CIĘŻKOWICKO-ROŻNOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY przewodnik turystyczny by Appen Karpaty

CIĘŻKOWICKO -ROŻNOWSKI Park Krajobrazowy

PRZEWODNIK TURYSTYCZNY

CIĘŻKOWICKO-ROŻNOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY Przewodnik turystyczny Koncepcja tras i tekst Sławomir Kubisa Tekst: flora i fauna Parku Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego Zdjęcia Sławomir Kubisa, Szymon Kubisa, Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego, Pensjonat Uroczysko Jamna, Danuta Kostrzyńska Zdjęcie na pierwszej i ostatniej stronie okładki: panorama Ciężkowic Rysunki Joanna Murawska-Łomako Opracowanie graficzne Szymon Kubisa Redakcja, korekta, skład Multimedialna Agencja Wydawnicza Appen Karpaty Długa 4, Granica, 05-806 Komorów www.appen.pl Druk i oprawa Grafmar sp. z o.o. ul. Wiejska 43, 36-100, Kolbuszowa Dolna ISBN 978-83-64883-05-7 Wersje elektroniczna i interaktywna przewodnika znajdują się na stronie: http://www.zpkwm.pl/wydawnictwa.html W wersji interaktywnej dostępne są ślady GPS opisywanych wycieczek Sierpień 2015

CIĘŻKOWICKO-ROŻNOWSKI PARK KRAJOBRAZOWY ZAPRASZA! POGÓRZA ROŻNOWSKIE I CIĘŻKOWICKIE

dzięki swojemu wyniesieniu oraz otwartym krajobrazom stanowią swoistą platformę widokową, z której oglądać można dalekie pasma gór. Stąd bierze się atrakcyjność dużej liczby pieszych i rowerowych szlaków turystycznych, które dodatkowo dają okazję poznania dziedzictwa tutejszej przyrody i kultury.

wych wyznaczone zostały trasy spacerowe i ścieżki przyrodnicze. Prowadzą one między innymi przez rezerwaty przyrody „Skamieniałe Miasto” w Ciężkowicach i „Diable Skały” w Bukowcu z malowniczymi wychodniami piaskowców ciężkowickich. Proponujemy także program weekendowej wycieczki samochodowej po Ciężkowicko-Rożnowskim Parku Krajobrazowym – połączonej z wybranymi spacerami i odwiedzeniem najciekawszych miejsc. Dodatkowo przedstawiamy miejscowości bliskiego otoczenia Parku Krajobrazowego – takie jak Zakliczyn czy Rożnów.

W przewodniku opisujemy wycieczki szlakami pieszymi, pozwalającymi przemierzyć cały obszar Ciężkowicko-Rożnowskiego Parku Krajobrazowego. Biorą one początek w miejscowościach doliny Białej i doliny Dunajca. Miejscem, gdzie szlaki te się zbiegają jest otoczone lasami wzniesienie Jamna. W tutejszej Bacówce można odpocząć i spędzić noc.

Szlaki i ścieżki są dobrze utrzymane i oznaczone i nadają się świetnie do turystyki indywidualnej, jak i grupowej.

Na terenach o wyjątkowych walorach przyrodniczych, kulturowych i krajobrazo-

Do zobaczenia na szlakach Ciężkowicko-Rożnowskiego Parku Krajobrazowego!

SPIS TREŚCI Wstęp Weekend na Pogórzu Rożnowskim PIĄTEK – Skamieniałe Miasto i Ciężkowice SOBOTA – Kąśna Dolna, Jamna, Bukowiec NIEDZIELA – Paleśnica, Polichty, Gromnik 1. Ciężkowice – Bruśnik – Bukowiec – Jamna szlakiem niebieskim i zielonym Skamieniałe Miasto, Dwór Paderewskiego, Bruśnik – wieża widokowa, kościół, Falkowa – lipa, Bukowiec – kościół, Diable Skały – rezerwat, Jamna – kościół, bacówka 2. Jamna – Skała Wieprzek – Jastrzębia – Bogoniowice szlakiem czerwonym Jamna, Soliska, skała Wieprzek, Jastrzębia – kościół, Grociarnia, Bogoniowice – Ciężkowice PKP 3. Gromnik – Polichty – Styr – Jamna szlakiem zielonym i czarnym Gromnik – kościół, dwór, winnica, Polichty, Sucha Góra – Kurhan, Budzyń, Styr, Rogulec, Jamna 4. Czchów – Mogiła – Styr – Jamna szlakiem zielonym i czarnym Czchów, prom przez Dunajec, Ruda Kameralna, Mogiła – szpitalik partyzancki, Styr, Rosulec, Jamna 5. Ciężkowice – spacer, rynek, ratusz, kościół, muzeum 6. Skamieniałe Miasto – ścieżka przyrodnicza 7. Diable Skały – ścieżka przyrodnicza 8. Polichty – Sucha Góra – ścieżka przyrodnicza 9. Pod Kurhan – ścieżka przyrodnicza 10. Na Budzyń – ścieżka przyrodnicza 12. Spacery piesze w pętli – krótki wypad samochodem 13. Wokół Parku – miejsca warte odwiedzenia

4 10

14 30 38 52 64 68 72 74 76 80 84 86

ZAKLICZYN

CZCHÓW

a Dun

je c

J. Czchowskie

TRASY WYCIECZEK

NOWY SĄCZ

J. Rożnowskie

Dział 450

Ciężkowicko -Rożnowski Park Krajobrazowy

RUDA KAMERALNA

CZCHÓW - JAMNA

na j

Mogiła 478

samochodowe

Żebraczka 502

PALEŚNICA

Styr 460

ZAKLICZYN

JAMNA

Ciężkowicko -Rożnowski Park Krajobrazowy

piesze

BUKOWIEC

NIEDZIELA

SOBOTA

JAMNA - BOGONIOWICE

Rosulec (Jastrzębia Góra) 515

Budzyń 396

POLICHTY

10.

początek/koniec trasy

CIĘŻKOWICE - JAMNA

BRUŚNIK

JASTRZĘBIA

B ia

Bia

ła

KĄŚNA

GRYBÓW

ła

PIĄTEK

CIĘŻKOWICE

BOGONIOWICE

Ciężkowicko -Rożnowski Park Krajobrazowy

GROMNIK - JAMNA

GROMNIK

TUCHÓW

WstÄ&#x2122;p

NIECO GEOGRAFII

FLISZ I LĄDOLÓD

Ciężkowicko-Rożnowski Park Krajobrazowy jest jednym z 11 parków krajobrazowych województwa małopolskiego. Leży we wschodniej części Małopolski, na terenie Pogórzy Rożnowskiego i Ciężkowickiego.

Obszar obu Pogórzy leży w centralnej części polskich Karpat Zewnętrznych. Jego podłoże, z wyjątkiem czwartorzędowych dolin rzecznych, związane jest z osadami fliszowymi.

Pogórze Rożnowskie to obszar układających się w pasma wzniesień leżących pomiędzy doliną Dunajca na zachodzie a doliną Białej na wschodzie. Obie rzeki oraz ich dopływy: Jastrzębianka, Siekierczanka, Paleśniczanka i Słona, wcinają się głęboko w wierzchowiny sięgające na liniach działu wód ponad 500 m n.p.m. tworząc urozmaiconą rzeźbę terenu.

Za specyficzną rzeźbę terenu odpowiada równoleżnikowy zespół antyklin – fałdów wypukłych płaszczowiny śląskiej, sięgający od Dunajca po Ciężkowice i dalej na wschód, gdzie system rozdwaja się na antyklinę Ciężkowic i antyklinę Rzepienników. Ich osie tworzą warstwy twardych piaskowców istebniańskich i ciężkowickich, które budują pasma wzniesień.

Ciężkowicko-Rożnowski Park Krajobrazowy obejmuje najmniej przeobrażone i najbardziej cenne pod względem przyrodniczym i kulturowym lesiste wzniesienia w środkowej części tego Pogórza – pasmo Mogiły, Styru i Suchej Góry, masyw Rosulca, Jamnej i Bukowca – oraz długi bezleśny grzbiet oddzielający na południu dolinę Siekierczanki od doliny Białej. Część Parku Krajobrazowego leży na wschód od Białej, pomiędzy Ciężkowicami, Gromnikiem a Rzepiennikiem Strzyżewskim, w obrębie Pogórza Ciężkowickiego. To obszar wierzchowiny pogórzy niskich o wysokościach maksymalnych nieprzekraczających 380 m n.p.m., porozcinanej licznymi potokami spływającymi do Białej i do Rzepianki. Łagodne zbocza pokryte są mozaiką pól i lasów. Bezpośrednio do doliny Białej przylega teren rezerwatu przyrody „Skamieniałe Miasto“ – popularnej atrakcji turystycznej.

Z antykliną ciężkowicką wiązane były niespełnione nadzieje na znalezienie złóż ropy naftowej. Wiercenia poszukiwawcze wykazały natomiast występowanie pod Ciężkowicami solanek o właściwościach leczniczych. Podobne solanki siarczkowe występują też w rejonie Policht jako wypływy powierzchniowe. Źródła chlorkowe występują niedaleko Słonej i Bieśnika. W rejonie Rudy Kameralnej co najmniej od średniowiecza wydobywane były rudy żelaza. Badania wykonane w połowie XX wieku wykazały nieopłacalność współczesnej ich eksploatacji. Podczas zlodowacenia południowopolskiego czoło lądolodu sięgnęło północnych skrajów Pogórzy i rozległym jęzorem poprzez Kotlinę Tuchowską dotarło doliną Białej aż po Ciężkowice i Rzepiennik, pozostawiając ślady w postaci głazów narzutowych i glin zwałowych. W późnym plejstocenie na Pogórzach miała miejsce lokalna akumulacja lessopodob-

nych utworów pylastych noszonych wiatrami po pozbawionych roślinności obszarach opuszczonych przez lądolód. Również wtedy, w surowym klimacie peryglacjalnym o znacznych dobowych skokach temperatury, na grzbietach wierzchowin wypreparowane zostały procesami wietrzenia mechanicznego wychodnie skalne w postaci masywnych, przeciętych szczelinami ciosowymi bloków twardych piaskowców, znanych głównie z rezerwatu Diable Skały i Skamieniałe Miasto.

ŚWIAT ROŚLINNY I ZWIERZĘCY Flora Parku liczy około 800 gatunków roślin naczyniowych oraz ponad 140 gatunków mszaków. Najcenniejszym składnikiem szaty roślinnej Parku są ekosystemy leśne o wysokim stopniu naturalności. Dominujące gatunki drzew to: buk zwyczajny, jodła pospolita, sosna zwyczajna oraz dąb szypułkowy. Najczęściej spotykanym zbiorowiskiem leśnym jest zespół żyznej buczyny karpackiej – okolice Jamnej, Siekierczyny, Borowej i Bruśnika. W szczytowych partiach Rosulca (Jamna) i paśmie Mogiły występuje zespół kwaśnej buczyny górskiej. W warstwie krzewów panuje odnawiająca się jodła z domieszką leszczyny. Natomiast w runie leśnym najczęściej spotkać można jeżynę gruczołowatą, zawilca gajowego, konwalijkę dwulistną, żywca gruczołowatego. W najniżej położonych partiach Parku charakterystycznym zbiorowiskiem leśnym jest zespół grądu z grabem zwyczajnym. Ciekawe naturalne zbiorowiska nieleśne tworzy roślinność 6

naskalna, porastająca wychodnie piaskowca ciężkowickiego oraz liczne gatunki naskalnych porostów, a także płaty roślinności o charakterze muraw kserotermicznych (na zboczach dolin rzek Białej i Dunajca) z kłosownicą pierzastą i ciemiężykiem białokwiatowym. O szczególnej wartości przyrodniczej Parku świadczy występowanie ok. 80 gatunków roślin chronionych, cennych i zagrożonych. Spotykane są tu między innymi: widłaki – jałowcowaty, goździsty, wroniec widlasty; paprocie – podrzeń żebrowiec, pióropusznik strusi; ponadto – goryczka trojeściowa, kłokoczka południowa. Teren Parku odznacza się ponadto zróżnicowaniem gatunkowym grzybów, wśród których można spotkać rzadkie, wpisane na czerwoną listę gatunki, np.: soplówka jodłowa, siedzuń sosnowy czy borowiec dęty. Stopień przekształcenia środowiska naturalnego oraz duża

różnorodność warunków siedliskowych sprawiają, że fauna Parku wyróżnia się dużym bogactwem i zróżnicowaniem gatunkowym, przy znacznym udziale gatunków chronionych, rzadkich, a nawet ginących. Wśród nich należy wymienić między innymi ptaki, takie jak: dzięcioł białogrzbiety,

puszczyk uralski, pójdźka, bocian czarny, krogulec, dzięcioł czarny; gady: zaskroniec, żmija zygzakowata, jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, padalec; płazy: traszka grzebieniasta i traszka zwyczajna, salamandra plamista, kumak górski, ropuchy oraz liczne gatunki żab; ssaki: popielica, orzesznica, rzęsorek rzeczek, bóbr europejski, jeż oraz liczne gatunki nietoperzy, m.in. podkowiec mały. Na terenie Parku stwierdzono występowanie wielu chronionych i rzadkich gatunków chrząszczy: biegacz skórzasty, biegacz fioletowy, biegacz zielonozłoty, biegacz granulowany, tęcznik liszkarz. Ponadto spotkać można gatunki motyli, takie jak: paź żeglarz, mieniak stróżnik, mieniak tęczowiec, zmierzchnica trupia główka, krasopani hera.

HISTORIA Kiedy lądolód ustąpił ostatecznie z Niżu Polskiego, klimat zaczął się ocieplać i coraz bardziej przypominał współczesny. Wtedy cały kraj, łącznie z Karpatami, pokryły puszcze zamieszkałe przez dzikie zwierzęta. Zalesiony wał Karpat oddzielał od siebie dwie rozległe krainy – dorzecze Wisły i Odry od zlewiska Morza Czarnego. Na południu przez wiele wieków trwała na Dunaju granica bogatego Cesarstwa Rzymskiego i tutaj odbywała się wymiana towarów z kolejnymi mieszkańcami ziem na północy. Dolina Dunajca i Dolina Białej ułatwiały komunikację pomiędzy puszczańską północą a rolniczym południem. Ślady takie, jak znalezione na Sądecczyźnie rzymskie monety, broń i narzędzia, wskazują, że na długo przed czasami słowiańskimi ludzie wędrowali karpackimi dolinami i zakładali w nich swoje osady. W okresie piastowskim znaczenia nabrała ochrona szlaku handlowego łączącego Kraków z miastami Królestwa Węgier, biegnącego doliną Dunajca. Tu w miejscach dawnych grodów plemiennych powstały gródki – siedziby kasztelanii – Wojnicz, Podegrodzie, warownie chroniące komory celne, jak ta w Czchowie, a następnie zamki możnowładców, z których pierwszy był Tropsztyn. W XII i XIII wieku rozpoczął się zorganizowany proces kolonizacyjny na terenie pogórzy karpackich, prowadzony przez rody rycerskie i kościół. Lasy karczowali osadnicy sprowadzeni przez Gryfitów, biskupów krakowskich oraz benedyktynów tynieckich, a w południowej strefie pogórza na przedpolu gór powstała Brona, system strażnic granicznych na linii Bobowa, Stróże, Gródek, Szymbark.

Proces kolonizacyjny nabrał rozmachu w czasach Kazimierza Wielkiego. Administracja królewska zachęcała przybyszów z obszaru Niemiec, przedsiębiorczych i obeznanych dobrze z prawodawstwem dotyczącym ustroju samorządowego, do brania udziału w lokowaniu nowych miast i miasteczek na jednolitym prawie magdeburskim. Tak powstały Ciężkowice, Tuchów – w dolinie Białej oraz Zakliczyn i Czchów – w dolinie Dunajca. Ulokowane w siatce szlaków łączących Kraków i Tarnów z Bieczem i bezpośrednio z miastami węgierskimi, rozwijały się tak szybko, jak szybko rosła regionalna wymiana handlowa i miejscowa produkcja rolna z towarzyszącym rzemiosłem. Regres zaczął się – jak wszędzie w Polsce – w czasie wojny szwedzkiej i jej następstw: epidemii, pożarów, nieurodzajów, biedy. Po rozbiorach obszary te znalazły się na peryferiach Austrii, odcięte od swoich tradycyjnych więzi gospodarczych z Krakowem i Śląskiem. Dopiero w końcu XIX wieku zaczęły się pojawiać oznaki poprawy gospodarczej. Symbolem nowoczesności, a jednocześnie efektywną drogą eksportu dla produktów rolnych pogórza, stała się linia kolejowa Tarnów – Leluchów – Preszow. Linia ta spełniła również swoje zadanie militarne w maju 1915 roku podczas przygotowań do kontrofensywy wojsk Niemiec i Austro-Węgier przeciwko armiom rosyjskim wzdłuż linii frontu w Karpatach biegnącej od Tarnowa do Gorlic. Skoncentrowano tu oddziały liczące ponad 200 000 ludzi. Bitwa Gorlicka była jedną z nielicznych całkowicie udanych operacji przełamania linii frontu, ze skutkiem całkowitej zmiany strategicznego położenia armii. Bitwa ta złamała potęgę

armii rosyjskiej i w zasadzie zdecydowała o losach I wojny światowej na wschodzie. Przywódcy Autro-Węgier zadecydowali, że na wyjątkowo starannie zaprojektowanych cmentarzach wojennych upamiętnieni zostaną w ten sam sposób polegli żołnierze i zwycięskiej, i pobitej armii. Po latach zapomnienia w ostatnich dziesięcioleciach następuje ich stopniowe porządkowanie i konserwacja. Cmentarze te stały się istotnym elementem tutejszego krajobrazu. Okres międzywojenny to na tym obszarze czas rozwoju gospodarczego i towarzyszących mu napięć społecznych, prężny rozwój samorządów i spółdzielczości. W czasie wojny obronnej 1939 roku front przesunął się szybko przez doliny Dunajca i Białej, i nie toczono tu większych walk, bowiem oddziały polskie w obawie przed okrążeniem ze strony Słowacji wycofywane były pośpiesznie na wschód. Pod niemiecką okupacją ludność żydowska, która stanowiła około jednej trzeciej mieszkańców miast i miasteczek dawnej Galicji, została stopniowo przemieszczona do gett, pozbawiona praw obywatelskich i ostatecznie fizycznie unicestwiona poprzez masowe egzekucje i wywózki do obozów śmierci. W sierpniu roku 1944 Pogórza Rożnowskie i Ciężkowickie stały się sceną działań oddziałów Armii Krajowej zmobilizowanych w ramach akcji „Burza”. Patrole, dywersja, potyczki i bitwy na bezpośrednim zapleczu frontu ustalonego na linii Wisłoki, trwały niemal do końca października. Działalność partyzantów była skuteczna i dotkliwa dla okupanta, ale nie obyła się bez ofiar, głównie po stronie pacyfikowanej ludności cywilnej, na której Niemcy odbijali sobie niepowodzenia.

W ciągu ostatnich dwudziestu lat cała okolica kwitnie, rozwija się coraz szybciej, korzystając z ogólnego wzrostu gospodarczego, otwartych granic i funduszy unijnych. Przybywa też pomysłów wykorzystania potencjału turystycznego pogórza. Widoczne są efekty: zmodernizowana infrastruktura turystyczna, zrewitalizowane zabytki i coraz większa duma z lokalnej tradycji, połączona z dbałością o nią.

Weekend na Pogórzu Rożnowskim Wycieczka samochodowa połączona ze spacerami

kowym parkiem. Wielki pianista właśnie tu w Kąśnej na przełomie wieku XIX i XX próbował urządzić swój polski dom, do którego mógł wracać po wielomiesięcznych trasach koncertowych na wszystkich kontynentach.

PIĄTEK PO POŁUDNIU – DOJAZD DO CIĘŻKOWIC

SOBOTA PRZED POŁUDNIEM

Naturalnym początkiem poznawania uroków tej okolicy jest spacer po Skamieniałym Mieście. Owiana legendami atrakcja przyciąga rosnące każdego roku rzesze turystów. Przejście ścieżką spacerową przez rezerwat pełen skalnych baszt i wieżyc – oraz odwiedzenie malowniczego Wąwozu Czarownic i jaru Wodospad po przeciwnej stronie wzniesienia zajmie około dwóch i pół godziny.

Śniadanie można przygotować we własnym zakresie w kuchni dworu – lub zjeść w niedalekim Zajeździe „Relax” w Ciężkowicach, tel. 14 651 02 80.

Przed wieczorem warto jeszcze przespacerować się wokół ciężkowickiego rynku, do którego drogę wskaże wysoka wieża kościoła św. Andrzeja. Ozdobą rynku jest niewielki XIX-wieczny ratusz oraz zachowane parterowe domy podcieniowe, tak charakterystyczne dla dawnej zabudowy pogórzańskich miasteczek. Po spacerze można zjeść kolację w restauracji Galicja mieszczącej się w podziemiach ratusza.

Układ geograficzny tej części Pogórza najszybciej poznać można oglądając go w dalekiej otwartej perspektywie z tarasu wieży widokowej nad Bruśnikiem. Obserwację ułatwiają lunety, a rozpoznanie miejsc i wzniesień – dokładnie opisane fotopanoramy.

Nocleg w Dworze Paderewskiego w Kąśnej Dolnej (tel. 14 651 02 08) pozwoli na zachowanie klimatu tego popołudnia. Klasycystyczny dwór otoczony jest zabyt10

Wnętrza Dworu Paderewskiego udostępnione są do zwiedzania od godziny 10-tej. Pokojom przywrócono wygląd, jaki posiadały za czasów Paderewskiego. Są też oczywiście sale koncertowe.

Aby dojechać w to miejsce, należy wyjechać z Dworu Paderewskiego w stronę Ciężkowic i objeżdżając jego dawne zabudowania gospodarcze z czerwonym kominem gorzelni skręcić w wąską dróżkę asfaltową prowadzącą skrajem doliny Białej wzdłuż toru kolejowego. Na pierwszym skrzyżowaniu skręcić

ponownie w prawo przez przejazd kolejowy, w drogę wijącą się ponad cztery kilometry grzbietem. Wieży nie można przeoczyć.

Współcześnie, malowniczo położona Jamna stała się ośrodkiem Dominikańskiego Duszpasterstwa Akademickiego.

Dalej trasa prowadzi przez bliski już Bruśnik z zabytkowym kościołem i w prawo w dół do Siekierczyny, gdzie skręca w lewo. Na końcu wsi drogowskaz pokazuje kierunek do Jamnej – znowu w górę, na kolejny grzbiet. Krajobrazy stają się coraz bardziej górzyste, a pola przedzielone są pasami lasów. Na szczycie wzniesienia skręt w lewo i dłuższy dojazd grzbietem do Jamnej, gdzie wysoko ponad las wznosi się strzelista wieża niewielkiego kościoła.

SOBOTA PO POŁUDNIU

Jamna to miejsce szczególne, górujące nad rozległą okolicą Pogórza. Tu zbiegają się niemal wszystkie jego szlaki turystyczne. Jest to też miejsce naznaczone historią. We wrześniu 1944 r. bronił się tutaj, otoczony przez Niemców, batalion piechoty AK „Barbara”. Partyzanci wyrwali się z okrążenia niemal bez strat, ale wieś została spalona, a wielu mieszkańców zamordowanych.

Po obiedzie w Bacówce Jamna (tel. 14 665 41 18) czas na dłuższy spacer do Bukowca. Polnymi i leśnymi drogami prowadzą znaki szlaku zielonego. Rezerwat Diable Skały w Bukowcu to drugie, po Skamieniałym Mieście większe nagromadzenie bloków skalnych piaskowca ciężkowickiego, pomiędzy którymi prowadzi w pętli ścieżka przyrodnicza. Na wzgórzu obok rezerwatu stoi drewniany kościół – przebudowana dawna cerkiew przeniesiona tu z Beskidu Niskiego. Ścieżka przyrodnicza prowadzi na dno doliny potoku Paleśniczanka. Drogą leśną nad potokiem dojść można do asfaltowej dróżki wspinającej się stromo na wzniesienie Jamnej i żółtym szlakiem powrócić do Bacówki na kolację i nocleg.

NIEDZIELA Po śniadaniu w Bacówce warto wyposażyć się w suchy prowiant, ponieważ na obiad dotrzeć można dopiero po południu – na przykład w Tuchowie albo Zakliczynie. Dróżką poznaną poprzedniego dnia zjechać należy z Jamnej w dolinę Paleśniczanki i skierować się do Paleśnicy, gdzie warto się zatrzymać, by obejrzeć cmentarz wojenny nr 295 z roku 1915 oraz piękny murowany kościół pw. św. Justyny z początku XIX wieku. Miejscowość ma średniowieczny rodowód, a legenda mówi, że tu wykute zostały miecze polskich rycerzy walczących pod Grunwaldem. Śladem dawnego hutnictwa nad Paleśniczanką jest zachowany fragment wału ziemnego tamy spiętrzającej wodę dla koła wodnego kuźnicy, w której przetopiona wcześniej w dymarkach ruda wykuwana była na żelazo. Surowiec zwożono z niedalekiej Rudy Kameralnej. Spod kościoła w Paleśnicy trasa wycieczki kieruje się na wschód dróżką z drogowskazem „Olszowa 1”. Po lewej stronie, ku północy wznoszą się łagodnie zbocza masywu Styru, natomiast po prawej wyrasta zalesiona kopuła Rosulca. Droga wznosząc się, osiąga dział wód pomiędzy Olszową a Jastrzębią. Przez przysiółek Nowy Świat podąża krętym grzbietem ponad wąskimi parowami do przysiółka Zbęk, gdzie zaczyna się dolina Jastrzębianki, spływającej w Kąśnej Dolnej do rzeki Białej. Na skrzyżowaniu ze sklepem i barem należy skręcić w prawo.

Po przejechaniu przez Jastrzębią jednego kilometra za budynkiem szkoły skręca się w lewo, w asfaltową dróżkę wspinającą się wśród pól na zbocze wzniesienia Budzyń. Dociera ona do drogi poprzecznej, okrążającej Budzyń oraz Suchą Górę od południa. Po skręcie w prawo warto zatrzymać się i przyjrzeć panoramie pogórza przy tablicy ze zdjęciem i objaśnieniami miejsc na linii horyzontu. Ta panorama towarzyszy dalszej jeździe aż do przysiółka Sochówka, gdzie przy sklepie i wiacie turystycznej znaki kierują w lewo do Ośrodka Edukacji Ekologicznej Polichty prowadzonego przez Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego, tel. 14 627 42 72. Stąd pieszo dociera się do niewielkiej kotliny, w której znajduje się Ośrodek. Jego piękną okolicę pozwalają zwiedzać ścieżki spacerowe.

Ścieżka „Polichty – Sucha Góra” (1,7 km) to blisko godzinny spacer po lesie, podczas którego poznawać można różnorodną przyrodę okolicy. Jedną z atrakcji tej trasy jest śródleśny staw z pomostem obserwacyjnym. Ścieżka „Pod Kurhan” (3 km). Na spacer trzeba zarezerwować około półtorej godziny. Atrakcją tej ścieżki są źródła siarczkowe, a także malowniczo położony „kurhan” na Suchej Górze – mogiła partyzancka. Ścieżka „Na Budzyń” (5,5 km). Głównym atutem tego najdłuższego, blisko dwugodzinnego, spaceru są walory krajobrazowe. Droga powrotna z Policht prowadzi do Gromnika. Interesujący jest tutejszy zabytkowy kościół, a także dwór w parku i cmentarze wojenne. [ s.40]

Ciężkowice Bruśnik

SZLAKI oznaczone są dokładnie i czytelnie. W dużej części prowadzą wąskimi lokalnymi drogami asfaltowymi przez otwarte przestrzenie długich grzbietów. W dalekich perspektywach ukazuje się pofalowany krajobraz, w którym domy i pola uprawne sąsiadują z wieloma obszarami leśnymi. Dzięki walorom widokowym trasa pozwala na zapoznanie się z geografią wschodniej części Pogórza Rożnowskiego.

ZNAKI NIEBIESKIE I ZIELONE długość: 17,50 km, suma podejść: 518 m, suma zejść: 305 m, najniższy punkt: 241 m n.p.m., najwyższy punkt: 502 m n.p.m., czas 05:50 godz. 14

- m n.p.m. 482

502 246

Bukowiec Jamna PUNKT POCZĄTKOWY

tego szlaku znajduje się przy wejściu na teren rezerwatu Skamieniałe Miasto na południowych obrzeżach Ciężkowic. Stąd szlak kieruje się chodnikiem na północ, by niecały kilometr dalej skręcić w lewo na zachód na most przez Białą i po przecięciu torów kolejowych dotrzeć do Kąśnej Dolnej na przeciwnym skraju doliny. Do tego miejsca dojść też można ze stacji kolejowej Ciężkowice-Bogoniowice drogą na południe wzdłuż Białej – 2,3 km. Następny krótki odcinek to zakręt drogi Ciężkowice – Jastrzębia, przy którym zwracają uwagę czerwone zabudowania dawnej gorzelni przydworskiej po lewej stronie, a po prawej umieszczona w skalnej wnęce figura Matki Bożej. Za zakrętem szlak opuszcza drogę i kieruje się pomiędzy tartakiem a zabudowaniami dawnej gorzelni do mostka na potoku Jastrzębianka. Stąd widać na wprost dworek ginący nieco wśród zieleni rozległego parku. 15

Od dawna już marzyłem o nabyciu małej wiejskiej posiadłości z ładnym lasem i wodą. JAN IGNACY PADEREWSKI 16

DWÓR PADEREWSKIEGO Wybitny pianista – wirtuoz, kompozytor, polityk, mąż stanu i wielki patriota, który podczas swej długiej kariery wirtuozowskiej koncertował w wielu krajach Europy, obu Ameryk, w Afryce i Australii, a w wieku 31 lat podbił Amerykę i uznany został za geniusza muzycznego – tu właśnie w Kąśnej Dolnej szukał swojego miejsca na ziemi. Posiadłość z dworem o pseudoklasycystycznej architekturze – oraz parkiem, kupił Paderewski w roku 1897 i do roku 1903 spędzał w niej z rodziną letnie miesiące, czas pomiędzy kolejnymi rozjazdami po świecie, modernizując budynki i poznając okolice. Kąśna miała być główną posiadłością Paderewskiego. Urządzono pięćdziesięciohektarowy park, założono winnicę, sprowadzono ze Szkocji stado bydła rasowego i owce z królewskich posiadłości w Balmoral. Kupiono dwa domy w Ciężkowicach, z których jeden Paderewski ofiarował miejscowej inteligencji na kasyno. Paderewski dobrze się czuł w Kąśnej, siadywał pod dwustuletnim dębem i gwarzył z sąsiadami włościanami o sposobach podniesienia ich dobrobytu, lub marzył i snuł projekty takie, jak zarybianie Białej pstrągami, czy urządzenie pensjonatów przy lokalnej osobliwości przyrodniczej – Skamieniałym Mieście. [ s.68] W ten sposób pianista spełniał swoje marzenie, o którym później napisał: „Od dawna już marzyłem o nabyciu małej wiejskiej posiadłości z ładnym lasem i wodą. Marzenie to jednak okazało się snem nie do urzeczywistnienia, a wszystkie próby w tym kierunku drogo mnie kosztowały”. Problemy finansowe z majątkiem – pomimo zmiany zarządcy w roku 1899, okazały się ostatecznie nie do pokonania. Zadłużona już przez poprzednich właścicieli Kąśna, przynosiła coraz większy deficyt, aż Paderewski musiał przyznać: „Po paru latach przekonałem się, że nawet moje długie i lukratywne objazdy po Ameryce nie wystarczą na utrzymanie lasu (w Kąśnej) – i moje”. W 1903 roku Paderewski sprzedał posiadłość. 17

CENTRUM PADEREWSKIEGO

W KĄŚNEJ Paderewski spędzał z rodziną letnie miesiące lat 1897 –1903

Centrum Paderewskiego – Kąśna Dolna od 1990 roku zarządza kompleksem dworsko-parkowym, jedyną w świecie zachowaną posiadłością Ignacego Jana Paderewskiego. Dwór został wyremontowany. Urządzono sale muzealne, w których eksponowane są pamiątki po wielkim pianiście. W Dworku Paderewskiego odbywają się koncerty, kursy mistrzowskie, warsztaty muzyczne, kursy interpretacji, klasy mistrzowskie, spotkania artystów z różnych dziedzin sztuki, spotkania z politykami i władzami samorządowymi. Do dyspozycji artystów jest znakomity fortepian marki Fazioli – dar prof. Ursa Ruchtiego ze Szwajcarii.

Oprócz odbywających się cyklicznie: Muzycznych Spotkań u Paderewskiego, Mistrzowskich Wieczorów w Kąśnej, Festiwalu „Bravo Maestro”, Ogólnopolskiego Festiwalu „Tydzień Talentów” – Centrum Paderewskiego podczas roku koncertowego organizuje występy wybitnych artystów z Polski i zagranicy, wśród których wymienić należy: Adama Wodnickiego (USA), Adama Makowicza, Kevina Kennera (USA), Ewę Pobłocką, Philippe Guisiano

(Francja), Ursa Ruchtiego (Szwajcaria), Kaję Danczowską, Jadwigę Kaliszewską, Borysa Pergamenschikowa (Rosja), Dorotę Imiełowską, Vadima Brodskiego, Teresę Żylis-Garę, Wojtka Mrozka, Grupę MoCarta, Orkiestrę Kameralną Polskiego Radia „Amadeus”, Capellę Cracoviensis, Sinfoniettę Cracovia. Dom Pracy Twórczej oferuje 22 miejsca noclegowe w komfortowych pokojach z łazienką

oraz trzy domki kempingowe. Nie prowadzi działalności gastronomicznej, ale do dyspozycji gości jest doskonale wyposażone zaplecze kuchenne (dla grup zorganizowanych, np. konferencji, szkoleń, istnieje możliwość dostarczania posiłków). W odległości jednego kilometra znajduje się restauracja oferująca wyśmienite obiady domowe. Wyjątkowy urok tego miejsca stwarza doskonałe warunki do odpoczynku z dala od zgiełku cywilizacji.

OD DWORU W KĄŚNEJ szlak niebieski wspina się zboczem Bukówka na grzbiet, którym biegnie wąska droga asfaltowa. Dróżka prowadzi najpierw na zachód potem na południe i tak na zmianę, lekko tylko wznosząc się i opadając wśród nowej zabudowy przysiółka Zagórze.

Ku południu odsłania się stopniowo widok na odległe Góry Grybowskie, a pierwszy plan zajmuje pokryte szczelnie lasem głębokie rozcięcie bezimiennego potoku pomiędzy Zagórzem a Pławną. Znajduje się tam oryginalna forma skalna – Diable Boisko. To szeroka przestrzeń pomiędzy blokami piaskowca, utożsamiana w lokalnych przekazach z bramą do piekieł. Od skrzyżowania szlaków w Zagórzu prowadzą do tego miejsca i dalej do Pławnej znaki zielone. Trasa wycieczki kieruje się na południowy wschód i wkrótce dociera na szczyt wzgórza Styrki nad Bruśnikiem, gdzie wyłania się imponująca konstrukcja wysokiej WIEŻY WIDOKOWEJ. Wzgórze, choć ma tylko 425 metrów wysokości, daje prawie panoramiczny wgląd w najbliższe i dalekie okolice. Natomiast widok z wieży obejmuje pełne 360 stopni.

WIEŻA WIDOKOWA W BRUŚNIKU Dzięki dokładnym objaśnieniom na fotograficznych panoramach widziana z wieży okolica staje się czytelną mapą plastyczną pogórza i pasm górskich na południu. Najpełniej odsłaniają się tam, poprzez obniżenie doliny Białej, Góry Grybowskie: masyw Maślanej, kopulasty Chełm, długi grzbiet Jaworza i stercząca nad wzgórzem Rosochatka – wszystkie pokryte lasami. Na bardzo odległym planie z horyzontem zlewają się szczyty Beskidu Niskiego, Sądeckiego i słabo widoczne białawe zęby wschodniej krawędzi Tatr. Równie ciekawy jest widok samego pogórza z jego charakterystycznym krajobrazem wypukłych wierzchowin i grzbietów porozcinanych głębokimi do 150 metrów dolinami i parowami, pokrytych malowniczą szachownicą pól, zagajników, łańcuchami wsi – w wyższych partiach również lasami. Jego najbliższa część to Pogórze Rożnowskie, sięgające od Dunajca po Białą. W płaskowyż Rożnowski wcinają się od Doliny Białej ku zachodowi potoki Jastrzębianka i Siekierczanka, wraz z dopływami tworząc wylesiony, rozległy, zagospodarowany rolniczo obszar pogórzy średnich. Od zachodu i północy otoczony jest najwyżej wzniesionymi zalesionymi grzbietami pogórzy wysokich wznoszących się do 300 metrów ponad dna otaczających dolin. To grzbiet Bukowca, Jamnej, Rosulca od zachodu i Styru oraz Suchej Góry od północy. Tymi grzbietami wiodą szlaki turystyczne kolejnych wycieczek. 21

KU POŁUDNIU odsłania się stopniowo widok na odległe Góry Grybowskie, a pierwszy plan zajmuje pokryte szczelnie lasem głębokie rozcięcie bezimiennego potoku pomiędzy Zagórzem a Pławną.

OD WIEŻY niedaleko jest do Bruśnika. Nie-

wielka miejscowość położona na południowych stokach grzbietu oddzielającego dolinę Białej od doliny Siekierczanki szczyci się rodowodem sięgającym XIV wieku i murowanym kościołem z 1904 roku. To obecnie sanktuarium przechowujące malowany na desce XVI-wieczny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Za Bruśnikiem droga wznosi się lekko ku południowemu wschodowi, by na wysokości wsi Falkowa skręcić na zachód. Ze szlakiem niebieskim łączy się szlak zielony prowadzący z Bobowej. Przy skrzyżowaniu dróg stoi tu krzyż, a obok rośnie potężna LIPA DROBNOLISTNA o obwodzie blisko 6 metrów – liczący ponad 500 lat pomnik przyrody.

KAPLICZKA NA LIPIE NAD FALKOWĄ Z lipą związana jest legenda o błogosławieństwie królewskiego kapelana dla wsi Falkowa, w której zatrzymało się wojsko Jana III Sobieskiego wracające spod Wiednia. Miejsce jest podobnie niezwykłe jak to, gdzie stoi wieża nad Bruśnikiem – i do tego wyżej położone, ponad 500 metrów n.p.m. – widać stąd piękną panoramę. Lipę zaś warto dobrze zapamiętać, bo choć jej sylwetka wygląda dość niepozornie na tym rozległym grzbiecie – to okazuje się, że jest widoczna z wielu różnych dalekich miejsc pogórza, stając się w ten sposób – obok charakterystycznej wieży nad Bruśnikiem – doskonałym znakiem orientacji przestrzennej w tej krainie. 24

TERAZ DROGA ze znakami obu szlaków

prowadzi prosto na zachód, opadając do Bukowca, gdzie szlak niebieski biegnie dalej prosto w stronę Jeziora Rożnowskiego, zaś szlak zielony i trasa tej wycieczki skręca w prawo na północ, przecinając Bukowiec. Po lewej stronie, ku zachodowi otwiera się daleka leśna przestrzeń obniżenia pomiędzy wzniesieniami Bukowca i Żebraczki,

gdzie swoje źródła ma potok Paleśnianka – jeden z większych na obszarze Pogórza Rożnowskiego. Na wprost między drzewami pokazuje się na szczycie wzniesienia sylwetka DREWNIANEGO KOŚCIÓŁKA. Po drodze do szlaku zielonego dołącza z prawej strony szlak niebieski biegnący z Siekierczyny.

KOŚCIÓŁ W BUKOWCU Drewniana świątynia stanęła na tym miejscu w roku 1904 – jednak jest starsza, bowiem przeniesiono ją do Bukowca ze słynącej z miodów Kamiannej niedaleko Krynicy-Zdroju, gdzie sto lat wcześniej zbudowana została jako cerkiew łemkowska pod wezwaniem św. Paraskewy. Po znacznej przebudowie w Bukowcu służy jako kościół katolicki pw. Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny. Kościół stoi na eksponowanym niewielkim grzbiecie odchodzącym na południe od wierzchołka 496 m n.p.m. wieńczącego grupę skrywających się w lesie potężnych bloków piaskowca o nazwie Diable Skały.

NIETOPERZE Przez wiele lat i proboszczowie, i parafianie nie zdawali sobie sprawy, że strych kościoła stał się schronieniem nietoperzy, które okres zimowy spędzają w pobliskiej jaskini Diabla Dziura, zaś w okresie aktywności tworzą mniejsze i większe kolonie w spokojnych miejscach pod dachami w okolicy Bukowca. Nietoperze stały się obiektem badań przyrodniczych, a następnie ochrony. Remont strychu kościoła przeprowadzono w sposób zapewniający i odpowiednie warunki bytowania tych ssaków, i możliwość utrzymania porządku. 25

REZERWAT DIABLE SKAŁY Długi grzbiet z malowniczymi wychodniami gruboławicowych piaskowców ciężkowickich opadający na zachód do doliny Paleśnianki objęty jest ochroną jako rezerwat przyrody nieożywionej Diable Skały. Wokół rezerwatu prowadzi ścieżka spacerowa z tablicami dydaktycznymi przy ciekawszych formacjach skalnych. Opis ścieżki [ s.72]

PRZY WEJŚCIU do REZERWATU

znajduje się skrzyżowanie szlaków turystycznych, gdzie szlak zielony kieruje się dalej na północ w stronę Jamnej, a szlak niebieski, towarzysząc ścieżce spacerowej schodzi do doliny Paleśnianki. Trasa z Bukowca do Jamnej prowadzi najpierw przez otwartą przestrzeń przysiółka Kąty, gdzie kończy się asfalt, a potem zanurza w las. Utwardzona droga wije się grzbietem, z którego na wschód i na zachód spływają liczne potoki. Na koniec dość stromym podejściem dociera do drogi stokowej i polany z pojedynczym gospodarstwem. Dalej ze szlakiem zielonym łączy się biegnący ze wschodu szlak czerwony Bogoniowice – Jamna. W końcu droga osiąga łąki pod Jamną – skąd widać już wysoką wieżę kościoła – i ich skrajem dociera do skrzyżowania szlaków przy świątyni.

DOMINIKAŃSKI ośrodek Duszpasterstwa Akademickiego Dom św. Jacka na Jamnej.

JAMNA To miejsce szczególne na Pogórzu Rożnowskim – swoista kulminacja geograficzno-kulturowa, w której schodzą się ze wszystkich stron szlaki turystyczne i gdzie tradycje galicyjskie, dzięki obecnym tu dominikanom, mieszają się z wielkopolskimi. Położona wśród lasów pomiędzy kilkoma wierzchołkami masywu Jamnej, na wysokości około 500 m n.p.m. wieś istnieje od średniowiecza, kiedy należała do dóbr rycerza Piotra Rożena, pana na zamku w Rożnowie. Historia toczyła się przez stulecia spokojnie na tym końcu pogórzańskiego świata, by naznaczyć miejsce dramatem w połowie wieku XX-tego. 25 września 1944 roku oddziały dywizji SS Galizien, w odwecie za pomoc partyzantom, spaliły wieś, zabijając jej wielu mieszkańców, w tym małe dzieci. Pamięci poległych w boju żołnierzy AK oraz zamordowanych podczas późniejszej pacyfikacji wsi mieszkańców Jamnej poświęcony jest pomnik wykonany z prostej bryły granitu. 27

BATALION AK „BARBARA” Walki pod Jamną stanowiły kulminację wielotygodniowych działań bojowo-dywersyjnych Batalionu „Barbara”, 16 Pułku Piechoty Armii Krajowej, który pod dowództwem kpt. Eugeniusza Borowskiego ps. „Leliwa” zmobilizowany został w ramach akcji „Burza” w regionie tarnowskim 6 sierpnia 1944 roku. W tym czasie linia frontu zbliżała się do Wisłoki, gdzie Niemcy wybudowali umocnienia, planując powstrzymanie armii Koniewa siłami dywizji piechoty oraz oddziałami SS. Batalion „Barbara” prowadził na tyłach frontu akcje dywersyjne, starając się dezorganizować transport drogowy i kolejowy oraz budowę kolejnej linii umocnień w dolinie Białej, atakując niemieckie kolumny i posterunki lotnymi patrolami. SZLAK BOJOWY batalionu zaczął się w rejonie Machowej na wschód od Tarnowa, skąd oddział ruszył w kierunku kompleksu leśnego Pasma Brzanki, gdzie następnie działał do początku września, wymykając się w nocy z 7 na 8

pierwszej obławie – po odbyciu kilkugodzinnej walki w rejonie Ratówek – Podlesia. Kolejną potyczkę batalion stoczył 12 września pod Suchą Górą i Polichtami wychodząc następnie pod osłoną nocy z okrążenia w kierunku na Budzyń - Nowy Świat i docierając w rejon Jamnej. Tu, w rozległym kompleksie lasów pokrywających górzysty teren, oddział liczący około 600 żołnierzy znalazł ukrycie na kolejne tygodnie, podczas których prowadził dalej uderzenia i napady na niemiecki system komunikacyjny w promieniu 20 kilometrów. 25 WRZEŚNIA RANO partyzancki obóz na Jamnej zaatakowany został przez oddziały niemieckie z kierunku Bukowca i Siekierczyny, a także od zachodu od strony Paleśnicy. Niemcy, po poprzednich niepowodzeniach, zmobilizowali tym razem siły w liczbie 8 batalionów, zapewniając sobie wielokrotną przewagę liczebną, przewagę uzbrojenia i amunicji. Polakom sprzyjał teren i pochmurna deszczowa pogoda uniemożliwiająca zaplanowane wykorzystanie lotnictwa w tej dużej operacji.

KOŚCIÓŁ – SANKTUARIUM Z wydarzeniami roku 1944 związany jest również wybudowany w końcu XX wieku kościół – sanktuarium Matki Bożej Niezawodnej Nadziei z koronowanym przez Ojca Świętego obrazem Matki Bożej. Strzelisty wierzchołek wieży kościoła w Jamnej widoczny jest z daleka ponad lasami.

JEDNAK DECYDUJĄCE dla ostatecznego wyniku walk okazały sie talenty dowódcze doświadczonego żołnierza kapitana Borowskiego, przed mobilizacją komendanta AK w Tarnowie. Należyte ubezpieczenie obozu i dobre rozpoznanie pozwoliło mu właściwie ocenić sytuację i po przyjęciu najkorzystniejszych pozycji obronnych na wzgórzach 530 i 510 górujących nad odkrytymi terenami wsi Jamna wytrwać na nich do zmierzchu. POD OSŁONĄ NOCY kompanie, jedna po drugiej, wycofały się na północ przez Kąty w kierunku Łazów, przemykając obok blokady niemieckich posterunków, a następnie przez Jastrzębią, znowu w “śmiertelnej ciszy, gotowych do natychmiastowej walki” kilka setek żołnierzy przeniknęło przez ostatni pierścień obławy. Za sobą pozostawili łunę płonącej wsi Jamna. O świcie oddział znalazł się znowu w rejonie Policht, gdzie zarządzony został odpoczynek. Następnej nocy wszystkie kompanie odeszły bez przeszkód na północ. 27 września w Lichwinie batalion został podzielony na mniejsze jednostki operacyjne, które samodzielnie kontynuowały walkę do 23 października 1944 – do zakończenia akcji „Burza”.

DOM ŚW. JACKA Obok kościoła, po przeciwnej stronie skrzyżowania szlaków, dostrzec można wśród zieleni stylowe drewniane domki z czerwonymi dachami. To Dominikański Ośrodek Duszpasterstwa Akademickiego – Dom św. Jacka na Jamnej. Dominikanie z Poznania pojawili się na Jamnej w roku 1993, i począwszy od zagospodarowania budynku dawnej szkoły, stworzyli znany ośrodek rekolekcyjny i klasztor w formie górskiej osady.

BACÓWKA Zbiegające się na Jamnej szlaki łączą się na skrzyżowaniu obok kościoła i razem podążają na zachód do oddalonej o 600 metrów Bacówki Jamna. Wybudowana w latach 70-tych XX wieku Bacówka o spadzistych dachach jest jednym z wielu powstałych w tym czasie na pogórzach i w Beskidach obiektów turystycznych PTTK. Po kilku zmianach właścicieli zmodernizowana w ostatnich latach,

zapewnia posiłki i noclegi we współczesnym standardzie, a do tego z widokiem na pogórze i góry. Tel: 14 665 41 18. Na ustroniu kilkaset metrów dalej stoi jeszcze jeden obiekt turystyczny. To nowe, ale prowadzone przez wieloletnich gospodarzy bacówki, schronisko Chatka Włóczykija, z którego okien podziwiać można zachody słońca ponad górami – i dalekie Tatry. 29

Jamna Skała Wieprzek

TO TRASA powrotna z Jamnej do Ciężkowic. Jej pierwsza część prowadzi przez zalesione wzniesienia grzbietu oddzielającego dolinę Siekierczanki od doliny Jastrzębianki. Ten odcinek kończy się przy skałce Wieprzek, potężnym bloku piaskowców ciężkowickich. Stąd szlak kieruje się w dół, wychodząc z lasu nad wsią Jastrzębia z zabytkowym kościołem i ekspozycją etnograficzną w Grociarnii. Ostatni odcinek trasy wycieczki biegnie otwartymi przestrzeniami wokół Kipsznej w stronę Bogoniowic nad rzeką Białą, gdzie znajduje się ciężkowicka stacja PKP. Tu wycieczka się kończy. ZNAKI CZERWONE długość: 16,34 km, suma podejść: 349 m, suma zejść: 583 m, najniższy punkt: 243 m n.p.m., - m n.p.m. najwyższy punkt: 502 502 m n.p.m., czas 05:00 godz.

243 271

Jastrzębia Bogoniowice

Z BACÓWKI NA JAMNEJ czerwony szlak

prowadzi najpierw do rozdroża przy kościele, gdzie szlak czerwony i zielony skręcają w prawo na łąki prowadzące w kierunku lasu. W lesie szlaki się rozstają. Zielony biegnie dalej prosto do Bukowca, natomiast czerwony odbija w lewo i krótkim, stromym podejściem dociera do dróżki asfaltowej, by skręcić nią w prawo. Do szlaku czerwonego dołącza tu szlak niebieski z Jamnej.

Idąc grzbietem, widzi się, poprzez szpaler brzózek, daleką panoramę gór ponad lasami. Na skraju przysiółka Soliska kolejne rozstaje: szlak niebieski i zaczynający się tu żółty prowadzą drogą asfaltową w dolinę Siekierczanki, zaś szlak czerwony biegnie dalej prosto w kierunku północno-wschodnim. Towarzyszą mu znaki żółtego szlaku rowerowego oraz sporadycznie znaki ścieżki dydaktycznej Przez Wieprzek – zielony listek. 31

WYGODNA DROGA GRUNTOWA prowa-

dzi przez zadrzewienia płaskim grzbietem, lekko opadając i się wznosząc. Po prawej otwierają się polany ograniczone lasem. Przez niewielki zagajnik droga łukiem dociera do miejsca z odkrytą daleką panoramą nad Falkową i Bruśnikiem. Przy prostopadłym dukcie leśnym zamkniętym szlabanem stoi wiata turystyczna.

SKAŁA WIEPRZEK Samotny, monumentalny blok skalny zwracał uwagę miejscowej ludności od niepamiętnych czasów. Stoi na kierującym się w stronę Jastrzębiej grzbiecie pokrytego lasem wzniesienia. W średniowieczu stanowił rozgraniczenie dóbr należących do rodzin Rożnów (Siekierczyna, Paleśnica) i Taszyckich (Jastrzębia).

Żołty szlak rowerowy biegnie dalej prosto widokowym zboczem na wschód, natomiast ścieżka dydaktyczna i szlak pieszy czerwony skręcają w lewo w las, kierując się na północ do bliskiej już SKAŁY WIEPRZEK. Otoczona drzewami skała jest niewidoczna z drogi, ale prowadzą do niej czerwone znaki.

Jego powstanie tłumaczą odmiennie dwie miejscowe legendy. Według pierwszej – dwaj kupcy, którzy gnali tędy świnie z Grybowa do Zakliczyna, pokłócili się na postoju o wieprzka. Niech skamienieje, jeśli nie jest on mój – odważył się krzyknąć jeden z nich. I wieprzek rzeczywiście skamieniał. Druga odnosi się do odwiecznej walki Dobra ze Złem. Diabły zaplanowały unicestwienie świątyni w Bruśniku w Wielkanoc i zabrawszy ogromne kamienie, wyleciały

o północy z Krakowa, jednak tu nad wzgórzem zaskoczył je i przestraszył dźwięk dzwonów bijących w Bruśniku na rezurekcję. Upuściły swoje ładunki na las i uciekły. Jednolity kiedyś blok zbudowany z bardzo grubych ławic piaskowca spękał wzdłuż pionowych płaszczyzn ciosowych, tworząc trzy skałki oddzielone powiększającymi się na skutek wietrzenia szczelinami. Jedna z nich tworzy dogodne przejście – tunel.

Skałkę budują piaskowce należące do warstw istebniańskich. Dobrze widoczne są struktury sedymentacyjne, między innymi uziarnienie frakcjonalne oraz wtrącenia zlepieńca i miejsca po większych otoczakach skalnych. Występowanie wielu struktur geologicznych powoduje, że obiekt ten posiada bardzo duże walory edukacyjne i naukowe. Skała Wieprzek jest pomnikiem przyrody nieożywionej i znajduje się pod ochroną – o czym chyba nie wszyscy turyści pamiętają, sądząc po ilości napisów. W bliskim sąsiedztwie las skrywa pomniejsze odłamy skalne, z których jeden nosi milszą nazwę – Świnka.

ZNAKI CZERWONE wyprowadzają z powrotem na drogę leśną, a znaki ścieżki dydaktycznej gubią się w lesie, prowadząc do leśnego Uroczyska Jamna w dolinie Jastrzębianki.

Uroczysko Jamna to leśniczówka z pokojami gościnnymi, obszerny parking i pole namiotowe. Dostępne samochodem od strony Jastrzębiej miejsce stanowi świetną bazę wypadową dla turystyki rodzinnej. Tel. 14 65 12 477

Droga ze znakami szlaku czerwonego wiedzie przez gęsty las jodłowy, opadając w kierunku doliny Jastrzębianki. Mija składnicę drewna, a następnie skrzyżowanie z drogą kierującą się do Uroczyska, w którą skręca szlak rowerowy. Ostatni leśny odcinek doprowadza na skraj łąk i pól przysiółka Nowy Świat. Droga biegnie skrajem lasu obok górnej stacji wyciągu narciarskiego w Jastrzębiej. Kiedy otwiera się widok na kościół w dolinie, szlak opuszcza drogę i kieruje się w lewo trawiastą ścieżką stromo w dół przez łąki. Przez mostek na potoku Jastrzębianka szlak dociera do centrum Jastrzębiej, w pobliże ZABYTKOWEGO KOŚCIOŁA . Nieco powyżej kościoła w obszernym budynku straży pożarnej znajduje się etnograficzna Izba Regionalna GROCIARNIA .

JASTRZĘBIA – KOŚCIÓŁ PW. ŚW. BARTŁOMIEJA Kościół położony jest na wzniesieniu przy drodze z Ciężkowic do Zakliczyna. Wybudowany został na pozostałościach po wcześniejszej budowli w roku 1607. W swoich najstarszych partiach ma cechy gotyckie. Jest drewniany, konstrukcji zrębowej, szalowany. Posiada dobudowaną od frontu barokową wieżę o konstrukcji słupowej, również oszalowaną. Kościół był wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany – również w drugiej połowie XX wieku tracąc w ten sposób swoja oryginalną gotycką formę. Służy dalej wiernym jako wiekowy i urodziwy kościół parafialny. W jego wnętrzu znajduje się wiele cennych zabytków jak np. późnobarokowe: ołtarz główny i ołtarze boczne o bogatej dekoracji snycerskiej, ambona, trzy drewniane konfesjonały – oraz wiele rzeźb i obrazów pochodzących z XVIII wieku.

GROCIARNIA Życie dużej części mieszkańców wsi pogórza w wiekach ubiegłych wiązało się nie tylko z pracą w polu, ale także z obróbką lnu i wytwarzaniem płócien. W określonych porach roku łąki wokół wsi zakwitały białymi plamami lnianych, suszących się w słońcu płacht. Do produkcji płótna potrzebne były umiejętności przekazywane z pokolenia na pokolenie oraz odpowiednie narzędzia. Wiele z nich można zobaczyć tutaj w Jastrzębiej w minimuzeum o wymownej nazwie Grociarnia. Jego zbiory zawierają najrozmaitsze przedmioty związane z dawnym życiem mieszkańców Pogórza Ciężkowickiego. Zebrane zabytki przedstawiają stosowane przed laty narzędzia pracy, sprzęty domowe i gospodarskie.

Wśród eksponatów znajdziemy: narzędzia do obróbki włókna (m.in. rafy, szczotki, międlice, przęślice z krężlami, kołowrotek, warsztat tkacki, prymitywne narzędzia do skręcania konopnych powrozów), narzędzia i wyroby kowalskie, narzędzia stolarskie, narzędzia pomiarowe oraz całe wyposażenie wiejskiego domu (skrzynie do przechowywania odzieży, kołyska, sprzęty kuchenne, tj. gliniane garnki, drutowane dzbanki, dynarek, stępki do tłuczenia pieprzu, soli i cukru, drewniane niecki, cedzaki, żelazka na węgiel drzewny itp.). Najcenniejszym i najbardziej oryginalnym eksponatem jest drewniany kadłub starej studni o długości 250 cm i średnicy 100 cm, wydobyty z ziemi w czasie kopania studni w Jastrzębiej w roku 1974. Ówczesny leśniczy Stanisław Golanowski obliczył wiek pnia jodły, w którym wydrążona została studnia, na około 400 lat.

TRADYCYJNY WYPIEK CHLEBA W Jastrzębiej, prowadząca gospodarstwo agroturystyczne, pani Danuta Kostrzyńska kultywuje tradycyjny domowy wypiek chleba w dużym piecu chlebowym. Podczas prezentacji wypieku takiego chleba można zobaczyć cały proces, powszechny na wsi jeszcze kilkadziesiąt lat temu. Do wypieku chleba potrzebna jest duża dzieża, łopata, ciosek i pomietko. Wieczorem pani Danuta przygotowuje rozczyn, na który składa się mąka razowa, drożdże, kminek, ciepła woda i cukier, dzięki któremu drożdże są bardziej aktywne. Taki rozczyn powinien fermentować przez całą noc. Rano dodaje się białą mąkę i sól, a następnie rozpala w piecu. „Smaczny jest chlebuś, gdy rośnie długo, bo wtedy mąka jest dobrze połączona” – opowiada gospodyni. (za: Małopolski Szlak Rzemiosła Tradycyjnego).

Pieczywo tradycyjne – otwarta pracowania Danuta Kostrzyńska, tel: 14 651 22 29

CZERWONY SZLAK opuszcza Jastrzębią wąską asfaltową dróżką wspinającą się ostro w górę obok cmentarza. W miarę nabierania wysokości otwiera się z prawej coraz szersza perspektywa doliny Jastrzębianki. Na płaskim wierzchołku szlak skręca w lewo w las drogą gruntową przecinając po chwili polanę, z której rozciąga się daleki widok na okolice Bruśnika i lasy wokół Diablego Boiska.

Za polaną droga zamienia się w gliniasty wąwóz biegnący w dół lasem. Po wyjściu z lasu szlak łąkami dociera do drogi asfaltowej przy kapliczce. Dość długie podej-

ście asfaltem na wzniesienie pod Kipszną wynagradzają dalekie widoki najpierw na zachód, w stronę Styru, Rosulca i Jamnej, a potem w kierunku doliny Białej i Pasma Brzanki na wschód. W najwyższym punkcie wzniesienia trasa zbliża się do skrzyżowania z drogą Gromnik – Polichty – Bogoniowice, lecz wcześniej skręca w prawo i łagodnie opadając szerokim grzbietem, prowadzi na wschód. Jest to otwarta przestrzeń i monotonny marsz umilają piękne widoki najbliższej okolicy pogórza.

Za przysiółkiem Górki kończy się asfalt. Od samotnej kapliczki droga zanurza się w las i staje się coraz bardziej błotnista. Po kilkuset metrach po prawej stronie otwiera się widok na okolice Kąśnej Dolnej w dolinie Białej. Szlak mija miejsce wydobywania żwiru i przez zadrzewienia i polany dociera do skrzyżowania, skąd w lewo kieruje się na dróżkę asfaltową prowadzącą zboczem w dół do Bogoniowic. Naprzeciw parku podworskiego łączy się z drogą 977 i wzdłuż niej chodnikiem zmierza ku niedalekiej już stacji kolejowej Bogoniowice – Ciężkowice.

Gromnik Polichty TRASA tej całodniowej wycieczki prowadzi z Gromnika nad rzeką Białą na grzbiet długiego masywu Suchej Góry, Styru i Mogiły, sięgającego aż po dolinę Dunajca. Początkowo asfaltowymi, a potem leśnymi dróżkami przecina odkryte przestrzenie wokół Policht i przez Suchą Górę i Budzyń dociera do doliny Słonianki. Dalej wspina się znowu na długi wał Styru i prowadzi widokową drogą aż do skrzyżowania ze szlakiem czarnym, kierującym się na południe, przez Rosulec do Jamnej. Uciążliwość licznych podejść i zejść rekompensują panoramy pogórza w wielu mijanych miejscach widokowych, a także piękne bukowo-jodłowe lasy.

ZNAKI CZARNE długość: 6,86 km, suma podejść: 338 m, suma zejść: 292 m, najniższy punkt: 273 m n.p.m., najwyższy punkt: 510 m n.p.m., czas 02:30 godz. 38

- m n.p.m. 480

510 430

273

Styr Jamna

Opisywany odcinek jest częścią szlaku zielonego biegnącego z Tarnowa przez Gromnik i Czchów do Rajbrotu na Pogórzu Wiśnickim. Trasa wycieczki zaczyna się w starym parku pomiędzy zabytkowym drewnianym kościołem a dworem. Tu przy tablicy z mapą turystyczną okolic odnaleźć można łatwo znaki szlaku zielonego.

- m n.p.m. 430

404

300

297

ZNAKI ZIELONE długość: 14,15 km, suma podejść: 506 m, suma zejść: 318 m, najniższy punkt: 234 m n.p.m., najwyższy punkt: 242 451 m n.p.m., czas 05:30 godz. 39

GROMNIK Początki Gromnika wiążą się z opactwem benedyktynów z Tyńca, a jego nazwa może mieć coś wspólnego z winoroślą, którą uprawiano tu podobno we wczesnym średniowieczu. Od XVI wieku Gromnik stanowił własność krakowskiego rodu Wielopolskich, a następnie Sobolewskich i Dzwonkowskich. Ci ostatni na początku XIX wieku założyli tu jedną z większych w monarchii austro-węgierskiej stadninę koni.

KOŚCIÓŁ PW. ŚW. MARCINA BISKUPA Wysoka drewniana świątynia stoi na niewielkim wzniesieniu otoczona pięknym starodrzewiem, a skarpy wokół niej zdobią piękne ogrody skalne. W całości drewniany kościół o zrębowej konstrukcji ścian oraz słupowej konstrukcji wieży wzniesiony został oryginalnie w pierwszej połowie XVI wieku i z tego okresu pochodzi m.in. gotyckie prezbiterium. W kolejnych wiekach

był kilkakrotnie rozbudowywany i przebudowywany. W jego wnętrzu podziwiać można między innymi barokowy ołtarz z obrazem św. Marcina oraz kamienną chrzcielnicę renesansową z XVII wieku. Sklepienie świątyni pokryte zostało w XIX wieku dekoracją malarską, naśladującą rozgwieżdżone niebo. Zabytkowy kościół znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce.

DWÓR I PARK Na sąsiednim wzgórzu na prawo pomiędzy drzewami dostrzec można białą sylwetkę zabytkowego dworu, dawnej siedziby ostatnich właścicieli Gromnika. Klasycystyczno-eklektyczny, murowany, parterowy, o dwóch piętrowych skrzydłach, z kolumnowym portykiem od frontu – wybudowany został w pierwszej połowie XIX wieku Po ostatniej wojnie majątek rozparcelowano, a dwór służył jako szkoła. Obecnie, w odnowionym budynku mieści się siedziba władz samorządowych gminy Gromnik. W otaczającym go zadbanym parku rośnie grupa dziesięciu drzew pomników przyrody żywej, w wieku od 120 do 180 lat. Są to: dąb szypułkowy, lipa drobnolistna, robinia akacjowa, lipa szerokolistna i jesion wyniosły.

CMENTARZE Przed wyruszeniem na szlak warto jeszcze odwiedzić miejsca związane z I wojną światową – kwatery żołnierzy poległych podczas operacji gorlickiej w roku 1915. Jedna z nich znajduje się na cmentarzu parafialnym, widocznym z parku, po przeciwnej stronie drogi. Drugą, wciśniętą pod skarpę zbocza, znaleźć można przechodząc około stu metrów drogą prowadzącą z centralnego ronda w kierunku Policht. 41

Z PARKU obok kościoła i dworu szlak zielony prowadzi chodnikiem do ronda i dalej na południe w kierunku Grybowa, mijając usługową część Gromnika. Ponad kilometr dalej, za mostem na Białej, skręca w prawo, wspinając się dość ostro wąską asfaltową dróżką na wzniesienie wśród luźnej zabudowy przysiółka Góry. Po szybkim pokonaniu 140 metrów różnicy wysokości droga wychodzi na długi otwarty grzbiet z widokami na okolice Gromnika, dolinę Białej i dalekie Pasmo Brzanki.

Charakterystycznym punktem szczytu tego wzniesienia jest maszt telekomunikacyjny, a w jego sąsiedztwie zaskakuje WIDOK WINNIC – na północnym i południowym zboczu grzbietu. Za masztem telekomunikacyjnym szlak dociera do szosy Gromnik – Polichty i biegnie wzdłuż niej na zachód. Przecinając najpierw las, a potem mijając kapliczkę, wychodzi na otwartą przestrzeń, gdzie poprzez pofalowaną powierzchnię pogórza otwiera się szeroka panorama dalekich gór. Najlepiej rozpoznawalne są Góry Grybowskie – Maślana Góra, Chełm i długi masyw Jaworza. Płaskim otwartym grzbietem droga dociera do Policht, gdzie wykonuje łuk, okrążając głęboko wciętą malowniczą dolinkę potoku spływającego na północ. Obok Domu Ludowego i sklepu – przy wiacie turystycznej – szlak skręca w asfaltową dróżkę prowadzącą do rozdroża szlaków na Suchej Górze. To malowniczy odcinek, idzie się tu grzbietem ponad głęboko wciętymi leśnymi dolinkami.

WINNICA DEMETER Państwo Weronika i Wiktor Zagórscy założyli tę winnicę w roku 2007. Obecnie zajmuje ona powierzchnię jednego hektara. Odmiany uprawianych tu winorośli to solaris i johanniter na wina białe oraz regent i cabernet carol na wina czerwone.

Pochodzące z nich wina zdobywają wyróżnienia i medale na przeglądach i konkursach polskich win. Choć winnica nie prowadzi jeszcze działalności komercyjnej związanej z winem – gospodarze zapraszają do jej odwiedzenia i degustacji, po wcześniejszym kontakcie telefonicznym – 509 693 311.

SZLAK MIJA samotne gospodarstwo,

na chwilę zanurza się w lesie, za którym prowadzi w lewo droga do Ośrodka Edukacji Ekologicznej w Polichtach i znowu wychodzi na otwartą przestrzeń. To grzbiet Suchej Góry. Widać stąd pokryte lasami wzniesienia, którymi biegnie dalej szlak zielony: kolejne wierzchołki masywu Suchej Góry i górę Styr, a po lewej Pasmo Rosulca, czyli Jastrzębiej Góry, zamykające dolinę Jastrzębianki. Tablica ze zdjęciem i opisem widocznej stąd panoramy ułatwia rozpoznanie i lokalizację szczytów i miejsc. Nieco dalej, na zboczu łagodnie nachylonym w kierunku południowego zachodu widać następną winnicę. 44

Przez podwórze gospodarstwa przedstawiającego tradycyjną, drewnianą zabudowę wiejską tych okolic, szlak wydostaje się na polną dróżkę i po chwili dociera na skraj lasu. W tym pięknym miejscu, na pryzmie kamieni stoi metalowy krzyż. Pod KURHANEM ze szlakiem zielonym łączy się szlak żółty prowadzący z Tarnowa przez Brzozową w kierunku Jamnej. Leśna dróżka zanurza się w las i schodzi w dół zbocza, w jego połowie mija dość niezwykłe miejsce – ŹRÓDŁO GEOLOGÓW. Od źródła blisko jest już do dna dolinki. Szlak wychodzi na drogę leśną biegnącą jej dnem. W lewo droga prowadzi do bliskiego OŚRODKA EDUKACJI EKOLOGICZNEJ (250 m).

KURHAN, POMNIK

ŹRÓDŁO GEOLOGÓW

To symboliczna mogiła poświęcona pamięci żołnierzy Szarych Szeregów i AK poległych tu w walce z Niemcami 12 września 1944 roku. Straty niemieckie okupione zostały śmiercią dwóch młodych żołnierzy – Wiktora Bończyka, ps Piechociński – lat 19, oraz Tadeusza Czupiela, ps Zaskroniec, lat 18. Los zrządził, że obaj – przyjaciele, dzielący trudy żołnierskiego życia, zginęli tego samego dnia i spoczęli w jednej mogile, z której po wojnie przeniesiono ich szczątki na cmentarz w Tarnowie.

Naturalny wypływ wód mineralnych od lat jest lokalnie wykorzystywany leczniczo. W tym celu ujęty został betonowym kręgiem i obudowany stylową drewnianą cembrowiną z daszkiem. Obok znajduje się potężny kocioł do gotowania wody, którą napełnia się wannę do kąpieli leczniczych w drewnianej szopie. Można też przysiąść na ławie turystycznej. Woda wyciekająca spod cembrowiny tworzy biały osad wywołany przez bakterie siarczkowe. Unosi się tu charakterystyczny zapach zgniłych jaj wyraźnie uprawdopodobniający obecność związków siarki.

Kurhan z odłamków piaskowca spojonych cementem powstał dzięki staraniom harcerzy, znoszących pod stojący tu wcześniej drewniany krzyż kamienie ze szlaków.

OBŁAWA POD SUCHĄ GÓRĄ

W rejonie Policht występują jeszcze dwa inne źródła o podobnym charakterze – źródło Paweł i źródło Jacek. Mają one związek ze złożem, ciągnącym się od Filipowic, wodorowęglanowo-wapniowych i wapniowo-sodowych wód mineralnych zawierających siarkowodór. Warstwą wodonośną są spękane w strefach uskokowych gruboławicowe piaskowce i łupki warstw istebniańskich górnej kredy.

W rejonie Suchej Góry 12 września 1944 miała miejsce walka stacjonujących tu, po wyrwaniu się z okrążenia w lasach Brzanki, oddziałów batalionu „Barbara” ze ścigającymi partyzantów trzema batalionami niemieckiej policji, żandarmerii i SS.

Wody takie umożliwiają leczenie zwyrodnień i reumatoidalnego zapalenia stawów, a także schorzeń przewodu pokarmowego i skóry. W Polichtach kąpiele lecznicze urządzano już w okresie międzywojennym.

Wymiana ognia trwała od przedpołudnia do zmroku. Po ustaniu walk batalion przegrupował się i wymknął z obławy odchodząc pod osłoną nocy najpierw na północ na Brzozową i Słoną, a następnie łukiem ku południowi przez Budzyń i Nowy Świat w kierunku Jamnej. Cały szlak bojowy batalionu „Barbara” przedstawiony jest na stronie 28. 45

OŚRODEK EDUKACJI W POLICHTACH W niewielkiej kotlince, prawdziwym leśnym zakątku, znalazł swoje miejsce Ośrodek Edukacji Ekologicznej Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego. Ośrodek przeznaczony jest do celów dydaktycznych. Korzystają z niego przede wszystkim zorganizowane grupy dzieci i młodzieży, poznając chronione gatunki zwierząt i roślin oraz funkcjonowanie różnych typów ekosystemów. W wyposażeniu Ośrodka znajdują się m.in. zbiory zielnikowe, entomologiczne, geologiczne oraz wiele przyrządów i urządzeń przydatnych do prowadzenia zajęć z dziedziny ekologii, biologii, ochrony przyrody oraz ochrony środowiska. Wokół Ośrodka i przez sąsiednie wzniesienia wytyczono trzy ścieżki dydaktyczno-spacerowe, przedstawiające elementy przyrody ożywionej i nieożywionej, a także krajobraz – naturalny i kulturowy. Szczególną atrakcją dla młodych przyrodników jest staw pełen roślinności, wodnych stworzeń i owadów, a wodną biosferę pozwala obserwować dokładniej drewniany pomost. Ośrodek dysponuje 24 miejscami noclegowymi, salą dydaktyczną, kuchnią turystyczną, zapleczem sanitarnym i zadaszonym miejscem przeznaczonym na rozpalanie grilla.

Ośrodek Edukacji Ekologicznej Polichty 85, 33 – 182 Brzozowa tel. 14 651-24-65

ŚCIEŻKA POLICHTY – SUCHA GÓRA Długość 1,7 km, czas przejścia 0:40 godz. 10 przystanków dydaktycznych, opis [s.74] To najczęściej wykorzystywana w celach dydaktycznych ścieżka przy Ośrodku Edukacji Ekologicznej. Na jej trasie obserwować można różne typy ekosystemów – łąkę, staw, las. Liczne przystanki i tablice zwracają uwagę na gatunki chronionych roślin i zwierząt oraz zjawiska przyrodnicze. Dużą atrakcją jest staw z pomostem obserwacyjnym. Bogate zbiorowiska roślinne dawnego zbiornika przeciwpożarowego stworzyły dobre warunki do zasiedlenia go przez płazy, gady, mięczaki i owady.

ŚCIEŻKA POD KURHAN Długość 3 km, czas przejścia 1:00 godz. 10 przystanków dydaktycznych, opis [s.76]

ŚCIEŻKA NA BUDZYŃ Długość 5,5 km, czas przejścia 1:40 godz. 8 przystanków dydaktycznych, opis [s.80]

Ścieżka zaczyna się przy budynku Ośrodka Edukacji Ekologicznej i prowadzi na grzbiet i wierzchołek Suchej Góry, kierując się ku północy do miejsca zwanego Kurhanem, a potem schodzi w dolinę potoku i wraca do punktu wyjścia. Wyznaczono na niej 10 przystanków, w których tablice informują o zjawiskach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Szczególnym walorem tej ścieżki są unikalne siarczkowe źródła: Geologów i Paweł.

Ścieżka zaczyna się przy budynku Ośrodka Edukacji Ekologicznej i okrąża grzbietami jego kotlinę, zataczając szeroki łuk najpierw ku zachodowi, potem ku południu, by na koniec zawrócić na północ do doliny potoku i wrócić nią do punktu wyjścia. Przy kolejnych 8 przystankach, znajdują się tablice informacyjne. Szczególnym walorem tej ścieżki są interesujące krajobrazy.

KONTYNUUJĄC WYCIECZKĘ szlakiem

zielonym należy odnaleźć przy drodze poniżej Ośrodka znaki kierujące przez mostek nad potokiem i przez las dróżką obok paśnika wspiąć się zboczem pod wierzchołek góry Budzyń. Znakom zielonym towarzyszą znaki szlaku żółtego i ścieżki Na Budzyń. Pokonawszy szybko 100 metrów różnicy wysokości, dróżka prowadzi z lasu wprost na gospodarstwo, z którym sąsiadują z jednej strony domki rekreacyjne, a z drugiej obszerne rezydencje. Po lewej stronie otwierają się ładne widoki na południe. Wśród zadrzewień dróżka mija pasiekę i przystanek Młaka ścieżki Na Budzyń i dociera do węzła szlaków na rozstaju dróg obok krzyża. Szlak zielony prowadzi dalej na zachód w las, szlak żółty skręca w lewo i drogą kieruje się w stronę Jastrzębiej. W tym miejscu

zaczyna się też szlak czarny prowadzący na północ do Zakliczyna. Ścieżką przez jodłowy las szlak zielony prowadzi w dół, obniżając się coraz bardziej stromo w dolinę Słonianki, po drodze mijając śródleśną polanę z dalekimi widokami. Kiedy kończy się las, blisko już skrajem pól do szosy asfaltowej biegnącej przez dolinę. Po jej przecięciu ścieżka szlaku znowu zanurza się na krótko w las, by po chwili jego skrajem skierować się w lewo i wejść na drogę gruntową zakosami wspinającą się przez przysiółek Borys pod pokryty lasem rozległy masyw Styru. Na szczycie wzniesienia droga, a wraz z nią szlak, wykonuje pętlę najpierw nieco obniżając się wśród pól, a potem betonową dróżką wspinając ku drodze gruntowej biegnącej

dalej długim odcinkiem wzdłuż grzbietu Styru. Po prawej stronie zbocze zasłonięte jest lasem. Po przeciwnej, ponad trawiastymi stokami, odkrywa się bliski masyw Rosulca. Na tej płaskiej i wyjątkowo malowniczej drodze co pewien czas mija się gospodarstwa okolone drewnianymi płotkami. Im dalej, tym lepiej widoczna jest perspektywa ku zachodowi, widok na dolinę Paleśniczanki, wznoszące się za nią wzgórza i dalekie zarysy Beskidu Wyspowego. Droga skręca łukiem ku północy i przecinając zagajniki dociera do polany ze skrzyżowaniem szlaków przy składnicy drewna. To najbardziej relaksująca część wycieczki.

REZERWAT STYR Zbocza góry i jej wierzchołek stanowią obszar rezerwatu leśno-krajobrazowego Styr. W objętych ochroną lasach rosną rzadkie i chronione gatunki roślin, między innymi: wawrzynek wilczełyko, naparstnica zwyczajna, bluszcz pospolity. Zróżnicowane są zbiorowiska leśne rezerwatu. Występuje tu forma podgórska żyznej buczyny karpackiej, kwaśna buczyna górska, żyzne jedliny i zbiorowiska grądowe. Na obszarze rezerwatu znajdują się źródła wód mineralnych, a w dawnym kamieniołomie Bodzantówka obserwować można odsłonięcie piaskowców godulskich.

OD SKRZYŻOWANIA biegnący dalej na zachód w kierunku Czchowa szlak zielony zanurza się w lesie, zmierzając najpierw grzbietem pod górę Styr. Ku południu natomiast zaczyna tu swój bieg szlak czarny, łączący Styr z Jamną. Tym szlakiem prowadzi dalsza trasa wycieczki.

Asfaltowa, a odcinkami gruntowa, dróżka okrąża od południa wierzchołek Styru Południowego (469 m n.p.m.), gdzie odsłaniają się widoki na dolinę Paleśniczanki i zalesiony masyw Mogiły, a następnie wśród rozproszonej zabudowy wsi Olszowa przecina zbocze prosto w dół. Na skraju lasu, gdzie droga skręca w prawo, szlak biegnie dalej na wprost ścieżką przez pola. Dociera na dno doliny potoku Olszowianka i przez mostek wychodzi na szosę asfaltową. Opuszcza ją 200 metrów dalej, skręcając w prawo w drogę gruntową przez pola. Łagodnie wspina się obok pojedynczych zabudowań w stronę lasu otaczającego wierzchołek Rosulca (Jastrzębiej Góry). Jest to północna część obszaru Natura 2000 – Ostoja Nietoperzy okolic Bukowca. W lesie droga staje się bardziej stromym błotnistym wąwozem. Dociera do drogi stokowej, by razem z nią okrążyć niższy wierzchołek masywu – Wysoką Górę (498 m n.p.m.) i przejść pod szczytem Rosulca (516 m n.p.m.). Mija szlaban leśny oraz składnicę drewna i doprowadza do skrzyżowania ze szlakiem żółtym z Policht i Jastrzębiej przez Jamną w stronę Gródka nad Dunajcem. To ostatni odcinek drogi do Jamnej. Szlaki razem prowadzą w górę na południe przez długą polanę śródleśną, mijając osadę Kąty i w siodle pomiędzy dwoma wierzchołkami Jamnej skręcają w prawo w drogę stokową, 50

a po chwili w lewo na wąską drogę asfaltową biegnącą nad stromym zboczem. Po lewej stronie pojawiają się zabudowania Domu św. Jacka, a na wprost widać wieżę kościoła w Jamnej. Opis Jamnej [ s.27]

Czchów Mogiła TRASA tej całodniowej wycieczki prowadzi pod Styr od zachodu, z Czchowa nad Dunajcem. Jej pierwszymi atrakcjami są: zwiedzanie Czchowa oraz przeprawa promem przez rzekę. Następnie szlak wspina się na zachodni skraj długiego masywu ciągnącego się przez Mogiłę i Styr aż do rzeki Białej na wschodzie. Masyw przecięty jest rzekami i potokami i wędrówka tym szlakiem to pokonywanie kolejnych wzniesień i schodzenie do kolejnych dolin. W pięknym miejscu widokowym pod Styrem następuje zmiana kierunku i koloru szlaku – znaki czarne prowadzą dalej na południe, poprzez kopułę Rosulca do Jamnej, gdzie wycieczka się kończy.

ZNAKI ZIELONE długość: 14,34 km, suma podejść: 630 m, suma zejść: 477 m, najniższy punkt: 221 m n.p.m., - m n.p.m. najwyższy punkt: 277 465 m n.p.m., 221 czas 05:00 godz. 52

465

430 247

279

Styr Jamna

Szlak zielony dociera do Czchowa od zachodu przez masyw Machulca i kieruje się na wschód pasmem Mogiły, Styru i Suchej Góry w kierunku Gromnika. Jego trasa prowadzi przez czchowski rynek, gdzie zaczyna się ta wycieczka. Czchów leży poza obszarem Ciężkowicko-Rożnowskiego Parku Krajobrazowego, którego granica biegnie wschodnim brzegiem Dunajca.

- m n.p.m. -

510

430

273

480

ZNAKI CZARNE długość: 6,86 km, suma podejść: 338 m, suma zejść: 292 m, najniższy punkt: 273 m n.p.m., najwyższy punkt: 510 m n.p.m., czas 02:30 godz. 53

CZCHÓW To jedna z najstarszych miejscowości Małopolski. Ślady osadnictwa odkryte w rejonie miasta sięgają czasów państwa wielkomorawskiego. Z osadnictwem czeskim związana jest nazwa Czchowa, która w dokumentach z XIII wieku występuje w formie pisanej jako Cechou, Czchou.

RYNEK Pochyły czchowski rynek położony jest na zboczu wzniesienia, dość wysoko ponad doliną Dunajca. Zachowały się przy nim nieliczne domy podcieniowe z czterospadowymi dachami. Środek rynku zajmują planty. U ich szczytu stoi osiemnastowieczna figura świętego Floriana, u którego stóp leży kamienny romański lew. Przypuszczalnie jest to pamiątka po najstarszym, nieistniejącym już kościele, który w średniowiecznych dokumentach występował jako alba ecclesia – biały kościół.

Wieś Czchów przeszła z rąk kościelnych na własność królewską na początku XIV wieku i wkrótce stała się miastem. Za czasów Kazimierza Wielkiego opasano je murem, a dla bezpieczeństwa szlaku handlowego i tutejszej komory celnej postawiono niewielką warownię wokół wcześniejszej, romańskiej mieszkalnej wieży obronnej, która dzisiaj, dobrze widoczna ponad górami stanowi symbol Czchowa.

KOŚCIÓŁ NARODZENIA NMP Ten do dziś istniejący kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, przy wschodniej ścianie rynku, urzeka surową gotycką sylwetką, ścianami z jasnego łamanego kamienia i pokrytym lekką patyną miedzianym dachem. Wzniesiony został w roku 1346, ale jego mury zawierają w sobie

jeszcze wcześniejsze relikty romańskie. A we wnętrzu prawdziwy skarb – jedna z najstarszych w Europie polichromii, przedstawiająca sceny z życia Chrystusa i Matki Boskiej. Są tu też renesansowe pomniki nagrobne: Kaspra Wielogłowskiego (zm. 1564 r.) – przypisywane Hieronimowi Canavesiemu – z czerwonego marmuru i piaskowca oraz kamienny jego żony z około połowy XVI wieku, z płaskorzeźbioną postacią zmarłej.

WIEŻA ZAMKOWA Od czchowskiego rynku, obok posterunku policji biegnie na wschód wąska uliczka do obszernego parkingu pod górą zamkową. Dobrze zachowana jest jedynie masywna romańska wieża, dwukrotnie restaurowana – raz w roku 1928, a potem w 2000 roku.

W początkach XIV wieku obok wieży wzniesiony został dla starostów czchowskich niewielki budynek mieszkalny, a całość zamku opasano murem. Wygląd tej budowli pokazuje makieta eksponowana przy wejściu na wieżę, gdzie można też obejrzeć wystawę archeologiczną oraz kupić regionalne pamiątki i foldery turystyczne. W samo południe, w okresie od 1 maja do 31 października, w niedziele i święta oraz 1 i 11 listopada, z wieży zamkowej odgrywany jest przez miejscowych trębaczy hejnał czchowski, specjalnie skomponowany dla Czchowian przez siostrę Marię Filipowską. 56

Jeden rzut oka ze szczytu wieży przekonuje o pierwszorzędnym wyborze miejsca na strażnicę. To miejsce naprawdę szczególne – tu właśnie Dunajec wypływa z gór na szeroką kotlinę zakliczyńską. Wiele kilometrów otwartej przestrzeni niemal na wyciągnięcie ręki – i nagłe zwężenie.

Jeśli rzeczywiście zajęli to miejsce wielkomorawianie, to skutecznie zakorkowali całą dolinę Dunajca. Zamek w Czchowie odgrywał rolę raczej policyjną niż militarną. W źródłach z 1356 roku mowa jest o Imramie, burgrabim

czchowskim, który „utrzymywał policję królewską z drabami grodowymi, imał ludzi swawolnych i sadnych”. Chodziło o zapewnienie bezpieczeństwa dla królewskiej komory celnej i czchowskiego handlu. W XVIII wieku zamek podupadł i stał się już tylko miejscowym więzieniem. 57

ZIELONY SZLAK prowadzi od rynku obok kościoła Narodzenia NMP i w dół wąską uliczką Basztową do drogi krajowej nr 75 Brzesko – Nowy Sącz, mijając przed skrzyżowaniem zabytkową kaplicę cmentarną św. Anny z początku XVIII wieku. W kaplicy znajdowała się piętnastowieczna gotycka figura św. Anny Samotrzeć, skąd została skradziona w roku 1965.

Głowaczki (406 m n.p.m.) wśród letniskowej zabudowy. Bliżej szczytu kończy się ostre podejście i zaczyna widokowy odcinek z perspektywą doliny Dunajca i wzniesienia Mahulca nad Czchowem. Pomiędzy ostatnimi gospodarstwami droga zaczyna się lekko obniżać i szlak skręca w lewo w las, schodząc stromo do głęboko wciętej dolinki bezimiennego dopływu Rudzanki.

Po przekroczeniu drogi krajowej szlak kieruje się dalej uliczką Franciszka Kądzieli do zacienionej szpalerem drzew ulicy Do Promu i dociera do przystani na brzegu rzeki. Prom kursuje codziennie w godzinach 6 - 22, co 15 minut. Z rzeki widok na ścieśniającą się pomiędzy górami dolinę Dunajca poniżej zapory czchowskiej i na kamienną basztę ponad koronami drzew.

Nie ma kładki na potoku, który niezależnie od stanu wody pokonać trzeba po kamieniach. W tym całkowicie bezludnym miejscu słychać tylko głosy ptaków. Błotnista miejscami dróżka wznosi się wąwozem wśród zadrzewień i nieużytków, docierając do przysiółka Górzany nad Rudą Kameralną.

Na drugim brzegu szlak skręca najpierw w drogę asfaltową w prawo, biegnącą wzdłuż rzeki przez wieś Piaski Drużków. Po chwili skręca w lewo, wąską dróżką mijając ośrodek wypoczynkowy ZHP i rozpoczynając dłuższe wspinanie się pod wzniesienie

Niewielki krzyż przydrożny chronią dwie wiekowe lipy. Zadbane wiejskie domki przeżywają drugą młodość jako miejsca rekreacji. Ku wschodowi otwiera się widok na dolinę Rudzanki i wzniesienia Mogiły. Asfaltową dróżką szlak schodzi w dół do szosy przecinającej RUDĘ KAMERALNĄ.

Koło wodne kuźnicy, Maleniec

RUDA KAMERALNA Nazwa miejscowości jest pamiątką po górnictwie i hutnictwie żelaza w tej okolicy. Rudę w postaci syderytów występujących w przysiółku Studzianki eksploatowano już w średniowieczu. Złoże znajdowało się na północnych stokach porozcinanego licznymi parowami i wądołami grzbietu, w obrębie średnio i gruboławicowych piaskowców. Podobnie jak w wielu innych miejscach na ziemiach polskich taka niskoprocentowa, ale łatwa do przeróbki, ruda przetapiana była od razu na surówkę w polowych piecach – dymarkach. Ten wciąż zanieczyszczony węglem surowiec przekuwano w kuźnicach młotami napędzanymi kołem

wodnym. Kuźnice lokowano w niedalekiej Paleśnicy, gdzie wykorzystać można było do napędu kół mocny i bardziej przewidywalny nurt Paleśniczanki. Stąd uzyskany materiał łatwiej można było wywieźć. Badania geologiczne w drugiej połowie XX wieku potwierdziły obecność złoża rud żelaza, jednak ich wydobycie jest nieopłacalne ze względu na niską jakość surowca. Występowanie natomiast w okolicy utworów ilastych sprzyjało powstaniu lokalnej tradycji garncarskiej kontynuowanej przez rzeźbiarza ludowego, Stanisława Rozkocha. 59

PO PRZEKROCZENIU drogi głównej w Ru-

dzie Kameralnej szlak wznosi się zboczem pośród pól przysiółka Czerwona Górka. W lesie chwilę biegnie wzdłuż stoku i po

minięciu ostatniego gospodarstwa pnie się równomiernie pod szczyt Mogiły (478 m n.pm.) docierając na koniec do obszernego skrzyżowania DRÓG LEŚNYCH.

DROGI LEŚNE W tym pięknym miejscu uhonorowano pamiątkowym głazem z inskrypcją zasłużonego budowniczego dróg leśnych – inżyniera Jerzego Kaczmarczyka. W skarpie nowej szerokiej drogi biegnącej ku północy odsłaniają się wietrzejące ławice żółtawych piaskowców budujących masyw Mogiły. Skrzyżowanie i wychodzące z niego nowe drogi leśne wyglądają zaskakująco w tej wydawałoby się - głuszy.

Lasy stanowią blisko 39% obszaru Ciężkowicko-Rożnowskiego Parku Krajobrazowego. Lasy Państwowe prowadząc gospodarkę leśną na terenie parków krajobrazowych, kładą coraz większy nacisk na pozaprodukcyjne funkcje lasów z elementami ochrony przyrody.

SZLAK BIEGNIE szeroką drogą na wschód,

okrążając wierzchołek i wznosząc się lekko na grzbiet. Dalej obniża się do siodełka, gdzie linia pasma załamuje się ku północy. Stoi tu niewielki pomnik z krzyżem i napisem W HOŁDZIE ARMII KRAJOWEJ. W tym miejscu poległ lekarz batalionowy Armii Krajowej. Wydarzenie to opisane jest

SZPITALIK AK 5 października 1944 roku atak oddziału niemieckiej żandarmerii zaskoczył partyzantów w punkcie sanitarnym. Na miejscu zginęło 4 żołnierzy AK, reszta oddziału kontraatakowała, uwalniając pozostałych pacjentów punktu sanitarnego. Niemcy wycofali się po czterogodzinnej walce, w której

dokładniej 150 metrów dalej, gdzie zobaczyć można drewniany domek zbudowany dla pracowników leśnych. W nim podczas działań Armii Krajowej w ramach operacji „Burza” mieścił się PUNKT SANITARNY obozującej w pobliżu kompanii AK.

zginął również młody student medycyny Władysław Mossoczy, pełniący rolę lekarza oddziału. Co roku w tym miejscu pamięci narodowej pod Mogiłą, przy pomniku żołnierzy AK, odbywają się msze polowe za poległych.

DALEJ DROGA wznosi się przez piękny jodłowy las, by na kolejnym grzbiecie zatoczyć łuk ku południu. Długim odcinkiem obniża się, mijając składnice drewna, prześwietlone polany z pojedynczymi wysokimi sosnami i modrzewiami oraz młodnikami.

Długi i relaksujący spacer leśny kończy się wyjściem na pola przy pojedynczym gospodarstwie przysiółka Zagórze. Ze szlaku prowadzącego teraz skrajem lasu otwiera się najpierw widok ku północy, a po chwili na południowy

wschód, na dolinę Paleśniczanki, masyw Rosulca i Jamnej. Brzegiem pól szlak zatacza łuk ku północy i obniża się drogą leśną do szosy wojewódzkiej nr 975 Zakliczyn – Nowy Sącz naprzeciw leśniczówki Bodzantówka. To przełomowy fragment doliny Paleśnianki, która przecina tu na pół długi zalesiony grzbiet ze wzniesieniem Mogiły na zachodzie oraz Styru, a dalej Suchej Góry na wschodzie. Po obu stronach doliny wznoszą się strome zbocza.

Szlak przecina drogę i obok leśniczówki biegnie w stronę lasu, mijając szkółki leśne, wkracza na teren rezerwatu Styr i stromo wznosi się pod górę Styr (460 m n.p.m.) okrążając wysoki wierzchołek od południa. Z siodła pomiędzy północnym i południowym wierzchołkiem Styru szlak skręca ostro w prawo i wznosi się dalej w górę, by ostatecznie drogą stokową wyjść na długą polanę. Tu można zaobserwować, jak wiele potężnych jodeł opanowanych zostało przez jemiołę.

Od południa polana zamknięta jest pojedynczym szpalerem wysokich sosen, pomiędzy którymi prześwituje panorama pogórza. To miejsce przy drodze gruntowej, gdzie ze szlakiem zielonym krzyżuje się szlak czarny biegnący w stronę Jamnej. Szlakiem tym prowadzi opisana wcześniej ostatnia część wycieczki. [ s.50]

CIĘŻKOWICE Spacer Odwiedzając Skamieniałe Miasto warto zrobić krótki spacer po Ciężkowicach, które dobrze zachowały klimat galicyjskiego miasteczka kupieckiego. To również okazja do zobaczenia ekspozycji tutejszego muzeum przyrodniczego. Długość 1,0 km, czas 1:00 godz.

RYNEK Gdyby nie stłoczone, jak wszędzie, samochody, to spacerując po tym rynku, pomyśleć by można, że czas się zatrzymał. Ta przestrzeń wygląda prawie tak samo, jak wyglądała sto i dwieście lat temu – niskie domy z charakterystycznymi dachami naczółkowymi i mansardami, głębokie podcienia wsparte na wiekowych pięknie

obrobionych drewnianych słupach i zgrabny ratusz z drewnianą wieżyczką miejskiego zegara. Prawa miejskie Ciężkowice uzyskały w 1348 roku. Miasto, korzystnie ulokowane u zbiegu dwóch szlaków handlowych z Węgier, włączało się w wymianę z wyrobami swojego rzemiosła – tkactwa i sukiennictwa. Powodzeniem cieszył się również ciężkowicki nabiał. Natomiast z Węgier

sprowadzano wino oraz, popularne na całym pogórzu konie. Ciężkowice zyskiwały na znaczeniu, a ich mieszkańcy stawali się coraz zamożniejsi. Już w XVI wieku istniały tu wodociągi i kanalizacja. Dużym ułatwieniem dla kupców i nie tylko, był most na rzece Białej, zbudowany przed rokiem 1556.

W drugiej połowie XVII wieku zaczął się upadek miasta. W roku 1830 jego część spłonęła w katastrofalnym pożarze. Kilkanaście lat później nadeszły rabacje chłopskie i epidemie. Dopiero wybudowanie linii kolejowej z Tarnowa do Leluchowa przyniosło nadzieje na stopniowe polepszanie jakości życia mieszkańców.

DOMY PODCIENIOWE

RATUSZ

Otaczające rynek drewniane i w części murowane domy podcieniowe powstały na przełomie wieków XVIII i XIX. Ich zwrócone do rynku ściany szczytowe osłonięte są głębokimi podcieniami wspartymi na drewnianych słupach. Część domów posiada pochodzące z dawniejszej zabudowy piwnice o kolebkowych kamiennych sklepieniach. Dzięki tym domom Ciężkowice zachowały swój dawny kupiecki charakter.

Parterowy budynek ratusza z niewielkim dziedzińcem w środku ozdobiony jest na południowym frontonie wieżyczką z miejskim zegarem. Ratusz zbudowany został w roku 1836, kilka lat po wielkim pożarze miasta. W ostatnich latach poddany – wraz z całą płytą rynku gruntownemu remontowi, jest obecnie siedzibą Centrum Kultury i Promocji Gminy Ciężkowice i biblioteki. Od frontu mieści się tu punkt Informacji Turystycznej, a w podziemiach funkcjonuje restauracja. Wśród lip przed ratuszem stoi posąg św. Floriana, patrona miasta. 65

KOŚCIÓŁ

MUZEUM

Z północno-zachodniego narożnika rynku krótka uliczka prowadzi do położonego na wysokim brzegu nad doliną Białej kościoła pod wezwaniem św. Andrzeja. Okazała świątynia wybudowana została w stylu neogotyckim na początku XX wieku.

Z północnej pierzei rynku prowadzi prosto w dół ku rzece ulica 3 Maja. Na Równiach, na skraju niewielkiego parku, zwraca uwagę współczesną architekturą budynek Muzeum Przyrodniczego im. Krystyny i Włodzimierza Tomków. Zbiory muzeum to przede wszystkim efekt ponad pięćdziesięciu lat pracy na rzecz ochrony przyrody i łowiectwa leśniczego dr. Włodzimierza

Jej konsekracja w roku 1904 stanowiła pomyślne zwieńczenie długiego pasma nieszczęść gnębiących parafię od dnia wielkiego pożaru Ciężkowic w święta Bożego Narodzenia 1830 roku. Po pożarze runęło sklepienie wielkiego i pięknego gotyckiego kościoła, wielowiekowej dumy miasteczka. W kolejnych latach dokonywano częściowych napraw budowli, lecz odbudowa zniszczonej wieży zakończyła się katastrofą. Po usunięciu rusztowań wieża runęła. Ekpertyzy wykonane przez inżynierów budowlanych wykazały, że starego kościoła nie da się już odbudować. Parafianie stanęli przed zadaniem budowy nowego kościoła, jednak zebrane przez nich środki okazały się niewystarczające. Wówczas rozprowadzano cegiełki na dokończenie świątyni w całej Galicji, Kongresówce, a także wśród Polonii europejskiej i amerykańskiej. Akcja okazała się na tyle skuteczna, że w maju 1901 prace ruszyły z miejsca.

Tomka, który wraz ze swą żoną Krystyną, starał się dokumentować bogactwo pogórzańskiej fauny przez preparowanie i kolekcjonowanie zwierząt. Dorobek kolekcjonerski państwa Tomków to zbiór około dwustu gatunków ptaków, pół tysiąca sztuk owadów i dziesiątki trofeów łowieckich. Po wybudowaniu nowego budynku muzeum ekspozycja wzbogaciła się o sugestywne dioramy, stanowiska interaktywne i bogate multimedia. Dużą

atrakcją dla odwiedzających jest Piekielnica – czyli Batyskaf Edukacyjny, niewielkie pomieszczenie multimedialne, w którym odkrywać można tajemnice przyrody rzeki Białej. Wizytę w muzeum dobrze jest zaplanować wcześniej i ewentualnie zamówić telefonicznie przewodnika: 14 651 00 38.

SKAMIENIAŁE MIASTO Ścieżka przyrodnicza Skamieniałe Miasto to jedna z większych atrakcji Pogórzy Karpackich. Wielość i bogactwo form skalnych – przypominających, a to budowle, a to bajkowe postacie – zgrupowanych w rodzaj naturalnego leśnego labiryntu, zaciekawi i młodszych, i starszych turystów.

WAROWNIE

PIRAMIDY BORSUK

Długość: 3,5 km czas: 2:30 godz. RATUSZ

RYCERZ I DZIEWICA Poeta Feliks Piasecki w opublikowanym w 1861 roku wierszu Skały Ciężkowickie przedstawił legendę o powstaniu tej osobliwości. Była to opowieść o rycerzu z dalekich stron, który tu właśnie zbudował gród nad Białą, ale zazdrośnie spoglądał w kierunku położonej na drugim brzegu Kąśnej, którą władał rycerz Rożen. Kiedy od Rożena uciekła zniewolona przez niego dziewica, rycerz znad Białej obiecał jej gościnę i obronę, ale tę przysięgę zaraz złamał i wydał dziewczynę Rożenowi w zamian za obiekt swojego pożądania – Kąśną. W chwili tego wiarołomstwa dziewica skonała, a miasto obróciło się w kamień wraz z rycerzami. Nie wiadomo dokładnie, jak to było naprawdę z Rożenem i zniewoloną dziewicą, lecz pewne jest, że skamieniałe miasto stworzyła przyroda, a ta historia jest równie ciekawa. 68

PUSTELNIA

SŁOŃCE I MRÓZ W surowym klimacie peryglacjalnym podczas epoki lodowcowej rozległe wychodnie grubo i średnioławicowych piaskowców i zlepieńców na południe od Ciężkowic wypreparowane zostały do grupy skałek, swoimi fantastycznymi kształtami przywodzącymi na myśl baszty, wieże i mury. To skamieniałe miasto od dawna było obiektem zainteresowania – nie tylko jako źródło legend, ale jako doskonałe miejsce obserwacji geologicznych specyficznych warstw skalnych dolnego eocenu tworzących południowe skrzydło antykliny Rożnów – Ciężkowice – Biecz – nazwanych ciężkowickimi. Skałki na bezleśnym na początku XX wieku wzgórzu otaczały pastwiska, a w miejscowym kamieniołomie wydobywano do I wojny światowej piaskowce na cele budowlane.

W 1931 roku część ostańców uzyskała ochronę jako zabytek przyrody, a w roku 1974 powstał rezerwat Skamieniałe Miasto obejmujący zachodnią część wzgórza Skała. Stale rosnąca sława tego interesującego miejsca o wyjątkowych walorach krajobrazowych i dydaktycznych – a także kolejne modernizacje ułatwiające dostęp turystów do tej atrakcji – sprawiają, że każdego roku rośnie liczba odwiedzających. Skałki mogą służyć jako terenowy podręcznik geologii w zakresie sedymentacji mechanicznej i wietrzenia mechanicznego. Na przekrojach ławic śledzić można czytelne struktury sedymentacyjne, erozyjne i wietrzeniowe (np. warstwowanie przekątne, kanały erozyjne, pogrązy, struktury komórkowe i inne). Wychodnie warstw ciężkowickich na terenie rezerwatu to pierwsze miejsce w Karpatach, gdzie rozpoznane zostały struktury kopalnych osuwisk podmorskich.

TRASA SPACERU Przez obszar rezerwatu, wzdłuż najciekawszych form skałkowych prowadzi niebieski szlak turystyczny biegnący do Rzepiennika Strzyżewskiego i dalej do Tuchowa. Wejście na trasę spaceru znajduje się przy skale Grunwald i źródełku. Wśród sosen i dębów ścieżka prowadzi najpierw do stokowych zgrupowań skałek – Warownie, Borsuk, Piramidy, a następnie wokół form wierzchowinowych – Pustelnia, Baszta Paderewskiego, Skałka z Krzyżem. Tu szlak niebieski krzyżuje się z czarnym szlakiem łącznikowym dochodzącym na wzgórze ze stacji PKP Bogoniowice przez ciężkowicki rynek. Po wschodniej stronie wzgórza szlak przecina drogę i kieruje się do Wąwozu Czarownic, na końcu którego znajduje się pomnik przyrody nieożywionej Jar Wodospad. Głęboki

na 15 do 25 metrów jar wycięty został erozją w strefie spękań bardzo grubych ławic piaskowca ciężkowickiego. Wilgotne ściany skalne zabarwione są związkami żelaza na rdzawy i żółtobrązowy kolor. Ściana o wysokości 15 metrów stanowi próg wodospadu, wyjątkowej tego typu atrakcji na pogórzu – szczególnie zimą, kiedy tworzą się na nim efektowne lodospady. Powrót ze spaceru prowadzi tą samą trasą, ale przy parkingu kładką nad szosą dotrzeć jeszcze można do skałek dolinnych – to Ratusz i słynna Czarownica z haczykowatym nosem widoczna na logotypie Ciężkowicko-Rożnowskiego Parku Krajobrazowego. Jest tu też widok poprzez pnie drzew na Białą sunącą kamieńcem pomiędzy nadrzecznymi łozami oraz na zielone łąki jej doliny.

DIABLE SKAŁY W BUKOWCU Ścieżka przyrodnicza Jeśli zespół skałek pod Ciężkowicami jest Skamieniałym Miastem, to Diable Skały nazwać można skamieniałą wsią. Podobne formacje skalne – ale zanurzone w starym bukowo-jodłowym lesie z dala od głównych dróg. Na szlaku tego spaceru najpewniej nie spotka się wielu turystów, za to słychać śpiew ptaków i szum drzew. Długość 1,4 km, czas 2:00 godz. Suma podejść/zejść 105 m

466

489 399 - m n.p.m. 466

466 489 399

REZERWAT DIABLE SKAŁY Diable Skały to zespół baszt, ambon, ścian i grzybów skalnych o wysokościach do 15 metrów i długości do 100 metrów, wypreparowanych w północnym zboczu wąskiego grzbietu Bukowca, opadającego na zachód do doliny Paleśnianki. Stanowią one pas wychodni bardzo gruboławicowych piaskowców i zlepieńców ciężkowickich z dolnego eocenu, poddanych wietrzeniu mechanicznemu w warunkach klimatu peryglacjalnego epoki lodowcowej. Na przekrojach i powierzchniach ławic zaobserwować można typowe struktury sedymentacyjne oraz erozyjne. W rejonie pasa wychodni występują schrony i jaskinie związane z rozwojem osuwisk i przechylania się oraz odkłuwania bloków skalnych od podłoża. Największą z nich jest DIABLA DZIURA – druga pod względem głębokości (42,5 m) i dziewiąta pod względem długości korytarzy jaskinia typu szczelinowego w polskich Karpatach Zewnętrznych. 72

Ze względu na występowanie struktur tektonicznych i towarzyszących im form mineralnych, przy swojej znacznej głębokości i specyfice struktur szczelinowych, jaskinia Diabla Dziura jest wyjątkowo cennym obiektem geologicznym. Z powodu jej wartości dla nauki nie jest dostępna dla ruchu turystycznego. Szczytowe pasmo skałek wśród bukowego lasu na Bukowcu objęte zostało w roku 1953 ochroną w formie rezerwatu przyrody nieożywionej. Przez rezerwat prowadzi szlak niebieski Jamna – Siekierczyna – Bukowiec – Jamna Potoki. Zwiedzanie rezerwatu w pętli zamkniętej umożliwia natomiast ścieżka przyrodnicza Diable Skały, z przystankami

i tablicami informacyjnymi przy ciekawszych skałkach, a także przy wejściu do jaskini Diabla Dziura. Tablice informują o każdej z form skalnych, a także o gatunkach flory i fauny charakterystycznych dla okolic rezerwatu. ŚCIEŻKA ZACZYNA się przy węźle szlaków na drodze Bukowiec – Jamna. Znakami koloru czerwonego prowadzi przez kolejne 9 przystanków, począwszy od skały Diabeł i dalej na zachód, aż do przystanku Diabla Dziura w najniżej położonym miejscu trasy. Łukiem przechodzi na południowe zbocze grzbietu i wraca pod szczyt Bukowca, mijając ostatnie dwa przystanki ze skałami w formie kamiennych grzybów.

POLICHTY – SUCHA GÓRA Ścieżka przyrodnicza Od budynku Ośrodka Edukacji Ekologicznej w Polichtach ścieżka prowadzi najpierw dnem doliny ku południu, a następnie wznosi się na jej zachodnie zbocze i zawraca ku północy, by po dłuższym spacerze leśnym zejść znowu w dolinę i zamknąć pętlę przy Ośrodku Edukacji. Pierwotnie na ścieżce wyznaczono 10 przystanków opisanych numerami na drzewach. Uzupełniono je później tabliczkami opisującymi indywidualne zjawiska przyrodnicze. Długość 1,7 km, czas 0:40 godz. Suma podejść/zejść 55 m POCZĄTEK TRASY przecina łąkę obok budynku Ośrodka. To przystanek Łąka. Obszerna tablica opisuje gatunki roślin zielnych tworzących to środowisko, a także zamieszkujące je gatunki bezkręgowców, takich jak pająki, motyle i chrząszcze oraz kręgowców – jaszczurek i węży. Kolejna tablica przed-

296

329

- m n.p.m. 329 296

296

stawia popularne gatunki ptaków – między innymi dzięcioła, ziębę, kowalika, kosa. Ścieżka zanurza się w las i malowniczymi drewnianymi mostkami prowadzi obok stanowiska kopytnika pospolitego i skrzypu olbrzymiego i wychodzi na brzeg śródleśnego stawu – przystanek Staw.

Staw jest miejscem bytowania i rozrodu licznych gatunków zwierząt, w tym chronionych płazów, takich jak żaba trawna, wodna i jeziorkowa, ropucha szara, traszka zwyczajna i grzebieniasta. Bytuje tu i rozmnaża się również zaskroniec zwyczajny. Wśród licznych bezkręgowców uwagę zwracają ślimaki (błotniarka stawowa i zatoczek

rogowy), okazały, drapieżny chrząszcz – pływak żółtobrzeżek, wodne pluskwiaki różnoskrzydłe (pluskolce i żyrytwy), a także ślizgające się po powierzchni wody nartniki. Nad jej taflą królują ważki, m.in. żagnica, ważka płaskobrzucha, szablak krwisty, łątka dzieweczka i pałątka pospolita.

Przy kolejnym mostku zaobserwować można odsłonięcie piaskowców w wysokiej skarpie wyrzeźbionej przez erozję boczną potoku – przystanek Geologia. Obok tablica przedstawiająca parzydło leśne – gatunek objęty ochroną.

zbocze. Dwa kolejne przystanki to Królestwo grzybów i dalej Widłaki, a między nimi tablica przedstawiająca stanowisko cisa pospolitego. Ścieżka łukiem okrąża zbocze, schodząc na dno dolinki potoku spływającego spod Budzynia.

Stąd ścieżka wznosi się w górę zbocza, mija przystanek Mchy i porosty oraz tablicę objaśniającą widoczną tu pułapkę feromonową. Schodkami ziemnymi schodzi na dno niewielkiego suchego wąwozu i również schodkami wspina się na jego przeciwne

Tu, nad potokiem znajduje się przystanek Bakterie symbiotyczne i nieco dalej przystanek Potok. Ostatnim przystankiem przed wyjściem na drogę w dolinie Ośrodka jest Negatywna antropopresja. 75

POD KURHAN ŚCIEŻKA PRZYRODNICZA

283

Ścieżka zaczyna się przy budynku Ośrodka Edukacji Ekologicznej w Polichtach i prowadzi na grzbiet i wierzchołek Suchej Góry, kierując się ku północy do miejsca zwanego Kurhanem, po czym schodzi w dolinę potoku i wraca do punktu wyjścia. Wyznaczono na niej 10 przystanków z tablicami informacyjnymi.

375

296

Długość 3 km, czas 1:00 godz. Suma podejść/zejść 126 m

- m n.p.m. 375 296

Przystanek nr 1 znajduje się na samym początku ścieżki. Poświęcony jest zagadnieniu ochrony owadów – błonkówek i wyjaśnia rolę tajemniczych glinianych konstrukcji widocznych przy ścieżce. DALEJ ZNAKI prowadzą utwardzoną drogą, zakosami wspinającą się zboczem przez jodłowy las. Przed wyjściem z lasu na grzbiet ścieżka mija niewielki dawny kamieniołom pochłaniany stopniowo przez roślinność. To przystanek nr 2. Odsłania się w nim potężna ławica piaskowców warstw istebniańskich z okresu dolnej kredy. Na brzegu lasu droga z dna doliny łączy się z drogą biegnącą grzbietem – tu ścieżka skręca w lewo na północ. Po chwili odsłania się daleka panorama pogórza w kierunku zachodnim. To przystanek nr 3, doskonały punkt widokowy. Widać stąd dobrze grzbiet Jamnej, Rosulec oraz Styr – wszystkie szczyty pokryte lasami. 76

283

296

Kilkadziesiąt metrów dalej znajduje się przystanek nr 4, zwracający uwagę na zachowane w pełni tradycyjne drewniane zabudowania gospodarstwa wiejskiego – coraz większą rzadkość w modernizującym się szybko krajobrazie architektonicznym wsi. Przechodząc pomiędzy budynkami gospodarstwa i krótkim odcinkiem wzdłuż polnej miedzy dochodzi się na szczyt Suchej Góry (378 m). Tu, na skraju lasu, stoi na pryzmie kamieni metalowy krzyż. To symboliczna mogiła żołnierzy AK poległych w potyczce 12 września 1944 – miejsce zwane Kurha-

nem – przystanek nr 5. Jest to również węzeł szlaków turystycznych biegnących przez Suchą Górę. Spod Kurhanu szlaki schodzą wprost do Źródła Geologów, natomiast ścieżka przyrodnicza kieruje się dalej na północ i obniża grzbietem pokrytym drzewostanem jodłowym i bukowym. Przystanek nr 6 poświęcony jest buczynie, opisując jej runo oraz właściwości użytkowe drewna bukowego, które wysoką twardość łączy z łatwością obróbki i wykańczania.

Stromym zejściem w dolinę potoku ścieżka dociera do przystanku nr 7, gdzie na skarpie rośnie duża efektowna roślina o okazałych kwiatostanach. To znajdujące się pod ochroną parzydło leśne, występujące w rejonach podgórskich i górskich, w miejscach zacienionych i wilgotnych, a dorastające do 2 metrów wysokości. Uwaga – jest to roślina trująca! Nad potokiem ścieżka zawraca na południe i po chwili dociera do przystanku nr 8

FLISZ KARPACKI Naprzemianległe warstwy zlepieńców, piaskowców, mułowców, margli i łupków w powtarzalnych sekwencjach o wielkiej miąższości – zwane fliszem karpackim – powstawały od późnej jury (160 milionów lat temu) do wczesnego miocenu (20 milionów lat temu) jako osady mezozoicznego oceanu Tetydy. Silne prądy morskie znosiły z kontynentalnego skłonu wielkie ilości żwirów, piasków oraz zawiesiny iłowej pochodzących z kruszenia przyległych lądów.

opisującego odsłaniające się w korycie potoku warstwy fliszu karpackiego w formie drobnych i średnich ławic żółtawych piaskowców z cienkimi przewarstwieniami ciemnoszarych łupków ilastych. W wyniku erozji bocznej potoku piaskowce łamane są na skalny rumosz zsuwający się do strumienia, natomiast łupki rozwarstwiają i kruszą na drobne listki, które zabiera szybko woda, zamieniając w ilastą zawiesinę.

Uważa się, że dno morskie z tymi osadami ulegało stałemu pogrążaniu, co sprawiło, że powstałe warstwy fliszu osiągają łączną grubość od jednego do pięciu kilometrów. Podczas alpejskich ruchów górotwórczych pomiędzy oligocenem a miocenem osady te zostały sfałdowane, przesunięte i odkłute od podłoża tworząc szereg jednostek tektonicznych w formie nasuniętych od południa płaszczowin. Pomiędzy Dunajcem a Białą występują utwory związane z płaszczowiną śląską.

Wąskim dnem doliny, z lasem porastającym jej oba zbocza, ścieżka dociera do miejsca, gdzie drewniany pomost wskazuje położenie kolejnego przystanku nr 9. To źródło wód mineralnych Paweł. Na charakter wód wskazuje rozpoznawalny zapach siarkowodoru i specyficzny białawy kożuch na wodzie wypływającej na łąkę z płytkiej misy, a także fioletowy osad na jej dnie.

Jest to jeden z trzech udokumentowanych wypływów wód siarczkowych w rejonie Policht. Zawartość siarkowodoru wynosi w nich od 16 do 38 mg/dm3. Ten typ wód siarkowodorowych jest powszechny we fliszu. Ich powstanie wiąże się z obecnością w tych utworach gipsów, pirytu i bituminów. W tym sensie przystanek nr 8 i nr 9 są ze sobą ściśle powiązane. Znaczenie lecznicze wód siarczkowych ilustruje przystanek nr 10, do którego należy wspiąć się ścieżką do połowy wysokości zbocza. Tu w małej kotlince znajduje się Źródło Geologów. Ten naturalny wypływ wód mineralnych opisany został wcześniej. [ s.45] To ostatni przystanek ścieżki, która wraca stromym zejściem na dno doliny – razem ze szlakiem zielonym i żółtym, i kieruje się w lewo do widocznego już Ośrodka Edukacji Ekologicznej, zamykając pętlę.

NA BUDZYŃ Ścieżka przyrodnicza Ścieżka zaczyna się przy budynku Ośrodka Edukacji Ekologicznej w Polichtach i okrąża grzbietami jego kotlinę, zataczając szeroki łuk najpierw ku zachodowi, potem ku południu, by na koniec zawrócić na północ do doliny potoku i wrócić do punktu wyjścia. Tablice informacyjne na 8 przystankach zwracają uwagę na charakterystyczne elementy przyrody, krajobrazu czy historii. Jej szczególnym walorem są interesujące krajobrazy. Długość 5,5 km, czas 1:40 godz. Suma podejść/zejść 148 m SPRZED BUDYNKU Ośrodka ścieżka prowadzi na północ, do miejsca, gdzie dolinę przecinają szlaki – zielony i żółty. Razem z nimi wchodzi w las na zachodnie zbocze doliny, mijając paśnik dla zwierzyny leśnej. To przystanek nr 1 tej ścieżki poświęcony dokarmianiu zwierząt. Dokarmia się nie

296

388

392

- m n.p.m. 388 296

392 296

tylko w zimie sarny i jelenie – ale także dziki przez cały rok, aby ograniczyć ich żerowanie na polach uprawnych. Leśna dróżka wznosi się pod Budzyń i dociera do przysiółka Góry, gdzie wydostaje się na otwartą przestrzeń pomiędzy starym gospodarstwem a domkami rekreacyjnymi.

Tu, w miejscu z widokiem na bliższą i dalszą okolicę, zaobserwować można problem przedstawiony na przystanku nr 2 – Odłogi i co dalej? W ostatnich latach coraz więcej nieużytkowanych pól, pastwisk i łąk zamienia się w odłogi. Zachodzi na tych terenach zjawisko sukcesji wtórnej i pojawiają się najpierw chwasty, a potem krzewy i gatunki drzew o lekkich nasionach – brzozy, wierzby, sosny. W efekcie pełnego procesu sukcesji ukształtuje się zbiorowisko leśne. Ścieżka mija pasiekę i dociera do przystanku nr 3 – Młaka. Niewielki powierzchniowy wypływ wód gruntowych przy braku dalszego spływu tworzy tu młakę – czyli nasiąknięte stale wodą bagienne miejsce zarastające torfem. Głębokość wody w takim zbiorniku waha się w zależności od aktualnego poziomu wód gruntowych. Jest to miejsce występowania wielu specyficznych roślin wodno-błotnych, a także środowisko życia płazów – żab i traszek. Stąd blisko do skrzyżowania szlaków turystycznych przy krzyżu. Szlaki – zielony, żółty i czarny rozchodzą się we wszystkich kierunkach, a ścieżka przyrodnicza skręca w lewo i gruntową drogą pomiędzy brze-

giem lasu a szeroką powierzchnią pól okolic Pasternika, Budzynia i Potoków, mija ukryty pomiędzy drzewami po prawej stronie wierzchołek Budzynia (396 m n.p.m.), skąd powoli obniża się na południe. Przy drodze przystanek nr 4 – Młodnik Sosnowo-Brzozowy – przy którym pada częściowa odpowiedź na postawione poprzednio pytanie dotyczące odłogów. Brzoza i sosna to dwa gatunki pionierskie – czyli pojawiające się jako pierwsze na odłogach czy w miejscu wyciętego drzewostanu. Oba cechuje łatwość rozsiewania nasion i szybki wzrost i jako pierwsze tworzą nowe drzewostany w młodym lesie. Następny dość długi odcinek ścieżki prowadzi drogą gruntową, a potem asfaltową, która wijąc się malowniczo wśród lasów i pól płaskiej wierzchowiny, obniża się powoli stale szerokim łukiem skręcając ku wschodowi. Coraz częściej mijane są gospodarstwa. W przysiółku Budzyń zwraca uwagę wyjątkowo piękna, murowana kapliczka z kamienia, osłonięta wiekową lipą. To przystanek nr 5 – Kapliczka. Jest jedną z wielu kapliczek, figur i krzyży przydrożnych spotykanych na drogach pogórza.

Niezwykła jest wielość form – są kapliczki murowane i drewniane, słupowe, wycięte w skale, zawieszone na drzewie, krzyże drewniane i metalowe. Stawiane w miejscach szczególnych krajobrazowo lub ważnych do upamiętnienia – są świadectwem wiary minionych pokoleń i cennym dziedzictwem wspólnej kultury. W niedalekiej odległości od kapliczki znajduje się przystanek nr 6 – Punkt widokowy.

Choć od wyjścia z lasu otwierają się z drogi coraz nowsze perspektywy pogórza, to w tym miejscu widok jest szczególnie rozległy. Daleko na południu dostrzec można zarys Maślanej Góry i Chełmu nad Grybowem, a bliżej pokryte lasami wzniesienia Bukowca, Jamnej i Rosulca. Przy kolejnych zabudowaniach ścieżka skręca ku północy w lewo w pola i zmierza w dół w kierunku lasu. Obniżając się przez las do strefy źródliskowej potoku, mija przystanek nr 7 – Drzewa iglaste.

Istotnym gatunkiem zespołu żyznej buczyny karpackiej, zajmującej piętro regla dolnego na obszarze pogórza, jest jodła. W tutejszych lasach zobaczyć też można wysokie sosny masztowe i rzadziej modrzewie. Ostatnim jest przystanek nr 8 Las gospodarczy. Takie planowo użytkowane powierzchnie leśne mogą stanowić wyłącznie źródło surowca drzewnego – lub też pełnić dodatkowe funkcje ochronne, w których zawiera się zapewnienie warunków do rekreacji i turystyki. Dnem doliny ścieżka wraca na teren Ośrodka Edukacji Ekologicznej.

SPACERY W PĘTLI – krótki wypad samochodem 1. WOKÓŁ JAMNEJ I BUKOWCA – PĘTLA WSCHODNIA Długość 8,6 km, czas 2:50 godz. Suma podejść/zejść 263 m MIEJSCE PARKOWANIA: Siekierczyna, przy skrzyżowaniu szlaku żółtego i niebieskiego w dolinie (tablica ścieżki dydaktycznej Na Wieprzek) GPS: 49.760904, 20.872192

Wejście szlakiem niebieskim przez las do Bukowca, Bukowiec, przejście szlakiem zielonym do Jamnej, Jamna, przejście szlakiem niebieskim na Soliska i strome zejście w dolinę Siekierczanki. Po drodze daleki widok w kierunku Beskidu Niskiego.

2. WOKÓŁ BUKOWCA I JAMNEJ – PĘTLA ZACHODNIA Długość 9 km, czas 3:15 godz. Suma podejść/zejść 318 m MIEJSCE PARKOWANIA: Jamna – Potoki, parking nad Paleśniczanką. GPS: 49.767678, 20.818045

Doliną Paleśniczanki w górę szlakiem niebieskim, wejście przez Rezerwat Diable Skały do Bukowca, Bukowiec, przejście szlakiem zielonym do Jamnej, Jamna, zejście szlakiem żółtym na parking nad Paleśniczanką.

3. POMIĘDZY STYREM A ROSULCEM (JASTRZĘBIĄ GÓRĄ) Długość 11,6 km, czas 4:00 godz. Suma podejść/zejść 449 m MIEJSCE PARKOWANIA: Jastrzębia sklep/ bar (za zgodą) GPS: 49.801397, 20.856101. Wejście na szlak żółty, przez dolinę do 84

Łazów, pod Rosulec, do skrzyżowania ze szlakiem czarnym i nim w prawo do Olszowej, dojście pod Styr do skrzyżowania ze szlakiem zielonym i zielonym w prawo na wschód, zejście drogą przez Zbęk do miejsca parkowania (widoczne z góry).

4. POLICHTY – TRZY ŚCIEŻKI SPACEROWE Sucha Góra – Polichty Długość 1,7 km, czas 0:40 godz. Suma podejść/zejść 55 m

Pod Kurhan Długość 3 km, czas 1:00 godz. Suma podejść/zejść 126 m

Na Budzyń Długość 5,5 km, czas 1:40 godz. Suma podejść/zejść 148 m

MIEJSCE PARKOWANIA: Polichty, parking przy wiacie turystycznej obok sklepu. GPS: 49.814813, 20.900091 Znaki zielone – opis [ s.74]

MIEJSCE PARKOWANIA: Polichty, parking przy wiacie turystycznej obok sklepu. GPS: 49.814813, 20.900091 Znaki żółte – opis [ s.76] MIEJSCE PARKOWANIA: Polichty, parking przy wiacie turystycznej obok sklepu. GPS: 49.814813, 20.900091 Znaki brązowe – opis [ s.80]

5. SKAMIENIAŁE MIASTO I JAR WODOSPAD – Z CIĘŻKOWIC Długość 3,5 km, czas 2:30 godz. Suma podejść/zejść 244 m Miejsce parkowania: Ciężkowice rynek. GPS: 49.785479, 20.973596. Wyjście w jego południowo-wschodnim narożniku (kierunek Ostrusza) wąską uliczką Kościuszki do drogi nad potokiem i chodnikiem w prawo. Krótki fragment drogi bez chodnika do skrzyżowania z drogą na Rzepiennik Strzyżewski – wejście na szlak niebieski w prawo przez mo-

stek, przejście przez jar Wodospad i Wąwóz Czarownic do wyjścia na drogę Ciężkowice – Staszkówka. Wejście na teren rezerwatu Skamieniałe Miasto przy Skałce z Krzyżem, zejście niebieskim szlakiem pomiędzy kolejnymi skałkami. Przejście pomostem nad brzeg Białej i powrót na parking ze skałą Grunwald. Powrót do Ciężkowic chodnikiem przy ulicy Krynickiej, początkowo ze znakami szlaku niebieskiego. Wejście na rynek ulicą Grunwaldzką. 85

WOKÓŁ PARKU CIEKAWE MIEJSCA KORZENNA Wieś ze średniowiecznym rodowodem wśród wzniesień Pogórza Rożnowskiego. W Muzeum Narodowym w Krakowie znajdują się pochodzące z Korzennej cenne dzieła dawnego malarstwa o tematyce religijnej i obyczajowej – na przykład: Ukrzyżowanie, Matka Boska Bolesna czy Kupno wsi – pojawiające się często jako ilustracja książek o polskim średniowieczu. Te właśnie i wiele innych namalowane zostały w drugiej połowie XV wieku przez mistrzów tak zwanej Szkoły Sądeckiej. Będąc w okolicy warto odwiedzić kilka ciekawych miejsc leżących w sąsiedztwie Ciężkowicko-Rożnowskiego Parku Krajobrazowego. BOBOWA Średniowieczne miasteczko rycerskie, gotycki kościół pw. Wszystkich Świętych, gotycki kościółek pw. św. Zofii, dwór Długoszowskich, piękna synagoga barokowa. Żywa tradycja ręcznego wytwarzania koronki klockowej, na coroczny festiwal przyjeżdżają koronczarki z całej Europy. Wystawa koronki klockowej w Centrum Kultury i Promocji Gminy Bobowa, ul. Grunwaldzka 126, tel. 18 351 40 13.

PRZYDONICA Pięknie położona wśród wzgórz nad Przydonickim Potokiem średniowieczna wieś założona przez Gryfitów. Zabytkowy kościół drewniany z 1527 roku pw. Matki Boskiej Różańcowej. GRÓDEK NAD DUNAJCEM Ośrodek wypoczynku nad Jeziorem Rożnowskim: wypożyczalnie sprzętu wodnego, trasy rowerowe wokół jeziora, miejsca do wędkowania. ROŻNÓW Zapora spiętrzająca wody Jeziora Rożnowskiego, ruiny zamku Zawiszy Czarnego, zabytkowy kościółek, elementy fortyfikacji renesansowej Tarnowskich, dwór z XIX wieku.

TROPIE Pustelnia i sanktuarium świętych Świerada i Benedykta. Na skale nad malowniczym zakolem Dunajca kościół o pięknej renesansowej sylwetce, ale znacznie starszym pochodzeniu, o czym świadczą między innymi romańskie elementy architektury oraz polichromia z XII wieku.

WYTRZYSZCZKA Zrekonstruowany w ostatnich latach zamek Tropsztyn, z którego wysokich murów rozciąga się doskonały widok na Jezioro Czchowskie i wzniesienia Pogórza Rożnowskiego. W sąsiedztwie przystań promu do Tropia. ZAKLICZYN Miasteczko nad Dunajcem na dawnym szlaku handlowym Kraków – Biecz. Brukowany kocimi łbami, rozległy rynek z XIX wiecznym ratuszem, słynne zakliczyńskie domy podcieniowe. W Domu pod Wagą Muzeum Grodzkie ze zbiorami etnograficznymi. Barokowy kościół św. Idziego i klasztor franciszkanów. 88

Żbik europejski – Felis silvestris Zbiory Muzeum Przyrodniczego im. Krystyny i Włodzimierza Tomków w Ciężkowicach www.muzeum.ciezkowice.pl

Sfinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie