J
eden z najlepszych żydowskich zbiorów Europy, bardzo cenna kolekcja judaiców, licząca blisko 300 eksponatów, datowanych na okres od XVII do lat 30. XX wieku. Wśród nich zbiory kosztownych i dekoracyjnych przedmiotów synagogalnych, obiektów rytualnych związanych z żydowskimi świętami oraz z tradycyjnymi obrzędami odnoszącymi się do życia rodzinnego, a także kunsztowne wyroby jubilerskie, elementy strojów i żydowska plastyka. Ekspozycja zaaranżowana w naturalnej scenerii synagogalnej ukazuje niezwykłe, kulturowe bogactwo żydowskiej społeczności mieszkającej niegdyś na terenach dawnej Galicji. Obok zabytków pochodzących z przedwojennych lwowskich muzeów, z synagog oraz kolekcji prywatnych, najważniejszy stanowi słynna kolekcja Maksymiliana Goldsteina, wywodzącego się ze znanej lwowskiej rodziny żydowskiej. Pomimo wielowiekowej diaspory, Żydzi zachowali swoją tożsamość narodową głównie dzięki religii, której podporządkowali każdą sferę życia. Judaizm stworzył niezwykle bogaty w obrządki ceremoniał, którego zewnętrznym wyrazem są zgromadzone na wystawie przedmioty. Podstawą judaizmu są zasady zawarte w Biblii i Talmudzie (z hebr. nauka). Największą świętością dla Izraelitów jest Tora (z hebr. – prawo), Pięcioksiąg rozpoczynający Stary Testament: 1. Sefer Bereszit – Księga Rodzaju – łac. Genesis 2. Sefer Szemot – Księga Wyjścia – łac. Exodus 3. Sefer Wajikra – Księga Kapłańska – łac. Leviticus 4. Sefer Bamidbar – Księga Liczb – łac. Numeri 5. Sefer Dewarim – Księga Powtórzonego Prawa – łac. Deuteronomium Liturgiczne egzemplarze Tory (Sefer Tora), spisane są ręcznie przez pisarza sofera, w j.hebrajskim, na pergaminie, gęsim piórem i specjalnym atramentem. Arkusze pergaminu zszywane i zwijane w rodały, ubiera się w sukienki (meil), zdobi koronami (keter) i tarczami (tas) oraz specjalną wskazówką do czytania, w kształcie dłoni (jad), gdyż rodałów nie wolno dotykać gołą ręką. W przypadku uszkodzenia należy je pochować jak ciało zmarłego. Sefer Tora przechowywane są w synagodze w szafie ołtarzowej - Aron ha-Kodesz, świętej skrzyni, ustawionej przy wschodniej ścianie sali modlitewnej - przeznaczonej wyłącznie dla mężczyzn. Podczas nabożeństwa udekorowaną Torę wyjmuje się zza specjalnych kotar (parochet) zwieńczonych lambrekinem (kapporet) i przenosi na podium (bimę). Modłom przewodzi kantor, dla którego ustawiony jest specjalny pulpit, na ogół po prawej stronie Aron ha-Kodesz. Judaizm nie czyni rozdziału między życiem świeckim i religijnym, dom jest miejscem kultu równie ważnym, jak synagoga. Zewnętrznym elementem identyfikującym dom żydowski jest, przybita do prawej framugi drzwi – mezuza, zwitek pergaminowy w specjalnym futerale z odręcznie napisaną modlitwą Szema (z hebr. słuchaj) i widoczną literą szin – inicjałem słowa Szaddai (z hebr. Wszechmocny). Przekraczając próg domu, należało dotknąć mezuzy, a następnie ucałować końce palców. Obowiązek aktywnego uczestnictwa w życiu religijnym i liturgicznym, judaizm powierza mężczyźnie. To on bierze czynny
udział w nabożeństwach w synagodze, do każdej modlitwy zakłada szal modlitewny tałes, ozdobiony atarą, a do porannego pacierza wiąże, na lewym przedramieniu i czole tefilin (z hebr. modlitwa) – skórzane kasetki zawierające wewnątrz, cztery pergaminowe fragmenty Tory. Niezbędnym elementem rytualnego stroju jest też, noszona zawsze jarmułka – mała czapeczka, oraz pas oddzielający górną połowę ciała – boską, od profanum dolnej – animalistycznej. Strój kobiecy, nieograniczony nakazami religijnymi, wyróżniał się jedynie napierśnikami (załóżkami), które miały podkreślać i osłaniać kobiecą skromność i niewinność. Podobną funkcję pełnił fartuch, który mógł być ukryty pod suknią. Pobożne Żydówki po wyjściu za mąż goliły włosy i zakładały perukę lub rodzaj kapuzy z doszytymi wstążkami. Niezbędnym elementem ozdoby głowy mężatki był czepiec, noszony stale, również do spania. Bardzo dekoracyjnym przybraniem głowy był naczółek, często wyszywany perłami, a nawet wysadzany kamieniami (rubinami, diamentami). Niezwykle interesującym przedmiotem na ekspozycji, jest pierścień weselny. Już w Średniowieczu wykształciła się oryginalna forma obrączki zwieńczonej plastycznym daszkiem lub domkiem, symbolizującym wspólny dom, i dla podkreślenia faktu uświęcenia nowego związku, synagogę, zresztą sam akt małżeństwa nosi nazwę hebr. Kidduszin – uświęcenie. Obowiązkiem religijnego Żyda było ożenić się i mieć dzieci, a syna w ósmą dobę, po narodzeniu, na znak przymierza z Bogiem – obrzezać. Ceremonia odbywa się w synagodze, a po zabiegu mohel po raz pierwszy publicznie ogłasza hebrajskie imię dziecka. Obrzezanie było obrzędem radosnym i uroczystym. Ojciec dziecka zapraszał na nie rodzinę i znajomych, wysyłając bogato zdobione zawiadomienie. Z okazji tego święta Żydzi wypiekali również specjalne pieczywo, owalne w kształcie, przypominające placek okolony plecionką i ozdobiony napisem „na szczęście” (mazel tow). W trzydziestym dniu życia pierworodnego syna odbywała się ceremonia wykupu zw. Pidion ha-Ben. U jej podstaw leży przekonanie o konieczności przeznaczenia pierworodnego do służby kapłańskiej. Symbolicznego wykupu chłopca od tej powinności, dokonuje się przez podanie dziecka kapłanowi (kohen) na specjalnej tacy, najczęściej zdobionej sceną Ofiarowania Izaaka, podobnej jak do obrzezania. Święta żydowskie obchodzone są według kalendarza biblijnego: księżycowo-słonecznego, a rachuba czasu zaczyna się od stworzenia świata. Obecnie jest 5767 rok. Szabat – Dzień Odpoczynku, Szabas, zgodnie z tradycją biblijną siódmy dzień tygodnia zaczynający się w piątek, po zachodzie słońca. Jest to najważniejsze święto żydowskie nakazane przez Boga, zakazującego jednocześnie wykonywania w Szabas wszelkiej pracy. Odcinając się całkowicie od zwykłych spraw dnia powszedniego, należy wszystkie swoje myśli
skierować ku Bogu. To święto radosne, rodzinne, które inicjuje kobieta zapalając i błogosławiąc światło, co najmniej dwóch świec, ustawionych na uroczystym stole, nakrytym białym obrusem (na pamiątkę biblijnej rosy). Rodzina zasiada do świątecznego stołu, następnie ojciec rodziny odmawia błogosławieństwo nad pucharkiem czerwonego wina, zwane kiddusz (poświęcenie) oraz nad specjalnym chlebem szabatowym – challą. Szabat kończy się w sobotę, po wieczornym nabożeństwie w synagodze, ceremonią, zw. hawdala, czyli oddzielenie sacrum od profanum: święta od dni zwykłych całego tygodnia. W trakcie tej ceremonii zapala się wonne zioła (bessamim) w specjalnych pojemnikach zw. balsaminkami. Obowiązują trzy sute posiłki: piątkowa kolacja, sobotni obiad i podwieczorek. Tradycyjne potrawy, przygotowane wcześniej, to: rosół z kury, faszerowana ryba, śledzie, wątróbki siekane, a na sobotni obiad potrawa jednogarnkowa – czulent. Rosz ha-Szana – Nowy Rok, Święto Trąbek, którego nadejście ogłasza dźwięk szofaru (róg barani). Przypada jesienią, w pierwszy dzień miesiąca Tiszri i jednocześnie otwiera Dziesięć Dni Skruchy i Pokuty, zw. Groźnymi Dniami, które kończy Dzień Pojednania – Jom Kippur. Przez dwa dni wierni modlą się w synagodze o możliwość przeżycia kolejnego roku oraz przyjście Mesjasza, który uwolni ich od śmierci. Pierwszego dnia, po południowych modłach Żydzi udają się nad wodę i tam z kieszeni wytrząsają okruszki (grzechy), by dokonać symbolicznego oczyszczenia taszlich (wrzuci). Wieczór noworoczny zamyka uroczysta kolacja, na której podaje się m.in. miód, zapewniający pomyślność i dobrobyt, a unika się potraw gorzkich i kwaśnych, żeby nie były złą wróżbą na nadchodzący Rok. Jom Kippur – Sądny Dzień. Jest to największe święto w judaizmie, połączone ze ścisłym postem i zakazem wszelkiej pracy. W synagodze przez całą poprzedzającą Święto noc i cały dzień trwają uroczystości i spowiedź oczyszczająca. Głos szofaru ogłasza wiernym zakończenie Święta. W Jom Kippur mężczyzna wkłada na głowę odświętną jarmułkę, haftowaną szychem srebrnym lub złotym i zakłada biały płaszcz - kittel, zw. też koszulą śmiertelną, ozdobiony szychowym kołnierzem i przewiązany jedwabnym pasem ze specjalną klamrą. Sukkot – Święto Namiotów, Szałasów (hebr. sukka), Kuczki. Na pamiątkę wyjścia z Egiptu i wędrówki przez pustynię, Żydzi przez siedem dni mieszkają w specjalnych szałasach, dekorowanych wycinankami. Do synagogi przynoszą bukiet lulaw (hebr. palma) oraz owoc etrogu. Dziewiątego dnia następuje Simchat Tora (hebr. radość Tory) – ceremonia zakoń-
czenia rocznego cyklu czytania Tory. Rodały odświętnie ubrane, zwieńczone koroną, wśród radosnych śpiewów i tańców obnosi się siedmiokrotnie wokół bimy. Chanuka – Święto Świateł. Ośmiodniowe święto upamiętniające zwycięstwo Judy Machabeusza nad wojskami syryjskimi w 165 r. p.n.e. i cudownego rozmnożenia się oliwy w Świątynnej menorze. Podczas tego święta codziennie zapala się kolejne świece w ośmiopalnikowej lampie (chanukija), którą umieszcza się w oknach lub drzwiach. Na Chanukę spożywa się potrawy smażone w oliwie np. placki kartoflane i współcześnie – pączki. Dzieci dostają w prezencie pieniądze i grają w drederel (z jid. – Fryga, bąk) układając zdanie: wielki cud był tam. Purim (z pers. „Losy”)– Święto losów, wiosenny karnawał, obchodzony na pamiątkę zwycięstwa Żydów nad Persami, wydarzeń opisanych w biblijnej Księdze Estery i inscenizowanych w formie wesołej zabawy. Na to święto piecze się specjalne, trójkątne ciasteczka ze słodkim nadzieniem: humentasze i obdarowuje prezentami. Pesach – Pascha, Święto Przaśników. Jest przypomnieniem wydarzenia pośpiesznej ucieczki z Egiptu, kiedy to Żydzi nie mieli czasu na wypiekanie chleba, stąd nakaz spożywania przez siedem dni – macy (przaśny chleb, placki z niekwaszonego ciasta) i usunięcia z domu wszelkiego zakwasu, zw. chamec. Święto rozpoczyna uroczysta kolacja o ściśle określonym porządku (hebr. seder). Stół nakryty specjalną zastawą z wyróżniającym się sześcioma zagłębieniami – talerzem sederowym, podaje się 3 mace (przechowywane w specjalnej torebce zw. macetasz), oraz symboliczne potrawy: maror i karpas: gorzkie zioła - chrzan i natka pietruszki maczana w słonej wodzie, symbolizujące niedolę i słony smak łez, charoset: masa z tartych jabłek, orzechów i wina przypominająca zaprawę niewypalonych cegieł, bejca: jajko pieczone, posypane popiołem - symbol płodności i siły przetrwania, zeroa: kawałek mięsa z kością – przypominające ofiary paschalne składane w Świątyni Jerozolimskiej, także specjalne wino, którym należy spełnić cztery toasty-proroctwa: i wywiodę, i wybawię, i uwolnię, i przyjmę was. Szawuot – Święto Tygodni, Zielone Świątki. W siedem tygodni po Pesach, obchodzone jest święto żniw, głównie jednak rocznica objawienia Tory. Synagogi i domy przyozdabia się zielenią na pamiątkę zieleni i kwiatów, którymi pokryła się pustynna góra Synaj, w momencie Bożego objawienia, a w oknach domów nakleja ludowe wycinanki. W synagodze odczytuje się Dekalog i Księgę Rut. Typowe dania spożywane w to święto przygotowywane są na bazie mleka i sera (naleśniki, serniki, budynie). Wszystkie potrawy spożywane przez Żydów muszą być zgodne z kaszrut – regułami ustanowionymi w Torze. Najważniejsze z nich to: bezwzględny zakaz spożywania krwi (krew to dusza), spożywanie mięsa tylko określonych gatunków zwierząt, oraz oddzielenie potraw mięsnych od mlecznych.
ja, XIX
w.
MUZEUM OKRĘGOWE W lESZNIE
Szklanka, Czechy, pierwsze 30-lecie XX w.
Na pie rś
nik
,G alic
KULTURA ŻYDÓW GALICYJSKICH
WYSTAWA PRZYGOTOWANA PRZEZ: MUZEUM REGIONALNE W STALOWEJ WOLI MUZEUM HISTORYCZNE MIASTA GDAŃSKA MUZEUM ETNOGRAFII I RZEMIOSŁA ARTYSTYCZNEGO WE LWOWIE
Przedmiot dekoracyjny Rotunda, Jakub Dreisin, Galicja, Aleksandria k. Równego
muzeum okręgowe w lesznie pl. dr j. metziga 17 64-100 leszno, tel. 065 529 61 40, fax 065 529 29 86 www.muzeum.leszno.pl Kurator wystawy, tekst: mirosława maćkowiak Projekt i skład: andrzej przewoźny druk: haf leszno
ZE ZBIORÓW MUZEUM ETNOGRAFII I RZEMIOSŁA ARTYSTYCZNEGO WE LWOWIE Lampka chanukowa, Galicja, Lubycza Królewska, kon. XIXw. - pocz. XX w.
WYSTAWA OD 20 MARCA DO 17 CZERWCA 2007