pasikonik Blisko stąd do miejsc wyżej położonych śpiewający, łatczyn brodawnik (używany - z dalekim pierwszym planem i jeszcze w medycynie ludowej do usuwania broda- piękniejszymi widokami.

Mam nadzieję, że po zwiedzeniu Wawek na ciele), czy przedstawicieli szarańczaków, jak skoczek zielony i trajkotka piennika, który w części dolnej i górnej czerwona. Wczesnym rankiem łatwo jest pomnikiem przyrody nieożywionej, spotkać sarny, jeże, zające, a trochę póź- zapragną Państwo zobaczyć pozostałe niej wygrzewające się jaszczurki, a nawet Skałki Andrychowskie - na Pańskiej Górze żmiję zygzakowatą. Wyrobisko jest też w Andrychowie, w Targanicach Dolnych ciekawym punktem do obserwacji ptaków (także pomnik przyrody) i w Roczynach i otaczającego krajobrazu. Widać stąd pod Złotą Górką.

Serdecznie dziękuję prof. dr. hab. Krzysztofowi Jędrzejko z Śląskiej Akademii Medycznej za oznaczenie mszaków oraz potwierdzenie oznaczeń trudniejszych gatunków roślin kwiatowych, dr Annie Ronikier z Instytutu Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk w Krakowie za pomoc przy oznaczeniu śluzowców i grzybów, mgr Annie Kujawie z Zakładu Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu, ze Stacji Badawczej w Turwi za weryfikację oznaczeń niektórych gatunków grzybów, dr Elżbiecie Wilk-Woźniak i dr Agnieszce Pociecha z Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie za wykonanie zdjęć mikroskopowych i oznaczenie mikroorganizmów, dr. Przemysławowi Szwałko i Wojciechowi Blochowi za pomoc przy oznaczaniu niektórych chrząszczy, dr. Grzegorzowi Hebdzie z Uniwersytetu Opolskiego za pomoc przy rozpoznawaniu niektórych pluskwiaków oraz wszystkim niewymienionym z nazwiska, którzy na różny sposób pomagali mi w opracowaniu materiału.

Jan Zieliński

67

Wykaz mszaków – Bryophyta stwierdzonych w Wapienniku

Z bardziej interesujących, rzadszych mszaków – naskalnych (nawapiennych) oraz naziemnych (leśnych, łąkowych i murawowych, w stawkach i na bagnach) – w tym chronionych występują tu następujące mchy (Bryopsida): Dzióbkowiec Zetterstedta, Eurhynchium angustireze - Terr (na glebie w zaroślach i lesie) Gajnik lśniący, Hylocomium splendens - Ter; naziemny; Ter - Epl; naziemno-naskalny Jodłówka pospolita, Abietinella abietina - Ter (ciepłolubne murawki), Ter-Epl; naziemno-naskalny; półki skalne Korowiec wielozarodniowy, Pylaisia polyantha - Epf; epifit na korze pnia wierzby kruchej Salix fragilis Krągłolist macierzankowy, Rhizomnium punctatum - Ter-Epl; Epx. Ter-Epx ; na wilgotnych kamieniach i rumoszu skalnym w zb. leśnych i zaroślach Krótkosz strumieniowy, Brachythecium rivulare - Hydr.; strefy brzegowe stawków Merzyk gwiazdkowaty, Mnium stellare - Epl; naskalny; w szczelinach i pęknięciach skalnych Merzyk obrzeżony, Mnium marginatum - Ter; naziemny w zbiorowiskach leśnych i zaroślowych Mokradłosz sercowaty, Calliergon cordifolium – Hydr.(w zanurzeniu w stawie) Namurnik górski, Homalothecium sericeum - Epl; naskalny Namurnik żółtawy, Homalothecium lutescens - Epl; naskalny; Ter-Epl; naziemno-naskalny Pędzliczek wapienny, Syntrichia calcicola - Epl; naskalny; ściany i załomy skalne, pęknięcia i szczeliny

68

Pędzlik pogięty, Ditrichum flexicaule - Epl; w szczelinach skalnych (wysoka ściana skalna przy stawku Płaskomerzyk falisty, Plagiomnium undulatum - Ter; naziemny w zbiorowiskach leśnych i zaroślach Płożymerzyk dzióbkowaty, Plagiomnium rostratum - Ter; murawki ciepłolubne, Ter-Epl; szczeliny i półki skalne Rokiet cyprysowy, Hypnum lindbergii - Ter, Higr.miejsca naziemne, stale podmokłe wokół stawków i na młakach Rokietnik pospolity, Pleurozium schreberi - Ter; naziemny w zbiorowiskach leśnych; Ter-Epl naziemno - naskalny w darniach mszystych na półkach skalnych Rozłupek nierodzajny, Schistidium apocarpum - Epl; naskalny; ściany skalne Sierpowiec zakrzywiony, Drepanocladus aduncus - Hydroph. (w zanurzeniu w stawie) Szurpek odrębny, Orthotrichum anomalum - Epl; naskalny; ściany skalne Tujowiec tamaryszkowaty, Thuidium tamariscifolium - Ter (na glebie w zaroślach i lesie) Zwojek skręcony, Barbula convoluta - Terr-Epl; naziemno-naskalny; na rumoszu wapiennym wymieszanym z glebą) wątrobowce - (Hepaticophytina): Conocephalum conicum - Ter.; miejsca wilgotne w zarośłach; u podnóża skały przy stawku Lophocolea bidentata - Ter, murawki wokół skał; miejsca trawiaste w ekotonach leśno-zaroślowych Lophocolea heterophylla - Epx; na murszejącym drewnie, pniaki, zeschłe gałęzie Pellia epiphylla - Ter.; na glebie (obrywki przy

ścieżkach) w obrębie zbiorowisk leśnych Porella platyphylla - Epl; na skałach wapiennych Plagiochila asplenioides - Ter; naziemnie; Terr-Epl; podłoża naziemno-naskalne Oprócz wymienionych występuje tu grupa częstych i pospolitych gatunków mszaków jak: żurawiec falisty Atrichum undulatum Bryoch., Ter.; zaroślowo-leśny, krótkosz wyblakły Brachythecium albicans Ter., Psam.; murawki psammofilne z żwirem i piaskiem, k. rowowy B. salebrosum Ter.-Epx., Ter.-Epx.; łąki świeże (wilgotne), różne podłoża leśne, krótkouszek aksamitny B. velutinum Ter., Epf., Epl.; różne podłoża leśne i naskalne, rokiet cyprysowy Hypnum cupressiforme Bryoch., Ter., Epx., Epf., Epl.; różne podłoża leśne i naskalne , mokradłoszka zaostrzona Calliergonella cuspidata Hydr.; różne podłoża podmokłe łąkowe i leśne, dwustronek jasny Plagiothecium laetum Bryoch.; różne podłoża leśne, przy szyjach korzeniowych i na stopach drzew, d. ząbkowany P. denticulatum Bryoch.; różne podłoża leśne, przy szyjach korzeniowych i na stopach drzew, płaskomerzyk pokrewny Plagiomnium affine Bryoch.; naziemny, leśny, p. kończysty P. cuspidatum Ter.-Epl., Ter.-Epf., Epf.;

różne podłoża leśne i murawowe , złotowłos strojny Polytrichastrum formosum Bryoch., Ter.; naziemny, leśny , skrzydlik cisolistny Fissidens taxifolius Bryoch., Ter.; naziemny, leśny, zęboróg czerwonawy Ceratodon purpureus Polyed.; wielopodłożowy, zwojek sztyletowaty Barbula unguiculata Ter.; naziemny, Prątnik srebrzysty Bryum argenteum Polyed.; wielopodłożowy, P. darniowy Bryum caespiticium Polyed.; wielopodłożowy, rozetnik włoskowy Rosulabryum capillare Bryoch., Ter., Ter.-Epf.; wokół szyj korzeniowych i na stopach drzew , fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus Ter., Epf.; naziemny łąkowy, sporadycznie epifityczny i inne. (opracował prof. dr hab. Krzysztof Jędrzejko) Objaśnienia skrutów: Epl. - epifit - gatunek naskalny Ter. - terofit - gatunek naziemny Epx. - epiksyliczny - zasiedlający siedliska z murszejącym drewnem Epf. - gatunek nadrzewny (na żywych pniach drzew) Bryoch. - gatunek leśny – naziemny Hydr. - gatunek wodny Polyed. - gatunek wielopodłożowy

Wykaz roślin naczyniowych stwierdzonych w Wapienniku

Babka lancetowata, Plantago lanceolata L. Babka średnia, Plantago media L. Babka zwyczajna, Plantago major L. s.str.

Barszcz zwyczajny, Heracleum sphondylium L. s.str.

Bez czarny (Dziki bez czarny), Sambucus nigra L. Bez hebd (Dziki bez hebd), Sambucus ebulus L.

Bez koralowy (Dziki bez koralowy), Sambucus racemosa L. Biedrzeniec mniejszy, Pimpinella saxifraga L. Biedrzeniec wielki, Pimpinella major (L.) Huds.

Bluszcz pospolity, Hedera helix L. Bluszczyk kurdybanek, Glechoma hederacea L.

69

Bodziszek cuchnący, Geranium robertianum L. Bodziszek leśny, Geranium silvaticum L. Bodziszek żałobny, Geranium phaeum L. Borówka czarna, Vaccinium myrtillus L. Brodawnik jesienny, Leontodon autumnalis L. Brodawnik zwyczajny, Leontodon hispidus L. Brzoza brodawkowata, Betula pendula ROTH Bylica pospolita, Artemisia vulgaris L. Chaber driakiewnik, Centaurea scabiosa L. Chaber łąkowy, Centaurea jacea L. Chmiel zwyczajny, Humulus lupulus L. Cieciorka pstra, Coronilla varia L. Cykoria podróżnik, Cichorium intybus L. Czartawa pospolita, Circaea lutetiana L. Czerniec gronkowy, Actaea spicata L. Czosnek niedzwiedzi, Allium ursinum L. Czosnek szczypiorek, Allium choenoprosum L. Czworolist pospolity, Paris quadrifolia L. Czyściec leśny, Stachys sylvatica L. Dąb szypułkowy, Quercus robur L. Dąbrówka rozłogowa, Ajuga reptans L. Dereń świdwa, Cornus sanguinea L. Dzięgiel leśny, Angelica sylvestris L. Dziurawiec zwyczajny, Hypericum perforatum L. Dzwonek jednostronny (Dz. rapunkułokształtny), Campanula rapunculoides L. Dzwonek pokrzywolistny, Campanula trachelium L. Equisetum arvense L. fo. nemorosum Fiołek leśny, Viola reichenbachiana Jord. ex Boreau Fiołek wonny (F. pachnący), Viola odorata L. Gajowiec żółty, Galeobdolon luteum Huds.

Glistnik jaskółcze ziele, Chelidonium majus L. Głowienka pospolita, Prunella vulgaris L. Głóg jednoszyjkowy, Crataegus monogyna Jacq.

Goryczuszka (Goryczka) orzesiona, Gentianella ciliata (L.) Borkh.

Grab pospolity (G. zwyczajny), Carpinus betulus L. Groszek łąkowy (G. żółty), Lathyrus pratensis L. Grusza pospolita, Pyrus communis L. Gwiazdnica pospolita, Stellaria media (L.) Vill.

Jabłoń domowa, Malus domestica Borkh.

Jaskier jadowity, Ranunculus sceleratus L. Jaskier kosmaty, Ranunculus lanuginosus L. Jaskier ostry, Ranunculus acris L. s.str.

Jaskier rozłogowy (J. rozesłay), Ranunculus repens L. Jasnota biała, Lamium album L.

70

Jasnota plamista, Lamium maculatum L. Jasnota purpurowa, Lamium purpureum L. Jastrzębiec kosmaczek, Hieracium pilosella L. Jastrzębiec leśny, Hieracium murorum L. Jemioła pospolita, Viscum album L Jemioła pospolita jodłowa, Viscum album L. subsp. abietis (WIESB.) ABROM. Jesion wyniosły, Fraxinus excelsior L. Jeżogłówka gałęzista, Sparganium erectum L. enend Rchb. s.str.

Jeżyna fałdowana, Rubus plicatus Weihe & Nees Jeżyna gruczołowata, Rubus hirtus Waldst. &Kit. Agg. Jeżyna popielica, Rubus caesius L. Jodła pospolita, Abies alba Mill.

Kalina koralowa, Viburnum opulus L. Kanianka pospolita, Cuscuta europaea L. Karbieniec pospolity, Lycopus europaeus L. Kasztanowiec pospolity, Aesculus hippocastanum L. Kielisznik zaroślowy, Calystegia sepium (L.) R. Br. Klinopodium pospolite (Czyścica storzyszek), Clinopodium vulgare L. Klon jawor (Jawor), Acer pseudoplatanus L. Klon pospolity (K. zwyczajny), Acer platanoides L. Kłobuczka pospolita, Torilis japonica (Houtt.) Dc. Kłosownica leśna, Brachypodium sylvaticum (Huds.) P. Beauv.

Kłosówka wełnista, Holcus lanatus L. Knieć błotna, Caltha palustris L. Kokoryczka wielokwiatowa, Polygonatum multiflorum (L.) All. Komonica zwyczajna, Lotus corniculatus L. Koniczyna biała (K. rozesłana), Trifolium repens L. Koniczyna łąkowa, Trifolium pratense L. Koniczyna pogięta, Trifolium medium L. Konwalijka dwulistna, Maianthemum bifolium (L.) F.W. Schmidt Kopytnik pospolity, Asarum europaeum L. Kosmatka owłosiona, Luzula pilosa (L.) Willd.

Kostrzewa olbrzymia, Festuca gigantea (L.) Vill.

Kruszczyk rdzawoczerwony, Epipactis atrorubens (HOFFM.) BESSER Kruszczyk szerokolistny, Epipctis helleborine (L.) Crantz s.str.

Kruszyna pospolita, Frangula alnus Mill.

Krwawnik pospolity, Achillea millefolium L. s.str.

Kuklik pospolity, Geum urbanum L.

Kupkówka (Rżniączka) pospolita, Dactylis glomerata L. Lebiodka pospolita, Origanum vulgare L. Lepiężnik biały, Petasites albus (L.) Gaertn.

Leszczyna pospolita (Orzech laskowy), Corylus avellana L. Ligustr pospolity, Ligustrum vulgare L. Lilak pospolity, Syringa vulgaris L. Lipa drobnolistna, Tilia cordata Mill.

Listera jajowata, Listera ovata (L.) R. Br. Lnica pospolita, Linaria vulgaris Mill.

Lucerna nerkowata, Medicago lupulina L. Łoczyga pospolita, Lapsana communis L. s.str. Łopian pajęczynowaty, Arctium tomentosum Mill. Łopian większy, Arctium lappa L. Macierzanka zwyczajna, Thymus pulegioides L. Malina właściwa, Rubus idaeus L. Manna jadalna, Glyceria fluitans (L.) R.Br. Marchew zwyczajna, Daucus carota L. Mięta długolistna, Mentha longifolia (L.) L. Mięta nadwodna (M. wodna), Mentha aquatica L. Mięta polna, Mentha arvensis L. Mietlica pospolita, Agrostis capillaris L. Mietlica psia (m. wąskoliściowa), Agrostis canina L. s.str.

Mietlica rozłogowa, Agrostis stolonifera L. Miodunka ćma, Pulmonaria obscura Dumort.

Mlecz polny, Sonchus arvensis L. Mlecz zwyczajny (M. warzywny), Sonchus oleraceus L. Mniszek pospolity, Taraxacum officinale F.H. Wigg.

Modrzew europejski nas., Larix decidua Mill.

Nerecznica krótkoostna, Dryopteris carthusiana (Vill.) H.P.Fuchs Nerecznica samcza, Dryopteris filix-mas (L.) Schott Nerecznica szerokolistna, Dryopteris dilatata (Hoffm.) A.Gray.

Niecierpek drobnokwiatowy, Impatiens parviflora Dc. Niecierpek pospolity, Impatiens noli-tangere L. Niezapominajka błotna, Myosotis palustris (L.) L. Emend. Rchb.

Nostrzyk biały, Melilotus alba Medik.

Olsza czarna, Alnus glutinosa (L.) Gaertn.

Olsza szara, Alnus incana (L.) Moench Orzech włoski, Juglans regia L. Ostrożeń błotny, Cirsium palustre (L.) Scop.

Ostrożeń polny, Cirsium arvense (L.) Scop.

Ostrożeń warzywny, Cirsium oleraceum (L.) Scop.

Paprotka zwyczajna, Polypodium vulgare L. Pępawa dwuletnia, Crepis biennis L. Piaskowiec macierzankowy, Arenaria serpyllifolia L. Pierwiosnek (Pierwiosnka) wyniosły, Primula elatior (L.) Hill Podagrycznik pospolity, Aegopodium podagraria L.

Śledziennica skrętolistna Podbiał pospolity, Tussilago farfara L. Pokrzywa zwyczajna, Urtica dioica L. Poziewnik miękkowłosy, Galeopsis pubescens Besser Poziewnik szorstki, Galeopsis tetrahit L. Poziomka pospolita, Fragaria vesca L. Poziomka twardawa, Fragaria viridis Duchesne Prosienicznik szorstki, Hypochoeris radicata L. Przetacznik bluszczykowy, Veronica hederifolia L. s. l.

Przetacznik leśny, Veronica officinalis L. Przetacznik ożankowy, Veronica chamaedrys L. s.str.

Przymiotno białe, Erigeron annuus (L.) Pers.

Przytulia (Marzanka) wonna, Galium odoratum (L.) Scop.

Przytulia czepna, Galium aparine L. Przytulia pospolita, Galium mollugo L. s.str.

Przytulia Schultesa, Galium schultesii Vest Przytulinka (przytulia, krucjata) wiosenna, Cruciata glabra (L.) Ehrend.

Rajgras wyniosły (r. francuski, owsik wyniosły), Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl & C. Presl Rdest ostrogorzki, Polygonum hydropiper L. Rdest plamisty, Polygonum persicaria L. Rdest ziemnowodny, Polygonum amphibium L. fo. terrestre, Polygonum amphibium L. fo. aquaticum Rdestnica pływająca, Potamogeton natans L. Rogownica polna, Cerastium arvense L. s.str.

Róża dzika, Rosa canina L.

71

Rudbekia (Rotacznica) naga (R. sieczna), Rudbeckia laciniata L. Rumianek bezpromieniowy, Chamomilla suaveolens (Pursh) Rydb.

Rzepicha błotna, Rorippa palustris (L.) Besser Rzepik pospolity, Agrimonia eupatoria L. Rzeżucha gorzka, Cardamine amara L. Rzeżucha łąkowa, Cardamine pratensis L. s.str.

Rzęsa drobna (Rz. mniejsza), Lemna minor L. Rzęśl wiosenna, Callitriche verna L. emend.Lönnr. s.str.

Sałatnik leśny, Mycelis muralis (L.) Dumort.

Sit dwudzielny, Juncus bufonius L. Sit rozpierzchły, Juncus effusus L. Sit siny, Juncus inflexus L. Sit skupiony, Juncus conglomeratus L. emend. Leers Skrzyp polny, Equisetum arvense L. Sosna zwyczajna, Pinus sylvestris L. Starzec gajowy, Senecio nemorensis L. Starzec jajowaty, Senecio ovatus (P.Gaertn., B.Mey. & Scherb.) Willd.

Starzec Jakubek, Senecio jacobea L. Stokrotka pospolita, Bellis perennis L. Szałwia lepka, Salvia glutinosa L. Szałwia okręgowa, Salvia verticillata L. Szczaw tępolistny, Rumex obtusifolius L. Szczaw zwyczajny, Rumex acetosa L. Szczawik zajęczy, Oxalis acetosella L. Śledziennica skrętnolistna (Ś. naprzemianlistna), Chrysosplenium alternifolium L. Śliwa tarnina (Tarnina), Prunus spinosa L. Świerk pospolity, Picea abies (L.) H. Karst. Świerząbek orzęsiony (Ś. kosmaty), Chaerophyllum hirsutum L. Świerząbek korzenny, Chaerophyllum aromaticum L. Świerzbnica polna, Knautia arvensis (L.) J.M. Coult.

Tojesć rozesłana, Lysimachia nummularia L. Tojeść pospolita (T. zwyczajna), Lysimachia vulgaris L. Topola kanadyjska, Populus x canadensis AITON Topola osika, Populus tremula L. Traganek szerokolistny, Astragalus glycyphyllos L. Trędownik bulwiasty, Scrophularia nodosa L. Trzcinnik piaskowy, Calamagrostis epigejos (L.) Roth Turzyca leśna, Carex sylvatica Huds.

Tymotka łąkowa (Brzanka pastewna), Phleum pratense L. Uczep amerykański, Bidens frondosa L.

72

Uczep trójlistkowy, Bidens tripatita L. Wiąz górski (W. szorstki, Brzost), Ulmus glabra Huds.

Wiąz szypułkowy (Limak), Ulmus laevis Pall.

Wiciokrzew (Suchodrzew) pospolity (W. suchodrzew), Lonicera xylosteum L. Wiechlina (Wyklina) gajowa, Poa nemoralis L. Wiechlina (Wyklina) roczna, Poa annua L. Wieczornik damski, Hesperis matronalis L. ssp. matronalis Wierzba iwa, Salix caprea L. Wierzba krucha, Salix fragilis L. Wietlica samicza, Athyrium filix-femina (L.) Roth Wilczomlecz (Ostromlecz) sosnka, Euphorbia cyparissias L.

Wiśnia ptasia (W. dzika, Czereśnia, Trześnia), Cerasus avium (L.) Moenh Wiśnia pospolita (W. szkliwka), Cerasus vulgaris Mill.

Wrotycz pospolity, Tanacetum vulgare L. Wyka płotowa, Vicia sepium L. Wyka ptasia, Vicia cracca L. Wyżpin jagodowy, Cucubalus baccifer L. Zanokcica skalna, Asplenium trichomanes L. Zawilec gajowy, Anemone nemorosa L. Ziarnopłon wiosenny, Ficaria verna Huds. Żółtlica owłosiona (Ż. włochata), Galinsoga ciliata (Raf.) S.F. Blake Życica wielokwiatowa, Lolium multiflorum Lam. Żywiec gruczołowaty, Dentaria glandulosa Waldst. & Kit. Żywokost bulwiasty, Symphytum tuberosum L. Żywokost lekarski, Symphytum officinale L. (opracował Edward Walusiak)

Wykaz grzybów rozpoznanych z Wapiennika (127 gatunków)

Białoporek brzozowy, Piptoporus betulinus (Bull.

Fr.) P. Karst.

Błyskoporek promienisty, Inonotus radiatus (Sowerby. Fr.) P. Karst.

Boczniak ostrygowaty, Pleurotus ostreatus (Jacq.: Fr.) P. Kumm.

Borowik szlachetny, Boletus edulis Bull.: Fr. Borowik usiatkowany, Boletus reticulatus Schaeff.

Borowik żółtopory, Boletus calopus Fr. Cheilymenia vitellina (Pers.: Fr.) Boud.

Ciżmówka zmienna, Crepidotus variabilis (Pers.: Fr.) P. Kumm.

Czarna plamistość liści klonu, Rhytisma acerinum (Pers.) Fr. Czasznica workowata, Calvatia excipuliformis (Scop.: Pers.) Perdeck.

Czernidłak błyszczący, Coprinus micaceus (Bull.: Fr.) Fr. Czernidłak fałdowany, Coprinus plicatilis (M. A.Curtis.: Fr.) Fr. Czernidłak gromadny, Coprinus disseminatus (Pers.: Fr.) Quel Czernidłak kołpakowaty, Coprinus comatus (Mull. ex Fr.) S. F. Gray.

Czubniczka łysawa, Cystolepiota seminuda (Lasch) Bon. Czubajeczka cuchnąca, Lepiota cristata (Bolt.: Fr.) P. Kumm.

Czubajeczka kasztanowata, Lepiota castanea Quél.

Czyreń gąbczasty, Phellinus contiguus (Pers.: Fr) Pat. Czyreń ogniowy, Phellinus igniarius (L.: Fr.) Quél.

Czyreń rdzawy, Phellinus ferruginosus (Schrad.:

Fr.) Pat. Czyreń rozpostarty, Phellinus punctatus (Fr.) Pilát Drewniak szkarłatny, Hypoxylon fragiforme (Pers.: Fr.) J. Kickx.

Drobnołuszczak czarnoostrzowy, Pluteus atromarginatus (Sing.) Kuhn.

Drobnołuszczak jeleni, Pluteus atricapillus (Batsch.)

Fayod.

Drobnołuszczak szarotrzonowy, Pluteus thomsoni (Berk. & Broome) Dennis Drobnołuszczak wierzbowy, Pluteus salicinus (Pers.: Fr.) Kumm.

Drobnołuszczak żółtorogi, Pluteus romellii (Britz.)

Sacc.

Galaretnica pucharkowata, Ascocoryne cylichnium (Tul.) Korf.

Koralówka sztywna, Ramaria stricta (Pers.:Fr.) Quél.

Gąska ziemistoblaszkowa, Tricholoma terreum (Schaeff.: Fr.) P. Kumm.

Gibellula clavulifera ( Petch ) Samson & Evans Gmatwek dębowy, Daedalea quercina (L.: Fr) Pers.

Gołąbek czarniawy, Russula nigricans (Bull.: Fr.) Fr Gołąbek wyborny, Russula vesca Fr. Gołąbek zielonawofioletowy, Russula cyanoxantha (Schaeff.) Fr. Gołąbek śmierdzący, Russula foetens (Pers.: Fr.) Fr. Gołąbek wymiotny, Russula emetica (Schaeff.)

Pers. Fr. Goździeniec robakowaty, Clavaria fragilis Holmsk.: Fr.

73

Goździeńczyk pomarszczony, Clavulina rugosa (Bull.:Fr.) Schrot.

Gruzełek cynobrowy, Nectria cinnabarina (Tode: Fr.) Fr. Grzybiec purpurowozarodnikowy, Porphyrellus porphyrosporus (Fr. & Hök) E.-J. Gilbert Grzybówka niebieskoszara, Mycena pseudocorticola Kühner Grzybówka sp., Mycena tenuispinosa Favre. (nowy gatunek dla Polski).

Grzybówka dyskowata, Mycena stylobates (Pers.: Fr.) P. Kumm.

Gwiazdosz frędzelkowany, Geastrum fimbriatum Fr. Gwiazdosz potrójny, Geastrum triplex Jungh.

Hełmówka jadowita, Galerina marginata (Batsch) Kühner Hubiak pospolity, Fomes fomentarius (L.: Fr.) Kick.

Jamczatka wielkopora, Datronia mollis (Sommerf.: Fr.) Donk Jeleniak sarni, Elaphomyces granulatus Fr. Kisielnica kędzieżawa, Exidia plana (Wiggers.)

Donk Kolczak obłączasty, Hydnum repandum L. Fr. Korzeniowiec wieloletni, Heterobasidion annosum (Fr.) Bref.

Koźlarz babka, Leccinum scabrum (Bull.: Fr.) D. F. Gray Koźlarz grabowy, Leccinum pseudoscabrum (Kallemb.) Sutara.

Kruchaweczka zaroślowa, Psathyrella candolleana (Fr.: Fr) Maire.

Lakownica spłaszczona, Ganoderma applanatum (Pers.) Pat. Lakówka ametystowa, Laccaria amethystea (Bull.)

Murrill.

Lanzia luteovirescens (Roberge ex Desm.) Dumont & Korf Lasiosphaeria ovina (Fr.) Ces. & de Not. Łysiczka niebieskozielona, Psilocybe aeruginosa (Curt. ex Fr.) Noorel. Łuskwiak nastroszony, Pholiota squarosa (Weigel.: Fr.) P. Kumm. Łuskwiak zmienny, Pholiota (Kuehneromyces) mutabilis (Skop.: Fr.) P. Kumm. Łysostopek pospolity, Gymnopus dryophilus (Bull.:

74

Fr) Murrill Maczużnik nasięźrzałowy, Cordyceps ophioglossoides (Ehrenb.) Link Maślak sitarz, Suillus bovines (L.: Fr) Roussel Miseczniczka łodygowa, Calyptella capula (Holmsk.: Fr.) Quél.

Mleczaj śliski, Lactarius fluens Bound.

Mleczaj rudy, Lactarius rufus (Scop.: Fr.) Fr. Mleczaj wełnianka, Lactarius torminosus (Schaeff. ex Fr.) Pers.

Mollisia cinerea (Batsh.: Fr.) Karst Monilia owocowa, Monilinia fructigena Honey Muchomor czerwieniejący, Amanita rubescens (Pers.: Fr.) Gray Muchomor szarawy, Amanita vaginata (Bull.:Fr.) Vitt.

Muchomor rdzaobrązowy, Amanita fulva (Schaeff.) Pers.

Niszczyca blaszkowata, Gloeophyllum abietinum (Bull.: Fr.) P. Karst.

Niszczyca płotowa, Gloeophyllum sepiarium (Wulf. ex Fr.) P. Karst.

Orbilia delicatula (P. Karsten) Patyczka lepka, Leotia lubrica Pers.

Pieczarka miejska, Agaricus bitorquis (Quel.) Sacc.

Pieniążkówka gładkotrzonowa, Xerula radicata (Relh.: Fr) Dörfelt.

Pieniążnica szerokoblaszkowa, Megacollybia platyphylla (Pers.:Fr) Kotl. & Pouzar Pieprznik blady, Cantharellus pallens Pilat.

Pięknoróg największy, Calocera viscosa (Pers.: Fr.) Fr. Pięknoróg szydłowaty, Calocera cornea (Batsch.: Fr.) Fr. Płomiennica aksamitnotrzonowa, Flammulina velutipes (M. A. Curt.: Fr.) Singer Pniarek obrzeżony, Fomitopsis pinicola (Swatz.: Fr.) P. Karst.

Pochwiak myszaty, Volvariella murinella (Quél.)

M. M. Moser.

Podgrzybek brunatny, Xerocomus badius (Fr.: Fr) Kuhn. ex Gilb.

Podgrzybek złotopory, Xerocomus pascuus (Pers.)

Krombh.

Polówka czekoladowobrązowa, Agrocybe erebia (Fr.) Kuhner.

Polówka wczesna, Agrocybe praecox (Pers. ex Fr.) P. Kumm.

Poroblaszek żółtoczerwony, Phylloporus rhodoxan-

thus(Schwein.) Bres.

Próchnilec gałęzisty, Xylaria hypoxylon (L.) Grev.

Próchnilec maczugowaty, Xylaria polymorpha (Pers.) Grev.

Próchnilec owocolubny, Xylaria carpophila (Pers.)

Przyczepka falista, Rhizina undulata Fr. Purchawka chropowata, Lycoperdon perlatum Pers.: Pers.

Purchawka gruszkowata, Lycoperdon pyriforme Schaeff.: Pers.

Purchawica olbrzymia, Langermannia gigantea (Batsch : Pers.) Rostk.

Rozszczepka pospolita, Schizophyllum commune Fr.: Fr. Rzęsostopek źdźbłowy, Crinipellis scabella (Alb. & Schwein.: Fr.) Murril.

Siodłówka giętka, Helvella elastica (Bull.) Boud.

Skórnik szorstki, Stereum hirsutum (Wild.:Fr.) Gray.

Spinka pomarańczowa, Rickenella fibula (Bull.: Fr) Raith.

Sromotnik smrodliwy (bezwstydny), Phallus impudicus L.: Pers.

Strzępiak porysowany, Inocybe fastigiata (Schaeff.)

Quel.

Strzępkoząb drobnopory, Hyphoderma radula (Fr.) Donk.

Szaroporka podpalana, Bjerkandera adusta (Willd. ex Fr.) Karst.

Szyszkowiec łuskowaty, Strobilomyces strobilaceus

(Scop.: Fr.) Berk.

Tarzetta catinus (Holmsk.) Korf & J.K. Rogers Trichophaea gregaria (Rehm) Boud.

Trzęsak pomarańczowożółty, Tremella mesenterica Retz.: Fr. Twardziaczek gałązkowy, Marasmiellus ramealis (Bull.: Fr.) Singer Twardzioszek obrożowy, Marasmius rotula (Scop.: Fr.) Fr. Uchówka ośla, Otidea onotica (Pers.: Fr.) Fuckel Wilgotnica czerniejąca, Hygrocybe conica (Schaeff.: Fr.) P. Kumm.

Włośniczka tarczowata, Scutellina scutellata (L.: Fr.) Lambotte.

Xylaria filiformis (Alb. & Schwein.) Fr. Zgliszczak pospolity, Ustulina deusta (Hoffm.: Fr.) Lind Ziarnóweczka cynobrowa, Cystodermella cinnabarinum (Alb. & Schwein.) Harmaja Żagiew kasztanowa, Polyporus badius (Pers.)

Schwein. Żagiew łuskowata, Polyporus squamosus (Huds.) Fr. Żagiew zimowa, Polyporus brumalis (Pers.: Fr) Fr. Żółciak siarkowy, Laetiporus sulphureus (Bull.: Fr.) Murr. Żylak promienisty, Phlebia radiata Fr. Żyłkoblaszka wklęsłokapeluszowa, Delicatula integrella (Pers.) Fayod (opracował Piotr Chachuła)

Wykaz śluzowców – Myxomycetes rozpoznanych w Wapienniku

Bukietek malinowy, Metatrichia vesparia (Batsch) Nann.- Bremek.

Gmatwianka krowieniec, Lindbladia tubulina Fr. Kędziorek szorstki, Trichia scabra Rostaf.

Kędziorek złocik, Trichia favoginea (Batsch) Pers.

Maworek cytrynowożółty, Physarum citrinum Schumach.

Maworek papuzi, Physarum psittacinum Ditmar Maworek zielonkawy, Physarum viride (Bull.) Pers.

Paździoreczek brązowawy, Stemonitopsis hyperopta

75

(Meyl.) Nann.-Bremek.

Paździoreczek gęsty, Stemonitopsis typhina (F.H.Wigg.)

Nann.-Bremek.

Paździorek ciemny, Stemonitis Fusa Roth

Paździorek rdzawy, Stemonitis axifera (Bull.) T. Macbr.

Przetaczek żebrowiec, Cribraria cancellata (Batsch) Nann.-Bremek.

Rulik groniasty, Lycogala epidendrum (L.) Fr. Strzępek błyszczący, Arcyria denudata (L.) Wettst.

Strzępek wyprostowany, Arcyria cinerea (Bull.) Pers.

Strzępek zwisły, Arcyria obvelata (Oeder) Onsberg Śluzek krzaczkowaty typowy, Ceratiomyxa fruticulosa (O.F.Müll.) T.Macbr.var. flexuosa (Lister) G. Lister Wykwit piankowaty bielejący, Fuligo septica (L.) F.H.Wigg. var. candida (Pers.) R.E.Fr. Wykwit piankowaty żółty, Fuligo septica (L.) F.H.Wigg. var. flava (Pers.) Lázaro Ibiza Zlepniczek walcowaty, Tubulifera arachnoidea Jacq. Żałobnia białonóżka, Diachea leucopodia (Bull.)

Rostaf. (opracował Piotr Chachuła)

Wykaz zwierząt rozpoznanych w Wapienniku

Agatówka łobodnica, Trachea atriplicis L. Barciel pszczołowiec, Trichodes apiarius L. Bażant, Phasianus colchicus L. Boettgerilla pallens Smiroth Bęblik dwuplamek, Malachius bipustulatus L. Biedroneczka łąkowa, Coccinella quatuordecimpustulata L. Biedronka siedmiokropka, Coccinella septempunctata L. Biedronka dwukropka, Adalia bipunctata L. Biegacz granulowany, Carabus granulatus L. Biegacz skórzasty, Carabus coriaceus L.

76

Biegacz fioletowy, Carabus violaceus L. Bielinek bytomkowiec, Pieris napi L. Bielinek kapustnik, Pieris brassicae L. Błyszczka jarzynówka, Autographa gamma L. Błyszczotka połyskliwa, Cochlicopa lubrica Müler Borodziej próchnik, Ergates faber L. Borowiec wielki, Nyctalus noctula Schleb.

Bujanka większa, Bombylius major L. Bzyg prążkowany, Epistrophe balteata Deg. Clavia quatordecimguttata L. Czerwończyk żarek, Lycaena phlaeas L. Czerwończyk dukacik, Lycaena virgaurea L.

Czerwończyk dukacik Czworoząb bielańskiego, Tetradontophora bielanensis (Waga) Darownik przedziwny, Pisaura mirabilis Clerck Dostojka malinowiec, Argynnis paphia L. Drozd śpiewak, Turdus philomelos Br. Dyblik liniaczek, Siona lineata Scopoli Dzięcioł duży, Dendrocopus major L. Dzięcioł zielony, Picus viridis L. Dżdżownica ziemna, Lumbricus terrestris L. Elaphrus cupreus Duft.

Eurrhypara hortulata L. Gnilik czerwonoplamy, Hister quadrinotatus Scriba Grabarz pospolity, Necrophorus vespillo L. Gnojka gajowa, Eristalis nemorum L. Guzoń pajęczarz, Ero furcata Villers Jaszczurka zwinka, Lacerta agilis L. Jaszczurka żyworodna, Lacerta vivipara Jacq.

Jeleń szlachetny, Cervus elaphus L. Jeż europejski, Erinaceus europaeus L. Kaczka krzyżówka, Anas platyrhynchos L. Karłątek kniejnik, Ochlodes sylvanus (= Ochlodes faunus) Bremer & Grey Klecanka pospolita, Polistes gallicus L. Kołosz wielobarwny, Aculepeira ceropegia Walck.

Kos, Turdus merula L. Kosarz pospolity, Phalangium opilio L. Kowalik, Sitta europaea L. Kraśnik goryszowiec, Zygaena ephialtes L. Kraśnik sześcioplamek, Zygaena filipendulae L. Kraśnik, Zygaena loti L. (Denis & Schiffermüller) Kret, Talpa europaea L. Krocionóg, Julus terrestris L. Kruk, Corvus corax L. Kruszczyca złotawka, Cetonia aurata L. Krzeczek naziemnik, Trochosa terricola Thorell

Krzyżak ogrodowy, Araneus diadematus Clerck Krzyżak zielony, Araniella cucurbitina Clerck Kumak górski, Bombina variegata L. Kuna domowa, Martes foina Erxl.

Kwadratnik długonogi, Tetragnatha montana Simon Kwietnik, Misumena vatia Clerck Lądzień czerwonatka, Trombidium holosericeum L. Leń marcowy, Bibio marci L. Lis rudy, Vulpes vulpes L. Listkowiec cytrynek, Genopteryx rhamni L. Łatczyn brodawnik, Decticus verrucivorus L. Łątka dzieweczka, Coenagrion puella L. Łunica czerwona, Pyrrhosoma nymphula Sulzer Modraszek ikar, Polyommatus icarus Rottenburg Myiatropa florea L. Myszołów zwyczajny, Buteo buteo L. Narożnica zbrojówka, Phalera bucephala L. Nartnik (Geriss sp.)

Niedźwiedziówka babkówka, Parasemia plantaginis L. Niedźwiedziówka poziomówka, Callimorpha dominula (=Panaxia dominula) L. Octolasium lacteum (Örley) Omomiłek szary, Cantharis fusca L. Osadnik egeria, Pararge egeria L. Ostrolot muszlowiak, Campaea margaritaria (=Campaea margaritata) L. Padalec zwyczajny, Anguis fragilis L. Pasikonik śpiewający, Tettigonia cantans (Fuessly) Pasikonik zielony, Tettigonia viridisima (L.) Pełzacz leśny, Certhia familiaris L. Perłowiec większy, (syn. dostojka perłowiec), Argynnis aglaja (=Speyeria charlotta) L. Pienik, Aphrophora costalis Matsumura Pijawka końska, Haemopis sanguisuga L. Piórolotek śnieżynka, Pterophorus pendactylus (L.)

Leń marcowy - samiec

77

Zmróżka sp.

Plamiak nabuczak, Lomaspilis marginata L. Plamiec agreściak, Abraxas grossulariata (=Abraxas grossulariatus) L. Plamiec leśniak, Abraxas sylvata (=Calospilos sylvatus) Scopoli Pląs zebra (arlekin, skakun arlekinowy), Salticus scenicus Clerck Plusknia jagodziak, Dolycoris baccarum L. Pluskolec, Notonecta sp.

Płoszczyca szara, Nepa cinerea L. Pokrzewka czarnołbista, Sylvia atricapilla L Polowiec szachownica, Melanargia galathea L. Pomrów, Limax sp.

Potwora buczynówka, Stauropus fagi L. Prosionek szorstki, Porcellio scaber Latr.

Przerzutek kamieniarek, Lepismachilis notata Stach Przestrojnik jurtina, Maniola jurtina L. Przestrojnik trawnik, Aphantopus hyperantus L. Pszczoła miodna, Apis mellifera L. Ropucha szara, Bufo bufo L. Rusałka admirał, Vanessa atalanta L. Rusałka ceik, Polygonia c-album L. Rusałka kratkowiec, Araschnia levana L. Rrusałka osetnik, Vanessa cardui L. Rusałka pawik, Inachis io L. Rusałka pokrzywnik, Aglais urticae L. Rusałka żałobnik, Nymphalis antiopa L. Rybik cukrowy, Lepisima sacharina L. Salamandra plamista, Salamandra salamandra L. Sarna, Capreolus capreolus L. Skoczek zielony, Omocestus viridulus L. Skoropędek pospolity, Agonum muelleri Herbst Skulica pospolita, Glomeris hexasticha Brandt Sójka, Garrulus glandarius L. Stonoga murowa, Oniscus asellus L. Strangalia plamista, Strangalia maculata L. Strojnica baldaszkówka, Graphosoma lineatum L.

78

Strzępotek ruczajnik, Coenonympha pamphilus L. Szablak krwisty, Sympetrum sanguineum O. F. Müller Szczotecznica szarawka, Calliteara pudibunda L. Szklarnik górski, Cordulegaster bidentatus Sělys Szypleć leszczyniak, Angerona prunaria L. Szypszyniec różany, Diplolepsis rosae L. Ścierwiec, Oeceoptoma thoracica L. Ślimak kosmaty, Trichia hispida L. Ślimak lubomirskiego, Trichia lubomirskii Ślósarski Ślimak winniczek, Helix pomatia L. Świetlik, Lampyris noctiluca L. Tarczyk zielony, Cassida viridis L. Trajkotka czerwona, Psophus stridulus L. Traszka grzebieniasta, Triturus cristatus Laur.

Traszka górska, Triturus alpestris Laur.

Traszka zwyczajna, Triturus vulgaris Laur.

Trzmiel rudy, Bombus pascuorum Scop.

Trzmiel ziemny, Bambus terrestris L. Tutkarz brzozowiec, Deporaus betulae L. Warzywnica kapustna, Eurydema oleracea L. Warzywnica ozdobna, Euryderma ornata L. Wąsik runowiaczek, Nemophora degeerella L. Wierzbinowiec rozetek, Rhabdophaga rosaria L. Wiewiórka pospolita, Sciurus vulgaris L. Wij drewniak, Lithobus forficatus L. Wonnica piżmówka, Aromia moschata L. Wtyk straszyk, Coreus marginatus L. Zaciemka czarna, Phosphuga atrata L. Zaciosek grzebykoczułki, Corymbites pectinicornis L. Zadomka polna, Ectobius lapponicus L. Zagwoździk fioletowy, (ściga fioletowa), Callidium violaceum L. Zając szarak, Lepus europaeus Pall.

Zaleszczotek pospolity, Chelifer cancroides L. Zaskroniec zwyczajny, Natrix natrix L. Zgrzytnica zielonkawowłosa, Agapanthia villosoviridescens De Geer Zielarka baldaszkowa, Musaria affinis Harrer Zieminek, Geophilus sp.

Zięba, Fringilla coelebs L. Zorzynek rzeżuchowiec, Anthocharis cardamines L. Żaba trawna, Rana temporaria L. Żagnica sina, Ashna cyanea (OF. Müller) Żmija zygzakowata, Vipera berus L. (opracował Jan Zieliński)

PIŚMIENNICTWO (WYBÓR) Bernacki L. 1999. Storczyki zachodniej części polskich Beskidów, Poznań.

Buszko-Briggs M. Okołów G. 2002. Płazy i gady Polski, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa.

Encyklopedia biologiczna, 2000. praca zbiorowa, Kraków.

Garnweider E. 1994. Encyklopedia kieszonkowa - grzyby, Monachium 1985 r., Warszawa.

Gibbons B., Brough P. 1995. Atlas roślin Europy Północnej i Środkowej, Warszawa.

Głębicki C., Szwedo J. 2000. Atlas i klucz - Owady Polski, Kraków.

Heintze J. 1990. Motyle Polski - atlas, Warszawa.

Herczek A. (red.) 1997-1998. Waloryzacja przyrodnicza gminy Andrychów. Opracowanie wykonane na zlecenie Urzędu Miejskiego w Andrychowie, Katowice, maszynopis.

Jędrzejko K., Klama H., Zarnowiec J. 1997. Zarys wiedzy o roślinach leczniczych. Śląska Akademia Medyczna. Katowice.

Jędrzejko K. 2001. Medicinal plants and herbal materials in use in Poland: a check list. Wykaz roślin i surowców leczniczych stosowanych w Polsce. Śląska Akademia Medyczna. Katowice.

Kotońska B., 1991. Rośliny naczyniowe Beskidu Małego (polskie Karpaty Zachodnie), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego MXX, Prace Botaniczne, zeszyt 23, Kraków.

Mała encyklopedia leśna. 1991. praca zbiorowa, Warszawa Matuszczyk A. 2001. Beskid Mały, Oddział PTTK „Ziemia Wadowicka”, Wadowice.

Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Ser. Vademecum Geobotanicum. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.

Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002, Flovering plants and pteridiophytes of Poland.

A check list. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland. Vol. 1. Inst. Bot. Im. W. Szafera. PAN, Kraków.

Mowszowicz J. 1955, Krajowe chwasty polne i ogrodowe. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.

Ptaki Europy, 1982. Praca zbiorowa - przewodnik terenowy, Warszawa.

Podbielkowski Z. 1985. Słownik roślin użytkowych, wydanie V, Warszawa.

Reichholf-Riehm H, Hołyński R. (przekład i adaptacja)1996. Motyle, Warszawa.

Ronikier A., Chachuła P., Kujawa A. 2006. Mycena tenuispinosa (Fungi, Agaricales), a species new to Poland, Polish Botanical Journal.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw Nr 168, Poz. 1764.

Sokołowski J. 1958. Ptaki ziem polskich, Warszawa.

Wąsowski R., Penkowski A. 2003. Ślimaki i małże Polski, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa.

Wójcik H. 2003. Flora Polski; Porosty, mszaki, paprotniki, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa.

Szafer Wł., Kulczykowski St., Pawłowski B. 1986. Rośliny polskie, Warszawa.

Zinkow J. 2001. Wadowice i okolice, przewodnik monograficzny, Wadowice.

79

Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne 30-419 Kraków, ul. Do Wilgi 11 tel. 0507-330-776 e-mail: mto@mto.most.org.pl Małopolska Ornithological Society, Kraków, Poland

Naklad: Tekst: mgr Jan Zieliński - opracowanie całości, dr hab. Witold Alexandrowicz (Zakład Analiz Środowiska i Kartografii AGH) - geologia, mgr Maria Biel-Pająkowa - historia, mgr Edward Walusiak (Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków) - zbiorowiska roślinne i wykaz roślin naczyniowych, Piotr Chachuła (student V roku specjalizacji Ochrona Zasobów Leśnych na Wydziale Leśnym Akademii Rolniczej w Krakowie) - wykazy śluzowców i grzybów.

Projekt okładki, opracowanie graficzne i skład komputerowy: Jan Zieliński Zdjęcia: Jan Zieliński, Piotr Chachuła (7 zdj. śluzowców i grzybów), zdjęcia lotnicze z archiwum UM Korekta: Maria Biel - Pająkowa Przygotowanie do druku i druk: Drukpress

80