Subjectieve Atlas of Fryslân by Annelys de Vet

subjective atlas of frysl창n

subjectieve atlas van frysl창n

AFUK & KEUNSTWURK

subjectieve atlas van frysl창n subjective atlas of frysl창n

subjectieve atlas van fryslân subjective atlas of fryslân

redactie | edited by Annelys DE VET & ROELOF KOSTER

AFÛK & KEUNSTWURK

inhoudsopgave 6

PROLOOG Prologue Annelys de Vet

inleiding introduction Max Bruinsma

feroveringen fan grutte pier Conquests of ‘Grutte Pier’ Anne Faber it grutte fryske gemeenten spultsje The Frisian Municipalities game Jenne-Pieter Stiemsma Cultuur – in verhouding tot – sieraden culture – in relation to – gems Fokke Draaijer Ruimtegebruik utilising space Jaco Kalfsbeek

ruimtebeleving Experiencing space Jaco Kalfsbeek

Dorpen op de Horizon Villages on the horizon Roelof Koster

D.I.Y. in Waaxens Do It Yourself in Waaxens Hugo Engwerda

RODE ROTSEN IN HET LANDSCHAP Red rocks in the landscape Marga Houtman

Schatzoeken Treasure hunting Marga Houtman

Gesorteerd Sorted Marga Houtman

spoaren TRACES Marleen Andela

100

FRYSK OP ‘E GEVEL FRISIAN LANGUAGE ON THE FACADE Johan Bouwhuis

102

tjielp tjielp – tjielp tjielp tjielp chirp chirp – chirp chirp chirp Hugo Engwerda

104

schoonheidswedstrijd BEAUTYCONTEST Susan Ubels

106

MODERN SKYLINES Modern skylines Jan Pier Brands

114

buurten met Facebook in de flats van de vrijheidswijk Chatting with flat neighbours of the Vrijheidswijk on Facebook Lotte Bredewold

KAARTEN VAN FRYSLÂn MAPS OF FRYSLân

afschermen OF openstellen Close off or Open up Jaco Kalfsbeek ZONDER BUREN No Neighbours Frouke Feijen

MELKQUOTUM MILK QUOTA Mark van Houten uilenborden Ornamental wooden gables Nynke-Rixt Jukema strûpenkeal strûpenkeal Wietske Lycklama à Nijeholt

Mijn Straat My street Marleen Andela

Geschiedenis van een middenstandswoning History of a middle class house Dirk van Ginkel

vormgeving op de bedrijfsbus Styling the company van Rudi Stuve praktisch familieportret Practical family portrait Marijke Jongbloed

table of contents

5 164

FRIES GEVOEL... Frisian Feeling... Monique Vogelsang

166

GESCHIKT VOOR ELKE BRANCHE suitable for any industry Monique Vogelsang

168

zelfgemaakt op MARKTPLAATS Selling homemade items online Hugo Engwerda

170

VLAGgen van FRYsLân flags of fryslÂn

DKV DKV Frank Moezelaar

176

INDEX PORTRETTEn index portraits Lisa Boels

Keatsen Fives ball Anne Faber

182

Index index

190

COLOFON Colophon

De mooiste plek van ‘Fryslân’ The most beautiful place in ‘Fryslân’ Mark Buitenwerf

118

vrijheidswijk ‘Vrijheidswijk’ Lotte Bredewold

120

VRIESLAND Freezeland Lotte Bredewold

140

FF droege Woarst ff dry sausage Monique Vogelsang

ijsbanen in oktober Ice Rinks in october Martijn van Bachum & Nynke Smit

144

De keten fan Dongeradiel dy’t aanst ferdwûn binne The ‘shacks’ of Dongeradiel that have almost disappeared Jenne-Pieter Stiemsma

122

124

ORANJE KOEKEN ‘ORANJE KOEKEN’ Tryntsje Nauta

126

Het dagelijks bezoek aan mijn moeder The daily visits to my mother Rudi Stuve

130

132

IN infographic foar Feikje An infographic for feikje Hugo Engwerda & Jenne-Pieter Stiemsma

138

146

148

152

BESTE MONUMENT VAN FRYSLân The best monument in Fryslân Hans van Houwelingen

154

friese landschapskunst Frisian landscape art Dirk van Ginkel

158

VERBONDEN DOOR DROMEn Connected by dreams Hilda Klaassen

162

Zondagmiddag Sunday afternoon Gerdie de Jong

Fries-land Fries-land Rebekka Fries

134

Fietselfstedentocht ‘Elfstedentocht’ by bike Mark van Houten

136

Fietsroute van huis naar de subjectieve atlas van Fryslân Cycling route starting from home to the subjective atlas of Fryslân Mark van Houten

Annelys de Vet PROLOOG

PROLOOG Prologue Ik vroeg de ober welke gerechten van de menukaart uit Fryslân kwamen. Hij moest lang nadenken. Het lam misschien, probeerde ik. Of de haas? Mogelijk dan de fazant? De ober raadpleegde de chef. De fazant komt uit Ierland, de haas uit Hongarije en het lam uit Frankrijk. Verder bleek de vis ook niet in de provincie gevangen te zijn en zelfs de groenten kwamen van elders. Dat contrasteerde nogal met het interieur en de geschiedenis van de plek. Maar even later kwam de ober met stevige tred mijn kant op. “Ik heb toch iets Fries gevonden”, zei hij triomfantelijk. “De wijn!” En jawel, er stond een Friese landwijn op de kaart – van een voormalige veehouderij waar sinds 2005 wijn wordt gemaakt.

I asked the waiter which dishes originated from Fryslân. He had to think about it for a long time. The lamb maybe, I tried. Or the hare? Possibly the pheasant? The waiter consulted the chef. The pheasant originated from Ireland, the hare from Hungary and the lamb from France. The fish was not caught in the province either and even the vegetables came from elsewhere. This contrasted with the interior and history of the place. Moments later the waiter firmly walked in my direction. “I have found something Frisian after all!” he said with triumph. “The wine!”. And yes, there was a Frisian wine on the menu. It came from an old cattle farm, where they have been making wine since 2005.

Het was de avond voorafgaand aan de eerste workshop die de aanzet vormde voor deze atlas. Samen met bijna veertig ontwerpers, kunstenaars en studenten van de Academie voor Popcultuur werd Fryslân zowel kritisch als intuïtief, analytisch als persoonlijk, van binnenuit in kaart gebracht. Wat betekent het om in Fryslân te wonen? Wat maakt het dagelijks leven Fries? Hoe is de relatie met het landschap? Welke bijzonderheden worden er gekoesterd en welke tegenstellingen bestaan er? Hoe vertaalt het Friese verleden zich naar de toekomst? Als ik met de deelnemers sprak, roemden velen de zelfredzaamheid in de provincie. Die wordt uitgedrukt in zelfgemaakte producten, opgeknapte huizen, aanwezigheid van werkplaatsen

It was the night before the first workshop that was the incentive for this atlas. Almost forty designers, artists and students of the Academy of Pop Culture critically, intuitively, analytically and personally mapped Fryslân. What does it mean to live in Fryslân? What makes daily life Frisian? What is the relationship with the countryside? What is treasured? What kind of oppositions are there? How has the Frisian past translated to the future? When I talked to all the contributors, many praised the self-sufficiency of the province. It is expressed in homemade products, restored houses, the presence of workshops, and the large amount of independent handymen who travel daily up and down the Afsluitdijk to help renovate the rest of the country. The horizon seems to draw a straight line through

Prologue

en de grote hoeveelheid zelfstandige klussers die dagelijks onder meer de Afsluitdijk op en af rijden om de rest van het land te helpen bij het verbouwen. De horizon lijkt een rechte lijn te trekken door de verhalen over het landschap. Naast de fysieke weidsheid, schept dat vlakke landschap kennelijk ook een mentale en sociale ruimte, waarvan de bijzondere relatie werd onderzocht door een landschapsarchitect. Hij maakte er een bijdrage over voor deze atlas. En in dat landschap de vele boerderijen die de laatste decennia vaak moeten vechten voor hun voortbestaan. De specifieke oude structuren lijken niet meer te passen in de nieuwe realiteiten. Grote megastallen om de productie op pijl te houden en soms als noodzaak om mega-grote schulden de baas te kunnen blijven. Diverse deelnemers aan de atlas groeiden op in boerderijen. Zo was er de dochter van een teler van pootaardappelen. Ze was haar hele jeugd verbaasd geweest over het feit dat haar moeder voor het eigen gebruik bij de buurman aardappelen moest kopen. Inmiddels is de boerderij verkocht aan een nieuwe eigenaar, die sloten drooglegde om er grote stallen bij te bouwen. En nu al drie jaar op rij heeft hij te maken met te hoge grondwaterstanden. Desastreus voor pootaardappelen. Een andere boerendochter vertelde over haar vader die zijn melkquotum voor de laatste vijf jaar verkoopt. En in die periode geen melkkoeien kan houden, omdat niets doen rendabeler is dan te werken zoals hij altijd deed. En na 2015, als de melkquota ophouden te bestaan, ontstaat er een volledig nieuwe realiteit, die niemand nog kan voorspellen. Maar intussen spreekt uit alle verhalen boven alles een grote liefde voor al die verschillende elementen die samen Fryslân vormen; de woorden, de taal, de laag- en hoogbouw, de zelfredzaamheid, de culinaire tradities, de sociale codes, de vanzelfsprekende zorg en de vaak dubbele verhouding met de provincie. Er wel geboren zijn, maar je geen Fries voelen. Er getogen zijn, maar

the stories about the landscape. Besides the physical vastness, the flat landscape apparently also creates a mental and social space, of which the special relationship was examined by a landscape architect. He made a contribution about it for this atlas. In that landscape there have been many farms that have had to fight for their existence. The specific older structures do not seem to fit in the new realities anymore. Some have become large factory farms out of necessity to keep up production and to stay in control of large debts. Several contributors of the atlas have grown up in farms. For example the daughter of a seed potato cultivator; during her entire childhood she was surprised about the fact that her mother had to buy potatoes from the neighbour. By now the farm has been sold to a new owner, who drained the ditches to be able to build large stables. For three years now the farm has suffered from a high groundwater level; disastrous for seed potatoes. Another farmer’s daughter told about her father, who has been selling his milk quota for the last five years. He cannot farm any milking cows in this period, because doing nothing is more profitable than working the way he used to do. After 2015 a completely new reality will come into existence, a reality of which no one can make any predictions. In the meantime all the stories tell about a love for all the different elements that create Fryslân: the words, the language, the high-rise and the low-rise buildings, the self-sufficiency, the culinary traditions, the social codes, the self-evident social care and the often double feelings about the province. Being born there, but not feeling Frisian; being raised there, but wanting to go beyond it. Fryslân as a memory or as a holiday destination. Being from Amsterdam, but finding a home in Fryslân. Returning as a Parisian. Studying there, but not living there. Understanding Frisian but not being able to speak it.

Annelys de Vet PROLOOG PROLOGUE

daarbuiten verder willen gaan. Fryslân als herinnering of als vakantiebestemming. Er als Amsterdammer een nieuw thuis vinden. Als Parijzenaar terugkeren. Er wel studeren, maar niet wonen. Wel Fries kunnen verstaan maar het niet spreken. Omdat Fryslân een sterke identiteit heeft, daagt het iedereen uit zich er toe te verhouden. En dat is wat mij (ook als West-Fries) mede aantrok in de vraag die Roelof Koster van Keunstwurk stelde: of ik op basis van de eerdere subjectieve atlassen van landen, nu een editie wilde maken die gewijd zou zijn aan één enkele provincie. Ik heb de uitnodiging met beide handen aangenomen en we hebben samen met ontwerpers en docenten Hugo Engwerda en Jan Pier Brands van de Academie voor Popcultuur, en met de multi-getalenteerde student Jenne-Pieter Stiemsma de workshops en de atlas opgezet. Een bevlogen groep ontwerpers en kunstenaars (die wonen of gewoond hebben in Fryslân) heeft vervolgens ruimhartig en gevoelig bijgedragen, met verhalen, beelden, tekeningen en schetsen. We bespraken, onderzochten en verwerkten ze tot de bijdragen in deze atlas. Met als resultaat een collectie beelden die wellicht de huidige ziel van Fryslân blootlegt. Soms op ontroerende wijze, op andere momenten de harde realiteit spiegelend of sporen trekkend van het verleden naar het heden, dwars door de huishoudens heen. Het lijkt erop dat Fryslân-als-identiteit zich op een fundamenteel kantelmoment bevindt. Langzaam vervagen de contouren van het nostalgische beeld en stelt de moderniteit heel nieuwe vragen. Deze subjectieve atlas kan dienst doen als een gereedschap om daar onderzoek naar te doen. Het is een poëtische vorm van antropologie die de hedendaagse identiteit van Fryslân bevraagt, voorbij de nostalgie en clichés. De Friese landwijn is dan een mooie metafoor van hoe een culturele context onverwachte nieuwe mogelijkheden biedt, of hoe het autarkische karakter ook een nieuwe toekomst vrijmaakt, met wederom een geheel eigen karakter.

Because Fryslân has such a strong identity, everybody is dared to position themselves around it. That is one of the aspects that appealed to me in the question that Roelof Koster of Keunstwurk asked me: if I could create a subjective atlas, based on earlier atlases of countries, about only one province. I accepted the challenge and together with the designers and teachers of the Academy of Pop Culture Hugo Engwerda and Jan Pier Brands and the multitalented student Jenne-Pieter Stiemsma we have organised the workshops and the atlas. An inspired group of designers and artists – who have lived or still live in Fryslân – then generously created sensitive contributions with stories, photos, drawings and sketches. We discussed, investigated and processed them into this atlas. The result is a collection of images that perhaps exposes the current soul of Fryslân. Sometimes the contributions are moving, other times they show the harsh reality or they trace the past into the future. It appears that Fryslân-as-identity is at a critical tilting moment. Slowly the contours of the nostalgic view are disappearing and modern times are starting to ask new questions. This subjective atlas can function as a tool to investigate this change. It is a poetic form of anthropology that questions the current identity of Fryslân, going beyond nostalgia and clichés. The Frisian wine is a good metaphor for how a cultural context can offer surprising new possibilities, for how an autarkical character can offer a new future with an entire new character of its own.

Max Bruinsma inleiding INTRODUCTION

een mentale kaart van fryslân a mental map of fryslân ’s Nachts ontmoet niets hier niets. Het donkerste groen komt het diepste blauw tegen, stilte ontmoet stilte. Als ik me ooit een landschap voorstel dat naadloos overeenkomt met mijn verbeelding van de ontmoeting tussen twee eindeloosheden, denk ik aan Raard. Dit typische terpdorpje in het noorden van Fryslân, niet ver van Dokkum, ligt stil rond een 13de-eeuwse kerk, midden in een van de vlakste streken die je je kunt voorstellen. Mijn pake en beppe (grootouders) woonden hier, of preciezer, ze woonden in een huis annex werkplaats buiten het dorpje, naast een vrijstaande kerk. Hij was schilder/timmerman, zij moederde over tien kinderen. De dichtstbijzijnde boerderij was een paar honderd meter verderop, het dorp een halve kilometer, en als je recht vooruit keek, naar het noorden, leek het alsof zich niets dan een lappendeken van weilanden uitstrekte tot de horizon, waarachter de zee schuilging.

At night here, nothing meets nothing, the darkest green meets the blackest blue, silence meets silence. Whenever I think of a landscape that seamlessly matches my imagination of the encounter of two infinities, I think of Raard at night. This little hamlet, a typical ‘terpdorp’ – a small village on an artificial mound to protect it from flooding – in the North of Fryslân, not far from Dokkum, quietly sits centered around a 13th-century church in the midst of some of the flattest land one can imagine. My Pake and Beppe (grandparents) lived there, or to be more precise, they lived in a house-cum-workshop just outside the village, next to a free-standing church. He was a painter/carpenter, she mothered ten children. The nearest farm was a couple of hundred meters away, the village half a kilometer and if you looked straight ahead, to the North, it seemed that there was nothing but a flush of patched grassland until the horizon behind which loomed the sea.

Ik ben opgegroeid in de grootste stad van Noord-Nederland, Groningen – Grins in het Fries – waar ik midden in het centrum geboren ben, aan de Grote markt. Ik was een stadskind in een plaats waar, aan het eind van de jaren ‘50, het gemotoriseerde verkeer explosief groeide, waar in de laatste gaten die de oorlog had geslagen nieuwe supermarkten werden gebouwd, waar moderne nieuwe wijken ontstonden om de snelgroeiende bevolking te huisvesten en waar trolleybussen door de straten zoemden onder

I grew up in the largest town in the North of the Netherlands, Groningen – Grins in Frisian – where I was born at the very city center, the Grote Markt (the central square). I was a city-child in a town in which, at the end of the 1950s, motorized traffic was growing explosively, supermarkets were built in the last holes left by the war, new modern neighborhoods were developed for the fast growing population and electric trolley-busses buzzed through the streets under a canopy of wires and street lights. My earliest memories of Raard, the ancestral

Max Bruinsma inleiding

een vlechtwerk van draden en straatlantarens. Mijn eerste herinneringen aan Raard, het ouderlijk huis van mijn vader, zijn gevuld met verbazing en een snufje angst. Het contrast met het drukke centrum van Groningen kon niet dramatischer zijn: de nachtelijke stilte rond pake’s huis was oorverdovend. Het duister op bewolkte avonden was er angstwekkend ondoordringbaar. Voor mij als vierjarige had het geleken alsof de wereld er ophield, als er niet drie kleine lichtjes aan de horizon uit en aan flikkerden, op de lijn waar je je voorstelde dat hemel en aarde elkaar in de nacht ontmoetten: als lange en onaantastbare vingers streelden de lichtstralen van de vuurtorens van drie eilanden in de Waddenzee – Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog – het verduisterde land in hun karakteristieke ritmes. Ze voelden ver weg, zo ver als de Noordpool, of nog verder – aan de rand van het bekende universum. Sindsdien associeer ik Fryslân met ruimte, openheid, grenzeloosheid. En bijna verloren in die eindeloosheid markeren de boomomzoomde boerderijen en dorpjes plekjes eindigheid, afgeschermd tegen de altijd waaiende wind. In mijn ontluikende romantische ogen leken ze uitingen van koppig protest tegen de krachten der natuur; moedig maar uiteindelijk machteloos. Dit alles karakteriseert wat mij betreft ‘Fries’. Thuis, in de Friese ‘diaspora’ in Groningen, werden we opgevoed in het ABN – niemand hoort waar mijn roots liggen. Mijn moeder vertelde me ooit dat ze dat hadden gedaan om te voorkomen dat wij als kinderen het jankende Groninger dialect zouden overnemen – maar het betekende ook dat we nooit de melodieuze Friese taal hebben leren spreken. Mijn ouders spraken het onder elkaar en onder vrienden; vrijwel hun complete vrienden- en kennissenkring bestond uit Friese expats. Zo werd het Fries voor mij de taal van de intimiteit, ook al sprak ik die zelf niet. Misschien is het daarom dat ik intimiteit zo’n uitdaging vind; ik heb er geen taal voor. Maar ik versta hem goed.

home of my father, are filled with amazement spiced with fear. The contrast with the bustling center of Groningen could not be more dramatic: the silence around my Pake’s house at night was deafening. The darkness on cloudy evenings was alarmingly impenetrable. To me, as a 4-year-old, it would have seemed the end of the world, if not for three tiny lights, flickering off and on in the distance, where you would imagine the earth and the sky meeting in the dark: as long and intangible fingers, the beams of the lighthouses of three islands in the Waddenzee – Terschelling, Ameland and Schiermonnikoog – caressed the shrouded land in their characteristic rhythms. It felt as if they were as far away as the North Pole, or even more distant – at the edge of the known universe. Ever since, I associate Fryslân with space, openness, boundlessness. And almost lost within this infinity, marking off spots of finiteness, the tree-bordered farms and hamlets, shielded against the ever-blowing winds. To my burgeoning romantic eye they looked like statements of stubborn protest against the forces of nature; brave but ultimately futile. To me, all of this characterizes ‘Frisianness’. At home, in the Frisian ‘diaspora’ in Groningen, we were brought up with the Dutch Standard language – no-one can hear were my roots lie. My mother once told me this was because she didn’t want her kids to adopt the jangly Groningen dialect – but it also meant that we didn’t learn to speak the melodic Frisian language, which my parents spoke amongst each other and whenever there were friends visiting; their complete circle of friends and most of their acquaintances were expat Frisians. Thus, Frisian became the language of intimacy for me, even if I couldn’t speak it myself. Perhaps that is why I find intimacy daunting; I have no language for it. But I understand it well.

INTRODUCTION

Dit alles is lang geleden. Ik woon nu al ruim een half leven in Amsterdam en hoor Fries tegenwoordig vooral op begrafenissen van heel oude leden van mijn uitgebreide familie. De wereld is intussen aanzienlijk gekrompen. Het is me bekend dat de zee niet aan het einde van het universum ligt, maar op een stevige wandeling van mijn pake’s huis vandaan, zo’n tien kilometer naar het noorden. Maar de romantische klank van een ver volk met hun eigen taal en gewoonten blijft. Dat onderscheid deze Nederlandse provincie van de andere twaalf, althans in mijn ogen. Hoewel ik er nooit heb gewoond, voelt het als mijn heitelân, mijn vaderland. Als ik vanuit de polder op de A6 bij Lemmer de vroegere zeedijk – verborgen onder het asfalt – over rijd, stijg ik onmerkbaar. Het is hier nog steeds op of net onder zeeniveau, maar dit is het ‘oude land’, wat betekent dat het veel langer geleden aan de zee ontworsteld is. Niet ver van hier, passeer ik een ander voorvaderlijk huis, de boerderij van mijn moeders ouders buiten Jiskenhuzen (Idskenhuizen), vlakbij Sint Nicolaasga. Als kinderen speelden we in de enorme schuur op bergen van hooi en zagen we pake of oom hun koeien melken. We dronken de warme roomwitte zuivel direct uit de bron. Mijn oom nam de boerderij lang geleden over en zijn zoon, mijn neef, probeerde hem in stand te houden maar besloot op een gegeven moment dat het genoeg was geweest. Zoals zoveel oude boerderijen werd it Boerein (‘de boerderij aan het eind van de weg’) omgebouwd tot vakantiehuis met gastenkamers voor toeristen die in de zomer kwamen genieten van de meren en bossen. Als je vandaag de dag tientallen stoere, diepzwarte Friese paarden ziet grazen en achter elkaar aan hollen, moet je beseffen dat ook hun werk nogal is veranderd. Mijn pake had er twee, om zijn ploeg te trekken – nu dienen ze plezierruiters, een toeristen cavalerie. Daarmee hebben ze een opmerkelijke comeback gemaakt in het Friese landschap. Tientallen jaren geleden waren ze bijna verdwenen omdat hun werk was overgenomen door machines. Ook

This is all a long time ago. I’ve lived in Amsterdam for well over half my life now, and I hear Frisian mainly at funerals of very old members of my extended family these days. The world, meanwhile, has shrunk considerably. I’ve learned that the sea is not at the end of the universe, but a brisk walk away from my Pake’s house, about ten kilometers to the north. The romantic ring of a remote people with their own language and customs, however, remains. This is what distinguishes this Dutch province from the other twelve, at least in my mind. Although I have never actually lived there, it feels like my heitelân, my homeland. When I exit the polder, driving on the A6 near Lemmer, and pass the old sea dike – hidden under the tarmac – I’m lifted up invisibly. We’re still at or slightly under sea level, but this is ‘old land’, which means that it was reclaimed from the sea much longer ago. Not far from here, I pass another ancestral home, the farm of my mother’s parents outside Jiskenhúzen (Idskenhuizen), near Sint Nicolaasga. As kids, we played in the huge barn on mountains of hay, and watched my Pake or uncle milk their cows, drinking the warm creamy white dairy straight from the source. My uncle took over the farm a long time ago and his son, my nephew, tried to continue it, but at some point decided it had been enough. Like so many old farms, it Boerein (‘the farm at the end of the road’) has since been converted into a recreational house, with guest rooms for tourists who enjoy the nearby lakes and woods in the summer. If these days you see dozens of proud, deep black Frisian horses grazing and chasing each other in the meadows, you need to realize that their job has changed considerably too. My Pake had two of them to tow his plough – now they serve leisure riders, a tourist cavalry. With that, they have made a remarkable come-back in the Frisian landscape. Decades ago, they had almost vanished because their work had been taken over by machines. My uncle too discarded his hynders (horses) and bought a tractor. Now they’re back to grace the land with their strong and slender bodies, their frivolous black socks and their sleek and fiery gait. The landscape itself has undergone a massive chan-

Max Bruinsma inleiding

mijn oom deed de ‘hynders’ van de hand en kocht een tractor. Nu zijn ze terug en sieren het landschap met hun sterke slanke lijven, hun frivole zwarte sokken en hun soepele en vurige gang.

ge as well during the last century. An ancient land of free and independent but small farmers, Fryslân used to be an intricate patchwork of tiny blotches of land scattered between the farms, the villages, the lakes and the glades, hemmed with ditches and trees and trails. Marriages, inheritance, bankruptcies and sales complicated the geography even more. A vast program to re-organize and redistribute the land so that its ownership became less kaleidoscopic started about a century ago in Fryslân, spreading out to the rest of the Netherlands in the decades after. As successful as this ruilverkaveling (land consolidation) may have been in economic and logistic terms – it was a prerequisite for the industrialization of agriculture –, it has also dramatically affected the landscape. It turned the kaleidoscope into a checkerboard. Now that agriculture has ceased to be the main source of income for most of the Frisians, there’s a growing nostalgia for the old labyrinthic aspect of the land, which feels more ‘natural’ to contemporary eyes. Of course, the Netherlands, including Fryslân, are about as natural as a flower pot, but still the small scale of the old fields, the undecided areas between agricultural and ‘wild’ land, the fuzzy transitions between water and earth, and the immeasurably richer variety of flora and fauna that results from these encounters of microcosms greatly appeals to the current taste for craft and cottage industry. The industrialization of the landscape has reached its limits – as has industrialization itself. Meanwhile, the city takes command over the land. Or to be more precise, the suburb does. Hamlets as tiny as Raard and Idskenhuizen have more than doubled in size with spreads of suburbia-style houses and recreational facilities. The recreational park Idskenhuizen, a small marina with its summer houses and mooring stages for the residents’ pleasure boats, is about twice as big as the old village itself. And along the highway, each time I pass there from Amsterdam to Groningen they’ve built a new business park, shielding off the view to the fields and the farms, gnawing away at the remains of infinity.

Het landschap zelf heeft ook een massieve verandering ondergaan, die al een eeuw duurt. Als land van vrije en onafhankelijke maar kleine boeren was Fryslân van oudsher een ingewikkelde lappendeken van kleine plotjes land, verspreid tussen de boerderijen en dorpen, de meren en vennen, afgezoomd met sloten, windsingels, paden en weggetjes. Huwelijken, overerving, faillissementen en verkoop compliceerden die geografie nog meer. Een uitgebreid programma om het land te reorganiseren en te herdistribueren, en het eigendom minder caleidoscopisch te maken, startte ongeveer een eeuw geleden in Fryslân en spreidde zich in de volgende decennia uit over de rest van Nederland. Zo succesvol als die ruilverkaveling was in economisch en logistiek opzicht – het was de voorwaarde voor de industrialisering van de landbouw –, het heeft ook dramatische gevolgen gehad voor het landschap zelf. Het veranderde de caleidoscoop in een dambord. Nu de landbouw niet meer de voornaamste bron van inkomsten voor de Friezen is, groeit de nostalgie naar dat oude labyrintische aanzicht van het land, dat in eigentijdse ogen meer ‘natuurlijk’ aandoet. Nu is Nederland, inclusief Fryslân, ongeveer zo natuurlijk als een bloempot, maar de kleine schaal van de oude velden, de onbesliste gebiedjes tussen landbouwgrond en ‘wild’ land, de rommelige overgangen tussen water en aarde, en de onmetelijk rijker variëteit van flora en fauna die van die ontmoetingen tussen microcosmossen het gevolg was, spreekt de hedendaagse smaak voor ambacht en ambachtelijke productie enorm aan. De industrialisering van het landschap heeft zijn grens bereikt – net als de industrialisering zelf. Intussen neemt de stad het over van het land. Of preciezer: de voorstad. Kleine dorpjes als Raard I realize I am romanticizing my heitelân. Maybe it’s

INTRODUCTION

en Idskenhuizen zijn meer dan verdubbeld in omvang met uitbreidingen van randstedelijk vormgegeven huizen en recreatieve faciliteiten. Het Recreatiepark Idskenhuizen, een kleine plezierhaven met zomerhuizen en aanlegsteigers voor de bootjes van de bewoners, is bijna tweemaal zo groot als het oorspronkelijke dorpje zelf. En aan de snelweg zijn, elke keer dat ik er langs rijd van Amsterdam naar Groningen, nieuwe bedrijventerreinen verrezen, die het zicht op de velden en boerderijen afschermen en knagen aan wat rest van de eindeloosheid. Ik realiseer me dat ik mijn heitelân romantiseer. Misschien is het omdat ik er nooit gewoond heb – net als de taal die ik versta maar niet spreek, is Fryslân voor mij meer een idee dan een realiteit. Werkelijk zijn de flatgebouwen aan de randen van de grotere steden en de randstedelijke uitbreidingen rond veel dorpen. Werkelijk zijn de oude boerderijen die zomerhuizen zijn geworden voor stedelingen. Werkelijk zijn de werkplaatsen van de hedendaagse doe-het-zelver met hun geordende gereedschapssets en hun stapels veelsoortig materiaal dat nog wel eens van pas kan komen. Met kleine variaties zijn ze allemaal globaal. Maar als ik een werkplaats zie, keer ik in gedachten terug naar die van mijn pake aan het einde van de wereld. Zijn schilder- en timmerwerkplaats – overgenomen door zijn zoon, mijn oom, toen ik nog jong was – was een even vreemd paradijs als de boerderij van mijn andere pake dat was. De enorme werkbank met een onmeetbaar grote variëteit aan gereedschappen, de stapels hout en planken, de mysterieuze machines om mee te boren, te zagen, te schaven, de schemerige atmosfeer waarin wij als kinderen huizen en werelden bouwden van restmateriaal... Op mijn mentale kaart zijn deze twee plekken, de boerderij en de werkplaats, verbonden door schier eindeloze velden en kleine bochtige wegen met verspreide meren ertussen, Fryslân. Bijna schuilgaand onder een laag van werkelijkheid, die de wereld bedekt met het dambord van gelijkheid en eindigheid, is het er nog steeds.

because I never lived there – just like the language, which I understand but don’t speak, Fryslân is to me more an idea than a reality. Real are the high-rise apartment buildings at the edges of the larger towns, and the suburban sprawl around many villages. Real are the old farms that became summer residences for citizens. Real are the workshops of today’s doit-yourself households with their well-organized sets of tools and stacks of assorted materials that might come in handy when you need it. With slight local variations, they are all global. But when I see a workshop, I am transported back to my Pake’s place in the middle of nowhere. His painters’ and carpenters’ workshop – taken over by his son, my uncle, when I was young – was as strange a paradise for an urban child as my other Pake’s farm was. The huge workbench with an immeasurable assortment of tools, the stacks of wood and timber, the mysterious machines for sawing and drilling and planing, the dusky atmosphere in which we as children built houses and worlds from scrap material... On my mental map these two places, the farm and the workshop, connected by seemingly endless fields and small winding roads with scattered lakes between them, are Fryslân. Almost hidden under a layer of reality, which covers the globe with a checker board of similarity and finiteness, it is still there.

KAARTEN VAN FRYSLÂn

Fryslân Correct | Fryslân Correct Hugo Engwerda

Mijn interpretatie | MY INTERPRETATION Tanja Pomstra

geboortegrond van Pake & Beppe Native soil of Grandpa and Grandma Roelof Koster

“HELEMAAL NAAR FRyslân” “All the way to Fryslân” Agnita Bloemendal

Friesbloed | Frisian Blood Adri Schokker

Thuis voor m’n familie | Home for my family Marijke Jongbloed

MAPS OF FRYSLân

Springplank van de wadden Launchpad to the Dutch Shallows Roelof Koster

Wadhalla | Wadhalla Nynky-Rixt Jukema

Wegennet | Road systems Marleen Andela

Elfstedentocht | ‘Elfstedentocht’ (Frisian eleven towns ice skating race) Marleen Andela

vetrekhal bij pier A Departure lounge at pier A Dirk van Ginkel

Openbaar vervoerkaart Public transportation map Marleen Andela

Kaarten van Fryslân

Hertelân | LAND OF MY HEART Marcel Westra

Pompeblêdlân | Land of the ‘Pompeblêden’ Anoniem

It grûtte gehiel | THE BIGGER PICTURE Anoniem

Zichzelf beperkend Fryslân Selfconstricting Fryslân Monique Vogelsang

Toch verbonden | Still Connected Xanne Wijkamp

CHRISTALLER-THEORIE | Christaller Theory Jan Pier Brands

maps of Fryslân

Terpen | Mounds Mark van Houten

De koe van Fryslân THE COW OF FRyslân Anoniem

Eerste associatie | First association Fokke Draaijer

FIETSRONDJE | Small cycle route Mark van Houten

Grutto | Black-tailed godwit Anoniem

Pak op | Pick up Jan Pier Brands

KAARTEN VAN FRYSLÂn

Vergezicht | Vista Jaco Kalfsbeek

Lucht | Sky Hilda Klaasen

Open maar ook dicht | Open yet closed Dirk van Ginkel

Het verspreide land | THE SCATTERED LAND Anoniem

Getijdenkracht-centrale terp Tidal force – central mound Anne Faber

Net niet | Not quite Menno Boersma

Maps of Fryslân

Zicht op de horizon | View on the horizon Roelof Koster

Mooiste stukje met de trein Leeuwarden – Harlingen | Most beautiful part of the train journey Leeuwarden – Harlingen Roelof Koster

Het landschap | The scenery Elsalie Dekker

landschapsdiversiteit Diversity of landscapes Roelof Koster

KAARTEN VAN FRYSLÂn

Fryslân boppe | Fryslân above everything else Marga Houtman

Hoogtekaart | Elevation map Martijn van Bachum & Nynke Smit

MAPS OF FRYSLân

vertrouwd

onbekend

familiar

unknown

11 STEDEN 400 DORPEN | 11 cities 400 villages Jaco Kalfsbeek

vertrouwd

MIGRATIE | Migration Marijke Jongbloed

stad/dorp onbekend

Kaarten van Fryslân

FRyslân VAARLAND Fryslân Sailing country Mark van Houten

Oost West Thuis Best ? | Home sweet home ? Wietske Lycklama à Nijeholt

TE KOOP : Uitgemolken boeren FOR SALE : MILKED FARMERS Mark van Houten

TWEE TALEN ÉÉn volk Two languages one people Mark van Houten

Te koop: Uitgemolken boeren Te koop: Uitgemolken boeren For sale: Squeezed farmers For sale: Squeezed farmers

utinoar raffelje fan Fryslân THE UNRAVELING OF FRYSLÂN

2 talen, 1 volk 2 talen, 1 volk 2 languages, 1 nation 2 languages, 1 nation

STILLE WEGEN | Silent roads Susan Ubels

MAPS OF FRYSLân

MÉTROPOLITAIN | METROPOLITAN Fokke Draaijer

Home sweet home Monique Vogelsang

Fokke Draaijer meeuw gans kievit grutto reiger buizerd Kaarten van Frysl창n

MEEUW GANS KIEVIT GRUTTO REIGER BUIZERD Seagull Goose Peewit Black-tailed Godwit Heron Buzzard Fokke Draaijer

MAPS OF FRYSLân

WETTER & WYN | Water & wind Marijke Jongbloed

GLASHELDER | Crystal clear Marga Houtman

KAARTEN VAN FRYSLÂn

Fryslân in breder perspectief | Fryslân in a broader perspective Anne Faber

buitenspel | Sidelined Roelof Koster

van de kaart | Off the map Roelof Koster

Anne Faber feroveringen fan grutte pier | Conquests of ‘Grutte Pier’ (Great Pier)

716 Grut Fryslân Great Frisia

1300 De Fryske Frijheid The Frisian Freedom

1520 Wraak fan Grutte Pier Revenge of Great Pier

1787 Steatsgreep fan Frjentsjer Coup of Frjentsjer (Franeker)

1943 Molke Staking Milk-strike

2013 Assimilaasje fan Grins Assimilation of Groningen

Jenne-Pieter Stiemsma it grutte fryske gemeenten spultsje

Achtkarspelen

It Amelân

It Bilt

Boarnsterhim

Dantumadiel

Dongeradiel

Ferwerderadiel

flylân

Frjentsjeradiel

Gaasterlân-Sleat

harns

it Hearrenfean

Kollumerlân

Lemsterlân

Littenseradiel

Ljouwert

Ljouwerteradiel

menameradiel

Eaststellingwerf

opsterlân

skarsterlân

skiermûntseach

Tytsjerksteradiel

weststellingwerf

skylge

smellingerlân

súdwest-fryslân

The Frisian Municipalities game

De feriene 11 gemeenten fan fryslân | The 11 united municipalities of Fryslân Achtkarspelen • Amelân • Dantumadiel • dongeradiel • frjentsjeradiel • Lemsterlân Ooststellingwerf • opsterlân • skiermûntseach • smellingerlân • weststellingwerf

it grûtte gekloatsek | THE GREAT DEBATE ‘t bilt • Boarnsterhim • Gaasterlân • Hearrenfean • ljouwert • eaststellingwerf Smellingerlân • sûdwest fryslân • weststellingwerf

Alle gemeenten fan Fryslân | All municipalities of Fryslân Achtkarspelen • Amelân • iT Bildt • Boarnsterhim • Dantumadiel • Dongeradiel • Ferwerderadiel • flylân • Frjentsjeradiel • gaasterlân • harns • it Hearrenfean • Kollumerlân • Lemsterlân • Littenseradiel • Ljouwert • Ljouwerteradiel• menameradiel • eaststellingwerf • opsterlân • Skylge • skarsterlân • skiermûntseach • smellingerlân • Súdwest-Fryslân • Tytstjerksteradiel • weststellingwerf

Fokke Draaijer Cultuur – in verhouding tot – sieraden

Culture – in relation to – gems

Jaco Kalfsbeek Ruimtegebruik

14%

86% RUIMTE | SPACE

86% van de oppervlakte van fryslân bestaat uit ruimte: grasland, akkers, water 14% DICHTHEID

86% of Fryslân exists of open terrain: pastures, fields, water

14% Density

utilising space 45 % AGRARISCH | Agrarian

30 % BUITENWATER | Open water

11 % BINNENWATER | Inland waterways

7 % BOS & NATUUR | Woods & nature

4 % BEBOUWD | Cultivated 2 % VERKEER | Traffic 1 % RECREATIE | Recreation

Jaco Kalfsbeek

Fiskersbuorre

Sex bier umer vaar t

ruimtebeleving

29 m

Fiskerspaed

ina

m erd

Rea Tille

bos

2 5

304 m

2 3

ina

me rd

erv rum

Ute

zen

rger

40 49

wei

Harne

300 meter Een rondje met de hond Vrijwel de gehele dorpskern valt binnen deze zone zodat iedereen wel zo ongeveer iedereen kent van gezicht of naam. Op deze afstand zijn de buren buiten het dorp wel zichtbaar aanwezig, al is het contact niet dagelijks . â&#x20AC;&#x2DC;s Avonds brandt het licht in de verte. Echt buiten de dorpskern zijn er geen directe buren meer. Men leeft meer op zich zelf.

3 5

e orr Bu

Wijnaldum

Readyk

ru m erv aa rt

bie

x Se

10 16

n de

r Ploe

itte

gstrj

S.va

23 21

10 18

Readyk

trjitt

eass

Andr 20 18

Se xb ie

30 meter Een kopje suiker halen De maat der dingen. In de dorpskern zijn er altijd mensen in de buurt, ook als je aan de rand van het open landschap woont. Het dorp biedt beschutting, dagelijks contact, uitzicht naar buiten en de natuur dichtbij.

Fiskersbuorren

Het dorp is in de 20e eeuw gegroeid en uitgebreid met nieuwbouw. Het kaartje toont een aantal locaties waar je direct aan of in het open landschap woont, oud en nieuw. Vroeger was iedereen in de omgeving op het dorp aangewezen voor voorzieningen; de kerk, de school, de bakker en de slager, de smid, de kroeg. Wijnaldum heeft nu alleen nog een basisschool (tot 2014), de kerk en het dorpshuis. De auto en het internet openen de wereld en maken nieuwe verbanden mogelijk.

Wijnaldum

13 19

rapead

afst S.Scha

Dorpshuis De Bijekoer

me rv

bos 7

S. van der Molenstrjitte

51 m

bos

Aldeleane

bos

5 Alde Leane

Alde

540

Lean e

Wijnaldum

Sexbierumervaart

151

Experiencing space m

AFSTAND tot eerste buur Distance to the first neighbour

CONTACT MET BUREN Contact with the neighbours

één of meerdere keren per week once or more a week één of meerdere keren per maand once or more a month minder dan één keer per maand less than once a month

19 21

bos bos

IJsbaan bos

Sportterrein

bos

sje

36 bos

alt

2 H

Knikkersteech

rre

Buorren

Terp

bos

32 m

Kerk

bos

o Bu

Blomstrjitte 3 5

m 304

School

bos

Wijnaldum 5

Tsjerkepaed

9 3

Foarryp

lle v

an D

ijk

str

jitt

Aldeleane

Wijnaldum In the 20th century the village has grown and expanded with newly built houses. This map shows a few locations where you live in or right next to the open landscape. In days of yore, everybody in the surrounding area was dependent on the village for facilities such as the church, the school, the baker, the butcher, the blacksmith and the pub. Nowadays, the town only has a primary school (until 2014), the church, and the village social center. The car and the internet have opened up the world and have made new connections possible. 8

Tennisbaan

30 meter Getting a cup of sugar. The size of things. In the village centre there are always people nearby, even if you live right on the edge of the open landscape. The village offers protection, daily contact,a view to the outside world, and nature is always close by.

300 meters A walk with the dog. Almost the entire village is part of this area and everybody knows everybody by name or face. In this distance, the neighbours outside are visually present, though there is no daily contact. At night a light shines far away. Outside the core of the village there are no direct neighbours anymore. People live by themselves.

Jaco Kalfsbeek * afschermen OF openstellen 1

“Wij wilden per se een tuin aan het open landschap, zelfs op het noorden. Ik kom zelf van een boerderij in dit gebied.” “We really wanted a garden adjacent to the open landscape, even to the north. I myself was raised in a farm in this area.” 2

"onze schutting is halfhoog, zodat je er goed overheen kunt kijken" Our fence is not too high, so you can still look over it.” 3

"vanwege de wind heb ik een schutting gebouwd, maar wel halfhoog"" “Because of the wind I had to build a fence, but not too high.” 4

"wij wilden een besloten tuin met privacy " “We wanted a closed garden with privacy.”

Close off or Open up

"Ik ben nog bezig met de tuin – dat gaat er nog allemaal uit – en wil het open hebben met alleen een paar leilindes voor het huis" “I’m still working on the garden; that right there will all be removed. I want it to be open, with only some lime espaliers in front of the house.” 6

"Ik wil de zeedijk kunnen zien" “I want to be able to see the sea bank.” 7

* Jaco Kalfsbeek: "Onze tuin laat het landschap binnen." * Jaco Kalfsbeek: “Our garden opens up to the surrounding area.” 8

"Onze tuin is afgeschermd vanwege de westenwind, anders groeit er niks. Vanaf het verhoogde terras kijken we wel over het land " “Our garden is fenced off because of the Western winds or else nothing can grow. On our elevated terrace we can see over the land.”

Frouke Feijen ZONDER BUREN

No Neighbours

Roelof Koster Dorpen op de Horizon

Winaem

Minnertsgea

Lutjelollum

Kimswert

Lollum

Spannum

Penjum

Eksmoarre

Blauh没s

Skraard

Tsjerkwert

Hichtum

Koarnwert

Allingawier

Dearsum

Piaam

Feytebuorren

Abbegea

Gaast

Parregea

Easthim

Wonnebuorren

Hieslum

Greonterp

Warns

Ealahuzen

Nijemardum

Villages on the horizon

Ferwert

Blije

Peazens-Moddergat

W창nswert

Hegebeintum

Boarnwert

Deinum

Marsum

Jelsum

Boksum

Jellum

Warstiens

Raerd

Nes

Aldeboarn

Leons

Jorwert

Weidum

Wommels

Baerd

Mantgum

Easterein

Iens

Britswert

Itens

Boazum

Burchwert

Marga Houtman RODE ROTSEN IN HET LANDSCHAP

Boerderijenstand 1850 | Index of farms 1850 Boerderijenstand Molkwerum, Warns, Laaxum en Scharl (Atlas Eekhoff, Hemelumer Oldeferd en Noordwolde 1849-1859) Index of farms in Molkwerum, Warns, Laaxum en Scharl (Atlas Eekhoff, Hemelumer Oldeferd en Noordwolde 1849-1859)

Red rocks in the landscape

1 TUSKEN HIMEL EN IERDE Between heaven and earth

2 READE ROTSEN Red rocks

3 ANNO DOMINI Anno Domini 4 ERFLIK BOERELÂN Hereditary farmland 5 SJOCH! Look! 6 TUSKEN BLAU EN GRIEN Between blue and green

7 FERSLITEN IISTIDEN Worn out ice ages

8 FRYSLÂNS MEMMEBOARST The mother’s breast of Fryslân 9 ACHTER DE STREEK Behind the region 10 FIER FIER DE SEILEN Far far the sails 11 TUSKEN HIMEL EN IERDE Between heaven and earth

12 YN ’E AZEM FAN IT WETTER In weather’s breath 13 IT ÂLDE LAACH The forefathers

14 FRYSK EN SLAAF Frisian and slave

15 HARK! Hear! 16 YN’E IVIGE WYN In the eternal breeze 17 SKIEDNIS EN TAKOMST History and future Boerderijen anno 1850 Farms anno 1850

Boerderijen anno 2012 Farms anno 2012

VERDWENEN Disappeared

Geen boerenbedrijf meer No longer an active farm

overzicht * overview *

16 17

11 12

* Van de 48 boerderijen uit 1850 zijn er 18 nog een boerenbedrijf, 13 zijn verdwenen en 17 kregen een andere bestemming. Van de huidige 68 boerderijen zijn er nog 27 in gebruik als boerenbedrijf. * Of the 48 farms of 1850, only 18 farms have remained functional. 13 farms have disappeared and 17 have been given a new function. Of the current 68 farms only 27 are still used as an active farm.

Boerderijenstand 2012 | Index of farms 2012 Langs de literaire fietsroute ‘Tusken Himel en Ierde’ bij Molkwerum, Warns, Laaxum en Scharl Along the literary cycling route ‘Between heaven and earth’, near Molkwerum, Warns, Laaxum, and Scharl.

Marga Houtman (fotografie boerderijen 2000 Patrick Gofre) RODE ROTSEN IN HET LANDSCHAP

2000

2012

TUSKEN HIMEL EN IERDE | Between heaven and earth Alles bij het oude gelaten. Everything remains the same.

Boerderijen maken al eeuwenlang deel uit van de skyline van Fryslân. Een boerderij, omringd door bomen, hóórt bij het Friese landschap. Maar voor hoe lang nog? In de ruim twintig jaar dat ik in de Zuidwesthoek van deze provincie woon, is er heel wat veranderd in het landschap om mij heen. Het platteland wordt gestaag vanuit dorpen en steden volgebouwd met nieuwe woonwijken (bij voorkeur aan water) en industrieterreinen. De boerenbedrijven zijn grootschaliger geworden. De laatste decennia stonden boerenbedrijven voor de keuze uit te breiden of te stoppen. Bij uitbreiden betekende dit in een aantal gevallen – door ruimtegebrek, maar ook door regelgeving op het gebied van overlast en hygiëne – verhuizen. Veel bestaande boerderijen hebben op deze manier een nieuwe functie gekregen; er zijn andere, meer passende bedrijven in gevestigd, of ze zijn omgebouwd tot woonboerderijen.

Een weerspiegeling van deze ontwikkeling lijkt de literaire fietsroute Tusken Himel en Ierde te geven, in 2000 bedacht door het kunstenaarsduo Mark Bunder en Patrick Gofre, samen met de schrijver Douwe Kootstra. Zeventien boerderijen bij Molkwerum, Warns, Laaxum en Scharl werden hierbij voorzien van een tekst op het dak. Al twaalf jaar zie ik deze boerderijen staan. Bij een aantal van deze gebouwen is de tekst inmiddels verdwenen, maar daar waar die nog te lezen valt hebben de woorden in de loop der jaren meer betekenis gekregen; opgenomen in het landschap en in de gemeenschap vertelt elk dak een verhaal. Zo lijkt Tusken Himel en Ierde door de jaren heen nagenoeg onveranderd, maakt Yn ’e ivige wyn plaats voor nieuwbouw, wordt bij Sjoch! – waar de tekst inmiddels van het dak verdwenen is – de boerderij opgeslokt door een industrieterrein en stelt het gebouw Erflik boerelân een wel heel letterlijke vraag; hoe eeuwig is dit boerenland?

Red rocks in the landscape

2000

2012

Yn ’e ivige wyn | In the eternal breeze Er wordt plaats gemaakt voor nieuwbouw. Will be replaced by newly built buildings

For centuries farms have been part of the skyline of Fryslân. Farms, enclosed by trees, seem to belong in the Frisian landscape. But for how long will this remain to be the case? There have been significant changes in the landscape in the 20 years that I have been living in the southwest corner of this province. Slowly by surely the countryside is being rebuilt with new residential areas (preferably adjacent to water) and industrial areas. In the past few decades active farms have had the choice to either expand or shut down and for that reason many active farms have become large-scale companies. This expansion resulted in migration, because of a lack of space and due to (hygiene) regulations. A lot of the existing farms have been given a new function; other, more appropriate companies have established themselves in these buildings or they have been converted to farmhouses.

2012

This development can be seen clearly along the literary cycling route ‘Between Heaven and Earth’, created in 2000 by the two collaborating artists Mark Bunder and Patrick Gofre along with writer Douwe Kootstra for the ‘Frysk Festival’ (Frisian Festival). Seventeen roofs of farms in Molkwierum, Warns, Laaxum, and Skarl were decorated with a phrase or word. I’ve seen these farms for 12 years now. The words have disappeared on a few farms, but on the roofs where you can still see them, they have become more and more meaningful. Embraced by the landscape and the community, each roof tells a story of its own. ‘Between Heaven and Earth’ remains mostly unchanged and ‘In the Eternal Breeze’ will be replaced by newly built houses. On one farm roof, the text – ‘Look’ – has largely disappeared and the building is now surrounded by an industrial area; the farm itself seems to pose the question: how eternal is farmland?

Marga Houtman (fotografie boerderijen 2000 Patrick Gofre) RODE ROTSEN IN HET LANDSCHAP 2000

2000

2012

2000

46 2012

SJOCH! | See! 2012

it âlde laach | The first forefathers 2012

fier fier de seilen | Far far the sails

Red rocks in the landscape 2000

2011

2012

Erflik boerelân | Hereditary farmland

Melkquotum

Mark van Houten

MELKQUOTUM

10 jaar

20 jaar 4000 L

1945

5000 L

1955

1965

1975

1985

M e lk Qu ot um

+ Een melkquotum is het recht een bepaalde hoeveelheid koemelk te produceren. Ieder land van de Europese Unie heeft een bepaald melkquotum sinds 1984. Toen het quotum werd ingevoerd was dit voor een periode van 5 jaar. Sindsdien is de periode met een variabele lengte van 1 â&#x20AC;&#x201C; 7 jaar verlengd. Op dit moment geldt het melkquotum tot 2015. Indien meer melk wordt geleverd dan het quotum toestaat moet een heffing over deze extra hoeveelheid worden betaald. De melkquota zijn ingevoerd omdat in de Europese Unie meer melk werd geproduceerd dan geconsumeerd, wat uiteindelijk leidde tot wat een melkplas een boterberg genoemd werd. Deze overproductie was een direct gevolg van productiesubsidies in het kader van afspraken die zijn gemaakt in het gemeenschappelijk landbouwbeleid. De overschotten aan melk werden met exportsubsidies op de wereldmarkt afgezet (de prijs in de EU is hoger dan op de wereldmarkt). Om de hoge kosten van die subsidies, die alsmaar stegen door de groeiende melkproductie en de dalende melkprijs op de wereldmarkt, te beperken werd het melkquotum ingevoerd. Door het melkquotum

+ boterberg

is de productie van melk in de Europese Unie beperkt en daarmee dus ook voor exportsubsidies begrensd. De Europese Unie ligt door de wereldhandelsorganisatie onder vuur genomen vanwege haar exportsubsidies en importheffingen op landbouwproducten. Dit zou vooral de ontwikkeling van derdewereldlanden tegengaan. Als de Europese Unie deze wens van de wereldhandelsorganisatie gaat uitvoeren, houdt dit in dat er geen exportsubsidies meer verstrekt hoeven te worden. Met andere woorden, de

belangrijkste reden voor de quotering van de melkproductie verdwijnt dan. Met ingang van 1 april 2015 kent de Europese Unie geen melkquotum meer. Vanaf dan wordt er onbelemmerd en onbeschermd voor de wereldmarktprijs gemolken. [Wikipedia]

MILK QUOTA

5 jaar 8000 L

1995

2005

2015

A milk quota is the right to produce a certain amount of cow milk. Since 1984 every country in the European Union has a milk quota. When the quota was first introduced, it was to last for a period of 5 years. Since then, this period has been prolonged with varying periods of 1 to 7 years. The most recent milk quota will be valid until 2015. If more milk is delivered than the quota allows, a levy has to be paid. The milk quota have been introduced in the European Union because more milk was produced than it was consumed, which eventually led to what is called a ‘puddle of milk’ or ‘mountain of butter’. This overproduction was a direct consequence of product subsidies that were created along agreements made in the communal farming policies. The surplus of milk was being sold to the world market with export subsidies, because the price of milk is higher in the EU than it is in the rest of the world. The subsidies rose due to the growing production of milk and the lowering prices. To compensate for these costs the milk quota were introduced. The milk quota has limited the production of milk in the European Union and thus limited the export subsidies. The World Trade Organization has criticized the European Union for its export and import subsidies on agricultural products. These subsidies have held back developments in Third World countries. If the European Union was to resign it subsidies, there would be no need for putting a quota on milk production. As of 1 April 2015, the European Union will no longer have a milk quota and the world market price will be milked for all its worth. [Wikipedia]

Nynke-Rixt Jukema uilenborden (streekgebonden typen — bestaand)

midden-Fryslân Midden Fryslân (mid-Fryslân)

Westergo | Westergo

Hennaarderadeel | Hennaarderadeel

de Wouden | ‘The Frisian woods’ (eastern Fryslân)

Ornamental wooden gables (regional types — existing)

de Kleistreek | De Kleistreek (the clay region)

Al voor de Tweede Wereldoorlog streefde de Friese schoonheidscommissie naar het in stand houden van het uilenbord. Bij elk ontwerp voor een boerderij werd een tekening verstrekt met een voorbeeld van het regionale type. Ir. G.J.I. Bouma bracht het aantal soorten uilenborden terug naar zes hoofdgroepen. Hij onderscheidde deze naar regio, waarbij de makelaar in het midden verschillende vormen van versiering had. (Bron: de Friese Boerderij, door Wiebe Hoekstra ,pag. 153)

51 51

de Zuidwesthoek | De Zuidwesthoek (the south west corner of Fryslân)

Already before the Second World War, the Frisian ‘Beauty Committee’ aspired to preserve the ‘uilenborden’ (ornamental wooden gables). For every design a drawing was provided with the regional type. Engineer G.J.I. Bouma divided all the different types of ornamental wooden gables into six main groups.He divided them according to the regions they originated from; each ornamental wooden gable was styled and decorated differently. (Source: de Friese Boerderij, by Wiebe Hoekstra, p. 153)

De mogelijke betekenis van enkele ornamenten in de makelaar:

Possible meanings for several decorations of the post:

Het klaverblad als symbool van de heilige drie-eenheid (de vader, de zoon en de Heilige Geest)

Twee halve manen (wassende en afnemende maan) als teken van vruchtbaarheid

THE CLOVERLEAF as a symbol for the Holy Trinity (the Father, the Son, the Holy Spirit)

De Tulp als symbool van hoop

Een witte harp betekent pachtboerderij

THE TULIP as a symbol for hope

Palmtakken als symbool voor vrede

een groene harp staat voor een eigen boerderij

PALM BRANCHES as symbols for peace

TWO CRESCENT MOONS (rising/waning moons) as a sign for fertility A White harp means that the farm is leased A green harp means that the farm is owned by the inhabitants of the property

Nynke-Rixt Jukema uilenborden (bedrijfsgebonden typen — voorstel)

weidevogel boer | meadowbird farmer

energie boer | Energy farmer

biologische boer | Organic farmer

piepkuiken boer | Spring-chicken farmer

Ornamental wooden gables (corporate types – proposal)

megastal boer | Mega stable farmer

Desalniettemin verdwijnt de behoefte om een uilenbord te plaatsen gestaag. Op hedendaagse schuren/veefabrieken zit nooit een uilenbord. Dit komt dit niet alleen omdat er minder behoefte is aan nestelende uilen, muizenvangers, maar misschien ook omdat de 18de en 19de eeuwse beeldtaal voor ons onleesbaar is geworden. Persoonlijk denk ik dat het ook te maken heeft met het feit dat veel boerenbedrijven minder streekgebonden zijn. Terwijl boerenbedrijven meer en meer anonieme “speciaalzaken” beginnen te worden, beginnen buurtbewoners zich ook steeds meer af te vragen: “Wat gebeurt daar eigenlijk?” In het kader van het sociaal maatschappelijk boeren zou je een uilenbord daarom ook als een uiting van reclame kunnen zien. Een uiting die geïnspireerd is op het uilenbord uit het verleden maar met de beeldtaal van het heden. Waardoor het verhaal van het boerenbedrijf aan de buitenzijde af te lezen is.

53 53

zilte teelt boer | Saline cultivation farmer

Nevertheless, the need to place ornamental wooden gables is diminishing. On the contemporary farms and agricultural factories there are no ornamental wooden gables at all. This is not only on account of the decreasing need for nesting owls, notorious mouse hunters, but most likely also due to our decreasing understanding of the visual language of the 18th and 19th centuries. Personally, I feel that it has to do with farms becoming less and less regionally bound. While agricultural companies are becoming anonymous specialty stores, residents of the area are starting to wonder: What really happens there? Within the context of social farming, ornamental wooden gables could be considered a form of advertising. A form of advertising that is based on the ornamental wooden gables from the past, but with the visual language of the present. This would make the background and the function of the farm more visible.

Wietske Lycklama à Nijeholt strûpenkeal (1905 – 1951)

Boerderij Strûpenkeal in 1905 | ‘Strûpenkeal’ farm in 1905

r was eens een boerderij die zo afgelegen lag dat dat juist tot de verbeelding sprak. Afgelegen, midden in de weilanden op een terp, zo ver je kon zien alleen maar land en heel in de verte een boerderij of nog verder weg de contouren van een stad. Bereikbaar via het water of langs een lang smal pad door de weilanden. In tegenstelling tot haar lieflijke ligging had deze boerderij de bizarre naam Strûpenkeal, wat letterlijk betekent; gestroopt kalf.

nce there was a farm that was so recluse, that it captured ones imagination. The farm was remote, on top of a terp, in the middle of the country side, with pastures as far as the eye could see. Far in the distance you could see an occasional farm or maybe even the outlines of a city. You could only reach it by water or via a long, small path through the pastures. In opposition to its sweet surroundings, the farm had a bizarre name: ‘Strûpenkeal’, what literally means ‘flayed calf’.

strûpenkeal (1905 – 1951)

Boerderij Strûpenkeal in 1951 | ‘Strûpenkeal’ farm in 1951

Bewoners Strûpenkeal vanaf 1935 op de foto in 1946. Boven v.l.n.r: The inhabitants since 1935, on a picture of 1946. Top row left to right: omke Feike, omke Siepie, tante Durkje, mijn moeder. Onder v.l.n.r: tan- uncle Feike, uncle Siepie, aunt Durkje, my mother. Bottom row from left to te Willemke, tante Froukje, pake Willem, beppe Wietske, omke Hessel right: aunt Willemke, aunt Froukje, granddad Willem, grandma Wietske, uncle Hessel.

Wietske Lycklama à Nijeholt strûpenkeal (1962 – 1973)

Bewoners vanaf 1962 | Inhabitants since 1962

Bewoners vanaf 1963 | Inhabitants since 1963

Mijn moeder en vader. My mother and father.

ijn moeder nam het bedrijf in 1962 over, samen met mijn vader. Als kind heb ik de eerste tien jaar van mijn leven op deze plek doorgebracht, midden in de weilanden en tussen de dieren. Samen met drie broertjes en twee zusjes. Pas toen ik zes jaar was, ging ik voor het eerst naar de lagere school in Folsgare. Dit was voor mij een grote gebeurtenis; ik werd met de tractor gebracht en in de pauze leek het of ik in een andere wereld beland was omdat ik vanaf het schoolplein alleen maar huizen en mensen zag, een weidse blik had ik niet meer.

n 1962 my mother and father took over the company. As a child I lived the first ten years of my life in this place, right in the middle of pastures and farm animals.Together with my three brothers and two sisters. It was not until I was six years old that I went to the primary school in Folsgare. This was a big happening in my life: I was taken to school on a tractor and during the break it seemed as if I was in a completely different world, because on the school playground I could only see houses and people instead of pastures.

Willem, Wietske, Aizo (1971)

strûpenkeal (1962 – 1973)

Bewoners vanaf 1963 | Inhabitants since 1963 Boven: Willem, Klaas, Wietske, Willemke. Onder: Maaike-Hinke en Aizo nog nietsvermoedend van wat komen gaat... (1973) Top row: Willem, Klaas, Wietske, Willemke. Bottom row: Maaike-Hinke and Aizo, who have no idea yet of the things to come…(1973)

Vuur!

FIRE!

ot die verschrikkelijke dag, in de zomer van 1973. De hooivakken in de schuur waren gevuld met hooi maar in het midden van één vak begon het te roken. Hooibroei! Midden in de nacht werd ik samen met de oudste kinderen uit bed getrommeld om mee te helpen het smeulende hooi uit het midden te halen. Tot drie uur ’s nachts waren wij aan het werk in de broeiende hitte. Uitgeput rolde ik daarna in bed. Een uur later schrok ik wakker door het helse licht voor mijn dakraam......

ut then that horrible day arrived, in the summer of 1973. The shed was filled with hay, but in the middle of one of the hay sections the hay had started to smolder. The hay was heating! In the middle of the night me and my older siblings were woken up to help remove the smoldering hay. We were working in the heat until 3 o’clock at night. I went to bed completely exhausted. An hour later I woke up because of a hellish light shining through my window…

In blinde paniek rende ik mijn kamer uit langs een bran- Panic-stricken I ran out of my room, along a burning stairdende trap naar buiten.... way.

Wietske Lycklama à Nijeholt strûpenkeal (1973 – 2012)

Boerderij Strûpenkeal afgebrand op 31 juli ’73 | Strûpenkeal Farm burnt down on 31 July ’73 Tekening van Wietske Lycklama à Nijeholt gemaakt in 1993. Drawing made by Wietske Lycklama à Nijeholt in 1993.

Boerderij Strûpenkeal in 1983 | Strûpenkeal Farm in 1983 De boerderij is nooit meer opgebouwd omdat deze onverzekerd was. The farm was never rebuilt because it was not insured

strûpenkeal (1973 – 2012)

BOUWPLANNEN | Building plans De bestaande boerderijen, waaronder Strûpenkeal, terpen, Ald Rien en Alde Himdyk vormen de grens van het toekomstige bedrijventerrein de Hemmen 3. Several farms, including Strûpenkeal, mounds, Ald Rien and Ald Himdyk form the boundaries of the future business park de Hemmen 3

egin 2000 is het meeste land verkocht aan de gemeente Sneek ten behoeve van de toekomstige realisatie van bedrijvenpark De Hemmen 3. Hiermee is Strûpenkeal, met haar weidse blik over glooiende weilanden, meanderende waterwegen en polderdijken, mijn geboorteplek, definitief, van de kaart geveegd.

ost of the land was sold to the municipality of Sneek in 2000, to house a future business park called ‘De Hemmen 3’. With this sale, the ‘Strûpenkeal’, my birthplace, with its panoramic views on the rolling landscape, meandering waterways and polder dykes, was definitely and irrevocably wiped off the map forever.

Marleen Andela Mijn Straat

Rijs (geboortedorp | home town)

My street

Leeuwarden (huidige woonplaats | current city)

Dirk van Ginkel Geschiedenis van een middenstandswoning (gevel)

HUIS | HOUSE

1950—1960

HUIS | HOUSE 14–04 ’06

History of a middle class house (front)

HUIS | HOUSE

12–06 ’07

HUIS | HOUSE 09–10 ’12

Dirk van Ginkel Geschiedenis van een middenstandswoning (WOONKAMERS)

woonkamer | livingroom

14–04 ’06

woonkamer | livingroom

21–10 ’06

Achtergrond | Background In 2006 verhuisd van Amsterdam naar Fryslân. Om de rust, de ruimte, de menselijke maat. We zochten een huis waarin we konden wonen en werken. Dat was er, in een klein dorp niet ver van Franeker. We moved in 2006 from Amsterdam to Fryslân, to experience more space and peace. We looked for a house in which we could both live and work. We found one, in a small village near Franeker. Omschrijving | Desctiption Een middenstandswoning uit het einde van de 19de eeuw. Jarenlang in gebruik geweest als woning met inpandige kruidenierswinkel. In de tweede helft van de 20ste eeuw werd de symmetrie van de gevel doorbroken. Van de twee kleine ramen in het winkeldeel maakte men één grote etalageruit. De rechter schoorsteen is ooit verwijderd. Andere aanpassingen: de keuken werd in de jaren zeventig door een volgende eigenaar uitgebouwd. Daardoor werden het woon/winkelpand en de schuur achter het huis een geheel. Het huis zelf, inmiddels voorzien van een witte pleisterlaag, had toen alleen nog een woonbestemming. Binnen werd geleefd achter dikke vitrages, temidden van donker hout en donkere steen. Naar binnen kijken kon niet, naar buiten eigenlijk ook niet. It is a middle class house which is built at the end of the 19th century. For years it had been used as a grocery shop and an adjacent home. In the second half of the 20th century the symmetry of the façade was changed: out of the two smaller windows they made one large show-window. The chimney on the right had once been removed. Another change occurred in the 70s, when the kitchen was expanded by the next owner. Because of this expansion, the store, the living area and the shed became one whole. The house, which was covered in

woonkamer | livingroom

15–09 ’06

17–10 ’12

a white plaster by then, was then used solely as a living doors, new stairs, new plumbing, central heating, extra area. Inside, the owners lived behind a thick lace cur- windows, etc., etc. Renovate, but now completely actains, surrounded by dark wood and dark brickwork. It cording to our own taste. was as impossible to look inside the house as it was to look out. Resultaat | result De schouw en het balkenplafond konden nog gered Plan | plan worden, de rest is ‘nieuw’. Bijzonderheden: trap, Renovatie met behoud van authentieke elementen als boekenkast, betonnen aanrechtblad en de kastjes in de schouw, de bedstee, het balkenplafond, de venster- bijkeuken en badkamer zijn speciaal voor dit huis ontluiken binnen. Verder: aanpassen aan de eigen tijd en worpen en gemaakt door ontwerper Jeroen Wand. De eigen smaak – licht! – maar met respect voor het ka- traptreden zijn gemaakt van het weinige hout dat niet rakter van het huis. was aangetast.De Bruynzeelkeukenkastjes dateren To renovate the house, while keeping the authentic uit de jaren ’50. We hebben ze – evenals een aantal elements such as the chimney, the box beds, the ceil- paneeldeuren – verzameld in de Amsterdamse Watering beams, and the window shutters on the inside. For graafsmeer tijdens vuilnisophaaldagen. De symmetrie the rest: modernize the house to a more contemporary aan de buitenkant is hersteld en de raamluiken hebben style and our own taste – light! – but with respect for the we uit de opslag gehaald, opgeknapt en opnieuw character of the house. bevestigd. Daardoor heeft ons huis weer iets terug gekregen van zijn eigen karakter. En past het beter bij het onze. Ontdekkingen | Discoveries Houtworm, houtrot, zwam, optrekkend vocht in een We were able to save the chimney and the ceiling buitenmuur, wankele binnenmuren, geen of slechts beams, but everything else is ‘new’. Special features: the stairs, bookcase, concrete countertop and the cabinets provisorische isolatie. Woodworms, dry rot, tinder, rising moist in an outer in the back kitchen, which were designed especially for this house by Jeroen Wand. The steps of the stairs are wall, unsteady inner walls, and no or poor insulation. made of the wood that was not corrupted. The ‘Bruynzeel’ kitchen cabinets are made in the 1950s. We colNieuw plan | New Plan Alles verwijderen op buitenmuur, dak, voordeur lected them – as we did with a few paneled doors – in en gaskachel na. Isoleren, nieuwe kozijnen, nieuwe the Amsterdam district called ‘Watergraafsmeer’ when vloeren, nieuwe binnenmuren, nieuwe deuren, nieu- the dustbin lorries were due to arrive. We collected the we trap, nieuw leidingwerk, cv, extra ramen enz. enz. window shutters from storage, restored them and then Renoveren, maar nu geheel naar eigen smaak en in- suspended them in their original locations. All of this resulted in a restoration of the symmetry on the outside zicht. To remove everything, except the outer wall, the roof, of the house. These changes have given the house back the front door and the gas stove. Isolate the walls and some of its own character and it now matches ours betinstall new windows, new floors, new inner walls, new ter.

History of a middle class house (LIVING ROOMS)

woonkamer #2 | livingroom #2

14–04 ’06

woonkamer #2 | livingroom #2

10–06 ’07

gang | hall way

14–04 ’06

gang | hall way

25–05 ’08

woonkamer #2 | livingroom #2

27–08 ’06

woonkamer #2 | livingroom #2

gang | hall way

17–10 ’12

07–09 ’07

11–10 ’12

Dirk van Ginkel Geschiedenis van een middenstandswoning (BINNENRUIMTES)

keuken | KITCHEN 14–04 ’06

keuken | KITCHEN 14–07 ’10

keuken | KITCHEN 23–07 ’10

keuken | KITCHEN 04–12 ’10

BADKAMER | BATHROOM 14–04 ’06

BADKAMER | BATHROOM 01–09 ’07

BADKAMER | BATHROOM 02–11 ’07

BADKAMER | BATHROOM 12–10 ’12

History of a middle class house (INTERIOR)

SLAAPKAMER | BEDROOM 14–04 ’06

keuken | BEDROOM 21–09 ’06

SLAAPKAMER | BEDROOM 26–11 ’06

keuken | BEDROOM 17–10 ’06

KANTOOR | OFFICE 14–04 ’06

KANTOOR | OFFICE 12–10 ’06

Rudi Stuve vormgeving op de bedrijfsbus

Styling the company van

Rudi Stuve vormgeving op de bedrijfsbus

Styling the company van

Marijke Jongbloed (fotografie Mirjam Tonnaer) praktisch familieportret (PAKE)

Practical family portrait (GRANDDAD)

Marijke Jongbloed (fotografie Mirjam Tonnaer) praktisch familieportret (PAKE)

Practical family portrait (GRANDDAD)

Marijke Jongbloed (fotografie Mirjam Tonnaer) praktisch familieportret (mem)

Practical family portrait (mum)

Marijke Jongbloed (fotografie Mirjam Tonnaer) praktisch familieportret (heit)

Practical family portrait (father)

Marijke Jongbloed (fotografie Mirjam Tonnaer) praktisch familieportret (BROER)

Practical family portrait (Brother)

Marijke Jongbloed (fotografie Mirjam Tonnaer) praktisch familieportret (zelfportret)

Practical family portrait (SELF-PORTRAIT)