PARK KRAJOBRAZOWY PASMA BRZANKI by Appen Karpaty

Park Krajobrazowy

PASMA BRZANKI

PRZEWODNIK TURYSTYCZNY

PARK KRAJOBRAZOWY PASMA BRZANKI Przewodnik turystyczny Koncepcja tras i tekst Sławomir Kubisa Tekst: flora i fauna Parku Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego Zdjęcia Sławomir Kubisa, Szymon Kubisa, Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego, Bogdan Wszołek, Andrzej Otrębski Zdjęcia na pierwszej i ostatniej stronie okładki: panorama pogórza ze szlaku w okolicach Swoszowej i kościół pw. św. Jakuba Apostoła w Tuchowie Rysunki Joanna Murawska-Łomako Opracowanie graficzne Szymon Kubisa Redakcja, korekta, skład Multimedialna Agencja Wydawnicza Appen Karpaty Długa 4, Granica, 05-806 Komorów www.appen.pl Druk i oprawa Grafmar sp. z o.o. ul. Wiejska 43, 36-100, Kolbuszowa Dolna ISBN 978-83-64883-06-4 Wersje elektroniczna i interaktywna przewodnika znajdują się na stronie: http://www.zpkwm.pl/wydawnictwa.html W wersji interaktywnej dostępne są ślady GPS opisywanych wycieczek. Sierpień 2015

PARK KRAJOBRAZOWY PASMA BRZANKI ZAPRASZA! PASMO BRZANKI to masywny pokryty lasami grzbiet, stanowiący równoleżnikową kulminację Pogórza Ciężkowickiego, rozpostartego pomiędzy rzekami: Białą i Wisłoką. Jego znaczne wyniesienie w stosunku do otoczenia sprawia, że wędrujący zalesioną granią Pasma, w wielu otwartych miejscach oglądać mogą daleką linię Karpat. Szlaki piesze i rowerowe przecinają Pasmo w poprzek i wzdłuż krzyżując się w rejonie Brzanki na zachodzie oraz góry Liwocz na wschodnim krańcu Pasma. W jego wschodniej części wyznaczono też wiele szlaków konnych. Na południowych skłonach Pasma Brzanki leżą wśród lasów i pól malownicze miejscowości: Jodłówka Tuchowska, Żurowa, Swoszowa – z pięknymi krajobrazami i drewnianymi kościółkami. Ich architektura nawiązuje do wielowiekowej tradycji budo-

wy drewnianych świątyń, jakiej najlepszym przykładem jest gotycki kościół św. Jana Chrzciciela w Rzepienniku Biskupim. Rzepiennik Biskupi – podobnie jak Szerzyny, Czermna, Kowalowa – leży z dala od głównych szlaków pieszych. Dlatego do ich odwiedzenia proponujemy dwudniową wycieczkę samochodową – połączoną z krótkimi spacerami pieszymi. Jej trasa zaczyna się od największej i najciekawszej miejscowości związanej z tym obszarem – leżącym nad rzeką Białą miasteczkiem Tuchów z zabytkowym kościołem, klasztorem i ratuszem. Szlaki i ścieżki są dobrze utrzymane i oznaczone, i nadają się świetnie do turystyki indywidualnej, jak i grupowej. Do zobaczenia na szlakach Parku Krajobrazowego Pasma Brzanki!

SPIS TREŚCI 5 Wstęp Informacje praktyczne 10 Weekend wokół Pasma Brzanki – wycieczka samochodowa PIĄTEK – Tuchów i Bistuszowa SOBOTA – Ryglice, Ostry Kamień, Żurowa, Kowalowa, Czermna NIEDZIELA – Szerzyny, Olszyny, Rzepiennik Biskupi, Brzanka, Jodłówka Tuchowska 22 1. Tuchów – Bacówka Brzanka, szlakiem niebieskim i żółtym Tuchów PKP, Burzyn, Elsowo, Podlesie Bistuszowskie, Ptasia Góra, Brzanka, Bacówka 30 2. Ciężkowice – Rzepiennik Biskupi – Bacówka Brzanka szlakiem niebieskim Ciężkowice rynek, Dąbry, Rzepiennik Biskupi, Jodłówka Tuchowska, Bacówka Brzanka 42 3. Bacówka Brzanka – Wisowa szlakiem żółtym Bacówka Brzanka, Ratówki, Ostry Kamień, Podlesie, Dobrocin, Gilowa Góra, Wisowa – Rozstajne Drogi 50 4. Ryglice – Żurowa szlakiem niebieskim Ryglice – rynek, Galia Górna, Wielka Góra, Podlesie, Żurowa – Skała Borówka 60 5. Gromnik – Nosalowa – Siedliska PKP Gromnik, Golanka, Cisie, Nosalowa, Siedliska 64 6. Spacerem przez Tuchów 7. Pętle spacerowe grzbietem Pasma Brzanki – dojazd samochodem 70 Z bacówki Brzanka Z Żurowej Ze Swoszowej

GRYBÓW GRYBÓW

CIĘŻKOWICE

GROMNIK

ła

Nosalowa 365

TRASY WYCIECZEK

piesze

Wielka Góra 432

PĘTLE SPACEROWE

Kamionka 513

ŻUROWA

Krzyżowa Góra 480

JONINY

Wysoki Ost 454

RYGLICE - ŻUROWA

Wielka Góra 500

początek/koniec trasy

BIECZ BIECZ

RYGLICE

Ostry Kamień 527

Morgi 432

TUCHÓW - BRZANKA

Brzanka 534

Ptasia Góra 451

RZEPIENNIK BISKUPI

JODŁÓWKA TUCHOWSKA

Park Krajobrazowy Pasma Brzanki

CIĘŻKOWICE - BRZANKA

GROMNIK - SIEDLISKA

Ciężkowicko -Rożnowski Park Krajobrazowy

Golanka 351

B ia

SIEDLISKA

SPACER - TUCHÓW

TUCHÓW

B ia ł a

TARNÓW

Gilowa Góra 502

SWOSZOWA

Park Krajobrazowy Pasma Brzanki

BRZANKA - WISOWA

WISOWA

Wisowa 406

WSTĘP

NIECO GEOGRAFII Park Krajobrazowy Pasma Brzanki, jeden z 11 parków krajobrazowych województwa małopolskiego, leży na obszarze Pogórza Ciężkowickiego. Pogórze ograniczone jest od zachodu rzeką Białą, a od wschodu Wisłoką, zaś długi i wysoki wał Pasma Brzanki stanowi główny element jego rzeźby. Wzniesienie to reprezentuje typ pogórzy wysokich z wysokościami kulminacji grzbietu powyżej 500 m n.p.m. (Brzanka, Liwecka Góra, Gilowa Góra, Liwocz) leżącymi 200 – 300 metrów ponad dnem otaczających dolin, stosunkowo stromymi stokami porozcinanymi przez wciosowe doliny potoków. Większość pozostałej części Pogórza Ciężkowickiego po Obniżenie Gorlickie na południu i Płaskowyż Tarnowski na północy – należy do typu pogórzy średnich z rozległymi wylesionymi wierzchowinami o wysokości rzędu 400 – 450 m n.p.m., które porozcinane są licznymi parowami, debrzami i dolinami wciosowymi. Należy do nich Płaskowyż Rzepiennicki oraz Płaskowyż Trzemesnej.

FLISZ I LĄDOLÓD Obszar Pogórza Ciężkowickiego leży w centralnej części polskich Karpat Zewnętrznych. Jego podłoże, z wyjątkiem dolin rzecznych, związane jest z osadami fliszowymi. Flisz tworzą naprzemianległe sekwencje warstw zlepieńców, piaskowców, mułowców, margli i łupków. Osady te, osiągające miąższość 5000 metrów, zostały sfałdowane podczas alpejskich ruchów górotwórczych pomiędzy oligocenem a miocenem, ponad 10 milionów lat temu, przemieszczone ku północy w formie płaszczowin, zespołu obalonych i odkłutych od podłoża fałdów i łusek.

Za specyficzną rzeźbę terenu odpowiada równoleżnikowy zespół antyklin – wypukłych fałdów płaszczowiny śląskiej, sięgający od Dunajca po Ciężkowice i dalej na wschód, gdzie system rozdwaja się na antyklinę Ciężkowic i antyklinę Rzepienników. Ich osie tworzą warstwy twardych piaskowców istebniańskich i ciężkowickich, które budują wyniosły wał Pasma Brzanki. Podczas zlodowacenia południowopolskiego czoło lądolodu sięgnęło północnych skrajów pogórzy i rozległym lobem poprzez Kotlinę Tuchowską dotarło doliną Białej aż po Ciężkowice i Rzepiennik Strzyżewski. Bardziej na wschód lądolód oparł się o północne stoki Pasma Brzanki i wąskim jęzorem przekroczył jego grzbiet w rejonie Wisowej i Rysowanego Kamienia – docierając nawet w dolinę Olszynki. Pozostawił ślady w postaci głazów narzutowych i glin zwałowych. W późnym plejstocenie, na pogórzach miała miejsce lokalna akumulacja lessopodobnych utworów pylastych noszonych wiatrami po pozbawionych roślinności obszarach opuszczonych przez lądolód. Również wtedy, w surowym klimacie peryglacjalnym o znacznych dobowych skokach temperatury, na grzbietach wierzchowin wypreparowane zostały procesami wietrzenia mechanicznego wychodnie skalne w postaci masywnych, przeciętych szczelinami ciosowymi bloków twardych piaskowców znanych głównie z rezerwatu Skamieniałe Miasto, a także z pojedynczych skałek w Paśmie Brzanki – Ostry Kamień czy Rysowany Kamień.

ŚWIAT ROŚLINNY I ZWIERZĘCY Park Krajobrazowy Pasma Brzanki wyróżnia się dużym bogactwem flory. Dominującym kompleksem leśnym jest zespół żyznej buczyny karpackiej, tworzący rozległe kompleksy w wyższych partiach pasma Brzanki i Liwocza. W drzewostanie dominuje buk zwyczajny ze znacznym udziałem jodły, klonu, jawora i jesionu. Występują tu również, grab zwyczajny, brzoza brodawkowata i w formie podgórskiej, dąb szypułkowy i sosna zwyczajna. Najczęściej spotykane tu krzewy to: leszczyna, kruszyna, dziki bez czarny i koralowy. Runo tego kompleksu jest bogate, najczęściej i najliczniej występującymi gatunkami są m.in. żywiec gruczołowaty, zawilec gajowy, narecznica samcza, jeżyna gruczołowata. Innymi zespołami leśnymi występującymi na terenie Parku są: kwaśna buczyna karpacka, podgórski łęg jesionowy, i grąd subkontynentalny. W Parku występuje ponad 60 gatunków roślin chronionych. Do najcenniejszych należą języcznik zwyczajny, pokrzyk wilcza jagoda, wawrzynek wilczełyko, kłokoczka południowa, kukułka szerokolistna i wroniec widlasty.

Fauna Pasma Brzanki obfituje przede wszystkim w zwierzynę łowną, jak: sarny, jelenie, dziki, lisy. Spotykane są tu także gatunki ssaków objęte ochroną prawną m.in. jeż, gronostaj, łasica, wydra, popielica, orzesznica.

Stosunkowo duży udział we florze naczyniowej Parku mają rośliny górskie. Najciekawsze z nich to: śnieżyczka przebiśnieg, turzyca zwisła.

Występuje tu około 90 gatunków ptaków, w tym: bocian czarny, puszczyk uralski, dzięcioł białogrzbiety, puchacz, kruk, krogulec, myszołów, jastrząb. Spotkać można gady: zaskrońca, żmiję zygzakowatą, jaszczurki: zwinkę i żyworodną oraz padalca.

Na terenie Parku spotykane są także grzyby prawnie chronione, takie jak: soplówka jodłowa, smardz jadalny i szyszkowiec łuskowaty.

Płazy reprezentowane są przez salamandrę plamistą i kumaka górskiego, ropuchy: szarą i zieloną, rzekotkę drzewną oraz żaby i traszki.

HISTORIA Główną oś historycznego rozwoju tych ziem stanowiła dolina niewielkiej rzeczki Rzepianki, którą prowadził średniowieczny trakt łączący stołeczny Kraków z królewskim Bieczem. Dzięki intensywnej kolonizacji prowadzonej za czasów Kazimierza Wielkiego powstało tu kilka wsi o wspólnej nazwie Rzepiennik. Leżały wszystkie na terenie kasztelanii bieckiej, a najdawniejszą z nich jest zapewne Rzepiennik Biskupi – własność biskupów krakowskich od połowy XIV wieku aż do czasów rozbiorów. Kiedy kasztelania przeobraziła się w powiat biecki, sięgający po Białą na zachodzie i pasmo Brzanki na północy, wsie znalazły się w starostwie libuskim. Stanowiły one dobra państwowe – królewszczyzny, zatem choć szybko rozwijała się w nich gospodarka folwarczna prowadzona przez zarządców,

to sytuacja chłopów pozostawała znacznie lepsza niż we wsiach szlacheckich. Jednak gwarancje praw i dawnych wolności okazywały się z czasem iluzoryczne – jak stało się podczas największego na Podkarpaciu buntu chłopskiego nazwanego Buntem Libuskim, mającego miejsce w połowie XVIII wieku. Toczący się początkowo przed sądami spór pomiędzy gromadami chłopskimi a dworem o nadmierne obciążenia pańszczyzną przybrał z czasem formę odrzucenia władzy starosty nad zbuntowanym obszarem. Nieskuteczne okazało się wojsko królewskie, lecz ostatecznie chłopi napomnieni ostro przez króla i spacyfikowani przez oddziały zebranych przez starostę górali Rusinów musieli ulec. Kilku przywódców buntu skazanych zostało na ścięcie mieczem, wykonano na pewno jeden wyrok. W ciągu kolejnego wieku sytuacja wsi pogorszyła się jeszcze, kiedy po upadku Rzeczpo-

spolitej ziemie te znalazły się w peryferyjnej dla Austro-Węgier Galicji. Słynna rabacja chłopska w roku 1846 wstrząsnęła szczególnie mocno dawną ziemią biecką. W tej okolicy mówiło się o „czerniawie od Rzepienników”. W następnych latach zapanował głód i epidemie. W samych Rzepiennikach zmarło około dwóch tysięcy osób. W roku 1848 cesarz zniósł pańszczyznę. Podczas I wojny światowej, po zatrzymanej ofensywie rosyjskiej w roku 1914, linia frontu przez wiele miesięcy biegła wzdłuż Dunajca i Białej przez Tuchów i Gromnik, następnie Rzepiennik i Turzę w kierunku Gorlic i dalej grzbietami Beskidu Niskiego. Stąd też 2 maja 1915 roku wyszło natarcie armii niemieckiej i austro-węgierskiej. Po walkach powstało wiele cmentarzy wojennych, między innymi w Rzepienniku Strzyżewskim, Rzepienniku Marciszewskim, Tursku, Rozembarku, Olszynach, Ołpinach. Natomiast las Dąbry na południe od Rzepiennika Biskupiego skrywa dramatyczne ślady II wojny światowej. Pierwszym jest miejsce rozstrzelania 364 mieszkańców Rzepiennika Strzyżewskiego narodowości żydowskiej. W ten sposób w sierpniu 1942 roku zlikwidowane zostało getto, utworzone przez Niemców w miejscu, gdzie pod koniec XVIII wieku powstało na skraju Rzepiennika niewielkie osiedle żydowskie. Latem 1944 roku front sowiecko-niemiecki zatrzymał się na linii Wisłoki. Zmobilizowany w ramach akcji Burza batalion Armii Krajowej „Barbara” prowadził działania dywersyjne w rejonie Pasma Brzanki, a potem Policht. Po bitwie pod Jamną, w której partyzantom udało się wyjść z okrążenia, kiedy Niemcy w odwecie spalili wieś i wymordowali mieszkańców, podjęta została decyzja o częściowej demobilizacji i podziale batalionu na mniejsze grupy. 8

Jedna z takich grup, pluton „Regina II” dowodzony przez majora Zdzisława Bossowskiego ps. „Kajetan” zatrzymała się 16 września na nocleg w stodole w przysiółku Dąbry. Niestety ktoś zdradził Niemcom miejsce pobytu partyzantów. Zaatakowani nad ranem przez wielokrotnie przeważające siły, pokonani zostali szybko w nierównej walce. Zginęło 18 żołnierzy AK. Pomnik i cmentarz partyzancki w Lesie Dąbry są śladami po tym zdarzeniu. Po wojnie, pod rządami komunistów nastąpiły czasy wymuszonej industrializacji i kolektywizacji. Na szczęście na pogórzach ich wpływ nie był wielki, tu liczyło się przede wszystkim budowanie dróg wiejskich i elektryfikacja. Nie zaginęło wśród mieszkańców poczucie samorządności i przedsiębiorczości, dzięki któremu miasteczka i wsie pogórzy należycie wykorzystywały nowe szanse. W ostatnim dwudziestopięcioleciu rozwój lokalny znacznie przyspieszył i zauważalnie poprawiają się tutejsze warunki życia. Sielskie krajobrazy i osobliwości przyrody, wody lecznicze i zabytki historii przyciągają coraz więcej turystów, odkrywających naturalne piękno pogórza.

Weekend na Pogórzu Ciężkowickim Wycieczka samochodowa wokół Pasma Brzanki połączona ze spacerami PIĄTEK PO POŁUDNIU – DOJAZD DO TUCHOWA Tuchów to pierwsze z łańcucha miasteczek nad Białą. Leży w miejscu, gdzie rzeka wyrzeźbiła między wzgórzami szeroką kotlinę. Spacerując w okolicach rynku warto zwrócić uwagę na barokowy kościół pod wezwaniem św. Jakuba oraz dziewiętnastowieczny ratusz z wieżyczką zegarową.

Nieco dalej położony jest budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” o ciekawej neogotyckiej architekturze. Urocze i pięknie utrzymane są miasteczkowe domy drewniane i murowane w przylegających do rynku uliczkach. Tuchów znany jest najbardziej z lipcowych odpustów, na które zjeżdżają niezliczone rzesze pielgrzymów z całego kraju, odwiedzających sanktuarium Najświętszej Marii Panny z cudownym obrazem. Monumentalny zespół klasztorny z końca XVII wieku wznosi się na wzgórzu na przeciwległym brzegu Białej. Opis spaceru [ s.64] Z Tuchowa wychodzą szlaki piesze i rowerowe kierujące się na Pasmo Brzanki.

KOWICE

ła

Nosalowa 365

TURZA

PIĄTEK

SOBOTA

OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE

Morgi 432

BIECZ

Ostry Kamień 527

RYGLICE

OLSZYNY

Wielka Góra 500

Kamionka 513

początek/koniec trasy dnia

BACÓWKA BRZANKA

Wielka Góra 432

Park Krajobrazowy Pasma Brzanki

BISTUSZOWA

Brzanka 534

Ptasia Góra 451

RZEPIENNIK BISKUPI

JODŁÓWKA TUCHOWSKA

TARNÓW

TRASA WYCIECZKI SAMOCHODOWEJ

Ciężkowicko -Rożnowski Park Krajobrazowy

Golanka 351

B ia

SIEDLISKA

LUBASZOWA

TUCHÓW

B ia ł a

TARNÓW

ŻUROWA

Krzyżowa Góra 480

SWOSZOWA

OŁPINY

Gilowa Góra 502

KOWALOWA

główna grań Pasma Brzanki

Wysoki Ost 454

JONINY

SZERZYNY

Park Krajobrazowy Pasma Brzanki

NIEDZIELA

WISOWA

Wisowa 406

CZERMNA

JODŁOWA

Po spacerze i zwiedzeniu Tuchowa można zjeść kolację w pizzerii Czardasz w zabytkowym budynku dawnego Towarzystwa „Sokół”. Nocleg warto zarezerwować w pięknym Dworze Bistuszowa (tel. 014 654 02 84), kilka kilometrów na wschód od Tuchowa, w kierunku Ryglic. Dwór położony jest po południowej stronie potoku Szwedka, wzdłuż którego prowadzi droga od Tuchowa, malowniczo wijąca się dnem płytkiej doliny. Bistuszowa to pierw12

sza miejscowość na tej trasie. Należy zwolnić za mostem, aby nie przegapić tablicy wskazującej zjazd wąską drogą w prawo. Pozycja GPS: 49.882, 21.096 Zabytkowy dworek szlachecki z XVIII wieku, w pięknym ogrodzie różanym, pełni obecnie rolę pensjonatu i domu weselnego. W przeszłości siedziba właścicieli miejscowości, rodu Bossowskich. W pobliżu dworku znajdują się dwa stawy rybne, zaś wokół zabytkowy park, a w nim blisko 100-letni dąb – pomnik przyrody.

PIERWSZYM CELEM wycieczki są Ryglice, niewielkie miasteczko z naprawdę przestronnym, nieco pochyłym rynkiem, pełniącym obecnie rolę plant. Na jego środku, pomiędzy skwerami, stoi figura świętego Floriana z 1830 roku. Postument, osłonięty kopulastym dachem wspartym na czterech słupach, jest jednocześnie pomnikiem grunwaldzkim. W niewielkim oddaleniu widać masywną, ale szlachetną, sylwetkę kościoła pw. św. Katarzyny. Po przeciwnej stronie rynku ulica prowadzi do otoczonego pięknym parkiem barokowego pałacu z 1656 roku, pełniącego obecnie rolę szkoły ponadgimnazjalnej. Więcej [ s.54] Z RYGLIC WYCHODZĄ w kierunku południo-

wym szlaki rowerowe, piesze i konne – przecinając grzbiet Pasma Brzanki. Do leżącej po południowej stronie wzniesień Żurowej prowadzi droga asfaltowa. Z obszernego ryglickiego rynku droga wydostaje się

SOBOTA PRZED POŁUDNIEM Aby poczuć właściwą atmosferę tego weekendu warto przed śniadaniem przespacerować się po parku, na którego skraju dostrzega się, poprzez zieleń drzew, zarys wzniesień Podlesia Bistuszowskiego i lasów Brzanki. 13

wkrótce na otwartą przestrzeń i wśród pól i zagajników wznosi w kierunku granicy lasów. Na wysokości przysiółka Galia Górna na krótko pojawiają się znaki niebieskiego szlaku turystycznego, zaraz potem droga zanurza się w las i stromo wspina na grzbiet pod Ostrym Kamieniem.

w bukowym lesie. Skalna ławica objęta jest ochroną jako pomnik przyrody nieożywionej. Wiedzie tędy szlak żółty przemierzający całe Pasmo Brzanki od doliny Białej po jego najwyższe wzniesienie – Liwocz (562 m n.p.m.). Jest tu też skrzyżowanie szlaków konnych.

Na szczycie wzniesienia droga skręca na wschód, przed zakrętem pojawia się po prawej ścieżka na Ostry Kamień, a po lewej obszerna składnica drewna. Jednak właściwe miejsce do zaparkowania znajduje się nieco dalej, pod Wielką Górą, gdzie urządzony został parking turystyczny z wiatą wypoczynkową.

Z PARKINGU TURYSTYCZNEGO następuje

STĄD WARTO WYBRAĆ SIĘ na spacer pięknym bukowym lasem wzdłuż żółtego szlaku okrążając Wielką Górę i kierując się na Ostry Kamień przez węzeł szlaków pieszych i konnych. Długość 2,5 km w obie strony.

zjazd do Żurowej, od którego chwilami pokazuje się daleka perspektywa Pogórza Ciężkowickiego i Gorlickiego. Od razu zwracają uwagę piętrzące się niemal w każdym gospodarstwie stosy drewna, przerabianego jak dawniej na różne bardziej i mniej przydatne wyroby dla gospodarstwa domowego. Ozdobą tego pięknego zakątka o wyjątkowo górskim charakterze jest drewniany kościół św. Małgorzaty z końca XVI wieku. JADĄC Z ŻUROWEJ na wschód ku podob-

Okazała wychodnia gruboławicowych piaskowców warstw godulskich, wyniesiona ostrą krawędzią ponad grzbiet, chowa się

nie położonej Swoszowej, mija się warsztat bednarski pana Franciszka Dudy. To okazja do nabycia unikatowych wyrobów tego

dawnego rzemiosła – wiadra, cebrzyka, lub maselnicy. Pozycja GPS: 49.827371, 21.184446 W niedalekim gospodarstwie agroturystycznym „Paryja” można się natomiast zatrzymać na posiłek, po wcześniejszym kontakcie z gospodarzami. Telefon: 692 756 540 pozycja GPS: 49.827357, 21.184378

SOBOTA PO POŁUDNIU Z gospodarstwa „Paryja” niedaleko już do Swoszowej, gdzie znajduje się kolejny drewniany kościółek – ten jednak, choć klasyczny w formie, powstał w połowie wieku XX. Po jego obejrzeniu należy wrócić trzysta metrów do poprzecznej drogi głównej Swo-

szowa – Joniny i skręcić w prawo na północ by dojechać na przełęcz pod Gilową Górą. Po drodze mija się ciekawe odsłonięcie geologiczne w dawnym kamieniołomie Kozakowa Skała. [ s.48] W najwyższym punkcie drogę przecina trasa pieszego szlaku żółtego: Brzanka – Liwocz. Tu zobaczyć można pomnik upamiętniający zwycięską walkę oddziału AK. [ s.48] Po północnej stronie grzbietu odsłania się daleka perspektywa doliny Szwedki w okolicach Jonin, a wkrótce po lewej stronie znaki wskazują obszerny parking na skraju lasu. Nadarza się okazja na przerwę w podróży i spokojną obserwację odsłaniającej się w tym punkcie widokowym panoramy. PO ZJECHANIU DO JONIN należy skręcić

kolejny raz na wschód w prawo, aby po 15

chrzcielnica z XVII wieku. W ołtarzu głównym znajduje się obraz św. Mikołaja datowany na 1528 rok. Stojąca obok kościoła dzwonnica wybudowana została na początku XIX wieku. Teren kościoła otoczony jest kamiennym murem z bramkami i kaplicami, a także wiekowymi pomnikowymi lipami. Z JODŁOWEJ trasa prowadzi znowu

kilku minutach znaleźć się w Kowalowej, gdzie na niewielkim wzniesieniu, w otoczeniu starych lip, zobaczyć można drewniany kościółek z XVII-wiecznym rodowodem. Świątynia pod wezwaniem Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny zbudowana została w Ryglicach w drugiej połowie XVII wieku, wiek później przeszła renowację i przebudowę. Po II wojnie światowej kościół został przeniesiony do Kowalowej, gdzie restaurowany był po raz kolejny. We wnętrzu zachowały się cenne pamiątki z XVII i XIX wieku – ambona, ołtarz, portal. ZA KOWALOWĄ droga wznosi się na dział wodny pomiędzy doliną Szwedki płynącej przez Ryglice i Bistuszową do Białej a doliną Jodłówki płynącej przez Jodłową na wschód i wpadającej do Wisłoki.

Drewniany, barokowy kościół pw. Św. Stanisława w Jodłowej to zabytek wyjątkowo cenny. Zaliczony został do Szlaku Architektury Drewnianej. Powstał w drugiej połowie XVII wieku, na miejscu wcześniejszego kościoła parafialnego. To obszerna, trójnawowa świątynia o konstrukcji zrębowej. Kryty blachą dwuspadowy dach zwieńczony jest barokową sygnaturką. We wnętrzu uwagę zwracają XX-wieczne polichromie, rokokowa ambona w kształcie łodzi i kamienna 16

w kierunku południowym i ostatnim już nawrotem przetnie grzbiet Pasma Brzanki na wysokości wsi Wisowa. Najpierw jednak należy cofnąć się w górę doliny Jodłówki i nie dojeżdżając do Jodłowej Górnej skręcić w lewo na Czermną. Piękna droga o nowej nawierzchni przypomina tę z Ryglic do Żurowej – z taką różnicą, że prowadzi przez całkiem pusty krajobraz. W WISOWEJ asfaltowa droga wiedzie otwartym grzbietem Pasma Brzanki. Otwiera się z niej perspektywa pogórzy i dalekich wzniesień Beskidu Niskiego. Po lewej pokazuje się całkiem już bliski Liwocz, którego masyw kończy na wschodzie długie Pasmo Brzanki. Leżąca za nim dolina Wisłoki jest natomiast granicą Pogórza Ciężkowickiego.

Tu warto zrobić półgodzinny spacer szlakiem żółtym – albo na zachód, w kierunku pięknie położonego współczesnego kościółka w Wisowej, albo na wschód, w kierunku dawnego cmentarza żydowskiego. Aby dotrzeć na kirkut, po przejściu drogą i leśnym duktem 1700 metrów, należy skręcić w prawo obok gospodarstwa na polanie i dojść jeszcze lasem 300 metrów. Pozycja GPS: 49.854, 21.288 Cmentarz założony w XIX wieku, przetrwał lata wojny, jednak przez kolejne dziesięciolecia ulegał dewastacji. Obecnie jego teren

porasta las, w którym zachowała się tylko część nagrobków. W ostatnich latach studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego podjęli się odczytania hebrajskich inskrypcji na części macew. Ustalono między innymi, że najstarsza z nich pochodzi z roku 1837. Długość spaceru – do kościoła 0,7 km, do kirkutu 2,0 km.

otwarty daleko ku południowi krajobraz. Nocleg i kolacja w gospodarstwie agroturystycznym „Ranczo pod Liwoczem” w Czermnej – po wcześniejszej rezerwacji. Telefon: 14 651 73 89 Pozycja GPS: 49.823, 21.318

OSTATNI ODCINEK TRASY na ten dzień

NIEDZIELA PRZED POŁUDNIEM

jest wyjątkowo piękny. Droga z Wisowej do Czermnej prowadzi najpierw przez rozświetlony polanami stary las jodłowy, a potem łagodnie obniża się skrajem łąk i pól przez

Po śniadaniu warto zobaczyć stary i nowy kościół w Czermnej. Oba wyjątkowe – nowy, bo współczesna bryła dwoma smukłymi wieżami

ciekawie nawiązuje do architektury historycznej, stary bo służy tutejszym parafianom już prawie pięć wieków. Drewniany kościół pw. św. Marcina zbudowany został w roku 1520, a dwa stulecia później znacznie go powiększono. Przebudowane wówczas na trzynawowe wnętrze uzyskało barokowy wystrój. Dostawiono również potężną wieżę o konstrukcji słupowej oraz kaplicę Serca Jezusowego. Zwieńczeniem głównego ołtarza jest barokowy obraz Świętej Trójcy. Kamienna

chrzcielnica i późnogotycki krucyfiks pochodzą z XVI wieku. Kościół otacza kamienny mur z bramą i czterema kapliczkami. Z CZERMNEJ trasa prowadzi z powrotem

na zachód, w kierunku doliny Białej. Pierwszym celem są Szerzyny, wieś położona nad rzeczką Olszynką płynącą na wschód w stronę Ropy. Tu, obok imponującego kościoła wybudowanego w 1929 roku w stylu nawiązującym głównie do gotyku, zobaczyć można zabytkowy dwór szlachecki z XVI wieku, pełniący obecnie rolę plebanii. Budynek dworu o renesansowej tradycji posiada cechy stylu barokowego. Od zewnątrz widoczna jest charakterystyczna galeria frontowa na pięciu arkadach, wnętrza kryją sklepienia kolebkowe i kamienne portale. KOLEJNĄ MIEJSCOWOŚCIĄ w rozłożystej

dolinie Olszynki są Ołpiny. Tutejszy kościół, wybudowany z czerwonej cegły – podobnie jak wiele innych na pogórzu powstałych na przełomie XIX i XX wieku, nawiązuje architekturą do stylu romańskiego, a nie gotyku, jak większość z nich. Zwraca uwagę rzadko spotykana niesymetryczność frontu budowli, zwieńczonego dwoma wieżami o różnej wysokości. Kościół powstał na miejscu XVI-wiecznej świątyni zniszczonej podczas operacji gorlickiej w roku 1915. W OLSZYNACH mija się, stojący po prawej

stronie drogi pomnik lotników z załogi „Libe18

ratora”, który po walce z nocnym myśliwcem rozbił się i eksplodował w tej miejscowości. Z Olszyn należy skierować się ku południowemu zachodowi i wąską dróżką wznoszącą się bardzo łagodnie wśród pól dojechać na ukazujący szeroką panoramę pogórza płaski grzbiet wierzchowiny rozciętej stromo od południa doliną Rzepianki. W najwyższym punkcie drogi należy skręcić w prawo, by po chwili zobaczyć samotną sylwetkę wiekowej drewnianej świątyni uważanej za jeden z najcenniejszych obiektów zabytkowych tego typu w Małopolsce. To kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Rzepienniku Biskupim. Krajobraz, historia, architektura i bogate wnętrze tej budowli tworzą zupełnie unikalny klimat. Jest to świątynia drewniana konstrukcji zrębowej wzniesiona w tradycji gotyckiej. Jej spadzisty dach oraz ściany pokryte są gontem – podobnie jak ściany. Choć pewniejszą

datą jego powstania jest XVI wiek, to według niezachowanej już inskrypcji, kościół mógł być zbudowany w 1494 roku. Wieża o konstrukcji słupowo-ramowej z nadwieszoną izbicą dobudowana została w wieku XVII. Trzy portale gotyckie zamknięte są łukami o wykroju w tak zwany „ośli grzbiet”. We wnętrzu zachowały się pod chórem fragmenty malowideł patronowych, będących pozostałością pierwotnego stropu. Wyposażenie kościółka pochodzi głównie z XVII wieku, choć zachowały się też starsze zabytki: gotycko-renesansowy tryptyk z początku XVI wieku z rzeźbami świętych: Piotra, Pawła, Stanisława i Krzysztofa; późnorenesansowy ołtarz główny oraz rzeźby z dawnych ołtarzy barokowych z XVII i XVIII wieku, barokowa ambona zdobiona polichromią. KOLEJNYM MIEJSCEM, które koniecznie

trzeba odwiedzić jest największe w Europie prywatne Obserwatorium Astronomiczne Królowej Jadwigi w Rzepienniku Biskupim.

Ten unikalny obiekt o charakterze naukowym i edukacyjnym dysponuje między innymi amerykańskimi radioteleskopami najnowszej generacji, wykorzystywanymi wcześniej w Psarach i Komorowie. Aby się dostać do Obserwatorium, należy od drewnianego kościółka św. Jana Chrzciciela skierować się w dół w dolinę Rzepianki, którą biegnie droga wojewódzka 980. Skręcić w nią w prawo. Po około 800 metrach skręcić tuż przed tartakiem w lewo, w wąską bardzo stromą dróżkę lokalną. Na szczycie skręcić w lewo. Około 2 km dalej, na skrzyżowaniu obok transformatora, skręcić w lewo. Potem prosto granią około 1.3 km. Pozycja GPS: 49.776, 21.090 Obserwatorium można zwiedzać indywidualnie, wykorzystując 12 astronomicznych plansz dydaktycznych – z zachowaniem zasad bezpieczeństwa i przyzwoitego zachowania, jak na każdej prywatnej posesji. W sobotnie popołudnia i wieczory (od godziny 17-tej) organizowane są bezpłatne obserwacje teleskopowe Słońca, Księżyca, planet i innych ciał niebieskich. Bliższe informacje o atrakcjach Obserwatorium na stronie: www.oajadwiga.pl

POWRÓT DO RZEPIENNIKA BISKUPIEGO

doliną Turzy. Z Rzepiennika droga prowadzi na północ do Jodłówki Tuchowskiej, biegnąc działem wód pomiędzy zlewnią Ropy i Białej. Skrzyżowanie przed Jodłówką jest jednocześnie najwyższym punktem dawnego szlaku kupieckiego. Pamiątką po szlaku jest zabytkowa kapliczka – latarnia stojąca na szczycie wzniesienia. Postawiona w XVI wieku na wzniesieniu na dziale wodnym ponad dwiema dolinami, z umieszczonym na szczycie światłem, wskazywała kierunek wozom kupieckim podążającym z Krakowa do Biecza jako swoista latarnia lądowa. Kapliczka chowa się wśród wysokich drzew na skrzyżowaniu z drogą polną po prawej stronie. PRZECINAJĄC DROGĘ Olszyny – Lubaszowa trasa wycieczki prowadzi dalej prosto na północ i wznosi się południowymi skłonami masywu Brzanki coraz bardziej stromo na jej grzbiet. Tu na skrzyżowaniu dróg leśnych i szlaków turystycznych skręca w lewo do pobliskiej Bacówki Brzanka. (tel. 14 652 68 02)

Bacówka turystyczna stojąca w niewielkiej odległości od wierzchołka Brzanki na wysokości 512 m n.p.m. oferuje niedrogi nocleg oraz smaczne posiłki. Obok wybudowano

wieżę widokową, z której rozciąga się widok na południe, w kierunku dalekiego Beskidu Niskiego i Sądeckiego. Przy dobrej pogodzie widać stąd nawet Tatry. [ s.27] W Bacówce zjeść można obiad, po czym obejrzawszy z wieży panoramę, wybrać się na spacer.

NIEDZIELA PO POŁUDNIU Spacer od Bacówki szlakiem żółtym na zachód. Odległość 3,4 km w obie strony. SZEROKA DROGA leśna biegnie grzbietem

masywu Brzanki, mijając pomnik upamiętniający żołnierzy Armii Krajowej. Dalej szlak wchodzi w bukowo-jodłowy las, który skrywa po lewej wierzchołek Brzanki (534 m n.p.m.), i dociera wkrótce do polany z kapliczką na samotnym drzewie i skrzyżowania szlaków. Idąc dalej grzbietem, widzi się lesiste stoki po stronie północnej Pasma, sięgające Podlesia i Bistuszowej. Po dotarciu do miejsca gdzie krzyżują się szlaki żółty i zielony, należy rozpocząć drogę powrotną do Bacówki. Spacer szlakiem żółtym na wschód. Odległość 2,4 km w obie strony. PODĄŻAJĄC ŻÓŁTYM SZLAKIEM na wschód,

mija się najpierw skrzyżowanie dróg i szlaków rowerowych, a potem wchodzi między zabudowania przysiółka Ratówki. Tu zwraca uwagę murowana kapliczka. Jednak najbardziej przyciąga wzrok panorama otwierająca się ku

południowemu wschodowi, gdzie wzniesienia Pogórza Ciężkowickiego przechodzą w Obniżenie Gorlickie, ograniczone zalesionymi pasmami Beskidu Niskiego. Widać też dobrze wschodni kraniec pasma Brzanki – kulminację Liwocza. Wijącą się wśród niewielkich gospodarstw i sadów widokową drogą dociera się po 1200 metrach do granicy lasu. Jeśli nie planuje się dłuższej wycieczki na Ostry Kamień [ s.45] należy w tym miejscu zawrócić do Bacówki. DALSZA TRASA WYCIECZKI samochodowej prowadzi do Jodłówki Tuchowskiej. Po zjechaniu do mijanego wcześniej skrzyżowania pod kapliczką – latarnią, należy skręcić w prawo i jechać płaskim dnem szerokiej początkowo doliny, która z każdym kilometrem zawęża się, a zbocza stają się coraz bardziej strome.

Jodłówka Tuchowska to położona wśród lasów miejscowość z tradycją letniskową. Warto zatrzymać się tu na chwilę, aby zobaczyć kościół pw. św. Michała. Ciekawą historię jego powstania przeczytać można w opisie wycieczki pieszej z Ciężkowic na Brzankę. [ s.39] ZA JODŁÓWKĄ zaczyna się ciekawy krajobra-

zowo odcinek drogi. Tutejszy potok – Rostówka wcina się mocno w piaskowce wzniesienia, tworząc górski niemal krajobraz z lasem i pastwiskami. W Lubaszowej dolina Rostówki uchodzi do szerokiej doliny Białej, a droga z Jodłówki łączy się z drogą nr 977. Skręcając w nią w prawo, dociera się po kilku kilometrach do Tuchowa, gdzie trasa wycieczki się kończy.

Tuchów Burzyn Podlesie

WYCIECZKA PROWADZI z Tuchowa w dolinie Białej na grzbiet Pasma Brzanki, do niewielkiej Bacówki z bufetem turystycznym i noclegami. Dokładnie i czytelnie oznakowane szlaki biegną otwartymi północnymi skłonami wzniesień Pasma, wznosząc się łagodnie, a potem bardziej stromo przez jodłowo-bukowy las z pojawiającymi się oknami dalekich widoków w stronę Bistuszowej i Tuchowa. Po stosunkowo krótkim odcinku szeroką drogą grzbietową i minięciu szczytu Brzanki otwiera się daleka panorama ku południu, gdzie widać pasma górskie Karpat – łącznie z Tatrami. Szczególne panoramy oferuje taras wieży widokowej pod Brzanką w sąsiedztwie Bacówki.

ZNAKI NIEBIESKIE I ŻÓŁTE długość 9,4 km, suma podejść: 291 m, suma zejść 24 m,

najniższy punkt: 223 m n.p.m., najwyższy punkt: 514 m n.p.m., czas 03:10 godz.

Brzanka

PIERWSZA CZĘŚĆ wycieczki prowa-

dzi z Tuchowa do Burzyna. Sprzed pamiętającego początki linii kolejowej Tarnów – Leluchów dworca PKP w Tuchowie, przez brukowany kocimi łbami placyk wśród wiekowych lip, trasa szlaku biegnie na wschód ulicą Kolejową. Naśladując łuk, jaki wykonują ku południu tory kolejowe, wąska asfaltowa dróżka mija miejską zabudowę usługową i ulicą Polną wydostaje się na otwartą zieloną przestrzeń z coraz rzadszą zabudową. Ulica dociera do drogi Tuchów – Burzyn, szlak skręca tu w lewo na wschód, przecinając łąki doliny Białej i docierając do rzeki. Na moście warto zatrzymać się i rozejrzeć po tej dziwnie pustej okolicy. Biała płynie w zielonym korytarzu łęgów i zadrzewień, Tuchów ginie w gęstwinie dalekich drzew, ponad niewidocznym jeszcze Burzynem pojawia zarys wysokich pokrytych lasem wzniesień.

5 30

505

- m n.p.m. 234

BURZYN zaczyna się piękną aleją lipową,

przed Domem Kultury w prawo odchodzi trasa niebieskiego szlaku rowerowego, natomiast szlak pieszy na kolejnym skrzyżowaniu kieruje się w lewo do góry w kierunku widocznego na wzniesieniu KOŚCIOŁA.

ELSOWO Ze wzniesienia widać dobrze dolinę Burzynianki i wznoszące się poza nią grzbiety Pasma Brzanki. Nieco w cieniu współczesnego kościoła stoi niewielka kaplica pw. św. Józefa z przyległym parterowym budyneczkiem. To pamiątka istniejącej tu kolonii Elsowo założonej w tutejszym majątku w latach trzydziestych XX wieku przez Związek Filarecki z inicjatywy profesora Jana Dobrowolskiego z Poznania. W czasie wojny kolonia dała schronienie wysiedlonym z Poznania profesorom z Uniwersytetu Adama Mickiewicza, którzy zajęli się tu tajnym nauczaniem. DALEJ ASFALTOWA DRÓŻKA biegnie na wschód płaskim grzbietem pomiędzy brzozowymi zagajnikami a polami z coraz dalej odsłaniającą się perspektywą północnych zboczy Pasma Brzanki.

Skręcając łukiem ku południowi, coraz bliżej lasu, łączy się z podobną dróżką z Bistuszowej i stromo prowadzi na skraj lasu do grupy domów przy stadninie koni w Podlesiu Bistuszowskim.

ZA STADNINĄ szlak przecina polanę, a potem wchodzi w las. Znakom niebieskim towarzyszą teraz znaki zielone ścieżki spacerowej biegnącej w pętli przez Brzankę, Ostry Kamień i Liwecka Górę – opis [ s.70]. Błotnistą miejscami ścieżką przechodzi do drugiej drogi leśnej i wspina się stromo na grzbiet Ptasiej Góry. Dalej, wijąc się lekko, wiedzie przez buczynę i na szerokim wypłaszczeniu mija leżący po prawej stronie jej wierzchołek. Za nim dociera do drogi leśnej prowadzącej na Brzankę z Burzyna. Znowu zaczyna się podejście. Las jest tu przerzedzony wycinką i ponad młodnikami prześwituje często daleka przestrzeń oświetlonych dolin. Na grzbiecie pasma ukazuje się szeroka droga, którą biegnie szlak żółty z Lubaszowej na Brzankę, Ostry Kamień i dalej na wschód w kierunku Liwocza. Szlak niebieski i zielony skręcają razem z nim w lewo, w stronę BRZANKI. Droga wije się grzbietem, w podłożu pokazuje się wygładzona powierzchnia ławicy żółtawego piaskowca. Po lewej widać czasem dalekie okolice Bistuszowej.

SKRZYŻOWANIE SZLAKÓW POD BRZANKĄ Na niewielkiej polanie pod szczytem Brzanki (534 m n.p.m.) stoi samotna jodła z drewnianą kapliczką. Tu krzyżują się szlaki – niebieski skręca w prawo i kieruje się w dół w stronę Jodłówki Tuchowskiej, dalej Rzepiennika Strzyżewskiego i Ciężkowic. W stronę bliskiej Bacówki Brzanka prowadzą żółty i zielony. 25

PO CHWILI po prawej kończy się las i ku południowi pokazuje się daleki widok pofalowanego Pogórza Ciężkowickiego i pasm Beskidu Niskiego, a za kolejnym zakrętem na wprost pomiędzy drzewami – charakterystyczna SYLWETKA WIEŻY WIDOKOWEJ przy BACÓWCE.

POMNIK ŻOŁNIERZY ARMII KRAJOWEJ Droga mija schodki wiodące do usytuowanego na zboczu pomnika upamiętniającego żołnierzy AK batalionu „Barbara” prowadzącego na terenie Pogórza Ciężkowickiego i Rożnowskiego we wrześniu 1944 działania bojowe w ramach akcji „Burza”. Tablica z pamiątkową inskrypcją przymocowana została do powierzchni piaskowca w naturalnej wychodni cienkoławicowych piaskowców drobnoziarnistych i masywnej warstwy zlepieńców. Wisząca ponad tablicą samotna sosna wplata w skały poskręcane korzenie – tworząc piękne zwieńczenie tego niezwykłego pomnika.

Z DROGI przez płytki parów, ponownie odsłania się daleka panorama, ale widok jest znacznie pełniejszy z wysokiej wieży obok. 26

BACÓWKA BRZANKA Bacówka na Brzance powstała w roku 1981 jako jeden z wielu obiektów o podobnej architekturze krytych gontem, strzelistych połaci dachowych, budowanych z inicjatywy PTTK na Pogórzu Karpackim i w Beskidach. Służy zatem turystom już czwartą dekadę, a przez ten czas dość surowe urządzenie jej wnętrza uległo niewielu zmianom, zapewniając specyficzny klimat tego obiektu pamiętającego najlepszy okres górskiej turystyki krajoznawczej.

dojechać tu można też samochodem. W rejonie Bacówki zbiegają się szlaki piesze i rowerowe i jest ona dobrym punktem do rozpoczynania i kończenia wycieczek w Paśmie Brzanki. Dodatkową atrakcją jest oczywiście pobliska wieża widokowa. Warto odwiedzić to pięknie położone miejsce, przejść się wygodnym traktem po grzbiecie pasma wśród bukowo-jodłowego lasu i podziwiać rozległe panoramy – również na północ, w kierunku Tuchowa.

Bacówka zapewnia posiłki turystyczne w obszernej jadalni z kominkiem oraz 28 miejsc noclegowych. Obok jest miejsce na rekreację i parking – bowiem

WIEŻA WIDOKOWA BRZANKA DZIĘKI RELATYWNIE DUŻEJ WYSOKOŚCI

ponad 500 m n.p.m. oraz braku większych wzniesień na wielkim obszarze Pogórza Ciężkowickiego, taras widokowy wieży na Brzance zapewnia przy dobrej pogodzie obserwację gór do karpackiej grani. Od zachodu wznosi się tuż obok Brzanka (534 m n.p.m.) z wierzchołkiem porośniętym lasem jodłowo-bukowym.

Odpowiednia perspektywa sprawia, że w przejrzystym powietrzu dobrze widoczna jest niemal cała grań Tatr aż po Czerwone Wierchy. Na południu spoza długiego grzbietu Jaworza i Postawnego wyłania się zarys pasma Jaworzyny Krynickiej z Runkiem i Halą Łabowską. Panoramę kończą Chełm i Maślana Góra nad niewidocznym w dolinie Białej Grybowem. Widok w stronę wschodu zasłaniają niestety korony bliskich drzew. 29

Ciężkowice Dąbry TA WYCIECZKA prowadzi na grzbiet Pasma Brzanki, do wieży widokowej i Bacówki od południa – poprzez pofalowane wzniesienia Pogórza Ciężkowickiego. Dość długa trasa nie jest męcząca i przebiega w większości otwartą przestrzenią z dalekimi widokami w różnych kierunkach. Po drodze poznać można szczególne miejsca związane z historią pogórza. Przed wyjściem na szlak warto odbyć spacer po samych Ciężkowicach, miasteczku nad rzeką Białą, w którym zaczyna się wycieczka.

ZNAKI NIEBIESKIE I ŻÓŁTE długość 15,8 km, suma podejść: 585 m, suma zejść 366 m, najniższy punkt: 246 m n.p.m., najwyższy punkt: 530 m n.p.m., czas 05:10 godz. 30

5 30 505

- m n.p.m. 279 258

Jodłówka Brzanka DOJŚCIE DO SZLAKU z Cięż-

kowic prowadzi od wyjścia z rynku w jego południowo-wschodnim krańcu (kierunek Ostrusza) i dalej wąską uliczką Kościuszki do drogi nad potokiem i chodnikiem w prawo. Następnie krótkim odcinkiem drogi bez chodnika do skrzyżowania z ulicą Spacerową, którą biegnie pod górę szlak niebieski od Wąwozu Czarownic i Skamieniałego Miasta. Asfaltowa dróżka wznosi się przez otwartą przestrzeń na zbocze, z którego odsłania się do tyłu piękna panorama okolic Ciężkowic i pogórza. Pod lasem szlak wkracza na drogę prowadzącą do Rzepiennika Strzyżewskiego i po prawej stronie pojawia się ogrodzenie CMENTARZA WOJENNEGO.

Ciężkowice, cmentarz wojenny nr 141 oraz Las Dąbry znajdują się w granicach Ciężkowicko-Rożnowskiego Parku Krajobrazowego, natomiast Rzepiennik, Jodłówka Tuchowska i Brzanka leżą na obszarze Parku Krajobrazowego Pasma Brzanki. 31

CMENTARZ NR 141 Odnowiony gruntownie cmentarz wojenny nr 141 Ciężkowice-Rakutowa zaprojektowany został przez Jana Szczepkowskiego. Pochowanych zostało tutaj 33 żołnierzy austriackich, 60 żołnierzy niemieckich i 255

żołnierzy rosyjskich poległych w pierwszym dniu operacji gorlickiej – 2 maja 1915. Otoczony niskim murkiem cmentarz położony jest na szczycie wzniesienia i dzięki masywnemu kamiennemu krzyżowi był kiedyś widoczny z daleka od strony południowej. Obecnie zasłaniają go wysokie modrzewie, buki i jodły.

BITWA GORLICKA Od grudnia 1914 roku wojska Austro-Węgier bezskutecznie usiłowały odepchnąć Rosjan z linii Karpat. Armie obu stron wykrwawiały się w walkach zimowych na karpackich przełęczach. Dopiero włączenie się Niemców do kolejnej planowanej ofensywy doprowadziło do udanego przełamania frontu.

Gromnik

W isł

Tuchów

ok a

Rzepiennik Staszkówka Łużna

Gorlice

Grybów ła

Kiedy jednak ruszyli do szturmu, napotkali na niespodziewanie silny ogień cekaemów i prawie na każdym odcinku frontu nacierający ponosili ciężkie straty. Silne odwody i wsparcie lekkiej artylerii polowej pozwalały mimo to posuwać się stale do przodu.

jec

a Dun

Bia

O świcie 2 maja 1915 roku baterie niemieckie i austriackie rozpoczęły wstrzeliwanie się w pozycje rosyjskie. Strzelały armaty kalibru od 75 do 305 mm. Kolejno włączyły się ciężkie miotacze min, a potem lotnictwo. Skutki takiego huraganowego ognia robiły ogromne wrażenie na czekających na sygnał do ataku żołnierzach. Wydawało się, że w okopach rosyjskich, nad którymi unoszą się kłęby dymu i buchają słupy ognia, powita ich tylko martwa cisza.

Tarnów

Pierwszego dnia ofensywy armie państw centralnych posunęły się 6 do 10 kilometrów w głąb rosyjskich pozycji. Do niewoli dostało się 17 tysięcy żołnierzy armii carskiej, drugie tyle było poległych i rannych. Rosjanie, bijąc się dzielnie, zdołali wycofać się na pozycje drugiej linii obrony i nie można było mówić jeszcze o rozstrzygnięciu. W kolejnych dniach trwały uporczywe walki, w których obie strony ponosiły ciężkie straty. Rosjanie coraz wyraźniej spychani byli na wschód, aż 5 maja wieczorem dowódca wojsk rosyjskich, generał Dimitriew miał już przeświadczenie o przegraniu tej bitwy. W kolejnych dniach front z wolna przestawał istnieć. Do 12 maja wojska państw centralnych wzięły do niewoli 140 000 żołnierzy, zdobyły 100 dział i 300 karabinów maszynowych. Z pomocą Niemców Austro-Węgry odzyskały Galicję Zachodnią i oddaliły niebezpieczeństwo od swoich stolic. 33

SZLAK BIEGNIE dalej drogą na wschód brzegiem lasu, mija kapliczkę na rozstajach i pod szczytem kolejnego wzniesienia skręca w prawo. Wąska asfaltowa dróżka prowadzi grzbietem przez młody las jodłowy do przysiółka DĄBRY.

DĄBRY — TRAGICZNA WALKA Tutaj, 17 września 1944 roku miała miejsce nierówna walka wydzielonego oddziału Armii Krajowej – plutonu „Regina II”, zaskoczonego przez niemiecką obławę. Na miejscu zginęło osiemnastu żołnierzy AK. Pozostałych dziesięciu, w większości rannych, Niemcy zabrali i wywieźli potem do obozu koncentracyjnego, z którego wrócił tylko jeden. O wydarzeniach sprzed ponad pół wieku przypomina tablica informacyjna stojąca obok pomnika upamiętniającego miejsce walki. Kilkadziesiąt metrów dalej na skraju lasu znajduje się cmentarz wybudowany na miejscu, na którym po ekshumacji pół roku później pochowano poległych w oddzielnych mogiłach.

DALSZA DROGA prowadzi szerokim

duktem leśnym, obok składnicy drewna, obniżając się raz mocno, raz łagodnie zboczem opadającym do doliny potoku Turza – dopływu Rzepianki. W pewnym momencie, po prawej zwraca uwagę kamienny znak z ciosów granitu, wskazujący miejsce gdzie niedaleko w leśnym jarze znajduje się ZBIOROWA MOGIŁA 364 OSÓB.

LAS DĄBRY To miejsce ostatniego spoczynku żydowskich mieszkańców Rzepiennika Strzyżewskiego i okolic, zamordowanych tu przez Niemców w sierpniu 1942. Ludność żydowska zaczęła osiedlać się w dolinie Rzepianki od końca XVIII wieku, tworząc osiedle na pograniczu Rzepiennika Strzyżowskiego i Biskupiego. Tutejsza żydowska gmina wyznaniowa skupiała w końcu XVIII wieku 600 Izraelitów – należeli do niej również Żydzi z Sitnicy, Turzy i Staszkówki. Posiadali rabinat, synagogę, mykwę oraz cmentarz – położony ponad wsią na zboczu naprzeciw cmentarza katolickiego.

SZLAK OPUSZCZA LAS w przysiółku Gąsiory i dalej prowadzi wśród wiejskiej zabudowy do drogi nr 980 Gromnik – Biecz, biegnącej doliną Rzepianki. Tu skręca w lewo i chodnikiem prowadzi na zachód w kierunku neogotyckiego KOŚCIOŁA W RZEPIENNIKU BISKUPIM.

Po prawej stronie, przy wjeździe do ZABYTKOWEGO DWORU zwraca uwagę figura Chrystusa na klasycznie zdobionej kolumnie, wykuta jak się uważa w roku 1896 przez artystę ludowego z Turzy.

DWÓR W RZEPIENNIKU BISKUPIM Dwór wzniesiony został w końcu XVI wieku jako kamienna budowla w formie wieży mieszkalnej na planie kwadratu. Zachowana do dziś najstarsza jej część to nakryte sklepieniem kolebkowym piwnice. Przebudowa wykonana przed I wojną światową nadała nowy kształt części mieszkalnej. Wnętrza ozdobił motywami kwiatowymi malarz Jan Bulas, uczeń Stanisława Wyspiańskiego – autor polichromii w miejscowym kościele. Jan Bulas był gościem Walerii Więckowskiej, ówczesnej właścicielki dworu. Bywali tu również: Wincenty Witos – polityk, Edward Czerwiński – malarz, Mieczysław Zielenkiewicz – dziennikarz. Z XIX wieku pochodzi większość zabudowań gospodarczych – stajnia, stodoły i spichlerz. ZA DWOREM chodnik prowadzi prawą

stroną drogi. Po chwili widać wyłaniającą się spomiędzy starych lip wieżę kościoła.

KOŚCIÓŁ W RZEPIENNIKU BISKUPIM Neogotycki kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, budowany w połowie XIX wieku, dzięki interesującej sylwetce i wielu starannym detalom zyskał miano wiejskiej katedry.

Jego wnętrza pokryte zostały modernistyczną polichromią, wykonaną przed pierwszą wojną światową przez Jana Bulasa. Malowidła przedstawiają polskich świętych królów i biskupów z monumentalnymi motywami kwiatowymi w tle, a także sceny religijne. W ołtarzu bocznym umieszczony jest barokowy XVII-wieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem – zwanej „Rzepiennicką”. Pochodzi on z wcześniejszego rzepiennickiego kościoła pod wezwaniem św. Klemensa.

OD KOŚCIOŁA szlak kieruje się dalej chodnikiem wzdłuż drogi nr 980 na północny zachód, mijając Miasteczko – usługowe centrum Rzepiennika Strzyżewskiego i na jego granicy, gdzie kończy się zabudowa, skręca w prawo w wąską uliczkę szybko pnącą się na zbocze doliny.

Potem wije się ku północy długim grzbietem porozcinanym z lewej i z prawej głębokimi jarami. W miarę wznoszenia odkrywa się w kierunku południowym daleka panorama Pogórza Ciężkowickiego. Warto zatrzymać się na moment przy starej kapliczce słupowej obok samotnego gospodarstwa i stąd spojrzeć w tył na pofalowany łagodnie krajobraz. Po lewej stronie dostrzec można w oddali charakterystyczną wieżę kościoła w Turzy.

Horyzont zamykają grzbiety Gór Grybowskich należących do Beskidu Niskiego – od wschodu: Maślanej Góry, Chełmu, Jaworza, Rosochatki i Jodłowej Góry. Wznosząc się i opadając pośród pól i zagajników dróżka dociera do poprzecznej drogi biegnącej widokowym grzbietem pomiędzy doliną Rzepianki a doliną Rostówki i przecinając ją rozpoczyna zniżanie w kierunku Nosalowej. PRZY KAPLICZCE szlak skręca w prawo w drogę polną prowadzącą do gospodarstwa. Dalej ścieżką prowadzi brzegiem głębokiego jaru, przekracza dolinę bezimiennego dopływu Rostówki i drogą polną skręca w prawo. Stąd blisko już do Jodłówki Tuchowskiej, w której szlak mija DREWNIANY KOŚCIÓŁEK.

KOŚCIÓŁ W JODŁÓWCE TUCHOWSKIEJ

Kościół pw. św. Michała zbudowany został stosunkowo późno, bo w roku 1871. Ciekawa jest jego historia. Parafię utworzono tu w 1840 roku, jednak na kościół przyszło nieco poczekać. Najpierw długo spierano się o lokalizację, potem zmarli fundatorzy, a wieś przeszła w ręce ich syna, który sprzedał majątek miejscowemu karczmarzowi. Żyd Mendel Kalb został więc na koniec budowniczym świątyni katolickiej. Choć można określać jej architekturę jako pozbawioną stylu, to sylwetka nawiązuje niewątpliwie do miejscowych tradycji ciesielskich. Elementy wyposażenia wnętrza wykonali znani artyści galicyjscy początku XX wieku. Witraże według projektu Stefana Matejki powstały w zakładzie Stanisława Gabriela Żeleńskiego w Krakowie. Obraz św. Michała Archanioła namalowany został przez Juliana Kruczkowskiego ze Lwowa. Organy wykonał Kazimierz Żebrowski z Krakowa.

OD KOŚCIOŁA szlak biegnie dalej drogą asfaltową łagodnie obniżając się na dno doliny Rostówki i skręca w lewo w biegnącą nią drogę, by po chwili skręcić w prawo i wąską dróżką stromo trawersować przeciwległe zbocze doliny porozcinane głębokimi jarami.

Szlak biegnie teraz jednym z grzbietów pomiędzy jarami, mijając zagajniki i rzadką zabudowę przysiółka Świercze, wznosząc się stale w kierunku lasu pod szczytem Brzanki. Przed ostatnimi zabudowaniami kończy się asfalt – warto tu zatrzymać się na chwilę przy pięknej kapliczce i spojrzeć w dół, na panoramę pogórza i ciemne pasma Gór Grybowskich na horyzoncie. Polna droga doprowadza na skraj bukowego lasu, gdzie stoi masywny kamienny krzyż. Ścieżka prowadzi coraz bardziej stromo pomiędzy niszami erozyjnymi dwóch

potoków. Dociera do skrzyżowania szlaków na grzbiecie Brzanki z kapliczką i drogowskazem turystycznym. Niebieski szlak skręca w lewo, by skierować się potem w stronę Podlesia Bistuszowskiego i Tuchowa, a do Bacówki Brzanka prowadzi szlak żółty wraz z zielonym. Opis tego odcinka [ s.25] 40

Bacówka Brzanka WIEŻA WIDOKOWA obok Bacówki Brzanka stanowi centralny punkt turystyczny zachodniej części Pasma Brzanki – podczas gdy we wschodniej części takim miejscem jest wysoka wieża z tarasem widokowym na górze Liwocz. Punkty te łączy szlak żółty, biegnący przez wiele kilometrów zalesionym w dużej części grzbietem Pasma. Ta wycieczka prowadzi szlakiem żółtym na wschód przez Ratówki, Ostry Kamień, Podlesie, Gilową Górę do Rozstajnych Dróg za Wisową.

ZNAKI ŻÓŁTE długość 14,37 km, suma podejść: 287 m, suma zejść 394 m, najniższy punkt: 505 368 m n.p.m., najwyższy punkt: 530 m n.p.m., czas 05:10 godz. 42

Oprócz pięknego lasu, ciekawych skałek i odsłonięć geologicznych, szlak oferuje w wielu miejscach nieograniczoną perspektywę Pogórza Ciężkowickiego i Obniżenia Gorlickiego z grzbietami pasm karpackich na dalekim horyzoncie.

505 426

497 391

Ostry Kamień Wisowa

Warto też pamiętać, że w wysoko położonych przysiółkach na granicy lasów pomiędzy Brzanką a Gilową Górą stacjonowały jesienią 1944 liczne oddziały Armii Krajowej, prowadzące akcje dywersyjne na zapleczu frontu biegnącego niedaleką doliną Wisłoki. Jedną z nich przypomina pomnik na Gilowej Przełęczy.

OD BACÓWKI BRZANKA

szlak żółty kieruje się na wschód grzbietem Pasma i przecina skrzyżowanie z drogą asfaltową prowadzącą od południa z Jodłówki Tuchowskiej.

ZA SKRZYŻOWANIEM zaczyna się luźna zabudowa przysiółka Ratówki, gdzie zwraca uwagę murowana kapliczka zwrócona w kierunku otwartej przestrzeni pogórza. Czasami widać ponad lasem okolice Ryglic na północy, ale najbardziej przyciąga wzrok panorama otwierająca się ku południowemu wschodowi, gdzie wzniesienia Pogórza Ciężkowickiego przechodzą w Obniżenie Gorlickie ograniczone zalesionymi pasmami Beskidu Niskiego.

Widoczny jest dobrze wschodni kraniec pasma Brzanki – kulminacja Liwocza. Piękne widoki i malownicza okolica z małymi drewnianymi domkami, drzewami owocowymi, pomiędzy którymi wije się wąska dróżka, sprawiają, że to wyjątkowo przyjemny fragment szlaku. Wśród tradycyjnej zabudowy zobaczyć można bielony kamienny krzyż z roku 1889.

Droga początkowo asfaltowa zmienia się w gruntową i wchodzi w las bukowo-jodłowy. Szlak przecina niewielką polanę, gdzie rozdroże dróg leśnych „chroni” zawieszona na drzewie kapliczka. Na kolejnym skrzyżowaniu szlak skręca w lewo i szerokim, płaskim siodłem kieruje się na północ, pod OSTRY KAMIEŃ.

OSTRY KAMIEŃ Długa i masywna ławica skalna wśród bukowego lasu biegnie grzbietem na wysokości ponad 527 m n.p.m. Okazałymi powierzchniami stropu zapada się pod kątem 60 stopni na południe. Przełamana ostro czołowa powierzchnia warstwy ciągnie się wzdłuż ścieżki, prowadzącej na Liwecką Górę.

Jest to wychodnia gruboławicowych piaskowców zlepieńcowatych oraz zlepieńców należących do warstw godulskich. Miejsce to objęte jest ochroną jako pomnik przyrody nieożywionej. Przy Ostrym Kamieniu znajduje się też węzeł szlaków konnych. Będą one coraz częściej towarzyszyć ścieżce szlaku żółtego przez Pasmo Brzanki.

do drogi Ryglice – Żurowa, przekracza ją i 200 metrów dalej łączy się ze szlakiem niebieskim prowadzącym z Ryglic do Żurowej. To skrzyżowanie stanowi również kolejny węzeł szlaków konnych.

Zaraz poniżej parkingu szlak skręca w lewo w wąską dróżkę asfaltową biegnącą wśród zabudowy przysiółka Podlesie ponad Żurową. Podobnie jak w Ratówkach – ukazuje się tutaj otwarta daleko panorama z górami Beskidu Niskiego i coraz bliższym Liwoczem – a także bliższe okolice Żurowej w dole.

Szlak żółty skręca tu w prawo na południe, by razem ze szlakiem niebieskim okrążając szczyt Wielkiej Góry (500 m n.p.m.) dotrzeć po chwili do parkingu leśnego obok szosy asfaltowej Ryglice – Żurowa. To miejsce odpoczynku na szlaku z wiatą turystyczną.

Szlak niebieski kieruje się do Żurowej, a żółty biegnąc widokową dróżką, dociera do przysiółka Dobrocin na skraju lasu pod Krzyżową Górą.

OD OSTREGO KAMIENIA szlak żółty dociera

AKCJA „BURZA” W Dobrocinie w sierpniu 1944 stacjonował przez pewien czas oddział Armii Krajowej – Batalion „Barbara”. 16 sierpnia odbywających na tutejszych polach ćwiczenia partyzantów dostrzegli niemieccy żandarmi, przybyli z Tarnowa do Żurowej w celu dokonania aresztowań we wsi. Wywiązała się walka, a kiedy do walki włączyły się kolejne grupy żołnierzy AK, dążąc do okrążenia Niemców, ci załadowali się na ciężarówki i ruszyli do Swoszowej i dalej w górę przez Przełęcz Gilowską w kierunku odległego Tarnowa. Trasę tego przejazdu przewidzieli partyzanci i dwukilometrowym marszem wzdłuż grzbietu – dokładnie tak jak dalej biegnie szlak – dotarli przez las na miejsce pod 46

Gilową Górą, gdzie po długim mozolnym podjeździe, gruntową wówczas drogą, ciężarówki stały się stosunkowo łatwym celem leśnej zasadzki. Zwycięską walkę upamiętnia stojący na tamtym miejscu pomnik. [ s.48] Lecz dramatyczne wydarzenia rozpoczęte próbą pacyfikacji Żurowej miały swą kontynuację w nocy 17 sierpnia. Nad ranem cała okolica obudzona została potężnym łoskotem lecącego kilkadziesiąt metrów nad ziemią dużego samolotu, oświetlonego płomieniami. Maszyna przeleciała nisko nad granią Pasma Brzanki i kierując się ku południowemu zachodowi, zniknęła po chwili za lasem. Rozległ się huk potężnej detonacji, a niebo rozświetliła łuna.

Jak okazało się w trakcie wielokrotnych oględzin w następnych dniach, na łące pod Olszynami rozbił się po walce z nocnym myśliwcem ciężki bombowiec B-24 Liberator, odbywający lot z bazy RAF w Brindisi z ładunkiem broni i zaopatrzenia dla powstańców warszawskich.

PIĘKNYM DUKTEM przez bukowy las trasa

dociera do miejsca skąd drogą leśną, opuszczając na krótko szlak, dojść można do punktu widokowego z panoramą okolic Ryglic z parkingiem, ławkami i miejscem na ognisko.

Katastrofy nie przeżył żaden z członków polskiej załogi, dowodzonej przez kapitana pilota Zygmunta Plutę. Broń i amunicja w zasobnikach zrzutowych, na którą liczyli partyzanci okazała się uszkodzona i praktycznie nie do wykorzystania – podobnie jak wymontowany z wraku ciężki karabin maszynowy – bez amunicji. W Olszynach znajduje się pomnik załogi Liberatora.

SZLAK ŻÓŁTY natomiast prowadzi dróżką leśną na wprost i zboczem, które po prawej opada w głęboki jar, dociera do drogi asfaltowej Joniny – Szerzyny. Tu stoi POMNIK ŻOŁNIERZY AK.

KOZAKOWA SKAŁA Szlak przecina drogę i zagłębia się dalej w lesie – jednak warto najpierw zejść około 300 metrów drogą w dół, by w dawnym kamieniołomie zobaczyć leżące niemal poziomo warstwy drobnoziarnistych piaskowców godulskich górnej kredy, tworzących oś antykliny Brzanka – Liwocz. Niezwykła regularność tych warstw upodabnia odsłonięcie do specyficznego dzieła sztuki wylanego starannie z betonu w odpowiednich szalunkach.

GILOWA PRZEŁĘCZ Jest to miejsce zasadzki, jaką żołnierze Armii Krajowej 16 sierpnia 1944 roku przygotowali na kolumnę niemieckiej żandarmerii powracającą do Tarnowa, po przerwanej pacyfikacji wsi Żurowa. W walce udział brali partyzanci z I batalionu 5 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej pod dowództwem porucznika „Bema” (Eugeniusza Przybyłowicza) oraz I batalionu „Barbara” 16 Pułku Piechoty Armii Krajowej pod dowództwem porucznika „Wilka” (Sergiusza Kapury). Zasadzka zakończyła się całkowitym sukcesem, kolumna została rozbita, osiem ciężarówek spalono, zdobyto wiele broni i amunicji, które przewieziono do Żurowej dziewiątą ciężarówką. 48

PO WEJŚCIU w las ścieżka szlaku trawersuje

południowe, strome zbocza Góry Gilowej. Na wierzchołku kolejnego wzniesienia opuszcza las i wychodzi na łąki i pola przysiółka Góry. Po zejściu na przełęcz i przekroczeniu drogi asfaltowej szlak prowadzi drogą polną dalej na wschód. Otwiera się daleki widok na południe. Płytkim wąwozem z bujnymi łanami borówek w skarpach, droga znowu wchodzi w las. Przecinając rozległe polany, schodząc nad źródliska potoków i wchodząc na wzniesie-

nia szlak dociera na skraj wsi Wisowa gdzie biegnie dalej drogą asfaltową. Najpierw po lewej stronie drogi otwiera się przestrzeń ku północy, a następnie coraz więcej dalekich widoków w kierunku południowym i wschodnim. Mijając pięknie położony niewielki kościół parafialny w Wisowej szlak dociera do skrzyżowania z szosą Jodłowa – Czermna. To Rozstajne Drogi, w tym miejscu kończy się trasa wycieczki.

Ryglice Podlesie WYCIECZKA PROWADZI z Ryglic nad rzeczką Szwedką w kierunku grzbietu Pasma Brzanki, przecina je na wysokości przysiółka Podlesie i kieruje się do wsi Żurowa słynnej kiedyś z bednarzy, wyrabiających różnego typu naczynia z drewna – gdzie szlak kończy się przy malowniczej grupie skałek piaskowcowych Borówka.

RYGLICE to niewielkie miasteczko z przestronnym, nieco pochyłym rynkiem, pozbawionym ratusza w czasie ostatniej wojny i pełniącym obecnie rolę plant.

Trasa łatwa i niedługa, szlak prowadzi w większości przez otwarty krajobraz najpierw północnych, a potem południowych stoków Pasma, oferując w wielu miejscach dalekie i piękne widoki. Jest też okazja do odwiedzenia Ostrego Kamienia, a jeśli ktoś traktuje skałki bardziej poważnie, to na Borówce może spróbować swoich sił na jednej z wielu wytyczonych tam dróg wspinaczkowych.

ZNAKI NIEBIESKIE długość 8,44 km, suma podejść: 349 m, suma zejść 256 m, najniższy punkt: - m n.p.m. 242 m n.p.m., najwyższy punkt: 243 491 m n.p.m., czas 05:10 godz. 50

Na jego środku, pomiędzy skwerami, stoi figura świętego Floriana z 1830 roku. Postument, osłonięty kopulastym dachem wspartym na czterech słupach, jest jednocześnie pomnikiem grunwaldzkim. W niewielkim oddaleniu widać masywną, ale szlachetną, sylwetkę kościoła pw. św. Katarzyny.

491 335

Ĺťurowa

RYGLICE U samego początku swych dziejów to miejsce było zaledwie śródleśną osadą smolarzy. Od czasów Kazimierza Wielkiego ze zmiennym szczęściem rozwijały się Ryglice jako blisko związany z pobliskim Tuchowem ośrodek lokalnego rzemiosła i handlu, doświadczając podobnych kolei losu, co reszta małych miejscowości pogórza. Okolica w szczególny sposób dotknięta została wydarzeniami „potopu” szwedzkiego, potem konfederacji barskiej, rabacji chłopskiej 1846, a podczas I wojny światowej dwukrotnie – w roku 1914 i w roku 1915 przeszedł przez miasteczko front, pozostawiając zgliszcza i żołnierskie groby na okolicznych cmentarzach wojennych, z których jeden leży w samych Ryglicach niezbyt daleko od rynku.

Istotną część ludności miasteczka stanowili Żydzi, którzy wywiezieni zostali w roku 1942 do getta w Tuchowie, a stamtąd do obozu zagłady. Jedynym śladem po nich jest położony przy drodze do przysiółka Galia Górna kirkut odbudowany w 2006 roku. W 1908 roku w Ryglicach urodził się Wacław Boratyński, malarz i grafik, ceniony przede wszystkim za sztukę użytkową – m.in. serię pocztówek z motywami regionalnymi, serię znaczków pocztowych i ilustracje do książek. W Jodłowej i Ryglicach dzieciństwo spędzał Mieczysław Jastrun, późniejszy poeta i tłumacz literatury francuskiej. „Mieszkaliśmy wtedy w małym miasteczku, odcięci od świata, na pierwszym piętrze prowincjonalnej kamienicy, w której mieścił się urząd pocztowy, gabinet lekarski mojego ojca, urząd gminny, czy magistrat, na

parterze był sklep pełen tajemniczych połysków puszek blaszanych, butelek, mieniących się barwami cukierków w kształcie grochu, pachnący cynamonem i chlebem świętojańskim. Z okien naszego mieszkania widać było nędzny nad wyraz rynek miasteczka, otoczony krzywymi domami o fantastycznie pofałdowanych dachach. Na środku rynku, który tworzył tak wyraźną pochyłość, że w zimie zjeżdżałem z niej na saneczkach niby ze wzgórza, stała otoczona żelaznym parkanem figura świętego Floriana, gaszącego pożar. Na całej pochyłości tego nieprawdopodobnego rynku – dziś planty miasteczka – rosła trawa, pasły się gęsi, dalej widoczne były wchodzące prawie na krzywiznę dachów zielone wzgórza, a jeszcze dalej błękitniał tajemniczy las, a w nim kamień wbity w ziemię.

W deszczowe dni jesienne nie podobna było wyjść z domu, jeśli się nie chciało wrócić boso, bucik zostawiwszy w lepkim gliniastym błocie. Cóż można było robić w takie dni, kiedy nadeszła długa jesień? Zmierzch napełniał pokoje, zanim jeszcze wniesiono lampę naftową, Internetu jeszcze wówczas nie było, trzeba było czymś się zająć. Najlepiej było słuchać opowiadań i wierszy, mówionych przez matkę. Musiała bardzo się nudzić, pozbawiona prawie zupełnie towarzystwa i kontaktu ze światem, który tutaj nie dawał znać o sobie nawet gwizdem pociągów, bo do najbliższej stacji kolejowej – do Tuchowa – trzeba było jechać dobrą milę końmi”. Mieczysław Jastrun, „Dzienniki i wspomnienia”

PAŁAC Pięknie odrestaurowany, barokowy pałac z 1656 roku – przebudowany częściowo w początku XIX wieku i w połowie wieku XX – pełni obecnie rolę szkoły ponadgimnazjalnej. Zrekonstruowany został również w pełni park ze stawami i groblą. Pałac podziwiać można raczej z zewnątrz, najlepiej z parku. Pięknie wygląda zwłaszcza elewacja frontowa z balkonem wspartym na czterech kolumnach, ponad którym szczyt ma postać trzech półkolistych tympanonów z herbem Ankwiczów 54

pośrodku. Wejście główne ozdobione jest portykiem kolumnowym. Budynek główny nakrywa dach czterospadowy, a skrzydło – trzyspadowy. Park z połowy XIX wieku, przekształcony z wcześniejszego o dwa wieki tarasowego ogrodu „włoskiego”, od południa zdobią dwa przedzielone groblą stawy. W opisie XVII-wiecznym przeczytać można: „Ryglice. Wieś dziedziczna JW. Anny z hrabiów Ankwiczów Borzęckiej i podstoliny koronnej; domem mieszkalnym i kościołem ozdobna, a obfitością lnu i tkaczów słynie”. Pałac do dzisiaj jest ozdobą Ryglic.

KOŚCIÓŁ Do zaplecza gospodarczego pałacu należał obszerny drewniany spichlerz z końca XVIII wieku, będący najstarszym tego typu obiektem w regionie. Jednokondygnacyjna budowla o konstrukcji zrębowej posiada murowaną ścianę południową, a na obramowaniu otworu drzwiowego w ścianie frontowej widnieje inskrypcja z datą budowy – 1756. Należący do Gminy Ryglice obiekt wymieniony jest na Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce.

Kościół pw. św. Katarzyny wzniesiony był w latach 1928 – 1940 w stylu eklektycznym z elementami romańskimi i renesansu. Murowany z cegły i kamienia. We wnętrzu znajduje się wiele zabytkowych elementów wyposażenia – m.in.: kamienna chrzcielnica renesansowa z 1554 roku oraz manierystyczne ołtarze boczne z XVI wieku. W Ryglicach do 1947 roku znajdował się jeszcze jeden kościół. Była to drewniana budowla z połowy XVII wieku. Po II wojnie światowej przeniesiona została do pobliskiej Kowalowej.

SPRZED KOŚCIOŁA św. Katarzyny szlak niebieski kieruje się w wąską uliczkę Władysława Łokietka biegnącą na południe wprost na wzniesienie Pasma Brzanki. Asfaltową dróżką prowadzi wśród domków i ogródków i wydostaje się na otwartą przestrzeń pól i łąk.

To przysiółek Księże Podlesie. Biegnąc dłuższym odcinkiem prawie płasko, dróżka zaczyna się wznosić przed niewielkim la-

PO OSIĄGNIĘCIU LASU szlak skręca w dro-

gę gruntową, która trawersując zbocze przekracza parów niewielkiego cieku, a potem stromo pnie się pod wierzchołek Wielkiej Góry, gdzie znajduje się węzeł szlaków pieszych i konnych. Tu łączy się na krótko ze szlakiem żółtym biegnącym drogami grzbietowymi Pasma 56

sem, okrąża dolinkę cieku i łączy się z drogą Ryglice – Żurowa w przysiółku Galia Górna. Na wprost odsłania się widok na kompleks lasów w okolicy Ostrego Kamienia, szlak biegnie kilkaset metrów wzdłuż drogi asfaltowej. Po lewej, ponad łąkami widać pokryte lasami łagodne północne zbocza Pasma Brzanki.

i razem kierują się na południe, mijając składnicę drewna i parking z wiatą turystyczną. Następnie docierają do wąskiej dróżki asfaltowej w przysiółku Podlesie, gdzie szlak żółty biegnie dalej na wschód grzbietem, a niebieski kieruje się w dół do ŻUROWEJ.

ŻUROWA Otoczona lasami, leżąca na południowych skłonach Pasma Brzanki, wieś, była pierwotnie królewszczyzną należącą do uposażenia starostów bieckich, ale w ciągu wieków zmieniała wielokrotnie właścicieli, którymi byli m.in. Stadniccy, Stańscy, Trębeccy. Drewniany kościół pw. św. Małgorzaty, o konstrukcji zrębowej, szalowany deskami, zbudowany został w latach 1595 – 1602, a w roku 1906 powiększony. Nakryty jest stromymi dwuspadowymi dachami z baniastą wieżyczką na sygnaturkę nad nawą. Legenda mówi, że mieszkańcy zbudowali kościół w miejscu, gdzie święta Małgorzata objawiła się Tatarom, którzy rozbili tutaj obóz podczas jednego ze swoich najazdów – wywołując ich popłoch i ucieczkę.

Od kościoła szlak kieruje się na południe, by niecały kilometr dalej dotrzeć do grupy skałek Borówka na wysokim wzgórzu. Skałki zbudowane z gruboławicowych piaskowców ciężkowickich uformowane zostały procesami wietrzeniowymi jako wysokie baszty o ścianach ujawniających różne formy wietrzeniowe. Ścianami tymi poprowadzone zostały drogi wspinaczkowe, doskonałe do treningów. W jednej ze skałek wykuto miejsce na niezwykłą kapliczkę. Przy skałce Kapliczka kończy się szlak niebieski. Warto jednak odwiedzić niedaleki WARSZTAT BEDNARSKI Franciszka Dudy. Pozycja GPS: 49.827371, 21.184446 57

Okolica przypomina nieco Beskid Niski, może przez te wyraźne, ale łagodne wzniesienia, może przez lasy i pastwiska. Związek mieszkańców Żurowej z lasami jest oczywisty – w każdym niemal gospodarstwie piętrzą się stosy drewna, zewsząd słychać dźwięk pił i traków.

Tutaj nie czeka się jedynie na plony, tutaj obrabia się drewno, produkuje deski do krajania mięsa i chleba, trzonki do pędzli, wieszaki – wszystkie te drobne i pożyteczne rzeczy noszące miano galanterii drzewnej. Na zadbanych trawnikach pasą się jelonki z wikliny i drewniane jeże.

BEDNARZE Z ŻUROWEJ W XIX wieku w Żurowej kwitło bednarstwo. Praktycznie każdy mieszkaniec był bednarzem. Rocznie wyrabiano około 120–150 tys. baryłek, jednak z chwilą opanowania tego „przemysłu” przez Żydów liczba bednarzy zaczęła maleć. Wielu mieszkańców Żurowej wyemigrowało wtedy do Chicago.

W roku 1950 założono w Żurowej Spółdzielnię Pracy i Rękodzielnictwa Artystycznego „Cepelia”, przedłużając na kilka dziesięcioleci znajomość ręcznej obróbki drewna w tej okolicy. Prawdziwe, użytkowe bednarstwo zostało jednak pokonane przez tworzywa sztuczne, wchodzące do powszech-

nego użytku w latach sześćdziesiątych XX wieku. Narzędzia ręczne wyparte zostały przez wydajniejsze maszyny napędzane prądem, który do tych okolic dotarł w podobnym czasie. Warsztat pana Franciszka Dudy z Żurowej jest prawdopodobnie w tej okolicy ostatnim, w którym zachowała się pełna wiedza o tradycyjnym bednarstwie – oraz zachował się komplet narzędzi ręcznych, jakie służyły tutejszym bednarzom przez co najmniej jeden wiek.

„Wszyscy we wsi się tym zajmowali – mówi pan Franciszek. – Mój tata nauczył się od sąsiada, bo jego ojciec zmarł wcześnie i nie zdążył mu tej wiedzy przekazać. A teraz zostałem tylko ja i mój brat. Wyrabiamy maselnice, wiadra, cebrzyki z łupanych klepek jodłowych, pomagając sobie oczywiście strugarką i szlifierką. Na pracę ośnikami – jak kiedyś – nie starczyłoby czasu”.

Gromnik Cisie ZALETĄ tej krótkiej wycieczki jest oprócz pięknych widoków fakt, że zaczyna się ona na jednym, a kończy na innym przystanku PKP. Połączyć w niej można zwiedzanie Gromnika oraz poznawanie okolicznych krajobrazów wzniesień Pogórza Ciężkowickiego leżących najbliżej doliny rzeki Białej. Szczególnie interesujące widokowo jest miejsce położone na skraju lasu w przysiółku Cisie.

ZNAKI NIEBIESKIE długość 9,5 km, suma podejść: 146 m, suma zejść 162 m, najniższy punkt: 222 m n.p.m., - m n.p.m. najwyższy punkt: 242 374 m n.p.m., czas 02:50 godz. 60

374 226

Nosalowa Siedliska BĘDĄC TU warto zobaczyć zabytki Gromnika. Trasa wycieczki zaczyna się w starym parku pomiędzy zabytkowym drewnianym kościołem a dworem – przy tablicy z mapą turystyczną okolic. Kościół pw. św. Marcina Biskupa z XVI wieku stoi na niewielkim wzniesieniu otoczony starodrzewiem, a skarpy wokół niego zdobią piękne ogrody skalne. XIX wieczny dwór, dawna siedziba właścicieli Gromnika, oddziela od kościoła rozległy park z drzewami – pomnikami przyrody. Na cmentarzu parafialnym, po przeciwnej stronie drogi, zobaczyć można kwaterę z grobami żołnierzy poległych podczas I wojny światowej.

OD RONDA W GROMNIKU trasa wycieczki biegnie krótko drogą nr 977 na południe, by wraz ze szlakiem niebieskim skręcić w lewo między pola i domki w ulicę Przychockiego. Przecina tor kolejowy i wydostaje się na łąki nad Białą.

Kładką przez rzekę i przez łąki na drugim brzegu dociera do ulicy Monte Cassino, by zawrócić nią na północny wschód. Za rozdrożem biegnie ulicą Westerplatte wśród pól i gospodarstw, zbliżając się znowu do Białej. Tak dociera do prostopadłej drogi nr 980 i skręcając nią w prawo, dociera po chwili do zakrętu, na którym opuszcza tę drogę i biegnie dalej prosto lokalną dróżką wzdłuż potoku Rzepianka. Dróżka przez pewien czas wije się przez wieś Golanka zielonym dnem szerokiej doliny, a potem skręcając w lewo, wspina na jej północne zbocze. Przecina krótki leśny jar, gdzie odpocząć można na ławeczce pod zawieszoną na drzewie drewnianą kapliczką, spoglądając do tyłu w zieloną dolinę Rzepianki. Odpoczynek przyda się, bo dalej droga wznosi się jednostajnie długim grzbietem wśród pól i coraz rzadszych gospodarstw do dalekiego lasu.

NA JEJ OSTATNIM odcinku po prawej stronie odkrywa się szeroka i daleka perspektywa Pogórza Ciężkowickiego z zarysem pasm Beskidu Niskiego na dalekim horyzoncie.

Osiągnąwszy siodełko w przysiółku Cisie, szlak wybiera gruntową dróżkę kierującą się w lewo wzdłuż krawędzi lasu. Tu warto chwilę odpocząć, by rozejrzeć się po okolicy i podziwiać panoramę pogórza.

Prowadząc nieco w dół, droga mija dalej składnicę drewna, szpaler brzózek i pojedyncze gospodarstwa, po czym zagłębia się w las. SZLAK NIEBIESKI kończy się na skrzyżo-

waniu dróg leśnych, przez które przebiega żółty szlak z Siedlisk na Polanę Morgi i dalej na wschód grzbietem Pasma Brzanki. W miejscu tym znajduje się pamiątkowy głaz z tablicą przypominającą śmierć zamordowanej tu w roku 1972 licealistki.

TRASA WYCIECZKI prowadzi dalej żółtym

szlakiem na północ skrajem lasu i pól. Droga nieznacznie tylko wznosząc się i opadając okrąża od wschodu wierzchołek Nosalowej (383,8 m n.p.m.) i zaczyna prowadzić zdecydowanie w dół leśnym parowem. Na kolejnym obszernym wypłaszczeniu otwierają się szerokie polany, a na wprost daleki widok na wzniesienia opadające do Doliny Białej i wysoki rozróg Wału (523,2 m n.p.m.).

Dalszy odcinek drogi to stopniowe obniżanie się wierzchem długiego otwartego grzbietu między polami i rzadkimi gospodarstwami przysiółka Zabiele – aż do płaskiego tarasu doliny Białej. Tu szlak przecina nadrzeczne łąki i pola i pokonuje rzekę kładką nad bystrzami. Po chwili dociera do zabudowań stacji PKP Siedliska i wycieczka się kończy.

TUCHÓW

Tarnów

Spacer Ten krótki spacer od wzgórza klasztornego przez most na Białej do tuchowskiego rynku – i dalej zieloną alejką obok dawnej siedziby miejscowego „Sokoła”, kończy się na cmentarzu wojennym z pierwszej wojny światowej. To najkrótsza historia Tuchowa – i jego piękny, dzisiejszy wygląd. Długość 2 km, czas przejścia 1:00 godz

Biała

X KLASZTOR

KOŚCIÓŁ X RATUSZ X X SOKÓŁ

CMENTARZ X Ciężkowice

Tuchów zajmuje szczególne miejsce w dolinie rzeki Białej – leży na zamknięciu obszernej Kotliny Tuchowskiej, jako pierwsze z łańcucha miasteczek nad Białą. Początki miasta sięgają naprawdę daleko w przeszłość. Najstarsza wzmianka historyczna o Tuchowie jako posiadłości klasztoru benedyktynów z Tyńca pochodzi z 1105 roku. Wraz z prawami miejskimi w 1340 roku otrzymał Tuchów herb: dwa skrzyżowane klucze z mieczem oraz tytuł Civitas Tuchoviensis Ordinis Sancti Benedicti. Miasto na ziemi zarządzanej przez benedyktynów z pożytkiem wykorzystywało jej zasoby – płody rolne i sól wydobywaną na okolicznych wzgórzach, rozwijając rzemiosło oraz handel. W XIX wieku w Tuchowie pracowało 60 szewców, produkując 12 tysięcy par butów rocznie. Najbardziej Tuchów rozsławili miejscowi masarze, wytwarzając kiełbasę wieprzową o specjalnej recepturze, dostarczaną nie tylko do Tarnowa i Krakowa, ale również do Wiednia. 64

Choć budowane w Tuchowie kolejne świątynie trawiły pożary – w 1494 roku i później w 1789 roku, to małe i malowniczo położone miasto szczyci się prawdziwymi perłami sakralnej architektury późnobarokowej: położonym blisko rynku kościołem pw. św. Jakuba, wzniesionym w końcu XVIII wieku oraz znajdującym się na drugim brzegu Białej w kompleksie klasztornym kościołem pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny z cudownym obrazem.

KLASZTOR I SANKTUARIUM Pierwszy kościół w tym miejscu wybudowali benedyktyni już w końcu XI wieku. W XVI wieku sprowadzono do Tuchowa obraz przedstawiający Maryję z Dzieciątkiem. Wkrótce obraz ten zasłynął z wyproszonych tutaj łask, a komisja biskupia potwierdziła formalnie w roku 1641 jego cudowność. W końcu siedemnastego wieku powstał na wzgórzu kompleks klasztorny z kościołami Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Stanisława. Po likwidacji zakonu benedyktynów przez władze austriackie kościołem zajęli się jezuici. Ostatecznie przejęli go w końcu XIX wieku redemptoryści, dokonując dalszej rozbudowy.

grzymów odwiedzających sanktuarium w ciągu całego roku. W czasie wielkiego odpustu (2 – 8 lipca) ich liczba przekracza 150 tysięcy. Cudowny obraz ma wymiary 52 x 44 cm, namalowany jest na desce lipowej tłustą temperą na podkładzie kredowym. Tło stanowią motywy postaci. Na lewym ręku Madonna trzyma Dziecię Jezus, a w prawej dłoni kwiat róży. Głowy obu postaci otoczone są złotymi nimbami. Pan Jezus prawą rękę trzyma na umieszczonej w środku obrazu niebieskiej kuli. Jest ona czymś więcej niż jabłkiem królewskim – symbolizuje ziemię lub nawet wszechświat. Krzyż nad tym globem przypomina o Odkupieniu.

Począwszy od 1597 roku, zaczął się rozwijać w Tuchowie kult cudownego obrazu Najświętszej Maryi Panny. Trwa do dziś, czego dowodem są wielkie rzesze piel65

KOŚCIÓŁ Widoczna dobrze z okolicznych wzgórz sylwetka barokowego kościoła zamyka niepełną północną pierzeję tuchowskiego rynku. W tym samym miejscu już w połowie XV wieku istniała niewielka świątynia drewniana pw. św. Jakuba Apostoła. Dwa wieki później kościół ten był już za mały dla powiększającej się parafii, dlatego zbudowano kościół murowany, który jednak został zniszczony podczas najazdu Rakoczego w roku 1657. Obecna świątynia powstała w latach 1791 – 1794 z fundacji benedyktynów z Tyńca. Jest to trójnawowa bazylika zwieńczona od zachodu wieżą nakrytą charakterystycznym baniastym hełmem.

Ponieważ całe wyposażenie pochodzące z wieków poprzednich zniszczone i zrabowane zostało podczas najazdu wojsk węgierskich, większość zachowanego obecnie wyposażenia – między innymi ołtarz główny, ambona, chrzcielnica, stalle, konfesjonały – pochodzi z okresu budowy ostatniej świątyni i reprezentuje styl rokoko. W Muzeum Narodowym w Krakowie znajduje się najstarszy zabytek sztuki sakralnej związany z kościołem św. Jakuba. Tak zwany „Tryptyk z Tuchowa” namalowany został w XV wieku przez nadwornego malarza króla Kazimierza Jagiellończyka, Jana z Nysy.

KLASYCYSTYCZNY

RATUSZ Rynek w Tuchowie, wraz z wychodzącymi ulicami, zachował średniowieczny plan. Jego centralne miejsce zajmuje klasycystyczny ratusz piętrowy z kolumnowym portykiem i wieżyczką zegarową. Obok stoi figura św. Floriana ufundowana w roku 1781 przez opata benedyktynów. W ratuszu mieści się jak dawniej siedziba władz miasta.

MAŁOMIASTECZKOWE DOMY Wokół tuchowskiego rynku odnaleźć można wiele przykładów dawnej drewnianej zabudowy miasta, szalowane deskami parterowe domki – nawet jeszcze z rzadkimi dziś dachami czterospadowymi, tak kiedyś charakterystycznymi dla galicyjskich wsi i miasteczek.

MIĘDZYNARODOWE PLENERY RZEŹBIARSKIE

Alejka prowadząca z rynku do budynku dawnego „Sokoła” ozdobiona jest rzeźbami wykonanymi z drewna przez uczestników kolejnych edycji Międzynarodowych Plenerów Rzeźbiarskich, odbywających się w Tuchowie. Naturalnej wielkości postacie ilustrują średniowieczną historię miasta.

BUDYNEK „SOKOŁA” Dla uczczenia 500-letniej rocznicy bitwy pod Grunwaldem tuchowski oddział Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” wybudował swoją nową siedzibę. Budynek z czerwonej cegły o wielu ciekawych kamiennych detalach nawiązuje architekturą do gotyku, zgodnie z powszechnymi w tym czasie upodobaniami. Na ścianie frontowej budynku umieszczona została tablica przypominająca nazwiska czterech mieszkańców Tuchowa, poległych w wojnie 1920 roku.

CMENTARZ WOJENNY NR 160 Niemal kilometr na południe od tuchowskiego rynku, przy drodze prowadzącej do Meszny Opackiej, znajduje się cmentarz wojenny nr 160, zaprojektowany przez niemieckiego architekta Heinricha Scholza i wybudowany w roku 1915 przez wojska austro-węgierskie. Pochowani zostali tu żołnierze cesarstwa Austro-Węgier, Niemiec oraz Rosji polegli w zimie 1914/1915, oraz podczas operacji gorlickiej w maju 1915 roku.

SPACERY W PĘTLI dojazd samochodem Podlesie Bistuszowskie

Liwecka Góra Ostry Kamień

Gilowa Góra Dobrocin

Brzanka Parking Odcinek płaski Podejście/zejście

3 Swoszowa

Nowy Świat Żurowa

1. PĘTLA SPACEROWA BRZANKA – OSTRY KAMIEŃ – PODLESIE – BRZANKA Długość 11,6 km, czas 3:00 godz. Miejsce parkowania: Brzanka, przy Bacówce, dojazd od Jodłówki Tuchowskiej Od Bacówki szlakiem spacerowym zielonym na wschód przez Ratówki na Ostry Kamień, stąd na zachód, na Liwecką Górę i zejście do potoku, wejście na grzbiet, przecięcie drogi leśnej, zejście do potoku i wejście na grzbiet przy Stadninie Koni Bistuszowa Podlesie. Stąd wejście na Ptasiową Górę i grzbiet Brzanki i przejście do Bacówki Brzanka. Trasa przebiega lasem, z wyjątkiem fragmentu Brzanka – Ratówki, gdzie odsłania się daleki widok w kierunku Beskidu Niskiego.

2. PĘTLA SPACEROWA ŻUROWA – OSTRY KAMIEŃ Długość 11,5 km, czas 3:45 godz. Częściowo bez znaków. Miejsce parkowania: Żurowa, parking przy kościele. Początek spaceru – kościół w Żurowej i drogą na zachód przez Wielką i Małą Wieś do ostatnich domów przysiółka Podjurze na skraju lasu.

skim przez leśny parking do przysiółka Podlesie z pięknymi widokami Pogórza Ciężkowickiego nad Żurową. Tu zejście niebieskim szlakiem do Żurowej – albo przedłużenie spaceru widokowym odcinkiem do Dobrocina szlakiem żółtym, zejście bez znaków do przysiółka Nowy Świat i skręt w prawo do Żurowej, gdzie zamyka się pętla spaceru.

Krótkie dojście przez las do szlaku żółtego, prowadzącego na Ostry Kamień. Stąd na wschód przecinając drogę asfaltową Ryglice – Żurowa, dalej żółtym i niebie-

3. PĘTLA SPACEROWA SWOSZOWA – GILOWA GÓRA Długość 11,7 km, czas 3:45 godz. Częściowo bez znaków. Miejsce parkowania: Swoszowa, parking przy kościele. Początek spaceru – kościół w Swoszowej i dalej na wschód, przy kapliczce drogą w górę na grzbiet przez przysiółek Sikornica. Na grzbiecie skręt w lewo na zachód i szlakiem żółtym przez las pod Gilową Górą

do przecięcia z drogą Swoszowa – Joniny, przy pomniku żołnierzy AK. Poniżej kamieniołom Kozakowa Skała. Od pomnika dalej szlakiem na zachód obok Śmiglowej Skały szeroką drogą leśną do przysiółka Dobrocin z widokami na Żurową i Pogórze Ciężkowickie. Wąską dróżką w dół przez przysiółek Nowy Świat i przez Niwy na wschód w kierunku Swoszowej, gdzie pętla się zamyka.

OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE KRÓLOWEJ JADWIGI Rzepiennik Biskupi www.oajadwiga.pl

Sfinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie