Kalender Puttershoek

K A L E N D E R

A L E ND E R P U T T E R S H O E K U T T E R S H O E K

K A L E ND E R P U T T E R S H O E K

KALENDER PUTTERSHOEK 4

INLEIDING

Voor de Wijk van je Leven in Puttershoek was ik als ontwerper gevraagd een kalender te ontwikkelen. Een kalender in de ruimste zin van het woord, bedoeld voor de bewoners en de openbare ruimte.

Hiervoor heb ik voor iedere maand van het jaar woordenseries gezocht die uitdrukking geven aan de culturele, historische of botanische karakteristieken van Puttershoek. Voor oktober, de maand waarin van oudsher de zoete suikerdampen van de Suiker Unie boven het dorp hingen, vatte ik het proces van suikermaken samen in een dertigtal begrippen. Voor de oogstmaand september koos ik de namen van de appel- en aardappelsoorten die in de Hoeksche Waard worden geteeld. In de zomermaand juli staan de namen van uitspanningen van vroeger en nu centraal. In hun naamgeving leggen ze meer bloot van de streek dan op het eerste gezicht lijkt. Zo laten namen als ’t Veerhuys en ’t Schippershuis zien hoe belangrijk de waterwegen zijn, terwijl de Reizende man, De Wereld en De Huzaar tonen hoe Puttershoek zich bevond op belangrijke doorgaande routes. Alcazar, De Chinese muur en Bellisimo Milano zijn duidelijk van een recentere tijd en schuwen het exotische van het vreemde niet.

Door iedere maand woorden te kiezen die momenten, handelingen, producten of fenomenen benoemen, is een streekgebonden kalender ontstaan. Elk jaar komen dezelfde onderwerpen terug waardoor het moment van het jaar bewuster beleefd kan worden. Zo wordt de tijd in zekere zin zichtbaar en kan de kalender bijna achteloos houvast en continuïteit bieden.

De inventarisaties van gebiedseigen elementen heb ik verwerkt tot een reeks van twaalf droogdoeken, voor iedere maand één. Voor de ontwerpen hiervan heb ik

mij laten inspireren door oer-Hollands geblokte theedoeken. Hiermee wil ik verwijzen naar het huiselijke en dagdagelijkse leven. In een wijk waar zorg zo centraal staat als in de Wijk van je Leven, is het alledaagse paradoxaal genoeg juist bijzonder.

Een digitale pendant op de website www.kalenderputtershoek.nl biedt alle bewoners de gelegenheid om de activiteiten in en rond het dorp aan te kondigen en er kennis van te nemen. Waar de droogdoeken maandelijkse karakteristieken vastleggen, worden op de site nieuwe evenementen bekend gemaakt, zoals aankondigingen voor jaarmarkten, een speciale wandeling door de buurt of het gezamenlijk knotten van wilgen.

Feestdagen en historische gebeurtenissen zoals de watersnoodsramp van 1953 of bijvoorbeeld IJsheiligen, komen jaarlijks terug en vormen een historische context voor de activeiten.

Elke nieuwe bewoner van de wijk krijgt van de gemeente als welkomstgeschenk één droogdoek uit de serie van twaalf, samen met deze publicatie waarin de doeken verder worden toegelicht. Daarnaast hangen we elke maand een uitvergrote doek op als banier in de glazen loopbrug van Zorgwaard. Zo maken we een welkomstgebaar naar de bewoners en bezoekers van de wijk. De loopbrug, omgetoverd tot een ‘kalendergalerij’, zal de voorbijgangers niet alleen doen stilstaan bij het levendige uitzicht, maar hen ook uitnodigen om te praten en herinneringen op te halen bij de woordenseries op de banieren.

Annelys de Vet, lente 2011

KALENDER PUTTERSHOEK 5

ZORG zorgen voor goede zorgen

… Pieter den Uil, in 2006 directeur van zorginstelling Sabina van Egmont, geeft aan dat het project in Puttershoek precies past in zijn visie over zorg: “We willen deconcentreren en de zorg moet kleinschaliger.” [...] Zijn collega Nico de Pijper van Trivalent is er even­eens van overtuigd dat wat gebouwd wordt het beste is voor zijn cliënten. “De rode draad in de wijk wordt ontmoeting en activiteiten, er is veel te doen, te beleven en te zien. Dat is de beste remedie tegen de eenzaamheid waarmee veel mensen te kampen hebben.”

… Ook 24 mensen met een verstandelijke beperking zullen een plek krijgen in de nieuwe wijk. Stichting Profilia bouwt voor hen een pand. [...] Belangrijk is dat de bewoners straks wat kunnen bijdragen in de wijk.

Er komt een dierenparkje waar de cliënten werkzaam zullen zijn. Verder is er een ruimte voor dagbesteding waar productiewerk wordt gedaan en zullen sommige mensen gaan werken op de zorgboerderij die de stichting nu al heeft in Strijen. “Hun eigenwaarde groeit als ze wat kunnen betekenen in de samenleving”, weet zorgcoördinator Marieke Moerkerk.

… Volgens Arie van der Ham (projectleider de Wijk van je Leven) wordt met het project ‘wonen, welzijn en zorg’, dat zich uitstrekt over Puttershoek, Westmaas, Heinenoord en Mijnsheerenland voldaan aan de vraag van de toekomst: “Mensen willen zo lang mogelijk zelfstandig wonen. Dat kan straks op al die plaatsen.

Ze willen hun eigen keuzes maken, ook als ze zorg nodig hebben. Ook dat kan straks.”

… Voormalig wethouder Els Kooijman: “Vaak een groot probleem om voor hen [gezinnen waarvan één familielid gehandicapt is] goede huisvesting te vinden. Nu is de zorg in de buurt en kunnen ze zoveel mogelijk een normaal gezinsleven hebben, een geruststellend gevoel.” 1 … Het kinderdagverblijf Zomerland biedt plaats aan vijf groepen kinderen in de dagopvang en twee groepen buitenschoolse opvang. De locatie is zeer uniek door de inrichting van de buitenruimte en de samenwerking met de andere organisaties in de wijk. [...] Andere gebruikers, van de omliggende zorgcentra bijvoorbeeld, hebben gecontroleerde toegang tot de binnentuin. Zo kan men een wandelingetje maken en kunnen voorleesopa’s en -oma’s, ook afkomstig uit naburige zorgwoningen, samen met de kinderen ‘de tuin in’. Vlakbij, naast een wooncomplex van Stichting Profilia, wordt een dierenparkje gerealiseerd. Dit zal worden onderhouden door bewoners van het wooncomplex. De oudere kinderen van de kinderopvang zijn van harte welkom om af en toe een handje te helpen. 2

… Klaas van Egmond (voorzitter Senioren Advies Raad): “Verpleegplaatsen, zorgplaatsen, een voorziening voor gehandicapten, winkels, horeca, alles is erin meegenomen. Het wordt een compleet verzorgde wijk daar in Puttershoek. Bijzonder ook omdat wij als SAR vanaf het begin onze visie hebben mogen geven. Alles kan in één wijk; senioren kunnen hun kinderen en hun kleinkinderen ontvangen en niemand zal zich vervelen.” Van Egmond vindt vooral belangrijk dat senioren, gehandicapten en andere bewoners en gebruikers op één plek samenkomen. “Niemand verdient het om op een eiland te leven.”

KALENDER PUTTERSHOEK 6

N N N N N N N N N

E E E E E A E E N N N N N N N N

E E E E E E E E E

K K Z R S A N M

M G G K T R N K G

E A L E S T E R

R E A I S E N K R

E Z O E R M MH E O MM P P A I J S E D I R B A

T F E R P L J D R N R E T L A E S T RWE E D E R Z O

B V O K O B B E

N E I A N O E O E

E E E E E E E

N N N N N N N

O V B A O K V T V

7 KALENDER PUTTERSHOEK

N N N N N N

N L I N V Z M

E E E E E E

U E Z O E E R

G P N D G M

T E E G O E EW E L E N MA

R L E E A R

S R T B B G O

Z O H E D I H O D R WA

JANUARI

WATERSTAATKUNDIGE OBJECTEN uit een geschiedenis van kritische stormvloeden

BOEZEM Waterreservoir waarop het water uit omliggende polders wordt uitgeslagen.

BOSMANMOLENTJE IJzeren windwatermolentje voor de onderbemaling van een polder, ontwikkeld door de firma Bosman in Piershil en wereldwijd toegepast. De werking geschiedt geheel automatisch naar behoefte, zonder hulp van menselijke arbeid en kostbare energie.

COUPURE Doorgraving van een dijk of kade t.b.v. een weg met aan weerszijden betonnen objecten waartussen vloedplanken gezet kunnen worden.

DAM Constructie in rivier of ander oppervlaktewater voor het stuwen, vasthouden of omleiden van stromend water voor bepaalde doeleinden.

DIJK Een grondwal opgeworpen uit klei of zand, deze dient als waterkering voor een polder. De dubbele en soms driedubbele bomenrijen aan de Hoeksche Waardse dijken zijn kenmerkend voor de streek. Aan de voet van oude dijken ligt meestal nog een dijksloot.

EEUWKANT Een drassige kreekbodem en -oever wordt in de Hoeksche Waard Eeuwis genoemd. Voor de inpoldering was door de werking van eb en vloed in de getijdengeulen meestal een hoge en een lage kreekoever ontstaan. De hoge kreekoever wordt eeuwkant genoemd.

GEMAAL Mechanisch aangedreven NOL Uitstekend overblijfsel van een installatie voor het bemalen van een voor het overige weggevallen dijk. polder.

PLAAT De laagste zanderige opslibGORS De hoogste opslibbingsfase. bing in een getijdengebied.

Een onbedijkte gors wordt door de POLDERMOLEN Stenen of houten normale vloed niet meer overstroomd windmolen waarmee vroeger overen is met gras begroeid, zodat er in de tollig water uit de polders werd gemazomer vee geweid kan worden. len met behulp van windenergie.

HEUL Een gemetselde of hou­­­ten SCHUTSLUIS Sluis, bestaande uit boog­­brug, die gebruikt werd om over een aan weerszijden door deuren een sloot een erf op te komen. Ook afgesloten kolk of kamer, waardoor werden heulen met een sluisje gevaartuigen kunnen worden geschut, bouwd in dijken. Tegenwoordig worom van het ene water naar het andere den veel heulen versterkt met beton, water (dat een hogere of lagere stand waardoor het fraaie metselwerk niet heeft) te worden gebracht. meer zichtbaar is.

SLIK Aangeslibde, maar nog niet INLAATSLUIS Sluis om water een drooggelegde of droogliggende onbegebied binnen te laten stromen. groeide grond.

DUIKER Koker onder een weg of SPUIKOM Waterreservoir dat bij door een dijk of dam, die dient tot het hoog water vol loopt en bij laag water afvoeren, door- of inlaten van water. met kracht leeglopend, het voor of in KEERSLUIS Enkele sluis die bij ha- de haven liggende zand meevoert. vens de hogere waterstand van het SPUISLUIS Sluis die een spuikom buitenwater tegenhoudt. afsluit. Door de spuisluis open te zetKREEK Een voormalige getijden- ten en de inhoud van de spuikom in geul, door eb en vloed breed en diep één keer de haven of havenmonding uitgeslepen en door inpoldering bin- in te ‘spuiten’ werd al het vuil, zand nendijkt. en slib door de watermassa weggespoeld.

MURALTMUUR Betonnen of gemetseld muurtje op een dijk ter verho- UITWATERINGSLUIS Sluis waarging van de dijkkruin, genoemd naar door men overtollig water uit de polde bedenker van deze vorm van van der kan lozen. dijkverhoging, Jhr. Ir. R.R.L. de Muralt 3 (1871–1936).

KALENDER PUTTERSHOEK 8

FEBRUARI

U I T WAT E R I N G S L U I S

E

Z

E

M

D U I K E R

M U R A L T M U U R

DA M

S C H U T S L U I S

D I J K

K E E R S L U I S

G O R S

C O U P U R E

P L A A T

S P U I K O M

O

G E M A A L

B

K R E E K

S P U I S L U I S

H E U L

E E U W K A N T

S L I K

I N L A A T S L U I S

NOL

P O L D E R M O L E N

B O S M A N M O L E N T J E KALENDER PUTTERSHOEK 9

BIODIVERSITEIT eerste wijk in Nederland waar biodiversiteit zo’n prominente rol speelt

BIODIVERSITEIT Hoekschewaards Landschap is een belangrijke natuur-organisatie in de Hoeksche Waard, die in verschillende gemeenten natuurgebieden onderhoudt. Met vierhonderd vrijwilligers is zij zeer actief. Vanaf de ontwerpfase van het plan van de Wijk van je Leven werd er meegedacht en ontworpen. Het resultaat ervan is een wijk met een relatief grote soortenrijkdom, waar natuurlijk beheer en onderhoud wordt toegepast door Hoekschewaards Landschap.

De wijk is de eerste in Nederland waar biodiversiteit al vanaf de ontwerpfase zo’n prominente rol speelt.

Hoekschewaards Landschap gaat de wijk onderhouden en neemt tevens de verantwoordelijkheid om, samen met de gemeente, de bewoners bewuster te maken van het belang van plant en dier in de directe leef- en woonomgeving.

De wijk wordt verbonden met omliggende wijken en het Nationaal Landschap Hoeksche Waard, ondermeer door wandelroutes die aansluiten op bestaande wandelroutes in de omgeving. Ook komt er een natuurspeeltuin, direct naast de wijk en tegenover de drie basisscholen. Het landschap wordt daarmee het dorp ingetrokken en dieren kunnen (weer) vanuit het landelijk gebied de wijken binnengaan.4

OPENING WIJK VAN JE LEVEN Binnenmaas vierde in 2010 de Nationale Boomfeestdag op donderdag 25 maart in de Wijk van je Leven. De datum was gekoppeld aan de officiële opening van de wijk op vrijdag 26 maart van dat jaar.

Leerlingen van de drie basisscholen in Puttershoek, De Petrus Datheen, Het Driespan en De Schelp hielpen met het planten van de bomen en struiken op verschillende plaatsen in de nieuwe wijk. Het ging bijvoorbeeld om bessenstruikjes, die tot hagen moeten uitgroeien en waar in de toekomst rode, zwarte en kruisbessen van kunnen worden geoogst. Verder plantte men hoogstamfruitbomen, zoals appel-, peren- en pruimenbomen en een walnoot. Er werden rassen aangeplant, als Sterappel, Gravensteiner, Conference en Betuwse kwets, die met name bij de ouderen bekend zullen zijn.

De bomen en struiken werden geplant bij het dierenparkje en het boomgaardje in de omgeving van de Profilia vestiging. De leerlingen van de basisscholen kregen bij het planten hulp van enkele cliënten van Profilia.

Motto van de Wijk van je Leven is immers ook ontmoeting en samen zijn. De boomplantdag past binnen dat streven: samen er voor zorgen dat de wijk groen wordt en mooi blijft. 5

BIODIVERSITEIT Biodiversiteit is de totale variatie aan leven op aarde. Miljoenen soorten planten, dieren en micro-organismen, maar ook de genetische variatie binnen al die soorten. De relaties en de voortdurende interacties tussen al die planten, dieren en micro-organismen ofwel de ecosystemen zijn onderdeel van de biodiversiteit. Onze planeet functioneert dankzij de biodiversiteit. Ook voor de mens essentiële processen als de productie van schone lucht en kringlopen van water, stikstof, fosfor en dergelijke zijn afhankelijk van biodiversiteit. Het is ons natuurlijk kapitaal, instandhouding is cruciaal.4

NATIONALE BOOMFEESTDAG De Nationale Boomfeestdag (tot 1980 ook Boomplantdag genoemd) wordt in Nederland jaarlijks gehouden op de derde woensdag in maart (ofwel nabij de eerste dag van de lente. Deze dag in het voorjaar voor het behoud van bomen in de natuur werd voor het eerst in april 1957 in Nederland georganiseerd door het Landelijk Comité Boomplantdag (als onderdeel van Staatsbosbeheer) en in 1980 is voortgezet door de Stichting Nationale Boomfeestdag.6

KALENDER PUTTERSHOEK 10

MAART

B I O D I V E R S I T R E G I C L L U A J U U P E S A E S I L S I S A V N I N T R E N T E U R VMO H O A G O E R L S M O V B U O N E M K O I L I R D L M I S N A S N E E K T K U R L K W E T R J E

KALENDER PUTTERSHOEK 11

E G E L

I T N U K R T E Z L WU A U M R

BROEDSEIZOEN Een vogel floot en deze stoorde / Stilte met zijn ongehoorde / Tintelende fluit 7

hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic enda thu wat unbidan we nu Zijn alle vogels aan hun nesten begonnen behalve ik en jij waar wachten we nu op?

De bovengenoemde regels werden omstreeks het jaar 1.100 als pennenproef neergeschreven door een Vlaamse monnik, en worden algemeen beschouwd als de oudste (oud-)Nederlandse zinnen. Het dagelijks leven van de monnik bestond uit het overschrijven van Latijnse en Oudengelse teksten. Af en toe moest hij de ganzenveer waarmee hij schreef aanscherpen. Op de laatste bladzijde van het boek dat hij aan het maken was, probeerde hij uit of zijn pen weer goed schreef, alvorens verder te werken. In zo’n geval schrijf je vaak wat je te binnen schiet. Men vermoed dat deze monnik een liefdesversje schreef dat hij uit zijn jeugd kende: Hebban olla vogala… En daarmee verschafte hij de Nederlandse literatuurgeschiedenis een romantisch begin.8

Leest het zinnetje zoals het er staat. ’t Is een drietrapsraket. Eerst de constatering. Alle vogels zijn bezig. Dan de ontkenning, het gemis.

Behalve ik en jij. Als derde de ongeduldige vraag, de bijna existentiële vraag. Waar wachten we nondedju nog op? Nu! Die ritmische en emotionele sequentie, gevat in een metafoor (‘ik en jij zijn als vogels’), maakt dat we dit ontglipte, verdwaalde zinnetje geen niemendalletje mogen noemen — het heldere gedachtenbeeld, in een spanningsveld van klanken, maakt het tot lyriek, tot een gedicht. 9

KALENDER PUTTERSHOEK 12

APRIL

G R A UW E G A N S I J S V O G E L M E R E L

Z A N G L I J S T E R W I L D E E E N D F U U T

R I E T G O R S H U I S M U S K E R K U I L

M E E R K O E T P A T R I J S K I E V I T KALENDER PUTTERSHOEK 13

OMLOOP HOEKSCHE WAARD fietsen door de tijd

Jaarlijks wordt in het laatste weekend van mei, tijdens de ponymarkt in Puttershoek, de wielerronde Omloop Hoeksche Waard gehouden, die traditiegetrouw begint en eindigt in Puttershoek.

Op vrijdagavond wordt de omloop van de Hoeksche Waard geopend met de jeugdritten. Op zaterdag vinden de andere wedstrijden plaats. 10 Op het ontwerp van de droogdoek zijn de rondetijden van de snelste amateurrijders terug te vinden.

ROUTEBESCHRIJVING AMATEURS — 0 km Puttershoek Start Eendrachtsweg la Nassaulaan la Schouteneinde ra Molendijk (einde neutralisatie 1 km) ­ — 4 km ’s Gravendeel na drempels la Maasdamseweg 2e ra Beverhoekstr ra Havenstr rd Havenplein rotonde ¼ rond ra direct la Noord-Voorstr la Langestraat ra Alexanderstr stoep op rd Strijenseweg onder tunnel door ri Mookhoek ­ 11 km Schenkeldijk — Strijenseweg la Platte Schenkel rd Boomdijk la Mariapolder ­ — 16 km Strijensas la Sassendijk ra Havenstraat rd Sasseweg ra Wildervangseweg la Sassendijk la Meeuwenoordseweg la Schenkeldijk la Noord Kavelsedijk la Kooilandsedijk la Steenplaats ­ 27 km Strijen — la Voordendagbrug la Schenkeldijk einde ra Buitendijk 1e weg lah Buitendijk einde ra Buitendijk 2e weg la weg door polder Prephille la Buitendijk la Varkensdijk en direct ra Oudendijk einde la Oud Cromstrijensedijk OZ la Kloosterweg la Boomdijk ra Oud Klemsedijk la Varkensdijk en direct ra — 47 km Numansdorp Lugtenburgsedijk einde ra Schuringsedijk ra 2e dwarsweg la Middelsluissedijk OZ rd Energieweg bij 2e rotonde ra Rijksstraatweg

KALENDER PUTTERSHOEK 14

— 58 km Zuid-Beijerland la Groene Kruisweg la Volgerlandseweg en N-487 oversteken rd Volgerlandseweg ra Middelsluissedijk WZ la 3e Dwarsweg einde rah verbindsweg naar Molendijk ra Molendijk la Buitendijk ra Jan Vollaardsweg ra Molendijk la Kraagweg ra Hogeweg la Oranjeweg ­ — 75 km Klaaswaal ra Noorddijk la Noorddijk rd Bommelskousedijk la Rijksstraatweg rd Molendijk na bebouwde kom Klaaswaal ra Smidsweg Parallelweg ­ 80 km Westmaas — ra Koetsveldlaan rd Breestraat rd Munnikenweg la Ritselaarsdijk ra Groeneweg la Hoekseweg la Trambaan rotonde Rondweg ­ 93 km Maasdam — oversteken en la Parallel rondweg ra Polderweg ra Blaaksedijk la Postweg la Reeweg ra Molenweg ra Buitenpolderdijk rd Kuipersveer rd Weegje la Weverseinde rd A. van Lierstraat ­ — 100 km Puttershoek ra Eendrachtsweg FINISH la Linksaf lah Links aanhouden ra Rechtsaf rah Rechts aanhouden rd Rechtdoor ri Richting

MEI

H R 0 0 A N O E 4 1 2 8

0 O A S 9 S 1 R I K 0 7 P

9 E V C : 0 0 P J L W M U

: K E H 3 9 : 1 E A E A T

1 0 N E 7 : 1 0 R A S A T

5 9 D N S 5 9 : L S T S E

P : E K T 2 N 3 A W M D R

U 2 E E R S U 4 N A A A S

T 0 L L I T M Z D A A M H

KALENDER PUTTERSHOEK 15

T ’ 0 D J R A U 1 L S 1 O

E S 9 I E I N I 1 1 1 1 E

R : J N J S D : 1 1 : K

S G 3 K S E D B 0 : : 3

RIET- EN BIEZENCULTUUR natuurlijk ambacht

Tot en met de jaren ’60 – ’70 was de riet- en biezencultuur een voorname inkomstenbron voor Puttershoek. De handel nam af toen de zee-armen werden afgesloten, waardoor het tij van minder invloed was bij Puttershoek. Het riet en de biezen groeiden daardoor minder goed.

De bies is een plant die uitstekend gedijt in natte omstandigheden. In de Hoeksche Waard was het een veel voorkomend gewas. De bies, Scirpius Lacustris, bloeit van juni tot augustus aan de oevers van ondiep water die door het tij overstromen. De aanwezigheid van biezen versnelt het proces van aanlanding. Biezenvelden kwamen na verloop van tijd steeds hoger te liggen, waardoor de kwaliteit van de bies afnam. Maar het zorgde er wel voor dat het land geschikter werd voor het telen van riet, dat er spontaan ging groeien.

Biezensnijders waren vaak van maandagmorgen tot vrijdag op pad met een haak om biezen te snijden. Ze worden gesneden met een versleten riethaak. Wanneer de haak onbruikbaar (te licht) is geworden om riet mee te snijden is zij juist geschikt voor de bies. Met de riethaken gaan de snijders door het biezengors en zwiepen de haken heen en weer. Bij het snijden wordt een gesneden hoeveelheid biezen (een wis) omarmd, waarna die vervolgens heen en weer wordt geslingerd (sluiken) om eventueel onkruid of korte biezen te verwijderen. Hierbij slaat men de biezen beurtelings tegen de knieën. Zodra er een wis gesneden is, wordt die op het biezengors in een gaffelvor-

mige stok (mik) gezet. Om de onderkant van een wis gelijk te krijgen, stoten (stuiken) de biezensnijders er een paar keer mee op een stuikbord.

Aan het einde van de week kwamen de snijders dan weer terug om de verzamelde biezen te drogen. Deze drogen enorm uit; van één bos van ongeveer vijftien kilo blijft slechts twee kilo over. De bossen worden gedroogd in een biezenwei (een stuk grasland in de omgeving). Hiertoe worden de bossen vast gemaakt (opgezet) aan een stellage van palen met daartussen gespannen draden.

Vroeger werden de bossen opgebonden met van biezen gemaakte banden. Later is men overgestapt op touw omdat dit minder tijdrovend is. De biezen moeten zes tot acht weken drogen. Als ze droog zijn, volgt het sorteren. Dit neemt ongeveer drie tot vier maanden in beslag. De fijne biezen gingen naar de stoelenmatter die ze verwerkte in de zittingen en de grovere biezen, vanaf ongeveer acht millimeter, gingen weg als ‘kuipersbiezen’.

Deze werden gebruikt bij het afdichten van whisky- en wijnvaten. Een bies die nat wordt, zet namelijk uit en vult zodoende de kieren en spleten.

Sinds een aantal jaren bestaat het beroep biezensnijder helemaal niet meer. Daarnaast is de grauwe gans, die biezen eet, sinds 2003 een beschermde diersoort geworden, waardoor de biezen niet overal meer mogen worden gesneden.

11

KALENDER PUTTERSHOEK 16

JUNI

N J I E T

O K T E K E N E K S

E N G R I J T E N

O K E R K

T E D T J E C J G I S E I O U A

H T E R D E R E R K

K M I K T B H K S T R

A L T R I V E V L S N D R S L B R

A A U E E R

P K K H R

S A S S E N T U U R

17

S E W S L

KALENDER PUTTERSHOEK

I I E I U

T E R A A K O E I

L A C U S T R I S W B G W C

N E N U S S D N

L I L O I

I R N T I Z

E E P P E E R

B M B G M

N A A I N P

C E T E D

D D Z P R I T E T

H T E N L E N J E L

E O S G N

T L I E O I B T T E S

L T I E A

A E E I N C E A A I O

S G M Z S

O V S K T B

M V W B K S G M W R B

UITSPANNINGEN PUTTERSHOEK voor de gouden reiziger en de springende huzaar

WARME DRANKEN Ik hoop niet dat je lang hebt gewacht .......................... € Je deed het heel goed ...................................................... € Is het hier zo warm of ligt dat aan mij ? ...................... € Heb je misschien een vuurtje ? ..................................... € En opeens stond ze daar ................................................. € In je dromen .................................................................... € Waarom altijd ’s nachts ? ............................................... € Tot hoe lang blijf je ? .................................................... € Maar je wéét toch dat ik van je hou ............................ € Wil je misschien ergens anders heen ? ...................... €

1,50 1,50 1,50 1,75 2,00 2,00 2,00 2,00 2,50 2,50

KOUDE DRANKEN Zullen we het ijs breken ? .............................................. € Ken ik jou niet ergens van ? ......................................... € Wat kan mij dat nou schelen ....................................... € Wat een onzin! ............................................................... € Hou je mond ! .................................................................. € Zit eens stil ..................................................................... € Voel je je schuldig ? ........................................................ € Je lijkt m’n vader wel ..................................................... € Zie je nou wel ik zei het toch ....................................... € Ik heb echt geen idee waar je het over hebt .............. € Kun je mij nu een keer laten uitpraten ? .................... € We bellen .......................................................................... € Ik beloof het je ................................................................. €

0,50 0,50 1,00 1,00 1,00 1,50 2,00 2,00 2,00 2,00 2,20 2,20 2,20

FRISDRANKEN Ben je gelukkig ? ............................................................. € Zeg het als je iets te zeggen hebt ................................ € Je mist m’n punt ............................................................. € Weet je het zeker ? ......................................................... € Maak er nu geen drama van ....................................... € Waarom heb je me dat niet eerder verteld ? .............. € Wat wil je nou zélf ? ....................................................... € Ik weet wat je denkt ....................................................... € Is dat jouw telefoon die afgaat ? .................................. €

1,00 1,00 2,00 2,00 2,50 7,50 2,50 3,00 3,00

ALCOHOLISCHE DRANKEN Kom eens hier .................................................................. € Ik weet het zeker, hij is hier ook ................................... € Hoeveel heb je er al op ? ................................................. € Als ik jou was wist ik het .............................................. € Je lijkt wel een springend peert .................................... € Ik heb geen idee waar je het over hebt ....................... € Morgen stop ik ................................................................. €

3,00 3,00 3,50 3,50 4,00 4,50 4,50

BUITENLANDSE LIKEUREN Met wie doet ze het tegenwoordig ? ............................. € 3,00 Hoeveel vreemdelingen ken jij ? ................................... € 3,00 De ander is zo anders niet ............................................ € 3,00 Maar hij beloofde het nooit meer te doen .................. € 3,00 Ik geloofde hem ............................................................. € 3,50 Ik ben totaal de weg kwijt ............................................. € 3,50 Zie je wat ik zie ? ............................................................. € 3,50 Dit is anders .................................................................... € 4,00 Kende je hen ? .................................................................. € 4,00 Wat houdt je tegen ? ...................................................... € 5,00 Je kletst uit je nek ............................................................ € 5,00 Ik hoor hier niet bij ........................................................ € 5,00 Dat is het probleem, je weet het nooit ...................... € 10,00 Mijn hemel ................................................................... € 15,00 HOLLANDS GEDISTILLEERD Ben jij altijd zo direct ? ................................................... € 2,50 Nee hoor gewoon in de uitverkoop .............................. € 2,50 Wil je wat geld van me lenen ? ................................... € 25,00 Om hoeveel gaat het ? .................................................... € 5,00 Hoe vaak moet ik het nou nog zeggen ........................ € 5,00 Had maar naar mij geluisterd ........................................ € 5,00 Het eerste wat ik ga doen is sparen ............................. € 5,00 Het is de reinste oplichterij ............................................ € 7,50 Wat levert het je op ? ...................................................... € 7,50 Kan de rekening in vieren gesplitst ? ........................... € 4,00 Ik had geen idee ............................................................. € 75,00

KALENDER PUTTERSHOEK 18

’T H A A N T J E

DE KOFFIEMOLEN

L I L A’ S

REIZENDE MAN

DE HUZAAR

SINT JORIS

JULI

PELIKAAN GOUDEN LEEUW SPRINGENDE PEERT DE POSTHOORN DE DRIE LELIES

DE BEUK

CHINESE MUUR ALCAZAR ’ T H UYS TE HOECKE ’T V E E R H U Y S SCHIPPERSHUIS 19

’T C E N T R U M

BELLISIMO MILANO

DE WERELD

KALENDER PUTTERSHOEK

ZANGKOREN EN -VERENIGINGEN ondermeer met klinkende zomeravondconcerten

PUTTERSHOEKS JEUGDKOOR JONG PGK Een gemengd jeugdkoor opgericht in 1932. Dit koor is vele malen gestopt en weer opnieuw gestart tot het werd opgeheven in 2000. Na de oorlog hadden zij ongeveer honderd leden. In de tijd dat het koor Patrimonium Jeugdkoor De Puttertjes niet meer bestond heeft het koor even de naam De Puttertjes gedragen. ’T HUYS TE HOECKE BEWONERSKOOR Gemengd bewonerskoor van voormalig ’t Huys te Hoecke. Het koor werd opgericht op 18 oktober 1978 en zingt diverse genres. Het bestaat uit ongeveer twintig leden. Ter gelegenheid van de onthulling van Kalender Puttershoek (19 maart 2011) gaven zij klinkend acte de presence.

PUTTERSHOEKS GEMENGD KOOR Openbaar gemengd koor dat populaire muziek ten gehore bracht. Het koor heeft bestaan van juli 1902 tot mei 2007. Toen het stopte waren er ongeveer vijftien leden. In haar hoogtijdagen waren dat er vijftig tot zestig.

PATRIMONIUM JEUGDKOOR DE PUTTERTJES Jeugdkoor opgericht in 1936 vanuit het Nederlandsch Werkliedenverbond Patrimonium, een Christelijke vereniging van arbeiders. De laatst bekende gegevens van dit koor stammen uit 1948.

DOOR OEFENING VOLMAAKTER Neutraal koor opgericht in 1890, en waarschijnlijk opgeheven in 1901.

Rond 1894 is het koor een tijd een mannenkoor geweest. In 1902 is het Puttershoeks Gemengd Koor uit dit koor voortgekomen.

LAAT HET KLINKEN Jeugdkoor op­gericht op 18 maart 2004. Gereformeerd gemengd kerkkoor voor jongeren van zeven tot en met vijftien jaar.

Zowel mensen binnen als buiten de gereformeerde gemeente kunnen zich aanmelden.

CHR. GEM. ZANGVER. ASAF De Christelijke gemengde zangvereniging Asaf is opgericht op 6 september 1926 en vernoemd naar de bekende psalmdichter en koorleider Asaf. Van 1970 tot 1976 had de zangvereniging ook een jeugdkoor. Asaf is begonnen met 29 leden. Thans schommelt het ledental rond de honderd, waarmee ze al enkele jaren de grootste zangvereniging in Puttershoek zijn. In 2001 beleefde de vereniging haar hoogtepunt met 123 leden.

TUESDAY TUNES Dameskoor met ongeveer vijfentwintig leden, waarvan de leeftijd varieert tussen de vierentwintig en zeventig jaar oud.

Dit dameskoor, dat lichte popmuziek zingt, is opgericht in november 1997 en dankt haar naam aan de repetitiedinsdag in de De Drie Lelies, waar vroeger gerepeteerd werd. De beheerder suggesteerde destijds deze naam voor het koor.

BLOEMEKNOPJE In oktober 1924 is dit koor opgericht als meisjeskoor tot HERVORMD KERKKOOR In 1945 zestien jaar. Later is het een gemengd werd dit kerkkoor opgericht en het jeugdkoor geworden. Rond 1931 is het heeft uiteindelijk bestaan tot enkele opgeheven. jaren geleden. Tussen 1960 en 1994 bestond het officieel niet, maar gaf het CRESCENDO Neutrale, gemengde desondanks sporadisch uitvoeringen. zangvereniging die zeer gevarieerde muziek ten gehore brengt. Ze is opEEN VROLIJK GELUID Kinderkoor gericht op 18 februari 1934. Vroeger voor alle kinderen van zes tot en met nam het vaak deel aan concoursen twaalf jaar die van zingen houden, op- waar het hoog scoorde. Ongeveer vijf gericht in 1998. Het oefent elke woens- jaar geleden is er binnen Crescendo dagavond in de hervormde kerk en het Kleinkoor opgericht waar over de treedt regelmatig op. gehele linie modernere muziek wordt gebracht. De zangvereniging heeft ongeveer 35 leden.

13

KALENDER PUTTERSHOEK 20

AUGUSTUS

P U T T E R S H O E K S

’T

H U Y S

T E

H O E C K E

P U T T E R T J E S

D O O R

J E U G D K O O R

J O N G

P G K

B E WO N E R S K O O R

P A T R I M . J E U G D K O O R

O E F E N I N G

V O L MA A K T E R

P U T T E R S H O E K S G E M E N G D K O O R

C H R . G E M . Z A N G V E R . A S A F

E E N

V R O L I J K

L A A T H E T H E R V O RMD

G E L U I D

K L I N K E N K E R K K O O R

T U E S D A Y T U N E S B L O E M E K N O P J E

C R E S C E N D O KALENDER PUTTERSHOEK 21

OOGSTMAAND de appels en aardappels die nu geteeld worden in de Hoeksche Waard

STERAPPEL Deze appel is vermoedelijk afkomstig uit Zuid-Limburg en wordt voor het eerst beschreven in 1830. De sterappel is een handappel met een speciaal aroma. De vruchtkleur is helderrood met kleine geelachtig grijze stippen. Andere namen die ook wel worden gebruikt voor deze appel zijn Rode Reinette en Pomme de Coeur. Deze appel wordt in de regel tijdig geplukt en buiten uitgelegd voor nakleuring.

COX Cox’s Orange Pippin, in spreektaal Cox genoemd, is een kleine, bleekgroene appel, die bij het rijper worden geelgroen met oranje-rode blos en strepen kleurt. Cox kan voor het maken van appelsap gebruikt worden.

Het ras is in Engeland vermoedelijk ontstaan uit een kruising van Ribston Pippin met Cox’s Orange en in 1850 in de handel gebracht.

RODE BOSKOOP Rode goudrenet, ’n echte dessertappel en perfect voor appeltaart. Mutant van Schone van Boskoop, zie GOUDRENET.

EIGENHEIMER Zeer bloemige knol, ovale vorm, gele, gladde tot matig gladde schil, tamelijk geel vlees. Grote aardappel met matige opbrengst. Hij heeft goede smaak en een zuivere kleur. Het kooktype is melig. Geschikt voor verse consumptie (koken of stomen), pureren of industriële verwerking. Eigenheimer is een kruizing tussen Blauwe Reuzen × Fransen.

MARKIES Een ovale tot langovale aardappel met gele, matig ruwe schil, lichtgeel vlees en vlakogig. Het formaat van de knollen is groot. De opbrengt is hoog. Het kooktype is redelijk vastkokend tot melig, geschikt voor frites en chips. Markies is een kruising tussen Fianna × Agria.

VICTORIA Langovale knol met een gele, ruwe schil, tamelijk geel vlees. Knollen zijn groot, opbrengst matig. Hij is redelijk vastkokend en geschikt voor verse consumptie en frites.

Victoria is een kruising van AM 66-42 × Ve 8044.

GOUDRENET Schone van Boskoop, ook wel Goudrenet of Goudreinette genoemd, is de grootste hand- en moesappel in België en Nederland. Het is niet helemaal zeker of het ras een afgeleide van Reinette van Montvoort is of dat ELSTAR Een zeer bekende, frisse appel met het een zelfstandig ras is dat vanaf 1853 in GRAVENSTEINER Handappel met een fris goede smaak. Het ras is in 1972 ontwikkeld Boskoop door boomkweker P.A. Ottolander is aroma. De appelsoort is al in de handel sinds door T. Visser aan het Instituut voor de Ver- ontwikkeld.

1760 en dankt zijn naam vermoedelijk aan edeling van Tuinbouwgewassen te Wagenhet feit dat hij voor het eerst in Duitsland te ingen uit een kruising van Golden Delicious JUNAMI Een appel met een rode blos op vinden was in het dorp Gravenstein, Slees- met Ingrid Marie. In 2006 bestond 45% (4.321ha) een bleek geelgroene ondergrond. Het ras is wijk-Holstein. van het in Nederland aanwezige appelareaal afkomstig van het onderzoeksinstituut F.A.W. (9.562ha) uit Elstar. in Wädenswil in Zwitserland en ontstaan uit JONAGOLD De Jonagold ontstond in de USA een kruising van (Idared × Maigold) × Elstar. en is in Europa geïntroduceerd eind jaren ’60. KANZI Een harde, frisrode appel met een Hij kende vrij vlug een groot succes omdat hij karakteristieke zoetzure smaak. De Kanzi is RUBENS In 1988 hebben veredelaars op de een zeer hoge productie per hectare geeft en een kruising van de sappige Gala en de fris- PO-vlakte in Italië de Gala met de Elstar gede uitstekende smaakeigenschappen van de zoete Braeburn. Kanzi betekent ‘verborgen kruist. Daaruit ontstond Rubens, wat in Latijn Jonathan combineert met de goede bewaarei- schat’ in het Swahili. Het is een nieuwe ap- ‘rood’ betekent. Direct van de boom af heeft genschappen van de Golden delicious. pelsoort die rond 2004 zijn intrede deed. de vrucht zijn karakteristieke smaak al.

FOLVA Ovale knol met gele, matig ruwe tot ruwe schil en tamelijk geel vlees. De knollen zijn groot, opbrengst hoog. Folva is geschikt voor verse consumptie en frites. Het is een redelijk vastkokende tot melige aardappel. Folva is een kruizing tussen Miranda × Maris Piper.

AGRIA De knollen zijn langovaal, hebben een gele, gladde tot matig gladde schil en geel vlees en zijn vlakogig. De knollen zijn groot, opbrengt zeer hoog. Deze soort is redelijk vastkokend en geschikt voor het maken van frites. Agria is een kruising van Quarta × Semlo.

INNOVATOR Een knol met een langovaal MOZART De knollen zijn ovaal met een rode, uiterlijk, bruinrode, ruwe schil, lichtgeel gladde schil met tamelijk geel vlees. De Mozart vlees tot witgeel vlees en vlakogig. De knollen is een grote aardappel, geschikt voor verse con­- zijn groot, opbrengst is matig. Innovator is een sumptie. De opbrengst is goed tot matig. Het redelijk vastkokende aardappel en geschikt kook­t ype is vastkokend tot redelijk vastkokend. voor verse consumptie en frites. Innovator is Mozart is een kruising tussen Redstar × Caesar. een kruising van Shepody × RZ-84-2580.

KALENDER PUTTERSHOEK 22

BINTJE Ouderwetse langovale knol met gele, gladde schil en lichtgeel vlees. Knollen zijn groot, opbrengst hoog tot goed. Bloemige aardappel, neutrale smaak, zuivere kleur, vast in kook tot melig. Geschikt voor koken, bakken, frituren, chips en snacks. Bintje is een kruising tussen Munstersen × Fransen.

RAMOS De knollen zijn langovaal, hebben een gele, gladde tot matig gladde schil en tamelijk geel tot lichtgeel vlees. De knollen zijn groot, opbrengst is goed. Ramos is redelijk vastkokend tot melig. Hij is geschikt voor verse consumptie, frites en puree. Ramos is een kruising van Agria × VK 69-491.

14

SEPTEMBER

E E G A E U M

R A P P N S T E O L D R K B O S D R E N I R U E A I N I J

M Z G O I A

N H E I M O E S A O V A T C T O R E R

E A R R A M

J U

T V A T D O A

KALENDER PUTTERSHOEK 23

E L I N E C O A N Z K O O E T B E N

R X I P S

E I G F O L V M A R K I N V B I N T

G R J O E L R

S A N S O G N

O S R R T I A

BIETENCAMPAGNE EN SUIKERDAMPEN van oogst tot witte kristalsuiker

In 1912 werd de grote Suikerfabriek Puttershoek gebouwd, waardoor iedere herfst een kenmerkende zoete geur in het dorp hing. Deze geur was afkomstig uit de pulpdrogerij en was bij krachtige wind tot op vele tientallen kilometers te ruiken.

De suikerbiet of beetwortel is een wortelgewas dat wordt geteeld voor de winning van suiker. De plant is een kweekproduct binnen de biet (Beta vulgaris). Hij houdt van een losse, vochtige grond en kan slecht tegen vorst. Het is een tweejarige plant. In het eerste jaar worden reservestoffen opgeslagen in de wortel, die het jaar daarop worden gebruikt voor de bloei en de zaadproductie. De oogst vindt plaats in de herfst, vanaf september.

Voor de eerste campagne van de Suikerfrabriek in 1914 werden zo’n 1.400 ton bieten per etmaal aangevoerd. Aanvankelijk verliep het laden en lossen geheel handmatig, maar dit proces werd na enige tijd verbeterd door gebruik te maken van netten. Uiteindelijk deden de spuitkanonnen hun intrede en werden de bieten met krachtige stralen van de wagens gespoten. In de jaren 2000 tot het einde in 2004 werden dagverwerkingen verwezenlijkt van ongeveer 15.000 ton bieten.

De bieten werden in de fabriek in wasmolens door onderlinge wrijving met toevoeging van water van modder en zand ontdaan. De schone bieten werden door de zogenaamde uitwerpers op korte bietenschudders gebracht, die de bieten naar de bakken van de jacobsladders (de bietenopvoerders) voerden. Het schone en warme water werd bovenin ingevoerd en onderin werd het water met de opgeloste suiker en andere stoffen, dat ruwsap heet, afgevoerd. Het ruwsap werd nogmaals gezeefd over de pulpvangers en met de warmtewisselaars bij de oude en de nieuwe verdamping op

85°C gebracht en vervolgens samengevoegd en naar de chauleurs (mengbakken) gepompt. Door aan het ruwsap een bepaalde hoeveelheid kalk toe te voegen, werd het gezuiverd van verontreinigingen.

In het verdampingsstation werd het gezuiverde sap (dunsap) dat een suikergehalte had van circa 15% in een paar stappen ingedikt tot een sap met ongeveer 70% suiker (diksap). Om dit te breiken moest bijna 90% van het water uit het sap worden verwijderd. Het diksap werd gefilterd over een zakfilter en vervolgens gekookt.

Een beperkte hoeveelheid van het diksap, afkomstig uit de verdamping, werd in een kookpan gebracht, verwarmd en onder vacuüm gezet. Het water verdampte en de suiker ging kristalliseren. Bij voldoende procesbeheersing groeiden de kristallen zuiver en vonden er geen insluitingen plaats. Langzaam werd er nieuw diksap uit de verdamping toegevoegd en de kristallen groeiden tot de gewenste grootte. Men had nu een mengsel van zuiver kristallen in een donkere stroop (melasse). De suikerkristallen werden met centrifuges gescheiden van de stroop. Door de vrijgekomen suiker een aantal keren op te lossen en weer te laten kristalliseren werd de suiker geraffineerd.

Tot grote ontsteltenis van alle medewerkers van ‘De Fabriek’ en de inwoners van Puttershoek werd de suikerfabriek eind 2004 vrij plotseling gesloten. Enkele jaren, nadat de verdoving was uitgewerkt, werd het duidelijk dat dit het lot is van de Nederlandse Suikerindustrie.

De specialiteitenfabriek en de suikersilo’s blijven echter in bedrijf en er wordt op dit moment gewerkt aan 15 een herontwikkeling van het terrein.

KALENDER PUTTERSHOEK 24

OKTOBER

B

W

S VE V A B MO B T C E O L C U O U E I R B EO R A S A O O R LT DT S KI I E EE AO NV U M G DE A AE K GW T F LI VO I P S P EL AO P LT E E FE T OE K A T R R R KE W S I RR R G E RN D DU E IT SN K MU I B I UW R NA N R Z E S T R N I I P E E NS S DO K U LK EU T E LE I N SA RI U AE S N EL S AE I T W E A I MT A P I E S N W WI T R N P P P N K P E E SS I IT A G E E E T T L R N KALENDER PUTTERSHOEK 25

PONYMARKT, KERMIS EN BRADERIE traditiegetrouw het eerste weekend van november

De traditionele paarden- en ponymarkt werd voor het eerst in 1651 gehouden. Op het toppunt van zijn roem werden op deze markt tot veertienhonderd paarden verhandeld door binnen- en buitenlandse kooplui. Doordat in de landbouw steeds meer tractoren werden gebruikt, en ook voor vervoer steeds vaker voor alternatieven werd gekozen liep de verkoop van paarden sterk terug.

Toch is de markt blijven bestaan en vindt nu twee keer per jaar plaats: zowel in het laatste weekend van mei als het eerste weekend van november. Al vanaf 6 uur ’s ochtends worden de ruim tweehonderd paarden en pony’s aangevoerd door de handelaren. De verkoop van de paarden en pony’s gebeurt op dezelfde wijze als vroeger: door middel van loven, bieden en handjeklap.

Daarnaast is er een braderie in het centrum van Puttershoek. Tussen de honderd en honderdvijftig markthandelaren bieden hun waar aan, waardoor het aanbod veelzijdig is. Zowel lokale ondernemers, verenigingen en stichtingen als landelijk werkende markthandelaren presenteren zich.

De donderdag voorafgaand aan de braderie en ponymarkt start de kermis die gesitueerd is aan de rand van het centrum. Talloze vermakelijke attracties staan ruim opgesteld te wachten. Van botsauto’s voor de wat oudere jeugd tot touwtje trekken voor de kleinere kinderen.16

Puttershoek genoot vroeger veel bekendheid, vooral in de veehandel, door de runder- en paardenmarkten welke er werden gehouden.

Vele jaren bedroeg de aanvoer meer dan duizend, soms zelfs veertienhonderd stuks per markt. In 1920 gold deze aanvoer nog voor de paardenmarkt op 31 mei van dat jaar.

Het ter markt aangevoerde vee stond dan opgesteld in de Schouteneinde, vanaf ongeveer dáár waar nu de Nassaubrug ligt, tot bij de Sluisbrug en vandaar in de Weverseinde tot ongeveer daar waar de broodbakkerij van Barendregt (vroeger Maaskant) was gevestigd. [...]

De later ingestelde najaarsmarkt (de ‘knolle-mart’) dateert van 16 november 1799 en werd gehouden op de zaterdag voorafgaande aan de Sint-Maartenmarkt te Gorinchem.

In 1884 werd besloten tot het houden van een vee- en varkensmarkt op elke woensdag van de maand november. Al deze markten gaven veel vertier in de gemeente en vooral de paardenmarkten brachten kooplui uit alle windstreken, zelfs uit Duitsland, België en Frankrijk regelmatig naar ons dorp. 17

KALENDER PUTTERSHOEK 26

ED H N A N D A J E A K L BN A P EI ER ID C N AL A G M K E IT E T

S T E

K

A

N

B

A K T R IE E C L A A A M N E H B A IED N B D IN IE JE G D K L EN LA O P V LA EN A

EI K

N ERT E N KO ET P EI S H N CS ES T N OB EI O O G

EK

K

R

R

EN D N IJ E R AI A R D IEN O O N G SE T EN O B IET N H LE SC ZE IE EN G

T

EK

M IP IRF A E T O IL E B S O L IU K E R UZ S IP RU N TS O K

EO

L

Z U U SU RS IK TO O E K LI RS E P FR BO IN IE L LO T EM B R PIA O H O A DJE R IN

G

N

R E AP D SE N I IK AL RF D SL TE RA A H AP W E S S Z RE RE RP G DL N IL EG FL A H RA

IE

RD A PA EN LA RD EL O FJ AB ER LL ING RD FA L AA LF P I A S H ER SK LD AL R GE W DE E N Z D A R PR L ET AA P SH S FR

D

NOVEMBER

S

KALENDER PUTTERSHOEK

27

SPECULAASKRUIDEN de multiculturele traditie

In de eerste week van december maakten de bakkers grote sinterklaasfiguren die ‘suntereklaaspoppe’ werden genoemd.

Ouderen uit de 19e eeuw spraken soms nog van ‘schermoezen’. De naam speculaas komt uit het Latijn (speculus) en zou spiegelbeeld betekenen. Een speculaasplank is derhalve het spiegelbeeld van het te bakken figuur. Iedere bakker bezat een voorraad grote en kleine speculaasplanken waarin vaak prachtige figuren waren uitgesneden, meestal voorstellende ruiters, wagens, paarden, sleden, koetsen, molens, lantaarnopstekers en soms ook kattenfiguren. [...]

De smaak van de ‘Suntereklaaspoppe’ van onze bakkers was uitzonderlijk goed. Die conclusie mag u rustig aannemen van uw dienstwillige dienaar die meer dan dertig jaar keurmeester was in ’s lands dienst en derhalve beroepsmatig en ook uit liefhebberij en belangstelling, overal van proefde. Onderling was er smaakverschil tussen de speculaas van de ene en de andere bakker, dat kwam doordat zij hun speculaaskuiden zelf samenstelden uit kaneel, kruidnagel, peper, kardemom, kruizemunt, nootmuskaat en gemberpoeder. 18

GEMBERPOEDER Gember is een specerij met een scherpe, maar voor de liefhebbers aangename smaak.

Het wordt gewonnen uit de wortelstok van de gemberplant, Zingiber officinale, uit de Gemberfamilie. Het zou voor het eerst in Europa gebracht zijn door Marco Polo, die het in China had gezien. Gember wordt daar al 3.000 jaar geteeld.

KANEEL Sinds onheuglijke tijden wordt kaneel hier gebruikt bij het bereiden van zoete spijzen van zeer uiteenlopende aard. Kaneel is afkomstig van de bast van de takken van de kaneelboom. Het komt oorspronkelijk uit Sri Lanka (het vroegere Ceylon) maar wordt sinds de gouden eeuw ook in Indonesië verbouwd. Vandaag de dag zijn daarnaast Brazilië en Egypte grote producenten.

KARDEMOM De zaadjes van de kardemomplant worden tot poeder vermalen en vanwege haar scherpe geur (op gember lijkend) toegevoegd aan gemengde specerijen. De herkomst ligt in India maar het kruid wordt vandaag de dag ook veel in het Midden-Oosten, Mediterrane landen en het westen van Azië gebruikt. India en Nepal zijn de grootste producenten van kardemom.

KRUIDNAGEL De gedroogde, nog niet ontloken bloemknoppen van de kruidnagelboom, was en is een veel

KALENDER PUTTERSHOEK 28

gebruikte specerij. De herkomst was altijd de Molukken, hoewel Zanzibar de grootste producent met de beste kwaliteit is. “Evenals nootmuskaat en kaneel behoort de kruidnagel tot de meest geliefde specerijen van de Hoekschewaardse bevolking.”* KRUIZEMUNT De Kruizemunt (Mentha spicata) of groene munt is een sterk geurende, vaste plant die behoort tot de lipbloemenfamilie (Lamiaceae). In Afrika wordt thee van de munt als teken van gastvrijheid gezien.

NOOTMUSKAAT Nootmuskaat is afkomstig van de muskaatboom. De boom groeit in tropische kustgebieden met een vochtig klimaat. De soort komt oorspronkelijk uit de Molukken, maar kwam later ook voor op de andere Indische eilanden en weer later ook in Madagaskar en Suriname. “Nootmuskaat was altijd een groot artikel in de keuken van onze streekgenoten.

Het heeft in de Hoeksche Waard een geheel eigen naam, namelijk ‘kruineut’.”

PEPER De besjes van de peperplant (een klimplant uit Indië) leveren ons de vanouds bekende peper, zowel zwarte als witte. Hoewel er enig verschil is tussen witte peper (witte muntok) en zwarte peper (zwarte lampong) betreft het dezelfde besvrucht.

19

DECEMBER

G E M D E R K K R U MU N - M K R U N K A R

B E P A N I Z T U S I D A G D E

R E E E N K E M

KALENDER PUTTERSHOEK 29

P P E O A

O E E R L O T A T

L OM

WWW.KALENDERPUTTERSHOEK.NL

Schermafbeelding van de maand maart 2011. In het zwart kunt u lezen wat er op specifieke dagen gebeurt. De grijze teksten verwijzen naar belangrijke gebeurtenissen uit het verleden of bijvoorbeeld jaarlijks terugkerende vieringen.

Via het kopje ‘informatie toevoegen’ komt u op het formulier waarmee iedereen evenementen in Puttershoek kan aankondigen. Als alles juist is ingevuld, bij voorkeur ook met een afbeelding erbij, klikt u op ‘Plaats op de kalender’ waarmee de informatie aan de website wordt toegevoegd. Als u reacties of wijzigingen wilt doorgeven klikt u op ‘reacties / correcties’. De webredacteur zal uw opmerkingen dan verwerken.

KALENDER PUTTERSHOEK 30

KUNST IN DE WIJK VAN JE LEVEN

In Puttershoek staat een wijk in wording. Onder de naam de Wijk van je Leven voltrekt zich een metamorfose van sportcomplexen en –velden, naar een nieuwbouwwijk waar woningen en voorzieningen worden gerealiseerd voor alle leeftijdscategorieën en bevolkingsgroepen. Naast woningen komen er uitgaansgelegenheden, kinderdagverblijven, zorgcentra voor ouderen en winkels.

In een vroeg stadium van de bouw is in samenwerking met SKOR | Stichting Kunst en Openbare Ruimte een kunstproject ontwikkeld dat deel uitmaakt van het concept voor de wijk. Bij het ontwerpen van de wijk stonden de wensen en ideeën van de toekomstige bewoners – met name veel ouderen – centraal. Het doel is hen zoveel mogelijk te betrekken en te verbinden met elkaar en hun leefomgeving. Het kunstprogramma, dat geïntegreerd is in het stedenbouwkundigplan,

speelt hier op in. Met het programma worden oude rituelen herleefd en nieuwe in het leven geroepen. Zo worden jong en oud met elkaar verbonden en verleden, heden en toekomst gedeeld door verhalen en gebruiken waarbij belangrijke waarden doorgegeven worden. Op die manier wordt aansluiting gezocht bij de belevingswereld van de bewoners.

Naast Annelys de Vet hebben Katerina Seda, Florian Göttke, Frank Bruggeman en Ingrid Mol de opdracht gekregen een kunstproject te ontwikkelen. De projecten komen tot stand tijdens de bouw van de wijk gedurende de periode 2009– 2013.

KALENDER PUTTERSHOEK 31

BRONVERMELDING

1

Citaten gehaald uit de nieuwskrant de Wijk van je Leven, wonen welzijn zorg in Binnenmaas, december 2006 2 Citaat van www.dewijkvanjeleven.nl/partners/cokd 3 Definities samengesteld uit informatie uit de boeken Kreken van de Hoeksche Waard (J. Kievit, R. Strucker, F. de Gelder-Verwoerd (red.), Oud-Beijerland, Hoekschewaards Landschap, 2006) en Van Dale, Groot woordenboek der Nederlandse taal (13e herziene uitgave door prof. dr. G. Geerts en drs. C.A. den Boon, Utrecht: Van Dale Lexicografie, 1999); en van www.wikipedia.nl 4 Samengesteld vanuit informatiebrochure Biodiversiteit in de Hoeksche Waard (J. Kievit (Hoekschewaards landschap), Projectbureau Commissie Hoeksche Waard) 5 www.hoekschewaard.nl/regio/nieuws/gemeente/8909/boomfeestdag_dit_jaar_in_wijk_van_je_leven.hw 6 www.nl.wikipedia.org/wiki/Nationale_Boomfeestdag 7 Eerste regel uit Een Vogel, Jacob Israël de Haan (1881-1924).

[Een vogel floot en deze stoorde / Stilte met zijn ongehoorde / Tintelende fluit. / Die vogel floot voor zich alleen / Uit hart en keel ten hemel heen / Zijn hoog geluid. // Een vogel kent geen roem of loon, / IJdelheid niet. Dus fluit hij schoon / Uit eigen lust. / Als vogels zóó fluit ik, een dichter, / Maak het duister leven lichter, / Rustloos hart gerust.]

8 www.literatuurgeschiedenis.nl/lg/middeleeuwen/literatuurgeschiedenis/lgme036.html 9 Gerrit Komrij, In liefde bloeyende. Amsterdam, uitgeverij Bert Bakker, 1996. blz. 9-10.

10 Informatie samengesteld uit www.omloophw.nl 11 Samengesteld uit informatie uit het boek: Kreken van de Hoeksche Waard (J. Kievit, R. Strucker, F. de Gelder-Verwoerd (red.). OudBeijerland: Hoekschewaards Landschap, 2006); het artikel Biezen pakken (Jacques van der Neut) In: Bieschbos.nu juli/augustus 2006; en www.wilde-planten.nl/mattenbies.htm 12 “Vroeger was Putterhoek een belangrijk rustpunt voor reizigers.

Het lag op de route van of naar de Randstad, en had mede om die

13

14

15

16 17 18 19

reden veel plaatsen waar zowel de reizigers als de paarden konden rusten. [...] Tijdens de traditionele markten kwamen kooplieden van heinde en verre om hun waar te verkopen. De markten gaven veel vertier in de gemeente en vooral de paardenmarkten brachten kooplui uit alle windstreken, zelfs uit Duitsland, België en Frankrijk naar het dorp. Er waren verschillende logementen zoals Sint-Joris, De Gouden Leeuw, de Posthoorn, ’t Veerhuis, De Huzaar, de Reizende Man, en Schippers-Welvaren. Daarnaast waren er nog bier- en koffiehuizen met de namen de Pelikaan, de Wereld, ’t Haantje en ’t Schippershuis.” uit: C.L. van Es-van der Have, Verdwijnend Puttershoek, Hofstede Rustenburg, Puttershoek april 1966, blz.

104 Informatie is samengesteld op basis van gesprekken met Vereniging Oud Puttershoek en via de websites www.zing.nl, www.asafputtershoek.nl Samengesteld uit informatie van de websites: library.wur.nl, www.aardappel2008.be, www.fruitbomen.net, www.halesia.nl, www.junami-apple.com, www.kanziapple.com, www.nivaa.nl, www.orangepippin.com en www.wikipedia.nl Woordenserie en artikel samengesteld uit informatie uit de boeken De Fabriek, De geschiedenis van onze Suikerfabriek Puttershoek 1912-2004 (J. Kortekaas, L. Cornelisse, T. de Krom, Puttershoek, 2008), Puttershoek. Geschiedenis van de Coöperatieve Suikerfabriek en Raffinaderij g.a. 1912-1966 en van anderhalve eeuw beetwortelsuiker in Nederland (Frida Terlouw, Meijers Pers n.v.,1969) Informatie van: www.ponymarkt.nl C.L. van Es-van der Have, Verdwijnend Puttershoek, Hofstede Rustenburg, Puttershoek april 1966, blz. 103 P. W. de Zeeuw, Zegen deze spijze, Eet- en drinkgewoonten in de Hoeksche Waard, Klaaswaal, Uitgeverij Deboektank, 2007, blz. 58 Informatie samengesteld uit het boek Zegen deze spijze, Eet- en drinkgewoonten in de Hoeksche Waard (P. W. de Zeeuw,, Uitgeverij Deboektank, Klaaswaal, 2007) en de website www.wikipedia.nl

KALENDER PUTTERSHOEK 32

COLOFON

In opdracht van Gemeente Binnenmaas en SKOR | Stichting Kunst en Openbare Ruimte

Concept en ontwerp Annelys de Vet, Brussel/Amsterdam (www.annelysdevet.nl)

Werkgroep kunstprogramma de Wijk van je Leven Theo Tegelaers, curator Marijke Storm, voorzitter Aletta de Jong, advies en begeleiding Eelse Bies, advies en begeleiding Hans Jansen Manenschijn, advies en begeleiding

Onderzoek en productie Katrien Ligt, Dordrecht (www.katrienligt.nl) Advies Rudy J. Luijters, Brussel Ontwikkeling website We Demand HTML, Rotterdam (Michiel Sikma, www.wedemandhtml.com) Productie droogdoeken en banieren TextielLab (Audax Textielmuseum, Tilburg) met 100% biologisch katoen Installatie banieren Erik Weeda, Amsterdam Productie typografie op loopbrug Ville B.V., Strijen Ontwerp en redactie publicatie Annelys de Vet, Brussel/Amsterdam Drukwerk publicatie Drukkerij New Goff, Gent Lettertype Caecilia (door Peter Matthias Noordzij) Zie voor verkoopadressen www.kalenderputtershoek.nl

KALENDER PUTTERSHOEK 33

Met dank aan Audax Textielmuseum Tilburg (Stef Miero, Frank Teurlings), Eelse Bies, René den Dijver, Arie van der Ham, Hoekschewaards Landschap en Klein Profijt (i.h.b. Peter de Barse, Janus Verkerk, Merijn van den Hoogenhoff, Rokus Goudswaard, Henk Bunjes), Stichting Oud Puttershoek (Jaap Hoogvliet, Jan Groeneveld, Wim Nuiten, Piet van Oudheusden, Karel Westdorp), Koen van Synghel Rabobank Hoeksche Waard Als coöperatieve bank zijn wij nauw betrokken bij de samenleving om ons heen.

Deze betrokkenheid uiten wij onder meer door financieel bij te dragen aan lokale initiatieven die de leefbaarheid in de Hoeksche Waard vergroten. Het kunstproject Kalender Puttershoek, verbonden aan de Wijk van je Leven, is zo’n initiatief. Met onze hulp hopen we op een positieve manier bij te dragen aan het wonen in de Wijk van je Leven.

KALENDER PUTTERSHOEK 34

Annelys de Vet, lente 2011