Automatie | PMA 3-2016 by APR Media

HET IA -VAKBL AD VO OR NEDERL AND EN BELGIE 6 0S TE JA A RG A NG 2016

Hoe werkt de Flowmeetschijf? Robotica in Motion?

Manchetknopen voor ieder moment WWW.THECUFFLINKSHOP.NL

KORTING OP MANCHETKNOPEN VOOR AUTOMATIE I PMA LEZERS KORTINGSCODE AUT-PMA

Klik tijdens je bestelling op ‘gebruik je kortingscode’ en vul de code in om 15 procent korting te krijgen

Inhoud Redactioneel & Agenda

Gaat een robot ook jouw baan overnemen?

Flow

Heineken kiest six-packs voor gemak

When IoT meets IIoT

De Roboteconomie

De meetschijf nader bekeken

Six-packs sneller verpakt, tijd voor een feestje!

Pagina 02 WOTS

Pagina 06 automatica pagina 08 Yokogawa

Pagina 13 A-B-t

Pagina 18 Endress+Hauser

De technische basisbehoefte vraagt aandacht

Cyberkroniek

Trends in drives en motion

nen

Passie & vakvaardigheid = baangarantie

Wie bewaakt de bewaker?

Wat waren de aandrijfveren in Neurenberg?

Mechanische apparaten niet zonder explosiegevaar

Pagina 23 A-B-t

Pagina 25 krohne

Pagina 31 exinspect

beurzen

FEDA

Hannover Messe 2016

Technology for AgriFood 2015

De industriële automatiserings paradox

Pagina 33 mitsubishi

Pagina 35 ods

Arbeid & Onderwijs

nieuws

Eerste Minor Proces Automatisering

Fieldlab Digital Factory Composites van start

Pagina 39 samson

Pagina 40 automatie-pma.com

Pagina 36 yaskawa & Leuze

markt & techniek

Nieuwe sensoren Pepperl + Fuchs

Heavy duty spindelheffers

Pagina 42 hannover messe

Pagina 43 elsto

Colofon & markt & techniek

Pagina 44 jumo omslag 2 The cufflink shop.nl omslag 3 ifm electronic omslag 4 Keller meettechniek

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 03/2016

IndustriĂŤle automatisering voor uw vakgebied

Gratis entree bij registratie

4 - 7 OKTOBER 2016 JAARBEURS UTRECHT WWW.WOTS.NL 13399a

redactioneel

Agenda Liam van Koert liam@thetextfactory.eu

Maart 29-31 European Flow Measurement Workshop Huis ter Doorn, Noordwijk 30 College Tour met Diederik Samsom Universiteit Twente

When IoT meets IIoT

olidWorkWorlds was weer als vanouds. Althans, voor wat betreft de schat aan informatie die je er vandaan haalt over alles wat met 3D te maken heeft. Dit jaar, hoe kon het ook anders, veel aandacht voor het fenomeen het Internet of Things en de tools die nodig zijn om het te maken. SolidWorks heeft nu bijvoorbeeld een versie PCB, wat moet helpen om SolidWorks ontwerpen hun “elektronische brein” te geven.

Veel leuke ontwerpen passeren de revue. De Sureflap bijvoorbeeld. Dit is een kattenluik met RFID, dat registreert of een kat (of niet al te grote hond) naar binnen of buiten gaat. Het luik laat alleen eigen dieren door, dus de kat van de buren maakt geen schijn van kans. Het aan het internet hangen van de Sureflap, brengt diverse nieuwe mogelijkheden. Zo is het niet alleen mogelijk via een app te zien of een huisdier binnen of buiten is (en hoe lang), maar kan het luik ook op slot. Handig voor als het hard regent bijvoorbeeld – wat met buienradar als input ook prima te automatiseren valt. Helemaal interessant wordt het als het bijbehorende IoT-voedersysteem aan het IoT-platform wordt toegevoegd. Veranderingen in gedrag en voedingspatroon worden veel eerder gesignaleerd, wat de gezondheid ten goede komt. Een tweede voorbeeld sprak nog wat meer tot de verbeelding. Een robot voor het brouwen van bier. Je gooit de ingrediënten in het “black box” brouwsysteem en de internetkundige Brewbot doet de rest. Uiteraard kan je alles via je app volgen en instellen. Want naast kant-en-klaarrecepten en ingrediëntenpakketten van de beroemdste bieren, kan je ook met eigen receptuur aan de slag. De van origine Ierse Brewbot is overigens vooral bedoeld voor de horeca en speelt in op de trend van een explosieve groei in microbrouwerijen. Wat dit hele verhaal met Automatie PMA van doen heeft? Gaat Brewbot installaties als de in deze editie beschreven verpakkingslijn van Heineken overbodig maken? Natuurlijk niet. IoT voor de consument tapt uit een heel ander vaatje dan I(ndustrial) IoT voor de industrie. Voor wat betreft bedrijfszekerheid, cybersecurity en snelheid geldt een hele andere orde van grootte. Dit met eigen standaarden en verdien modellen. Toch moet de industrie blijvend oog hebben voor de IoT-vorderingen in het consumentendomein. Deze gaan razendsnel en kunnen behoorlijk disruptief zijn. Uiteindelijk blijft de consumentenwens - direct of indirect - de vader van menige productiegedachte.

30-3 RoboCup European Open Evoluon Eindhoven April 5-6 Emergency Expo Ahoy Rotterdam 5 LabAutomation Brabanthallen 6 AI en Big Data Gen. Maj. Koot Kazerne, Stroe 7 Natte stoom in de praktijk Endress+Hauser, Naarden 12-13 Mechatronika Messe Kalkar (Duitsland) 19 Safety Seminar Endress+Hauser, Naarden 19 Paperless Lab Academy Event Gran Hotel Rey, Don Jaime, Barcelona Powered bij Industryplanner.com

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

De Roboteconomie Gaat een robot ook jouw baan overnemen? Even stond de Beurs van Berlage helemaal in het teken van robotisering. De redactie van NRCLive had diverse kopstukken op het podium gehesen om te debatteren over robots en banen. MIT professor en schrijver Andrew McAfee gaf een vurig betoog over waarom hij het ooit helemaal mis had. En onze eigen Lodewijk Asscher mocht vertellen waarom hij onlangs met zijn “baantjepik” statement een belangrijke discussie wilde aanzwengelen. Liam van Koert

en goed politicus neemt eerst stelling om de aandacht op te eisen om vervolgens de nuance in de boodschap te kunnen aanbrengen. Wat dat betreft blijkt Lodewijk Asscher een goed politicus. Het podium is gecreëerd. Een volle en zeer diverse Beurs van Berlage verwelkomde de Minister van Sociale Zaken met een warm applaus, toegege-

ven dat journaliste Yvonne Zolderop van de Groene Amsterdammer daar vriendelijk om vroeg. Als discussieleider gaf ze ook aan dat de zaal gedurende de hele dag mee mocht doen aan een modern debat. ‘Stuur een tweet naar #NRCLive en wij zullen de meest prangende vragen voorleggen aan de spreker in kwestie.’

Sociale mobiliteit Wie Asscher de eerste keer goed beluisterde wist eigenlijk al dat de soep niet zo heet gegeten wordt als deze aanvankelijk werd opgediend. Ja, er zullen banen verdwijnen, maar er zullen ook nieuwe bijkomen. De kunst is te zorgen dat die er vooral in Nederland bijkomen. Te zorgen dat de mensen over de vaardigheden beschikken om deze vacatures met verve te vullen.

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

En, last maar zeker niet least, er voor waken dat een op de loer liggende zeer grote sociale ongelijkheid een halt wordt toegeroepen. Voor de toelichting roept Asscher de hulp in van een oude vertrouwde: Charly Chaplin’s Modern Times. Het doomscenario van de mechanisering van de menselijke aard dat Chaplin in zijn komische, maar tegelijk kritische industriële weergave schetst, is niet uitgekomen. We zijn er nog steeds. Springlevend. Gelukkig maar. Maar was de angst daarmee ongegrond? Ik denk het niet.

alle leeftijden, ook voor de werkenden onder ons, waarbij er meer aandacht is voor de vaardigheden die ons mens maken en minder voor de zaken die door kunstmatige intelligentie zullen worden overgenomen. Maar een minstens zo belangrijk thema is zonder twijfel sociale mobiliteit. In een vergrijzende wereld, waarin meer taken door de robot worden uitgevoerd in plaats van door de mens, zijn herverdeling van kapitaal en medezeggenschap essentieel voor een menselijke maat van een samenleving.’

De jaren dertig was een tijdperk van grote sociale ongelijkheid. Het vervolgens eerlijker verdelen van de welvaart heeft veel moeite, een wereldoorlog incluis, gekost. Een vergelijkbaar scenario werpt zich volgens Asscher ook nu op. En gelukkig hebben we een keuze. De keuze om ons neer te leggen bij de vaart der volkeren en alles wat de moderne tijden brengen over ons heen laten komen. Of de keuze een actieve rol te spelen in het robotlandschap van de toekomst. Een toekomst die volgens de experts overigens veel naderbij is dan menigeen vermoedt, waarover zo dadelijk meer. Het zal niemand verbazen dat Asscher een kordate overheid voor staat die zijn invloed doet gelden in een postmodern tijdperk waar mens en robot samenleven. ‘We zullen ons als overheid, kennisinstellingen, bedrijfsleven en als mensen moeten voorbereiden op een nieuwe realiteit. Een realiteit waarin robots veel van de taken die we tot nu toe voor vanzelfsprekend houden zullen overnemen. De technologie die dit nieuwe realisme gestalte geeft zullen we moeten omarmen. We moeten een robotkampioen worden om invloed uit te kunnen oefenen op haar voorkomen en de banen ook voor de toekomst in Nederland te kunnen veiligstellen. Een leven lang leren is nodig voor

De zelfrijdende auto Wat maakte dat Asscher de noodzaak voelde robotisering op de Nederlandse sociale agenda te zetten? Een betere vraag is wie. En het antwoord luistert naar de naam Andrew McAfee. Als MIT professor en mede auteur van het boek The Second Machine Age is hij tot het gedachtengoed van de minister weten door te dringen. Hij is dan ook een overtuigend man die enkele verontrustende en enkele optimistisch stemmende observaties doet. Het begon volgens hem allemaal in 2004 toen er dingen gebeurden die niet hadden moeten gebeuren. ‘Een van de lessen die ik mijn studenten bijbracht was een klassieke verdeling van automatisering en arbeid. De geschiedenis leerde ons namelijk dat repeterende taken beter geautomatiseerd konden worden,

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

Connecting Global Competence

■ INTEGRATED ASSEMBLY SOLUTIONS ■ MACHINE VISION ■ INDUSTRIAL ROBOTICS ■ PROFESSIONAL SERVICE ROBOTICS ■ NEW: IT2Industry—Exhibition for Industry 4.0

13454

■ Drive technology ■ Positioning systems ■ Control systems technology ■ Sensor technology ■ Supply technology ■ Safety technology

One ticket–benefit in many ways:

Information: Van Ekeris Expo Service B.V., Haarlem Tel. +31 23 525 8500, info@vanekeris.nl

7th International Trade Fair for Automation and Mechatronics June 21–24, 2016, Messe München

www.automatica-munich.com

‘In een vergrijzende wereld zijn herverdeling van kapitaal en medezeggenschap essentieel voor een menselijke maat van een samenleving.’

maar dat de mens gedoemd was om ongestructureerde taken altijd zelf te moeten uitvoeren. Mijn grote voorbeeld? Auto rijden. En toen kwam dat telefoontje van een aantal vrienden die bij Google werkten. Inderdaad. Ze hadden een zelfrijdende auto gemaakt. Ik moest dit met eigen ogen aanschouwen en ervaren en reisde af naar California. Ik leerde er twee belangrijke lessen. De eerste was dat het stappen in een zelfrijdende auto uit drie fases bestaat. Eerst is er blinde paniek als de auto er zonder bestuurder vandoor gaat. Dan is er fascinatie en nieuwsgierigheid. Hoe heb je dit in hemelsnaam voor elkaar gekregen? De laatste fase is pure verveling. Want wat rijdt zo’n auto saai. Nooit te hard, altijd dezelfde baan met nauwelijks acceleratie. Precies zoals we onze chauffeurs in spe proberen bij te brengen, maar nooit hoe we het zelf in de praktijk brengen. De tweede les? Dat ik mijn wereldbeeld flink moest bijstellen. Ik had blijkbaar iets over het hoofd gezien. Iets groots. En ik kon mijn vinger er niet achter krijgen.’

De bovenste helft van het schaakbord McAfee duikt de boeken en rapporten in. Wat had het speelveld veranderd? Eén ding lag zo voor de hand dat het makkelijk over het hoofd gezien kon worden. De impact van de wet van Moore

die grofweg stelt dat de rekenkracht van systemen elke anderhalf jaar verdubbelt. Logaritmisch dus. ‘Kennen jullie de mythe over het ontstaan van het schaakspel?’, vraagt hij retorisch. ‘De koning van India was zo onder de indruk dat hij de uitvinder aan zijn hof ontbood waar hij alles mocht vragen wat zijn hartje begeerde. Zijn vraag leek bescheiden. Een korreltje rijst op het eerste vakje van het schaakbord, twee op het tweede, vier op het derde en zo verder. De koning lachte om zoveel bescheidenheid. Totdat hij in de bovenste helft van het schaakbord belandde en zich al snel realiseerde dat de aarde niet genoeg rijst kon voorbrengen om aan de vraag te voldoen. De uitvinder werd onthoofd. Ja, zo gaat dat met logaritmische schalen. Ze groeien je al

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

snel boven het hoofd als je in de bovenste helft van het schaakbord belandt. Voor wat Moore betreft kan je stellen dat we in de bovenste helft van het schaakbord zijn beland. Gigantische hoeveelheden rekenkracht maken veel mogelijk. Watson die Jeopardy wint en zelfrijdende auto’s? Zoals we in Amerika zeggen: we ain’t seen nothing yet.’

Kinderlogica ‘Wie heeft er als volwassene wel eens een taal proberen te leren?’ Een groot deel van de zaal steekt zijn hand op. ‘Wie vond het moeilijk zo niet onmogelijk?’ De meeste handen blijven. ‘Talen leren is ook moeilijk’, legt McAfee uit. ‘Op de ma-

nier van volwassenen althans. We nemen grammaticaboeken vol regeltjes ter hand, proberen deze samen met een woordenschat aan ons geheugen toe te voegen en het vervolgens toe te passen. Kansloos, tenzij je hopeloos verliefd wordt op iemand die jouw taal niet spreekt. Grappig genoeg is talen leren voor kinderen helemaal niet moeilijk. Niet alleen zijn ze sponzen die gemakkelijk informatie opslaan, ze verwerken deze ook op een fundamenteel andere manier. Ze leren door classificeren. Ze horen klanken, geven daar betekenis aan, proberen het uit, krijgen feedback, verwerken de feedback en proberen het nog een keer, net zo lang tot het werkt. ’Wat zou er gebeuren als je systemen op deze manier gaat programmeren? Volgens McAfee is dit precies wat er de afgelopen jaren is gebeurd: een verschuiving richting zelflerende systemen met ‘kinderlogica’. Wat in de onderste helft van het schaakbord niet kon omdat er te weinig rekenkracht was, komt nu wel binnen handbereik. En de resultaten zijn verbluffend. ‘Wie kent het spelletje breakout? Jawel, jullie zijn allemaal oud genoeg om het wel eens gespeeld te hebben. Moet je dit zien.’ McAfee start een filmpje met het bekende balkje aan de onderzijde, het stuiterende balletje en de weg te stuiteren blokjes aan de bovenkant van

‘Is kunstmatige intelligentie lui of efficiënt? Wie zal het zeggen.’ advertentie

www.yokogawa.com/nl 13505

het veld. ‘Het enige dat de onderzoekers de computer in dit voorbeeld hebben verteld is dat hij zijn score, het getalletje links boven in de hoek, moet maximaliseren. That’s it. Geen spelregels, helemaal niks. Het eerste uur - dat uiteraard niet helemaal wordt afgespeeld - is oersaai. De computer bakt er niks van. Maar een paar uur verder tikt de computer er vrolijk op los. Sterker nog, hij verliest niet meer. Nog een uur later? Interessant. De computer maakt een tunneltje zodat de bal in de bovenste helft van het veld komt en de blokjes als sneeuw

ter het meestal van de computer wint. Blijkbaar weet de mens af en toe een “minder logische” oplossing die met de rekenkracht van de schaakcomputer in hetzelfde team toch tot de overwinning leidt. Daarnaast heeft de mens op sociaal vlak veel toe te voegen, een belangrijke component voor de synergie tussen mens en machine in de toekomst. Tot slot heeft de mens “gezond verstand”. In tegenstelling tot een kunstmatige intelligentie zal een klein kind zich nooit tien keer aan dezelfde steen stoten. Sterker nog: in de meeste gevallen zorgt een

voor de zon verdwijnen, zonder dat de computer zelf iets hoeft te doen. Is kunstmatige intelligentie lui of efficiënt? Wie zal het zeggen.’

En de mens? ‘We ain’t seen nothing yet’, herhaalt McAfee. Want de optelsom van Moore met kinderlogica zet de deur naar echte kunstmatige intelligentie meer dan op een kier. Het onlangs voor ontwikkelaars open stellen van Google’s deep learning software TensorFlow lijkt zijn overtuiging te onderstrepen. Wat dit volgens hem voor de mens betekent? ‘Ik denk dat een groot aantal taken in de toekomst door kunstmatige intelligentie zullen worden overgenomen. Mensen hebben namelijk nogal de irreële neiging zichzelf te overschatten. We denken bijvoorbeeld zelf beter diagnoses te kunnen stellen bij een bepaald ziektebeeld. Maar onderzoek na onderzoek toont aan dat slechts in een paar procent van de gevallen de mens het wint van een simpele statistische analyse. Er zal een moment aanbreken dat we over de schaduw van onze zelfoverschatting heen stappen en meer en meer beslissingen over zullen laten aan kunstmatige intelligentie, om de eenvoudige reden dat deze beslissingen beter zijn.’ Heeft de mens volgens McAfee op termijn dan helemaal niets toe te voegen? ‘Genoeg. Mensen zijn creatief. Nu kan je wel een boompje opzetten over wat creativiteit dan is, maar het schaakspel laat ons ook zien dat de combinatie mens/compu-

“voorgevoel” ervoor dat het zich helemaal niet stoot, iets wat een zelflerende kunstmatige intelligentie niet voor elkaar krijgt. Ja, de robots zullen banen inpikken. En ja en er zijn duidelijke tekenen dat de nog steeds groeiende winsten bij een steeds kleiner deel van de bevolking terecht komen. Maar we hoeven hier niet machteloos langs de zijlijn te staan. We kunnen zelf sturen richting een toekomst waar dankzij technologie de grote problemen van de wereld worden opgelost. In sommige gevallen lijkt het ook die kant op te gaan. Ondanks een groeiende wereldbevolking dalen armoede en honger in absolute zin. Ja, er is global warming, maar er zijn genoeg voorbeelden van plekken die in 100 jaar niet meer zo schoon zijn geweest en waar bepaalde diersoorten eindelijk weer terug zijn. Het is niet allemaal kommer en kwel voor de mens. De bovenste helft van het schaakbord biedt enorme kansen voor een betere wereld en er zijn tekenen dat het ook die kant op gaat. Maar dat is weer een heel ander verhaal dat ik ongetwijfeld nog een keer zal opschrijven.’

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

Flow

De meetschijf nader bekeken Een vrij elementaire meting van flow of debiet is die via de meetschijf. Een vernauwing in de procesleiding biedt weerstand aan het proces waardoor een verschildruk over de vernauwing ontstaat, die verandert met de snelheid van de doorstroming. Deze methode wordt nog steeds veel toegepast, mede omdat het een eenvoudige en degelijke techniek is waarmee in het algemeen veel ervaring aanwezig is. In dit artikel wordt deze basis van flowmeten nog eens extra uitgelegd. Geleidelijk ontstonden er meer complexe technieken waarmee met grotere nauwkeurigheid meerdere en andere variabelen konden worden gemeten. In de jaren tachtig van de vorige eeuw werd het Coriolis-effect ingezet om flow te meten. Een belangrijke eigenschap ervan is het direct meten van de massadoorstroming. Veel is er al over flow geschreven maar de basisuitleg blijkt vaak nog lastig. Willem van der Bijl

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIĂ&#x2039; AUTOMATIE 03/2016

e meeste flowmeettechnieken zijn gebaseerd op het meten van de snelheid van de moleculen in de procesleiding. Feitelijk is dat de stroomsnelheid in meter per seconde. Een vortex meter, een variabele doorlaatmeter, een elektromagnetische meter, de venturi, de meetschijf, de meettuit en de pitot buis, het zijn allemaal stroomsnelheidsmeters. De grootte of eigenlijk de oppervlakte van de doorsnede van de leiding bepaalt het volume, dus dat moet bekend zijn om “volumeflow” te meten. Daarmee wordt de stroomsnelheid of “flow rate” omgezet in de hoeveelheid product per tijd, bijvoorbeeld in kubieke meter per seconde, die door de leiding stroomt. Als tegelijk de dichtheid of het soortelijk gewicht van het product bekend is, dan volgt uit de vermenigvuldiging van de volumeflow met de dichtheid de hoeveelheid massa product die door de leiding gaat. Door het meten of figuur 1a Drijverstuw HCDS vaststellen van deze individuele variabelen kan vervolgens middels een berekening tot “massaflow” worden gekomen. Dit noemt men “inferentiële” massaflowmeting.

of het direct meten van volumeflow. Er is een speciale groep van directe volumefowmeters, de zogenaamde PDmeters, de “positive displacement” meters. De feitelijke betekenis van deze term is dat elke “verplaatsing” van een product in een procesleiding, hoe langzaam ook, “positief ” wordt vastgesteld. Dat is erg nuttig voor het meten van vloeibare of gasvormige producten waarover moet worden betaald. Typische voorbeelden hiervan zijn de waEnkele meetschijven Bron: Peterson termeters thuis en de benzinemeters op Instruments de tankstations. Een voorbeeld van een directe massaflowmeter is de Coriolisflowmeter. In Automatie | PMA van maart 2015 is deze techniek uitgelegd. In dit artikel geven we, naast de meetschijf, aandacht aan de bijkomende factoren van Coriolis meting.

De metende obstructie De meest elementaire meting van flow is zichtbaar in het open kanaal. Bij het plaatsen van een obstructie in een open ka-

Een andere vorm dan deze inferentiële meting is het direct meten van massaflow

figuur 1b Greyline OCFlowmeter

‘De meeste flowmeettechnieken zijn gebaseerd op het meten van de snelheid van de moleculen in de procesleiding.’ HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

naal zal de aanwezige waterstroming uiteindelijk een weg erlangs vinden. Dus plaats een plaat in een sloot die net boven de wateroppervlakte uitkomt. Het waterniveau in de aanstroomzijde zal stijgen zodat het water over de plaat heen loopt. Bij toenemende waterstroomsnelheid zal het niveau boven de plaat verder stijgen en bij afnemende snelheid neemt de hoogte weer af. Dit niveau boven de plaat is een maat voor de stroomsnelheid van de hoeveelheid water. Eigenlijk is dit een zogenaamde hydrostatische druk. De waterhoogte vóór de plaat wordt bepaald door de formule P = h x x g. De letter h is de hoogte van het water boven de plaat, de letter (rho) is het symbool voor soortelijke massa en g is de zwaartekrachtversnelling. De druk is een overdruk, de druk achter de plaat is immers atmosferisch. In de open-kanaal stromingsw ereld noemt men de plaat ook wel een “weer”, of in het Engels een “weir”. Om een betere meting te krijgen bij lage stroomsnel heden wordt in het midden van de bovenzijde van de plaat ook wel een V-vorm uitgesneden. De formule voor doorstroming moet hierop wel worden aangepast. Zie de afbeeldingen in figuur 1. Bij flowmeting in gesloten leidingen of buizen gaan we uit van een volledig gevulde pijp. Voor de meting wordt de plaat nu gevormd door een schijf met een gat erin. Het is gewoon een

Ps1 + (h1 x

x g) + ( 1

1 2

Vent-hole

FLOW

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

Hoe komen we nu tot de formule voor de bepaling van de flow? De heer Daniel Bernoulli, een Zwitser die leefde van 1700 tot 1782, heeft daar “zijn” wet voor bedacht. Zijn wet is weer afgeleid van de wet van behoud van energie. Hij stelde dat in een wrijvingsloos stromingssysteem met onsamendruk bare vloeistof de som van alle drukken op elk punt in de stroming gelijk is, met andere termen: ∑P = constant. Er zijn drie drukelementen: de statische druk Ps, de hydrostatische druk Ph en de dynamische druk Pd. De statische druk is de druk die als voordruk op de leiding staat. De hydrostatische druk is de druk die ontstaat door de aantrekkingskracht van de aarde en de dynamische druk is de druk die uitsluitend ontstaat door de beweging van de vloeistof. Stellen we ons een horizontale procesleiding voor als in figuur 3 is gegeven, dan kunnen we een vergelijking opstellen uitgaande van de stelling dat de som van de drukken op punt 1 gelijk is aan de som van de drukken op punt 2.

x v12) = Ps2 + (h2 x 1

figuur 2 Meetschijfvorm en installatie

rond gat in een ronde plaat die tussen twee flenzen wordt ingeklemd. Zie figuur 2. Eigenlijk is het een weerstand voor de flow. Doorgaans zit het gat in het midden en de diameter is in het algemeen ongeveer 60% van de binnendiameter van de pijp.

x g) + ( 2

1 2

x v22)

Een andere stelling is dat het volumedebiet op punt 1 gelijk is aan dat op punt twee. Dus snelheid maal oppervlakte van de doorsnede is gelijk: v 1 x A1 = v2 x A 2 Ook stellen we ons voor dat het een horizontale leiding betreft. Dat betekent dat de hydrostatische druk op punt 1 gelijk is aan die op punt 2. Daarmee kan dit deel van formule weggestreept worden. Ook halen we Ps1 naar de rechterzijde. De formule wordt nu:

(2 x

Applicatie gerichte oplossingen www.a-b-t.nl

x v12) = Ps2 - Ps1 + ( 2 x 1

13455

x v22)

‘Meetschijf: de snelheid van het proces is evenredig aan de wortel uit de verschildruk’ Druktransmitter P1

figuur 3 Een meetschijf in een procesleiding

FLOW

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

Stellen we dat de dichtheid constant is en delen we beide zijden door 1/2 dan:

v1 = 2

Ps2 - Ps1 1 2

+ v2

2 OF

v1 = 2

2 x (Ps2 - Ps1)

+ v2

2 OF

(v1 - v2 ) = 2

Vervangen we v2 door (v1 x A1/A 2) dan wordt dit:

A1 v1 x (1 )= A2

2 x (Ps2 - Ps1) OF

v1 =

2 x ∆P A1 2 x (1 - ) A2

Diverse integrale meetschijfmeters

Instrumentatie in het procesveld Deze en vele andere technieken, praktische adviezen en toekomstvisies worden gegeven in het groene boekje “Instrumentatie in het Procesveld” van de hand van Sikko de Jong sr. In hoofdstuk vier lees je alles over flowmetingen. Meer informatie en bestellen: www.atexboek.nl

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

2 x (Ps2 - Ps1)

Deze laatste formule is de theoretische formule voor de meetschijf die de snelheid v 1 in de procesleiding geeft. De verliezen zijn nog niet meegenomen. De verhouding tussen A 2 en A 1 noemt men ook wel de ß-verhouding. De diameter van het gat (A 2) wordt vaak met kleine d aangegeven en de binnendiameter van de leiding (A1) met een grote D. Dus ß = d/D. Omdat ß en voor een bepaalde meetschijfmeting constanten zijn, kan bovenstaande formule ook geschreven worden als:

v1 = C x ∆P Hiermee is aangetoond dat de snelheid van het proces gelijk is aan een constante, maal de wortel uit de verschildruk. Dat is waarom verschildrukmeters vaak een uitgang met worteltrekfunctie hebben. Dan is de mA-uitgang direct evenredig met de stroomsnelheid van de vloeistof.

Integrale meetschijfmeters De meetschijf wordt gebruikt om flow te meten door een verschildruk in de flowleiding te veroorzaken. Het proces wordt door deze plaat behoorlijk verstoord. Om de meting zo stabiel mogelijk te laten zijn, wordt het gat aan de uitstroomzijde meestal van een schuine kant voorzien zoals in figuur 2 is aangegeven. Ook kunnen de meetschijfmeters geleverd worden met aangebouwde druktransmitter. Deze zogenaamde integrale meetschijfmeter wordt op stroomsnelheid gekalibreerd zodat het een complete flowmeter is. Het flowmeetdeel heeft een ingebouwde meetschijf met drukaansluitpunten die direct en vast met de transmitter zijn verbonden. Een kranenblok maakt nog wel vaak deel uit van dit systeem. Diverse leveranciers van druktransmitters hebben dit soort meters in hun programma. Een speciale versie is de zogenaamde “conditioning orifice plate” of conditioneringsmeetschijf. Deze meetschijf van Emerson (rechter afbeelding op de vorige pagina) heeft vier gaten waarmee gedeeltelijke conditionering van de processtroming plaatsvindt. Hiermee wordt in bepaalde condities een betere meetschijfmeting verkregen.

Bijkomende factoren Coriolis Er zijn wat variabelen die de werking van de Coriolis-meter beïnvloeden en

die we in de voorgaande editie van basismeten in 2015 niet hebben behandeld. Zo is er de buigbaarheid van de buizen. Tenslotte bewegen ze als een trilvork en gedragen zich dus ook als een veer. De elasticiteit van de veer is temperatuurafhankelijk waardoor de frequentie en de amplitude van de beweging kan veranderen. Dus het is zaak de temperatuur van de buizen te meten en deze variabele te gebruiken als correctie. Aangezien het proces door deze buizen stroomt, kan deze temperatuur ook als procestemperatuur worden uitgelezen. Een ander interessant effect is de frequentie van de “trilvork”. De beide buizen worden elektromagnetisch in beweging gebracht. De aansturing is zodanig dat er wordt gestuurd op minimale energie om een bepaalde amplitude te bereiken. Dus de amplitude en de aanstuurenergie worden gemeten en er wordt geregeld op de frequentie van de beweging. Feitelijk bewegen de buizen met de laagste energiebehoefte als ze in hun resonantiefrequentie worden aangestuurd. Daarin schuilt een mooie eigenschap, namelijk dat de resonantiefrequentie van een trilvork afhangt van de veerconstante en de totale massa in beweging. De veerconstante mag bekend worden verondersteld en wordt, zoals aangegeven, gecorrigeerd voor de temperatuur. De totale massa is de som van de massa van de buizen en de totale massa van het product in die buizen. Het volume en de massa van de bewegende buizen is een vast gegeven en bekend. Dus de totale massa van het product in de buizen is te bepalen. Daarmee is eenvoudig de dichtheid van het proces te herleiden, namelijk massa gedeeld door volume. Weer een interessante onafhankelijke variabele erbij. Omdat de massaflow wordt gemeten en nu ook de dichtheid bekend is, kan ook de volumeflow worden berekend. En de temperatuur wordt ook al gemeten. Daarnaast ondervindt het proces een bepaalde drukval over de U-buizen. In combinatie met de voorgaande variabelen zou ook een schatting kunnen worden gemaakt van de viscositeit van de vloeistof. Eén flowmeter met zoveel verschillende primaire en secundaire variabelen. Natuurlijk moeten de buizen volledig met product zijn gevuld anders zouden er extra trillingen kunnen ontstaan die de meting tegenwerken. Ook externe trillingen in de procesleiding zouden wel eens voor stoorfactoren kunnen zorgen. Uiteraard volg je de instructies van de leverancier voor goede en veilige toepassing in jouw applicatie. Maar het is een vernuftige techniek en een prachtige uitvinding. Een compliment aan allen die eraan gewerkt hebben.

De resonantiefrequentie is de frequentie waarin dit veersysteem gaat bewegen wanneer het aangestoten wordt

MASSA

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

Six-packs sneller verpakt, tijd voor een feestje! Heineken kiest six-packs voor gemak 16

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

Over Heineken Den Bosch

Zes flesjes bier in een kartonnen doos en met een handvat aan de bovenkant; hoe makkelijk kan het zijn? Logisch dat consumenten graag kiezen voor een six-pack. Maar ook Heineken in Den Bosch houdt van deze verpakkingsvorm. Met de nieuwe six-packlijn stopt deze brouwerij in een uur tijd 44.000 flesjes bier in pakketjes van zes. Bart Driessen

De brouwerij van Heineken in Den Bosch bestaat sinds 1958 en produceert momenteel 6 miljoen hectoliters per jaar. Deze brouwerij richt zich vooral op speciaalbieren; 50 verschillende bieren in veel verschillende verpakkingen verlaten daar dagelijks de poort. 65% van de productie dient voor export. Momenteel werken er 450 medewerkers in Den Bosch. Heineken heeft 160 brouwerijen in meer dan 70 landen, wereldwijd werken er 81.000 mensen.

‘Onze lijn kan nu 36 trays per minuut of 44.000 flesjes per uur verpakken.’

et uitzicht vanuit de balustrade boven de verpakkingshal is indrukwekkend. Tientallen meters lange transportbanden vervoeren bierflesjes van verschillende merken naar robots en stapelaars. Daar aangekomen verdwijnen de flesjes in no-time in allerlei verpakkingen, waaronder heel veel six-packs. Een handvol operators loopt tussen de lijnen door en grijpt af en toe ergens in; tenminste als er iets niet goed lijkt te gaan. Overheersend is echter de kalmte en de rust waarmee alles gebeurt. Het verpakkingsproces gaat schijnbaar zijn gang en niemand hoeft zich echt druk te maken.

Feestje Voor de techniek achter de six-packlijn is echter meer nodig. In de afgelopen negen maanden heeft een team van Heineken, met ondersteuning vanuit Danfoss, gewerkt aan een nieuwe aandrijving en besturing voor deze verpakkingslijn. Nu deze volledig in bedrijf is, is er zelfs reden voor een feestje. In de vergaderruimte van de engineering bij Heineken verrassen Roland van der Wulp, technisch contactpersoon en Kees Bolier, accountmanager beiden van Danfoss, de technici van Hei-

neken met een grote slagroomtaart. De geslaagde integratie van de Danfoss regelaars in de six-packlijn mag wel even gevierd worden, nietwaar? Voor Jan Brouwers, detail-engineer en Berry de Vaan, detail-engineer software, beiden bij Heineken Den Bosch, geen probleem om dat lekkers namens het technische team aan te nemen. En om een uitleg te geven van het hoe en waarom van dit geslaagde project.

Standaard Waarom kiest Heineken voor de installatie van Danfoss frequentieregelaars? Jan Brouwers: ‘Heineken werkt al sinds 1968 met hun regelaars. Dat was natuurlijk nog voor onze tijd, maar sindsdien is die relatie nooit onderbroken geweest. Op een gegeven moment is binnen Heineken besloten om de Danfoss-regelaars als standaard te gaan gebruiken. Dat heeft te maken met kostenbesparing aan de ene kant en zaken als kwaliteit, ondersteuning en leverbetrouwbaarheid aan de andere kant. Dat betekent dat op den duur oudere omvormers vervangen worden door nieuwe exemplaren van Danfoss. Intussen zijn er al honderden omvormers op die manier vervangen. Ook in deze verpakkingslijn waar de six-packs worden gemaakt, gebeurt dat.’

Traypacker Het project van de nieuwe verpakkingslijn heeft best wel aardig wat inspan-

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

MC2014-006_FLOW

Betrouwbare flowmeting.

Proline Prowirl 200 Revolutionaire Vortex flowmeting van stoom, gas en vloeistoffen. • Geïntegreerde temperatuurmeting voor de massa / energiestroming van verzadigde stoom • Hoogste procesveiligheid - dualsens versie voor een redundante meting • Hoge beschikbaarheid - bewezen robuustheid, weerstand tegen trillingen, temperatuur schokken en waterslag • Geen onderhoud - levenslange kalibratie • Veilige werking - niet nodig om het apparaat te openen als gevolg van een display met touch control en achtergrond verlichting • Geïntegreerde verificatie - Heartbeat Technology ™ www.nl.endress.com/proline_prowirl200

Endress+Hauser BV Nikkelstraat 6 1411 AJ Naarden Nederland

Tel: (035) 695 86 11 Fax (035) 695 88 25 info@nl.endress.com www.nl.endress.com 13493

ning gevraagd. Wat hebben jullie daarBesturingskast met Danfoss FC302-regevoor moeten doen? Jan Brouwers: ‘Elke laars en Jan Brouwers, detail-engineer en Berry verandering aan bestaande machines de Vaan, detail-engineer moet hier ingepast worden binnen de software, beiden bij Heineken Den Bosch. lopende productie. Dat betekent dat je niet altijd aan een machine kan werken. En daarbij komen de technische uitdagingen van deze lijn. In deze lijn zitten acht motoren die allemaal worden aangedreven met Danfoss FC302-regelaars. Deze motoren zorgen voor de aandrijving van de transportband en de Traypacker; het centrale onderdeel van deze lijn. De Traypacker vouwt het karton en schuift de flesjes zodat er een six-pack ontstaat. Vervolgens schuift de Traypacker vier six-packs tegelijk op een tray, legt daar nog een deksel op en lijmt de doos dicht. Zo’n doos bevat 24 flesjes, net zoveel als een krat. Onze lijn kan nu 36 trays per minuut verpakken ofwel ongeveer 44.000 flesjes per uur.’

Uitdaging synchronisatie Wat was de uitdaging? Jan Brouwers: ‘De grootste uitdaging was de synchronisatie van alle aandrijvingen. Al die verschillende motoren met hun verschillende vermogens - van 1,1 tot 2,2 kW - en de verschillende overbrengingen moeten precies gelijktijdig en op de juiste positie werken. Daarvoor gebrui-

ken we de MCO350, een extra module die bij de omvormers van Danfoss zijn geleverd. De programmering voor de motorbesturing hebben we grotendeels in de PLC uitgevoerd. Maar de synchronisatie kunnen we met de MCO350 zelf invoeren. Deze module is een kaart die in de omvormer wordt toegevoegd en via een interface kan worden benaderd. Toen we eenmaal zo ver waren, zijn we gestart met een enkele regelaar; daarna nog een en tenslotte de resterende zes regelaars. Sindsdien draait deze lijn probleemloos. We hebben er geen omkijken naar. De grootste winst voor Heineken is dan ook onze verhoogde leverbetrouwbaarheid. Vroeger gooide een ongeplande stop nog wel eens roet in het eten. Maar dat is nu verleden tijd. Daarom vinden we die taart ook wel op zijn plaats. En Heineken heeft ons dankzij dit project benoemd tot het “Team van de Maand”. Zo’n waardering vinden wij natuurlijk heel mooi. Maar intussen zijn we al weer bezig met nieuwe projecten. We hebben nog zoveel uitdagingen dat we ons niet hoeven te vervelen.’

‘De grootste winst voor Heineken is onze verhoogde leverbetrouwbaarheid.’

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

De technische basisbehoefte vraagt aandacht

Passie & vakvaardigheid = baangarantie Waar we vroeger op middelbaar onderwijsniveau konden kiezen uit basis richtingen administratief, algemeen, technisch en wat exoten, lijkt er de laatste decennia sprake van een verdikking van de opleidingen die steeds algemener zijn geworden. Bovendien lijkt een ander aspect van ‘vroeger’, sleutelen aan je brommer of anderszins technisch aan het hobbyen te zijn, vandaag de dag een stuk minder populair. Jongens kruipen achter een computer in plaats van onder hun brommer en de interesse in techniek lijkt minder vanzelfsprekend. Janet Kooren

emco Rijsenbrij, Directeur Operations bij Johma in Losser deelt zijn bespiegelingen over de basisbehoefte aan techneuten met ons. ‘Een flink aantal jaren leek de aanwas in de techniek heel zorgelijk. Een paar jaar verder is het algehele sentiment dat ons probleem bijna als vanzelf is opgelost. Het is dus ook niet meer “sexy” om het erover te hebben, een merkwaardig mechanisme. Maar in mijn ogen is er toch nog steeds wel een onderwerp van aandacht op dit gebied. Voor de grote bedrijven geldt dat ze technisch opgeleide mensen wel kunnen invoegen in hun bedrijf. De kennis die ze toevoegen is er wel degelijk en de rest wordt aangevuld door interne opleidingen, gerichte cursussen en praktische kennisoverdracht. Die bedrijven hebben tijd en budget om daaromheen een heel proces in te richten. Medewerkers die van mbo+, hbo en wo komen, die starten gewoon en stromen vanzelf in het bedrijf mee. Maar op mbo en lbo niveau is dat veel moeilijker, met name voor de kleinere bedrijven. Op mbo en lbo is er in mijn ogen te weinig aandacht voor wat die bedrijven behoeven, terwijl daar juist wel veel werkgelegenheid is. De mensen die van deze opleidingen komen zouden veel meer praktisch basiskennis moeten meekrijgen die ze direct inzetbaar maakt.’

Achterstand ‘In kleinere bedrijven zie je vaak dat de opleidingen autodidact zijn. De kennis die wordt opgedaan is de kennis die al in het

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

bedrijf aanwezig is. Alles draait weliswaar door maar er worden hier kansen gemist om zaken slimmer en intelligenter in te regelen met innovatieve systemen. De toegankelijkheid van innovaties en hoe bedrijven op de hoogte blijven, speelt daar ook een grote rol. Er moet tijd worden genomen om bij te blijven, vakbladen te lezen, beurzen te bezoeken, deel te nemen aan kennisnetwerken. Maar je ziet - logischerwijze - dat in kleinere bedrijven ook de investeringsbudgetten lager zijn. Mede daardoor is de vernieuwingscapaciteit gering en blijft de groei

‘Er is een serieuze opleving nodig van de waardering die het geeft als je iets met je handen maakt.’ HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

achter. De technieken in die bedrijven blijven achterlopen op dat wat inmiddels gangbaar is in de markt, laat staan dat die bedrijven de gelegenheid krijgen om innovatief te zijn.’ ‘Die bedrijven hebben volgens mij enorm de behoefte aan vakbekwame mensen met goede kennis van de gangbare technieken. Mensen die het ambacht, want zo zie ik het, van allround storingsmonteur of allround technicus kunnen invullen. En alle imagocampagnes ten spijt, ik denk dat die hun doel voorbij schieten. Daarmee wek je bij de jeugd de verwachting dat de techniek chique is, een bijna glamoureus beroep. Maar in de praktijk is dat voor een onderhoudsmonteur natuurlijk niet zo. Die moet gewoon de handen uit de mouwen steken en aanpakken.’

Talenten Bij Johma zijn mooie voorbeelden te zien van talenten spotten en intern opleiden.

Thea van Westen Uitzendkracht wordt procesengineer Thea is op universitair niveau medisch geschoold en was thuis als hobby aan haar motorfiets aan het sleutelen. De baan waar voor ze is opgeleid bood haar te weinig uitdaging en ze zocht een baan als uitzendkracht. Haar inzicht viel binnen no time op en nu wordt ze intern geschoold tot procesengineer. Er is heel bewust gekozen voor een combinatie kwaliteit/techniek. Ze loopt twee dagen per week mee bij de kwaliteitsdienst en drie dagen op de technische dienst. En dat alles aangevuld met een paar weken op de productieafdeling zodat de kennis van alle aspecten van het proces aanwezig is.

bedrijfsleven in het precies andersom. Een bedrijfskundige opleiding is vol‘De tweede schil in de technische bedoende om manager te worden, in welk roepen is dan weliswaar hip en sexyer, bedrijf dan ook. Affiniteit met het bemaar daar zit niet de bulk van het werk. drijf of met het vak lijkt totaal niet noEn de realiteit is helaas op dit moment dig. Maar dan moet je dus mensen bezo dat als je niet in die tweede schil zit, geleiden terwijl je niet weet hoe het “in dat je gelijk minderwaardig bent. In sahet echt” werkt. En heb je een leidinglaris en in status. En de zuigende wergevende zonder vakkennis, dan kan het king voor de jeugd wordt toch vooral faliekant mis gaan, dan spelen er is bebepaald door status: is het een mooi sluitvormingsprocessen hele andere baantje. belangen dan de vakinhoudelijke.’ Er is een serieuze opleving nodig van Wilma Lammers ‘Je ziet ook dat voor veel mensen die Kantinemedewerkster wordt de waardering die het geeft als je iets een leidinggevende baan ambiëren, dat Smaaklaborant met je handen maakt. Als je een primaigewoon te hoog gegrepen is. Ze kunnen re bijdrage levert aan je bedrijf. Zonder Wilma is gepassioneerd bezig met de verantwoordelijkheden net niet aan jou gebeurt er immer niets! Zinvol en en lopen hopeloos vast. Leidinggeven voedsel en heeft zo vanuit een baan als nuttig werk, dat weer ouderwets gekantinemedewerkster een plek weten is niet voor iedereen weggelegd, het waardeerd wordt om dat wat het is: ja, te verwerven als smaaklaborant. Met is een vak, en dat vak bestaat uit meer inderdaad - zinvol en nuttig.’ haar passie en betrokkenheid was ze dan alleen vergaderen en beetje leiding ‘Want echte vakvaardigheid vraagt insnel een toegevoegde waarde. geven. Het vraagt overzicht, zelfstantelligentie, gevoel voor je vak, vakvaardig beslissingen kunnen nemen, inzicht digheidstrainingen. Dat dat niet iederin langetermijneffecten, en zo nog wel een gegeven is, dat dat iets is om trots wat meer. Wat dat betreft zijn kleinere op te zijn, dat mag best gewoon weer bedrijven weer wel in het voordeel, de eens op de maatschappelijke agenda. Want ja, in die tweede vakman wordt daar vaak de directeur, en neemt beslissingen schil, daar gaat het om andere vaardigheden. Verbanden legvanuit zijn vak en zijn kennis.’ gen, overzicht hebben, social skills, managementvaardigheden, dat zijn ook belangrijke vaardigheden, maar hele andere. Basaal Leidinggevenden weten vaak helemaal niet hoe dingen wer‘Hier bij Johma moderniseren en vernieuwen we natuurlijk ken.’ ook aan de lopende band, maar veel basale technieken in het proces stammen uit de jaren tachtig en negentig. En die techRemco stopt zijn betoog, denkt even na en vraagt of hij een nieken krijgt een nieuwe monteur onvoldoende mee in zijn of metafoor mag trekken met voetbal. Van metaforen zijn we haar opleiding. Als je iemand zelf moet opleiden, dan duurt niet vies, dus graag. ‘In de voetbalwereld geldt wel het motdat jaren. Maar dat is wel de realiteit, die kennis die echt nodig to: “Niet elke voetballer wordt trainer, maar elke trainer heeft is wordt niet bijgebracht. Ik denk dat dat mede komt door de affiniteit met het voetbalspel.” Je ziet, met andere woorden, modernisering van het schoolsysteem, een opleiding moet hip zelden een trainer zonder kennis van het voetbalspel. In het zijn, want dat werft. Maar zo wordt er dus wel opgeleid voor de

Waardering voor vakmanschap

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

korte termijn, en is het aanbod vooral bedoeld om studenten binnen halen.’ ‘Bij mijn eigen dochters, die zitten op de middelbare school, zie ik een gelijksoortige ontwikkeling. Ze moeten verbanden kunnen zien, de diepere betekenis achter een tekst kunnen vinden. Maar zelf structuur aanbrengen en iets goed opschrijven, dat is lastig. Ze maken één keer een verslag en daarmee is het proces klaar, het ontwikkelen van de werkelijke vaardigheden blijft achterwege. Logisch nadenken wordt wel getraind, de echte vaardigheden worden maar licht aangestipt.’

Hoe zou hij het anders doen? ‘Wat mij betreft moeten we weer naar een cultuur waarin je trots kunt zijn als je de beste bent in je vak. Of het nu als monteur is, of als engineer, operator, vuilnisman of professor, je moet er eer in hebben om de beste te zijn. Om je die kennis en vaardigheden eigen te maken die horen bij dat vak, ongeacht wel beroep dat nou is. Want iedereen aast op de leidinggevende banen. Maar het is belangrijk om ook tevreden te kunnen zijn met de ‘gewone’ baan. Dat vraagt dat de maatschappij daar weer anders naar gaat kijken, dat er weer liefde komt voor vakmanschap.’ En weer is daar een metafoor met het voetbal. ‘De voetballers in Nederland zijn tactisch heel sterk, waar moet je lopen, wat is je plek, niet te ver naar voren. Terwijl je ook gewoon met de bal moet ravotten voor de baltechniek, de rest komt wel, als je in de opleiding zit. En zo is het ook bij de techneuten. Een monteur moet weten hoe het werkt. Ravotten met techniek. Het basisgevoel zelf opdoen en dat dan aanvullen met de theorie in de opleiding. Bal aan de voet, bal hoog houden, corner nemen, dat moet je getraind krijgen.’ ‘Door onze geografische locatie, vlak bij Duitsland, hebben we ook Duitse medewerkers. Van hen hoor ik dat techneuten in Duitsland veel inhoudelijker worden opgeleid. Er is daar meer aandacht voor de combinatie theorie/praktijk en die wordt met name inhoudelijk gemaakt door veel vaker te kiezen voor een leer/werkcombinatie. En het verschil is duidelijk merkbaar, dus het kán wel!’

To THE NEXT LEVEL QuadraTherm® de nieuwe thermische flowmeter van Sierra Instruments, meer sensoren, hogere nauwkeurigheid • Meet direct gas massaflow • Heeft geen bewegende delen • Is geheel in 316 productberoerde delen • Heeft geen of nauwelijks drukval • ATEX, Foundation Fieldbus, Profibus, Modbus • Omvat qTherm™ database • Voor de laagste Total Cost of Ownership

T +31(0)13 5287225 I www.a-b-t.nl E info@a-b-t.nl 13455

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

Cyberkroniek

Wie bewaakt de bewaker? Een firewall is voor alle netwerken die aan internet “hangen” een eerste vereiste beveiligingsmaatregel. We vertrouwen erop dat deze portier dan al het ongewenste bezoek buiten ons eigen netwerk houdt. Maar: is de firewall zelf wel te vertrouwen? Afgelopen december kwamen enkele firewall-producten van Juniper in het nieuws vanwege diverse beveiligingsproblemen, die al sinds 2012 aanwezig bleken te zijn. Rob Hulsebos

Een onverklaarbare wijziging in de sof tware van Junipers “NetScreen” apparatuur maakte het mogelijk om het netwerkverkeer over VPN-verbindingen (Virtual Private Network) te leiden. VPN-verbindingen worden opgezet om over internet heen een beveiligde - gecodeerde - verbinding te hebben tussen twee locaties op de wereld, bijvoorbeeld voor remote monitoring en diagnose, of gewoon om remote te kunnen inloggen op het eigen (bedrijfs)netwerk. Aangezien niemand kan controleren of er niet ergens iemand op internet meeluistert, wordt een VPN-verbinding altijd gecodeerd. Aan de ontvangende kant worden de netwerkberichten weer gedecodeerd en dan het netwerk (internet) opgestuurd. Onderweg kan iemand dan wel meeluisteren, maar vanwege de codering is er geen chocola van te maken. Uiteraard moet de encryptie dan wel onkraakbaar zijn, en hier ging het bij Juniper fout. In de broncode van de VPN-software werd een tweetal onverklaarbare wijzigingen bij toeval ontdekt. Deze wijzigingen zorgden

ervoor dat de encryptiesoftware op een voorspelbare manier random getallen zou gaan genereren, hetgeen het dan heel makkelijk maakt om de VPN-data te decoderen, dan wel eigen data in te voegen. Hiermee kunnen dan weer instellingen gewijzigd worden op de Juniper apparatuur, of malafide code uitgevoerd worden, dan wel toegang verkregen worden tot de rest van het netwerk. Uiteraard rijst de vraag: “wie heeft de broncode aangepast”. Het is weer een geheel nieuwe manier van inbreken op netwerkapparatuur, die voor gebruikers geheel onzichtbaar is, zeker als de leverancier zélf niet eens weet dat het er in zit. Het komt wel vaker voor dat er digitale achterdeurtjes in netwerkapparatuur zitten, vaak voor het gemak van de leverancier, maar dat is in dit geval duidelijk anders. De Amerikaanse NSA (National Security Agency) wordt als potentiële dader genoemd, er zijn meerdere gevallen bekend waar de NSA bedrijven heeft gevraagd om zo’n achteringang in een apparaat in te bouwen. Maar het nadeel van zoiets is dat anderen er ook misbruik van kunnen maken. Verder kan het commerciële repercussies hebben als uitlekt dat bedrijven voldoen aan zulke verzoeken. Uit een document van klokkenluider Edward Snowden, dat onlangs openbaar werd, blijkt dat ook geheime diensten van andere landen actief zoeken naar zulke zwakheden in netwerkapparatuur. Verder bleek er nog een digitaal achterdeurtje in de Juniper apparatuur aanwezig te zijn. Hiermee kon op afstand worden ingelogd met een hardgecodeerd wachtwoord. Ook dit was in de broncode toegevoegd, op een zeer geraffineerde manier, waardoor zelfs bij het lezen van de broncode niet 1-2-3 iets opgevallen zou zijn. Het bekende Nederlandse beveiligingsbedrijf FoxIT uit Delft heeft bij de ontdekking hiervan een belangrijke rol gespeeld. Via een scan op internet bleken er wereldwijd 26.000 Juniper-apparaten kwetsbaar te zijn, die al vrij snel na de ontdekking ook door hackers aangevallen werden. Juniper heeft een noodpatch uitgebracht voor de genoemde problemen; klanten wordt geadviseerd deze zo snel mogelijk te installeren.

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

Slappe koffie Oracle, de bekende database-leverancier maar ook de eigenaar van programmeertaal Java, heeft een voorlopige boete opgelegd gekregen door de Amerikaanse FTC (Federal Trade Commission) omdat het gebruikers heef t misleid omtrent updates van de Java software. Deze software is (naar schatting) geïnstalleerd op 850 miljoen pc’s wereldwijd. Helaas zijn er nogal wat beveiligingsproblemen met Java, en er komen dan ook regelmatig updates uit. Rob Hulsebos Oracle claimde hierbij dat het installeren van de update het systeem weer veilig maakte. Dat was echter niet zo. Java heeft in de loop der tijd namelijk meerdere versies gekend, en die kunnen naast elkaar op dezelfde pc blijven bestaan. Dat is op zich erg nuttig, want het is niet gegarandeerd dat elk Java-gebaseerd softwarepakket ook in staat is om met de nieuwste Java-versie(s) te kunnen werken. Ik zie dit ook in mijn eigen werk, een pakket voor urenregistratie kan alleen met Java 6 werken, maar niet met de recentere Java 8. Dus staat er op mijn pc zowel Java 6 als Java 8. Het installeren van de Java updates via Oracle’s website suggereert echter dat alle beveiligingsproblemen daarmee opgelost worden. Dat is dus niet zo. Alleen de bestaande lekken worden in Java 8 gedicht. De FTC vindt dit dan “misleiding”, omdat de problemen in oudere Java-versies niet opgelost worden en men dus kwetsbaar blijft voor Java-hacks. Persoonlijk vind ik het ver gaan dat de FTC dit misleiding noemt, tenslotte wéét ik wel wat voor software er op mijn systeem staat. Maar de FTC stelt dat de gemiddelde consument dit niet weet, en vertrouwt op de meldingen van Oracle. Op straffe van een boete van $16.000 per pc moet Oracle nu proactief Java-gebruikers benaderen en hen helpen hun systemen op te schonen van oudere Java-versies. Overigens zou elke pc-gebruiker zich moeten afvragen of het geïnstalleerd hebben van Java sowieso zinvol is. Tenzij andere softwarepakketten Java gebruiken is het niet nodig om te hebben. Dit staat verder nog los van de ondersteuning van JavaScript in browsers; dit heeft verder niets met Java zelf te maken.

t/h °Brix

kg/m3

kg/h °C

m3/h

fact Continue ﬂowmeting ook bij gas- en luchtinsluiting in het medium OPTIMASS serie – technology driven by KROHNE • Coriolis massaflowmeter met Entrained Gas Management (EGMTM): Geen verlies van het meetsignaal tot 100% gas- en luchtinsluiting in het medium • Verbeterde resultaten bij: - Opstarten en shut down van installaties - Verwerking van lucht bevattende producten - Foutanalyse in het proces • Meting van massa-, volume-flow, dichtheid, temperatuur, flowsnelheid en concentratie in één instrument

Meer feiten: www.krohne.nl/optimass 13474

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

Cyberkroniek

Cybersecurity van legacysystemen Het Nationale Cyber Security Centrum (www.ncsc.nl) heeft een publicatie uitgegeven getiteld “Zicht op risico’s van legacys ystemen”. Hierin wordt een self-assesmentmethode beschreven waarmee men de risico’s van legacysystemen in kaart kan brengen. Rob Hulsebos

Wat is legacy? De term klinkt wat denigrerend, enigszins als “ouderwets”, maar is in feite betekent het niet meer dan “technologie die niet meer wordt ondersteund door de oorspronkelijke leveranciers”. Voor systemen die al 10 jaar oud zijn is dit misschien te verwachten, alhoewel er genoeg voorbeelden zijn van apparatuur die na een decennium nog wél ondersteund wordt. Maar dit hangt af van hoe snel de elektronica en software veroudert. En we zien dan ook dat “oud” soms ook kan betekenen: 2 jaar. Bijvoorbeeld in het geval van Google, die geen ondersteuning meer wil bieden voor bepaalde Android-versies voor mobiele telefoons Technisch hoeft er niets mis te zijn met zulke systemen, maar vanuit cybersecurity-standpunt is er wel een risico: er worden geen patches meer uitgebracht voor recent ontdekte zwakheden in software. En dat maakt dat de kans op binnendringen van malware steeds groter wordt. Als dit niet gewenst is, dan moeten compenserende maatregelen genomen worden

– een beveiliging buiten de legacysystemen om. Een tweede probleem is dat er vaak geen kennis over de legacysystemen meer aanwezig is in een organisatie. De oorspronkelijke kennisdragers zijn gepromoveerd, vertrokken of met pensioen, en de jongere generatie weet er niets over. Soms zijn zelfs de leveranciers niet eens meer op de hoogte van wat ze ooit verkocht hebben. Het is dus verstandig om hierover na te denken, en de publicatie van het NCSC biedt hier een helpende hand. Uiteraard zijn er al genoeg methodes aanwezig om de cyberveiligheid van industriële systemen in te kunnen schatten, maar de NCSC-assessment gaat óók specifiek in op de eigenschappen van legacysystemen. Het eerste deel gaat in op het bepalen van de veiligheid van een systeem. Het tweede deel van de assessment bestaat uit het bepalen van de impact van verstoringen: verstoring van het dagelijkse leven, maatschappelijke onrust, aantallen doden en gewonden. Als extra hulpmiddel is een Excel spreadsheet te gebruiken waarin de vragen uit het document zijn opgenomen. Na het invullen van alle vragen is direct de totaalscore voor het veiligheidsprofiel te zien, evenals de totaalscore voor de impact van verstoringen. Hoofdstuk 3 van het document helpt dan weer bij het bepalen van het risicoprofiel, en welke mogelijke mitigatiestrategieën gevolgd kunnen worden, zoals opdelen, beschermen, uitfaseren, etc. De assessment zou in enkele uren uitgevoerd moeten kunnen worden, als alle benodigde informatie beschikbaar is (goede voorbereiding!). Door de assessment zou een organisatie bewust moeten gaan nadenken over de risico’s van legacysystemen, en de discussie hierover op een gestructureerde manier in gaan richten en prikkelen. Een mogelijke uitkomst zou best kunnen zijn: dit legacysysteem voldoet nog aan de eisen van de tijd. Maar dan is er in elk geval over nagedacht.

Wat waren de aandrijfveren in Neurenberg? Trends in drives en motion De vorige PMA hebben we de veiligheidstrends van de SPS, IPC & Drives behandeld. Conform het thema pakken we in deze editie de aandrijftrends beet. Onder invloed van Moore’s law blijken er sterke parallellen tussen beide disciplines te trekken. Maar enkele verschillen zijn er ook. Mechanische bijvoorbeeld. Liam van Koert

llemaal plakjes”, kopte deel 1 van een veilig SPSverslag. En inderdaad, alle veilige besturingsonderdelen leken almaar platter te worden. Ook modulariteit was een puntje. Want plakjes, die plak je het best aan elkaar. Zo lever je maatwerk terwijl je toch kunt standaardiseren. Natuurlijk is deze modulaire miniaturiseringstrend niet alleen aan de kleur geel voorbehouden. Ook de duizenden regelaars leken dit jaar net weer een stukje slanker. En een stukje slimmer natuurlijk. Want of je nu een softstarter of high-end servoregelaar bent, smart is de norm. Hoe je de koppeling van steeds meer slimmigheid eenvoudig houdt? Dat is een van de thema’s die de standhouders- en bezoekersgemoederen bezig houdt.

“

Minder is meer Op de SPS-stand van Lenze treffen we dr. Tim Bendig. Hij heeft wel een voorbeeld dat voorgenoemde trend onderstreept: de i500 reeks. Bij de ontwikkeling van deze reeks speelde natuurlijk energiebesparing een rol. Maar vooral de kunst van het weglaten stond centraal. ‘Bij de ontwikkeling van de i500 serie hebben we goed gekeken naar de huidige eisen van machinebouwers. Die willen een hoogwaardige regelaar, schaalbare functionaliteit en veel gebruikersgemak. Juist met het oog op het laatste hebben we ook gekeken naar wat we konden weglaten’, licht Bendig toe als we naar een showexemplaar lopen. Gezien de compacte afmetingen - 60 millimeter breed en 130 millimeter diep lijkt dat aardig gelukt. Bendig legt uit dat ze, zonder té warm te worden, spelingsvrij kunnen worden gemonteerd, voor een maximale ruimtebesparing en minimale rendementsverliezen. Hierbij zijn bevestigingsgaten en aansluitklemmen wel goed bereikbaar gebleven voor een snelle installatie.

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

Om de “meer is minder”-filosofie zonder compromissen tot zijn recht te laten komen, heeft Lenze ervoor gekozen twee smaken aan te bieden. De eerste is de eenvoudige i510-variant. Deze is verkrijgbaar in een vermogensrange van 0,25 tot en met 2,2 kW (1 en 3 fase), digitale en analoge in- en uitgangen, CANopen en Modbus en de meest gangbare regelfuncties. Ook hebben ze een uitgebreidere i550-variant. Deze is verkrijgbaar tot 45 kW, heeft een externe 24 volts voeding, inputs voor PTC of encoder en is ook geschikt voor EtherCAT, EtherNET/IP, Profibus en Profinet. Ook is deze variant voorzien van geavanceerdere functies zoals vectorregeling met feedback, dynamisch remmen op basis van remweerstand en een Safe Torqe Off (STO) veiligheidsfunctie. De meest basale instellingen kunnen via een uitneembaar display worden geregeld. Denk aan de acceleratie-deceleratietijd. Ook is er een app voor het configureren met behulp van smartphone of tablet. Voor geavanceerdere zaken zoals sequentiële regelingen voor positionering adviseert Bendig EASY Starter te gebruiken. ‘Maar’, stelt hij gerust, ‘ook dat is natuurlijk hartstikke eenvoudig.’

‘De modulaire miniaturiseringstrend is niet alleen aan de kleur geel voorbehouden.’

Mechanisch energie besparen Voor SEW is Smart uiteraard ook een groot thema. Hun visie in combinatie met lean hebben we enkele PMA’s geleden al uitgebreid behandeld. Dus beschrijven we nu een ander SEW speerpunt: energie besparen. Met goede reden zo blijkt. ‘Wist je dat het voor middelgrote bedrijven vanaf 5 december in Duitsland verplicht is om een energiemanagementsysteem in werking te hebben?’, zegt marketingbaas Claus Wieder. ‘Alle bedrijven vanaf een omzet van € 50 miljoen per jaar of 250 of meer medewerkers moeten dan met ISO 50001 aan de slag. Je bekijkt eerst hoeveel energie je gebruikt, legt besparingsdoelstellingen vast en de maatregelen om deze te halen.’ Ook SEW Eurodrive moet er aan geloven en is er dan ook al een aardige poos mee aan de slag. ‘Natuurlijk gebruiken we veel van onze

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

eigen producten. Dus het ligt voor de hand dat het ontwikkelen van efficiëntere systemen een belangrijke besparingsstrategie is, waarvan dan meteen ook onze klanten kunnen profiteren. In 2016 bijvoorbeeld zal de overheid de eisen verder aanscherpen. Ook kleinere bedrijven worden dan verplicht met energiemanagement aan de slag te gaan.’ Of zoiets ook in Nederland aanstaande is? ‘Dat durf ik niet te zeggen, maar vanaf februari is dat in Frankrijk in elk geval wel het geval.’ Wat zijn dan precies die zuinigere producten waar Wieder het over heeft? ‘Iedereen is natuurlijk druk in de weer met zijn slimme regelingen. Terecht, want zowel op het gebied van energiebesparing als Industry 4.0 valt hier veel te halen. Maar de energieketen is zo efficiënt als de zwakste schakel en dus

‘Hoe je de koppeling van steeds meer slimmigheid eenvoudig houdt? Dat is een van de thema’s die de gemoederen bezig houdt.’ blijft ook de mechanica belangrijk. Als een van de grootste producenten van mechanische overbrengingen weten wij dat als geen ander. Ook op dat gebied blijven we stappen zetten. Hier een mooi voorbeeld. Dit zijn de nieuwe grotere broertjes van de K-serie: de K..39 en de K..49. De overbrenging heeft dezelfde uitgekiende kegelvertanding waardoor er in plaats van drie maar twee overbrengstappen zijn. Dit levert natuurlijk een flinke reductie in wrijvingsverliezen op. Ze zijn geschikt voor koppels van respectievelijk 300 Nm en 500 Nm.’ Als tweede mechanische innovatie toont Wieder een nieuw remsysteem voor theaters. ‘Misschien wat minder industrieel, maar daarom niet minder vernuftig, is onze oplossing voor onder andere theaters. De motor-remcombinatie is behalve superstil - wat voor decortoepassingen erg belangrijk is - ook extra veilig door een additionele, redundant uitgevoerde mechanische handrem. En de slijtage? Die kan je realtime contactloos in de gaten houden met onze nieuwe DUE- (Diagnostic Unit Eddy current) module.’

Almaar zachter Een laatste product dat de gevolgen van Moore’s law illustreert vinden we op de stand van Danfoss. Hier verteld Jørn Schulz over de toenemende rol van software. Niet alleen verrijkt software de automatisering, waardoor meer mogelijk is. In een ware “virtualisatiegolf” wordt ook steeds meer hard-

ware vervangen. Knoppen door plaatjes op een touchscreen, en nu dus ook hele servodrives voor eenvoudige motion control. Schulz: ‘IMC, ofwel Integrated Motion Controller, is een extra functie van de VLT AutomationDrive FC 302. Door IMC is onze omvormer nu ook geschikt voor de minder dynamische motiontoepassingen. Hoe het werkt? Heel eenvoudig: je kan de omvormer aansluiten op een asynchroonmotor, maar ook op een permanentmagneetmotor, met of zonder encoder terugkoppeling. De IMC bepaalt de positie van de aandrijving via de motoraansturing. Het voordeel is nu dat je geen encoder of servodrive meer hoeft te plaatsen. En de bijbehorende bekabeling kun je ook vergeten. Wie gewend is te werken met Danfoss omvormers heeft alles zo aan de praat. Dit zonder het aparte programma van motion functie, maar puur door parametrisering. Bovendien kun je een homing uitvoeren zonder daarvoor een homesensor te gebruiken.’ In feite wordt de positie van de motoras dus berekend in plaats van gemeten. Door dit in een 32 bits resolutie te doen, wordt een aardig toepassingsgebied bediend. Schulz noemt indexeertafels, snijmachines, verpakkingsmachines, etiketteermachines, sluitmachines en palletiseermachines. Voor de echt snelle regelkringen, zeg een milliseconde met een precisie van 0,01%, kan je met de huidige iteratie van Moore’s law niet om de servodrive heen. Maar wie weet wat de SPS ons over een of twee verdubbelingen in rekenkracht zal laten zien.

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

NEN Ten onrechte is er lange tijd weinig aandacht geweest voor het explosiegevaar door mechanische apparatuur. Dat risico is er namelijk wel degelijk aldus Michiel Bakker, specialist explosieveiligheid en ATEX. Machines en andere apparaten die gebruikt worden in een potentieel explosieve werkomgeving moeten voldoen aan de ATEX 95-richtlijn. Overigens vanaf 20 april 2016 wordt dit ATEX 114.

Onderhoud is in dat opzicht cruciaal. ‘Onderhoud vindt vaak plaats op basis van de beschikbaarheid van een machine. Valt er een cruciaal onderdeel uit, dan vindt er direct onderhoud plaats omdat anders de machine stilstaat. Het onderhoud is vaak niet preventief gericht op mogelijk explosiegevaar’, aldus Bakker. ‘Neem als voorbeeld een pomp. Als dit geen kritisch onderdeel is voor een machine, dan ligt de onderhoudsfocus er vaak niet op. Maar slecht onderhoud van de pomp kan wel tot problemen leiden omdat de pomp in een explosieve sfeer een mogelijke ontstekingsbron kan zijn.’

Mechanische apparaten niet zonder explosiegevaar De minimale veiligheidseisen die in deze richtlijnen gesteld worden, zijn sinds 2003 hetzelfde voor zowel elektrische als mechanische apparaten. Europa is wereldwijd zelfs het enige werelddeel met normen voor mechanische apparatuur in explosiegevaarlijke omgevingen. Toch zie je volgens Michiel Bakker in de praktijk de meeste aandacht uitgaan naar de explosieveiligheid rond elektrische apparaten. ‘Simpelweg omdat elektrische apparatuur in principe altijd een ontstekingsbron bevat, en daar al decennia normen voor bestaan. Er was tot een aantal jaar geleden minder aandacht voor de risico’s van mechanische apparatuur.’

Ontstekingsbronnen En dat is volgens Bakker ten onrechte. ‘Onderdelen in mechanische apparatuur als verpakkingsmachines, transportsystemen en ventilatoren kunnen wel degelijk een ontstekingsbron zijn. Het gevaar is juist dat er in mechanische machines véél potentiële ontstekingsbronnen aanwezig kunnen zijn.’

In de praktijk ziet Bakker dat de meeste explosies niet langer ontstaan door elektrische machines, maar juist door de mechanische apparatuur. ‘De bewustwording hierover neemt gelukkig de laatste tijd wel toe.’

Ontstekingsanalyse Voor het beoordelen van mechanische apparatuur in ATEX-zones is volgens Bakker een goede ontstekingsanalyse belangrijk. De normreeks NEN-EN 13463 beschrijft de eisen aan nietelektrische apparatuur in explosiegevaarlijke omgevingen. Voor niet-elektrische apparaten beschrijft de NEN-EN 15198 de methodiek van de ontstekingsanalyse. De NEN-EN13463

Platform Analyzers van start

Adrichem, analyse ex per t bij ExxonMobil. Met zijn deskundige inbreng in het normenwerk zijn we zeer geholpen, echter, Arno gaf zelf ook al aan dat hij graag een klankbord zou willen hebOp 26 januari 2016 heeft de verkenningssessie plaatsgevonden van het ben. Naar analogie van de reeds initiatief Platform Analyzers. Binnen de normcommissie NEC65, de nationale succesvol “draaiende” platformen SIL en Cyber Security is toen spiegelcommissie van de wereldwijde IEC TC65 (industrieel meten, regelen het initiatief genomen het Platen automatiseren) bestaat al enige tijd de behoefte om meer deskundige aanform Analyzers op te zetten. We dacht te besteden aan proces analyzers. schreven er al over in Automatie | PMA 7-2015 (blz 28). Bij de reHet “normale” proces is dat gezocht wordt naar nieuwe cent gehouden bijeenkomst heeft zo’n 90% van de deelleden van de nationale commissie. Ondertussen was nemers aangegeven dat ze het nieuwe platform ondereen goede aanvulling gevonden in de heer Arno van steunen. Daarmee is het Platform Analyzers formeel van

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

NE N genie t e xc lu s ie v e g a s t v r i jhe id in A u t o m at ie | P MA . De v e r a n t w o o r din g v o o r d e gep ubl ic ee r de ko p i j o p de z e pa gin a l i g t b i j NE N.

Ria nn e Boe NE N Co ns ul k te l. 015 26 ta nt ria nn e.boe 9 01 94 k@ne www.ne n.n n.n l l

serie normen worden spoedig vervangen door de ISO/ IEC80079-36 en ISO/IEC80079-37. Bakker: ‘Hiermee worden de bestaande Europese normen mondiaal overgenomen en zal er ook buiten Europa meer aandacht gaan komen voor niet-elektrische apparatuur in explosiegevaarlijke omgevingen.’ De aankomende wijzigingen in de normen en richtlijn komen aan bod in de NEN training: “ATEX-richtlijnen en explosieveiligheid: mechanische apparaten en systemen”.

start. Net als bij de samenstelling van een normcommissie wordt bij het platform ook voldaan aan de eis dat alle belanghebbende partijen, eindgebruikers, leveranciers, engineers en adviseurs, vertegenwoordigd zijn. Bij de start misschien nog niet geheel in gelijke verhoudingen, maar alle disciplines zijn aanwezig. Van Adrichem: ‘We zijn blij dat we een gedegen steun vanuit de markt hebben gekregen. We kunnen nu met elkaar analysevraagstukken bespreken, kennis delen en een brede inbreng in de normontwikkeling leveren. Dat is nuttig voor alle partijen in alle richtingen want je loopt zo’n twee jaar vóór op de feitelijke vrijgave van de relevante normen én tegelijk heb je invloed! Om dit te bewerkstelligen gaan we twee keer per jaar bij elkaar komen en verdere informatie elektronisch delen. De eerstvolgende bijeenkomst vindt plaats op 9 mei 2016.’

13511

Beurzen

Hannover Messe 2016

die zich niet bij deze trend aansluiten, zullen vroeg of laat hun concurrentievermogen verliezen.’

Industry 4.0 is in Duitsland geboren, het Nederlandse “Smart Industry” is een reactie daarop en in de Verenigde Staten wordt gesproken over “Industrial Internet”. Is dat hetzelfde? En hoe staat het in de rest van de wereld met deze ontwikkeling? Dit jaar zijn De Verenigde Staten van Amerika het partnerland van de Hannover MesMarc Siemering: ‘Verschillende landen, se Industrie, die dit jaar van 25 t/m 29 april wordt gehouden. “Nederland partnerzoals China, Frankrijk, Nederland, Italand” van 2014 heeft er voor gezorgd dat er een duurzame Nederlandse interesse lië, Japan, Zwitserland en Groot-Brittanvoor deze industriebeurs is ontstaan. Ook dit jaar zal ons land weer goed vertegennië, volgen een op vele gebieden vergewoordigd zijn. Lambert van Beukering lijkbare politiek-strategische koers. Op de Hannover Messe komen vertegenwoordigers uit industrie, het overige Deze industriebeurs, die dit jaar op zondag 24 april zal worbedrijfsleven en de politiek bijeen om zich ervan te overtuigen den geopend door de Amerikaanse president Barack Obama hoe ver de digitalisering gevorderd is. Daarom luidt ons thema en de Duitse bondskanselier Angela Merkel, en op de daarop “Integrated Industry - Discover Solutions!” In 2016 zal de Hanvolgende maandag wordt “bezegeld” met een gezamenlijke nover Messe meer dan ooit de gelegenheid bieden tot een verrondgang, kan naar verwachting rekenen op ongeveer 200 Negelijking van Amerikaanse, Aziatische en Europese visies op derlandse exposanten. Nederlandse ondernemers, kennisinSmart Manufacturing. Het Industrial Internet Consortium uit stellingen en overheid slaan ook dit jaar weer de handen ineen de Verenigde Staten zal voor het eerst vertegenwoordigd zijn, om met maar liefst 8 paviljoens de Nederlandse hightech- en samen met Europese handelsorganisaties en onderzoeksinenergiesector goed op de kaart te zetten. stellingen.’

Be there or be square

Obama op Hannover Messe

Young Tech Enterprises

De president van de Verenigde Staten was in zijn ambtsperiode al vijf maal officieel in Duitsland. In juni 2015 op de G-7-Gipfel in het Bayerische Slot Elmau. Daarvoor, in juni 2013 was hij op staatsbezoek in Duitsland en hield hij een toespraak voor de Brandenburger Tor in Berlin. Hannover Messe zal zeer waarschijnlijk zijn laatste presidentsbezoek aan Duitsland zijn. Bij de verkiezingen komende november kan hij na twee perioden van presidentschap niet herkozen worden. Obama heeft twee hoofdprioriteiten aangegeven voor zijn bezoek aan de Messe: de geïntegreerde industrie, oftewel het Internet of Things en Industry 4.0.

In Hal 3 wordt dit jaar voor het eerst het startups-plein “Young Tech Enterprises” ingericht. Dit moet het knooppunt worden van de nieuwe contacten en kennisuitwisseling met nieuwe mkb’s en startups uit de toptechnologie en kennissectoren. De klassieker in de hightech, Siemens, heeft er op aangedrongen zoiets mogelijk te maken.

Digitalisering Marc Siemering, Senior Vice President van de Hannover Messe: ‘Digitalisering is de bepalende trend voor de productie van de 21e eeuw. Regeringen en vertegenwoordigers uit de bedrijfstakken over de hele wereld stimuleren producerende ondernemingen in de verschillende landen om hun machines en informatiesystemen te laten aansluiten op de netwerken van partners in de eigen bedrijfstak en van klanten. Deze synchronisatie, waarvoor in Duitsland de term Industry 4.0 wordt gebruikt, maakt dat ondernemingen kleine series producten net zo efficiënt kunnen vervaardigen als dat bij massaproducten het geval is. Ondernemingen

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

In Hal 2 is zoals elk jaar de wereld van Research & Development verenigd. Dat is de plek waar het universitair en hoger onderwijs, de onderzoekinstellingen en de industrie waarmee men samenwerkt hun prestaties tonen. Dit jaar wordt er vanuit MIT en andere toonaangevende Amerikaanse instellingen een grote input en aantrekkelijke mogelijkheden tot netwerken verwacht.

Alles decisionmakers De organisatie van de beurs geeft aan dat uit de wereld van R&D en hoger onderwijs vorig jaar meer dan 11.000 bezoekers en deelnemers naar Hannover kwamen. Voor hen geldt wat voor heel de Messe geldt: ruim 80% daarvan zijn mensen op niveau van CEO en topprofessionals. Het zijn bijna allemaal mensen die in organisaties en bedrijven beslissingen nemen.

ScienceGuide Minister-president Mark Rutte opent op

Beurzen maandag 25 april de Wissenstag. Deze wordt georganiseerd door het Nederlandse Science Guide. Voor het derde jaar op rij zal Nederland zich nadrukkelijk presenteren als hightech kennisland. Om ook dit maal het Partnerland volop mee te laten denken, ontwerpen en doen aan dit kennisdeling event hebben Platform Bèta Techniek en Science Guide een coalitie gesloten met de trekker par excellence in de USA, op het gebied van de aanmoediging van studiesucces en samenwerking in de bèta-technische disciplines: de STEM Education Coalition. Hoogtepunt van de Wissenstag zal de officiële lancering zijn van een nieuwe Europese federatie van bèta-technisch aanjagers in een reeks van landen van de Unie. Juist nu Nederland de EU zal voorzitten in de eerste helft van 2016 is dit een doorbraak in het “triple helix” denken en aanpakken in Europa.

sprekken vertelt over “STEM”, over onderwijs, technologie en innovatie. De White House Science Fair is echt helemaal zijn ding!’

De STEM Education Coalition van de USA zal de kansen, uitdagingen, zorgen en volharding bij het aanmoedigen van bètatech talent mede agenderen. In deze Amerikaanse coalitie zijn onder meer Microsoft, Texas Instruments en Exxon Mobil actief om de onderwijskwaliteit en het enthousiasme voor bètatech te versterken. James Brown, executive director, zei hierover onder meer: ‘President Obama gelooft er zelf echt in. Zijn ogen gaan glanzen als hij in speeches en ge-

Voor de 2016 editie van de Hannover Messe presenteren bedrijven, organisaties en kennisinstellingen binnen de topsector HTSM zich door middel van het Holland High Tech House voor de vijfde maal in hal 2, Research & Technology. Het Nederlands collectief toont technologische oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen die wereldwijd spelen op het gebied van gezondheid, mobiliteit, energie, veiligheid en het klimaat.

Industrial Supply Met de Verenigde Staten als partnerland belooft deze editie extra aantrekkelijk te worden voor bedrijven die actief zijn in de industriële toelevering en die hun focus op de export willen vergroten. Evenals in de voorgaande jaren zullen daarom ook in 2016 Brainport Industries, Holland Innovative, Koninklijke Metaalunie, Mikrocentrum en Nevat, Hannover Consultancy, en de ministeries van Economische- en Buitenlandse zaken samenwerken om een grote Nederlandse presentatie in te richten. De paviljoens krijgen een prominente plaats in Hal 4.

Lustrum Editie Holland High Tech House

advertentie

Betaalt u nog voor een Historian? Niet bij MAPS (Mitsubishi Adroit Process Suite) Een moderne SCADA oplossing kan niet zonder deze en meer geavanceerde functionaliteiten. MAPS is één van de meest moderne, open, geavanceerde en schaalbare SCADA oplossingen. Nieuwsgierig naar de vele mogelijkheden? Neem contact met ons op en laat u informeren wat Mitsubishi Electric voor u kan betekenen.

Meer informatie nl3a.mitsubishielectric.com Telefoon +31 297 250 350 13512

Beurzen

Technology for AgriFood 2015: Van boer tot internet

De ontwikkelingen van de techniek gaan razendsnel en bieden ongekende mogelijkheden voor verdere innovatie van voedselketens. Het Mikrocentrum organiseerde in oktober een evenement rond dit thema in de Brabanthallen te ‘s-Hertogenbosch. Met een expo en een congresprogramma is dit een belangrijk kennis- en netwerkplatform voor technologische expertise, samenwerking en innovatie. Harold van den Hauten

“Technology for AgriFood” faciliteert kennisoverdracht, nieuwe kansen voor ondernemen, interactie en samenwerking voor professionals uit de sector in brede zin; een sector die gezien kan worden als een maakindustrie met alles wat daarbij te pas komt. De ondertitel van het congres: Expertise “Van boer tot Google ...” geeft dit al aan. Dit evenement beleefde zijn eerste editie en is onderdeel van de landelijke Dutch Agri Food Week. Voedselketens ontwikkelen zich razendsnel dankzij innovaties in technologie en businessmodellen. Denk aan robotisering, precisielandbouw of “city farming”. Nederland speelt hierbij een vooraanstaande rol als ‘s werelds meest efficiënte voedselproducent en broedplaats voor innovatie. Melkrobots, die de melkopbrengst vergroten en de boer ontzorgen, zijn bezig aan een gestage opmars in de melkveehouderij. In de akkerbouw is precisielandbouw met inzet van sensoren, drones, satellietbeelden en computers een opkomend fenomeen. Nog relatief onbekend is city farming: het dicht bij de consument verbouwen van gewassen in geconditioneer-

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

de, gesloten omgevingen met hulp van slimme ledverlichting. Op het snijvlak van voedsel, gezondheid en technologie.

Internet of Plants

De cross-over tussen hightech en agrifood levert al boeiende resultaten op, zoals met precisielandbouw: op het juiste moment op de juiste plaats de juiste teeltmaatregel toepassen voor een beter en efficiënter gebruik van water, gewasbeschermingsmiddelen, kunstmest, arbeid en grond. De moderne landbouwer schakelt daar onder meer sensortechnologie voor in: steeds slimmere sensoren leveren waardevolle informatie op en daarmee kan de productieketen in alle schakels meer waarde realiseren. Het bedrijf Van den Borne Aardappelen licht een tipje van de sluier van het “Internet of Plants” op - naar analogie met het al langer bekende Internet of Things - waarin machines, apparaten en computers met elkaar zijn verbonden via het web. Dit is het verhaal van een echte boer, die in de praktijk met de besproken technieken werkt. Een echte boer, en dat was te merken: door het gunstige weer was hij gedwongen om precies op deze dag te oogsten! Gelukkig vond hij in Hans Izeboud van Aris BV een waardig remplaçant.

Google Internetgigant Google is al jaren actief in de wereld van de food. Michiel Bakker, director Global Food Services, vertelt

Beurzen www.ods-metering-systems.nl

Totaalleverancier van Flowmeetsystemen ODS Metering Systems

over het interne Food Program, dat moet bijdragen aan het creëren van een inspirerende werkomgeving voor Google-medewerkers. Hij kijkt daarbij naar het snijvlak van voedsel, gezondheid en technologie en onderzoekt hoe “food experiences” invloed kunnen hebben op het welzijn en presteren van individuen en teams.

Cross-over Maarten Steinbuch is een van de sprekers op Technology for AgriFood 2015. De hoogleraar aan de TU Eindhoven houdt zich onder meer bezig met slimme auto’s en (voetbal)robots. Steinbuch ziet kansen voor de hightech in de agrifood-sector. ‘Robots vinden we al veel in de industrie en komen ook in de agrifood-sector steeds meer voor. De maatschappelijke uitdaging ligt niet alleen in de acceptatie en de exploratie van de mogelijkheden, maar ook in het nadenken over de consequenties ervan. Wat kan de cross-over opleveren, en hoe versnellen we die?’ We zijn wereldkampioen met onze voetbalrobots en we zijn als Nederland nummer 1 wereldwijd in hightech machines, en een living lab voor slimme en elektrische auto’s. De technologische ontwikkelingen gaan zeer snel, en nieuwe mogelijkheden doen hun intrede.

Plant Phenotyping en vision-guided robotics Rick van de Zedde, senior researcher/business developer aan de Wageningen UR heeft een interessante voordracht over

het inzetten van phenotyping om de kwaliteit en de productiviteit in de horticultuur te vergroten. Phenotyping is de meting van de “phenome” - de fysieke en biochemische eigenschappen van een organisme - die veranderen door hun genetische eigenschappen en de invloed van hun omgeving. Het project waar Van de Zedde in internationaal verband aan werkt, is een gerobotiseerde lijn voor continue phenotypering. Met camera’s worden 3D-modellen van planten gemaakt. De automatisering neemt een hoop saai routinewerk weg en zal de betrouwbaarheid en objectiviteit groter maken. Maarten Steinbuch, hoogleraar aan de TU Eindhoven

AgriFoodTech: de toekomst voor Nederland Marcel van Haren, directeur GMV & manager FME Cluster Agri & Food (dutchfoodsystems.com), onderstreept met cijfers het belang van de voedingsmiddelenindustrie voor ons land, en de aardbol. De komende 40 jaar is wereldwijd evenveel voedsel nodig als het totaal dat er in de afgelopen 8.000 jaar geproduceerd is. Met een omzet van € 81 miljard is ons land de 2e exporteur in de wereld en levert deze industrie zo’n driekwart miljoen banen op. Deze Technology for AgriFood lijkt een sterk concept. De verhalen van boer tot universiteit geven een goed inzicht in de stand van zaken en een kijk op de toekomst in deze voor ons land zo belangrijke maakindustrie.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

SMARTER PRODUCT USABILITY

ZO GOED WAS BEVEILIGING NOG NOOIT. VEILIGHEIDLASERSCANNER RSL 400 Met twee onafhankelijke beschermings functies, 8,25 m bereik en een hoekbereik van 270° is de RSL 400 een nieuwe norm in de veiligheidstechniek. Rolf Brunner Produkt Center –

easy handling.

Laserscanner

www.leuze.nl 13452

BUILT TO PERFORM SYSTEMEN EN OPLOSSINGEN VOOR AL UW VRAAGSTUKKEN IN PRODUCTIE AUTOMATISERING Met innovatieve oplossingen voor Robotica, Motion Control en Controls systemen is YASKAWA uw ideale partner voor complete automatiseringsoplossingen “uit 1 hand”. Door onze brede ervaring in het realiseren van maatwerkoplossingen in vele verschillende industrietakken kunnen wij u deskundig adviseren bij uw specifieke vraagstelling.

YASKAWA Benelux B.V. · Industrieterrein Ekkersrijt · Science Park Eindhoven 5031 · 5692 EB Son (NL) · Tel +31 (0)40 289 5500 · www.yaskawa.eu.com 13494

FEDA Ondanks de opmars van handige apps voor smartphones, tablets en “intuïtieve” software om industriële automatiseringssystemen te configureren, hebben specialisten, waaronder system integrators, het alleen maar drukker en drukker. Paradoxaal eigenlijk. Want je zou verwachten dat in deze “online-wereld”, waarin steeds meer via webbrowsers benaderbaar is, het voor gebruikers makkelijker zou worden om zelf hun industriële automatiseringsvraagstukken op te lossen. Aan de ene kant is dat natuurlijk ook zo, maar aan de andere kant nemen vooral de software gestuurde mogelijkheden dermate exponentieel toe, dat ongeoefende en onervaren technici al snel door de bomen het bos niet meer zien. Ron Verleun

Federatie Aandrijven en Automatiseren

Same ns te ll ing : K. va n Rei A. Br aa kma jn en n Co rr es po nd (FE DA ). en Fe da @f me tie : .nl

De industriële automatiseringsparadox Vandaar dat de system integrators binnen de FEDA de markt duidelijk maken dat fenomenen als industriële automatisering en motion control veel en veel meer zijn dan het combineren van geavanceerde componenten met al dan niet specialistische software. Waar het nu en in de toekomst op neerkomt, is ervaring en expertise. Je moet bovendien bij het begin beginnen en dus bij functionaliteit. Veel technici beginnen meteen op internet te zoeken naar servo’s, stappenmotoren, spindels, tandriemen, encoders, visionsystemen, sensoren, PLC’s, bussystemen, etc. Maar wacht even. Waar hebben we het eigenlijk over? Je moet een vraagstuk aanvliegen vanuit een systeembenadering. Neem zoiets simpels als een verouderde, conventionele productielijn. ‘Niet meer van deze tijd, afgeschreven, klaar voor vervanging,’ is vaak de eerste reactie van de afdeling TD. Die wil een state-of-the-art nieuwe lijn neerzetten, bomvol digitale technologie, bussystemen, robots, vision, noem maar op. Maar is dat wel nodig? Kijk nou toch eerst naar de functionaliteit van die lijn en de bottle-neck die je wilt oplossen. Niet zelden realiseer je een mega verbetering (ook energetisch) door oude draaistroommotoren en eindschakelaars te vervangen door servomotoren met encoders en sensoren. Daarmee kan een bestaande lijn zo maar twee keer zo snel worden en vier keer zo nauwkeurig en kan hij weer jaren mee. Dit bovendien tegen een veel lagere investering dan een compleet nieuwe lijn zou hebben gekost. Denk in systemen mensen. In oplossingen en niet te snel in componenten. Laat dat laatste aan de system integrator over,

FEDA geniet exclusieve gast vrijheid in Automatie | PMA. De verant woording voor de gepubliceerde kopij op deze pagina ligt bij FEDA.

die weet waarover hij praat en de valkuilen kent waarin iedere aan digitale techniek beginnende techneut steevast valt. Kan het simpel, houd het dan simpel. Probeer ook niet zelf aan oplossingen te beginnen die vanaf het begin al te ambitieus blijken. Zo hebben we onlangs een lijn gebouwd voor het met extreem hoge snelheden bedrukken van blikjes. De grote vraag was: wat is extreem? 200 per minuut, 500 per minuut, 1.000 per minuut? Wij hebben het omgedraaid door te kijken naar beschikbare technologieën, hoe je de daarvoor geschikte componenten vervolgens het beste kon configureren en aansturen en wat daar dan qua logistiek omheen moest komen om het maximale eruit te halen. Het resultaat: een lijn die 2.200 blikjes Ron Verleun, Manager per minuut bedrukt. Dat zijn er bijna 37 Sales & Marketing per seconde! Haast niet voor te stellen. VSE Industrial Automation, Schoonhoven Dit wordt gerealiseerd door toepassing van een fraai staaltje aandrijftechniek met servogestuurde assen, de nodige sensoren om het proces te bewaken en een besturing met veel rekenkracht. Want de gegenereerde data wordt ook opgeslagen voor eventuele latere analyse. Dat is overigens ook een trend in de industrie: big data. We praten er veel over, maar wie doet er werkelijk iets mee? Verzamelen van data heeft alleen zin als je die data gebruikt om dingen te verbeteren en te controleren. Ook voor Industry 4.0 is dat heel belangrijk. De komende jaren zal dit veel nieuwe mogelijkheden binnen bereik brengen, maar dat gaat niet vanzelf. Daar heb je ervaren, meedenkende specialisten voor nodig die weten waarover ze het hebben. De System Integrators van de FEDA dus!

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

Arbeid & Onderwijs

Eerste Minor Proces Automatisering Avans Breda en Den Bosch hebben nieuwe Minor

Een minor duurt een half studieOnderwerpen PA Minor jaar en biedt de student de mogelijkheid om zijn of haar kennis te verbreden. Of juist te verdiepen. De minor wordt gekozen op basis van de persoonlijke interesses en ambities. Een doorstroomminor is bijvoorbeeld een goede keus als de student na de opleiding een universitaire masteropleiding gaat volgen.

De opleidingen bij Avans werken met de major-minorstructuur. Om een opleiding af te ronden moet de student 240 studiepunten behalen. Het hoofdonderdeel van de opleiding heet de major, hiermee worden 210 studiepunten behaald. Voor de overige 30 punten dient in het vierde jaar van de opleiding een minor naar keuze te worden gevolgd. Willem van der Bijl

Ruim een half jaar geleden is Avans gestart met een minor procesautomatisering (PA). Deze minor is bedoeld voor studenten met een engineering achtergrond, zoals Elektrotechniek, Mechatronica, Werktuigbouwkunde, Technische Informatica en Chemische Technologie. De ontwikkeling is een samenwerking van verschillende opleidingen gevestigd in zowel Breda als ook Den Bosch en een aantal externe partijen. De minor be-

Tata Steel Afstudeerprijs Frederik Van Loock (Lucht- en Ruimtevaart Technische Universiteit Delft) heeft de Tata Steel Prijs voor Werktuigbouwkunde en Materiaalk unde van 5000 euro gewonnen. Hij wint deze Jong Talent Afstudeerprijs voor onderzoek naar nieuwe piëzo-elektrisch composiet materialen. Zijn onderzoek is van belang voor het omzetten van onbruikbare mechanische energie naar nuttige elektrische energie in de lucht- en ruimtevaart industrie.

Frederik deed onderzoek voor zijn masterthesis bij de Novel Aerospace Materials groep (NovAM) van de faculteit Lucht- en Ruimtevaart naar nieuwe piëzo-elektrische materialen. Deze slimme materialen kunnen elektrische lading opwekken wanneer ze worden vervormd. Zo kunnen ze mechanische energie omzetten in elektrische energie en omgekeerd. Een interessante toepassing in de lucht- en ruimtevaartsector is bijvoorbeeld het oogsten van elektrische energie van mechanische vervorming (zoals trillingen in de vleugelstructuur) om zo sensoren te voeden die kleine scheurtjes in de structuur kunnen opsporen. Voor dit soort toepassingen moeten de gangbare broze piëzo-elektrische keramische materialen worden aangepast. Een alternatief is dan composietmateriaal, waarbij kleine piëzo-elektrische kera-

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

mische deeltjes worden geïntegreerd in een polymeermatrix. Met dit minder breekbare en impactbestendige materiaal wordt alleen minder energie geoogst dan met puur keramisch materiaal. De Tata Steel Prijs wordt jaarlijks ter beschikking gesteld door Tata Steel Research & Development. ‘Innovatie is van eminent belang voor Tata Steel, niet alleen om ons te onderscheiden in ons product assortiment & services maar ook om onze productie processen continue te verbeteren en een bijdrage te leveren aan een duurzame samenleving’, stelt Arjan van den Hoogen, Director R&D Research Excellence Tata Steel. Inmiddels doet Frederik promotieonderzoek bij de Universiteit van Cambridge naar superlicht nanoschuimmateriaal.

Deel 1

Deel 2

Oriëntatie op de procesindustrie

Proces regeltechniek 2

Inleiding procesontwerp

Modelvorming van processen

Dynamische procesmodellering

Industriële veldbussen & netwerken

Proces regeltechniek 1

E&I in de procesindustrie 2

E&I in procesindustrie 1

DCS systemen

Een optimale Een optimale Een optimale investering! Een optimale investering! investering! investering!

Introductie Batch processen Minorproject Procesautomatisering

strijkt twee perioden met de onderwerpen die in bovenstaande tabel zijn gegeven. De projecten nemen ongeveer 1/3 van de tijd in beslag en zijn de praktijkdelen waar de student praktisch kan leren omgaan

Standaard oplossing Standaard oplossing voor vele toepassingen Standaard oplossing voor vele toepassingen Standaard oplossing Het opgebouwde voormodulair vele toepassingen voor vele toepassingen Het modulair V2001-ventielopgebouwde is het ideale reHet modulair opgebouwde V2001-ventiel iszowel het ideale regelventiel vooropgebouwde de machiHet modulair V2001-ventiel iszowel het ideale regelventiel voor de machinebouw als de lichte industrie. V2001-ventiel iszowel het ideale regelventiel voor de machinebouw als de zowel lichte industrie. gelventiel voor de machiDankzij de geïntegreerd nebouw als de lichte industrie. nebouw als geïntegreerd de klepstandsteller lichte industrie. Dankzij de aangebouwde Dankzij de geïntegreerd aangebouwde klepstandsteller - en daarmee de afwezigheid Dankzij de geïntegreerd aangebouwde klepstandsteller -aangebouwde en extern daarmee de afwezigheid van leidingwerk - is de klepstandsteller -van en extern daarmee de afwezigheid leidingwerk - is V2001 een zeer robuust ende -van en extern daarmee de afwezigheid leidingwerk - is V2001 een zeer robuust ende betrouwbaar regelventiel. van extern leidingwerk - is V2001 een zeer robuust ende betrouwbaar regelventiel. V2001 een zeer robuust betrouwbaar regelventiel.en betrouwbaar regelventiel.  Veelal uit voorraad leverbaar  Veelal uit voorraad leverbaar  aangebouwde  Geïntegreerd Veelal uit voorraad leverbaar Veelal uit voorraad leverbaar  Geïntegreerd aangebouwde klepstandsteller  Geïntegreerd aangebouwde klepstandsteller  aangebouwde  Geïntegreerd Inzetbaar bij medium klepstandsteller klepstandsteller  Inzetbaar bij medium temperatuur tussen  Inzetbaar bijtussen medium temperatuur –20 en +300˚C; afhankelijk  Inzetbaar bijtussen medium temperatuur –20 en +300˚C; afhankelijk van de uitvoering temperatuur tussen –20 de en uitvoering +300˚C; afhankelijk van –20 en +300˚C;  Onderhoudsvrije asafdichting van de uitvoeringafhankelijk van de uitvoeringasafdichting  Onderhoudsvrije  Onderhoudsvrije asafdichting  Onderhoudsvrije asafdichting

De eerste versie is onlangs afgerond, waaraan circa vijfentwintig studenten uit verschillende opleidingen (Chemische Technologie (8), Elektrotechniek (6), Mechatronica (6) en Industriële Automatisering (5)) hebben deelgenomen. In het algemeen waren de studenten enthousiast over de inhoud en de aanpak van deze nieuwe minor. Hier moet nog wel worden bijgeschaafd maar bij deze eerste versie hebben niet alleen de studenten een leerproces doorlopen. De studenten en de docenten hebben intussen de minor geëvalueerd en verbeteringen worden momenteel doorgevoerd. Klaar voor een nieuwe lichting hbo-studenten in de procesautomatisering.

A01104NL A01104NL A01104NL A01104NL

met de stof die in de theorieblokken zijn behandeld. De minor geeft een goede aanvulling voor de student die stappen wil maken in de richting van de procesindustrie. Deze industrietak is in West Europa, maar ook daarbuiten, een gezonde sector met groei en vernieuwing.

SAMSON REGELTECHNIEK B.V. Signaalrood 10 · 2718 SH Zoetermeer SAMSON REGELTECHNIEK B.V. Tel. 079 361 05 ·01 · Fax. SAMSON REGELTECHNIEK B.V.361 59 30 Signaalrood 10 2718 SH079 Zoetermeer SAMSON REGELTECHNIEK B.V.361 59 30 info@samson-regeltechniek.nl Signaalrood 10 2718 SH079 Zoetermeer Tel. 079 361 05 ·01 · Fax. Signaalrood 2718 SH079 Zoetermeer www.samson-regeltechniek.nl Tel. 079 361 10 05 ·01 · Fax. 361 59 30 info@samson-regeltechniek.nl Tel. 079 361 05 01 ·· www.samsongroup.net Fax. 079 361 59 30 SAMSON GROUP info@samson-regeltechniek.nl www.samson-regeltechniek.nl info@samson-regeltechniek.nl www.samson-regeltechniek.nl SAMSON GROUP · www.samsongroup.net www.samson-regeltechniek.nl SAMSON GROUP · www.samsongroup.net SAMSON GROUP · www.samsongroup.net 13507

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

13235d

235 mm

AL AANGEMELD VOOR DE NIEUWSBRIEF? Regelmatig uw industrie- en techniekberichten via www.automatie-pma.com/aanmelden-nieuwsbrief D E D ATA B A S E A A N K E N N I S E N E X P E R T I S E O V E R P R O C E S -, P R O D U C T I E E N M A C H I N E A U T O M AT I S E R I N G , I N F O R M AT I S E R I N G E N I N S T R U M E N TAT I E

nieuws

Fieldlab Digital Factory Composites van start De Haagse loco-burgemeester Ingrid van Engelshoven heeft het “Airborne Siemens Digital Factory Composites Fieldlab” gelanceerd. Een proeftuin van bedrijven en kennisinstellingen die samenwerken aan slimme productietechnieken, door de nieuwste productiemiddelen zoals robots en sensors te combineren met software, data en internet. Fieldlabs vormen de ruggengraat van de Actieagenda Smart Industry.

Het Airborne Siemens Digital Factory FieldLab in Ypenburg is onderdeel van het fieldlab Flexible Manufacturing en ontwikkelt zich de komende jaren tot een hotspot waar bedrijfsleven,

onderwijs en overheid werken aan de fabriek waarin digitalisering de kern vormt van alle bedrijfsprocessen. De hele keten van ontwerp, simulatie, productieplanning, productie, feedback, testen, maar bijvoorbeeld ook het supply chain management, wordt in één virtuele omgeving ondergebracht. Smart Industry voorzitter Ineke Dezentjé Hamming: ‘Nederland heeft alles in huis om van Smart Industry een succes te maken. We hebben een krachtige industriële basis van grote én mkb-ondernemingen. We hebben een uitstekende ICT-infrastructuur en samenwerking zit in ons DNA. Door slim samen te werken vergroten Nederlandse bedrijven hun concurrentiepositie op de wereldmarkt. De krachtenbundeling van composiet-specialist Airborne en Siemens, expert op het gebied van productieautomatisering, is hiervan een prachtig voorbeeld.’ Loco-burgemeester van Engelshoven: ‘Den Haag heeft de ambitie om de komende jaren de kracht van kennis en nieuwe technologieën optimaal te benutten. Waar in de wereldwijde composietensector handmatige fabricage nu nog de standaard is, wordt hier in Den Haag door Airborne en Siemens gewerkt aan automatisering en digitalisering van het productieproces. Dat biedt fantastische kansen om nieuwe toepassingen voor composieten te onderzoeken en op goedkopere wijze te produceren.’

Engineer wil waarde toevoegen Voor engineers stijgt de voldoening in het werk wanneer zij het gevoel hebben waarde te kunnen toevoegen aan het vakgebied. Verder vinden zij b ewondering van collega’s belangrijker dan van naasten. Dat blijkt uit onderzoek van TNS NIPO onder hoogopgeleide professionals in opdracht van Yacht. Het onderzoek geeft zicht op factoren die hoogopgeleide professionals voldoening geven in werk. Ton Hopmans, algemeen directeur Yacht: ‘In het algemeen geldt dat professionals het structureel toevoegen van waarde aan het bedrijf belangrijk vinden. Daarnaast zoeken zij voldoende uitdaging in werk. Opvallend is dat voor werknemers tevredenheid over de huidige positie, doorgroeimogelijkheden en salaris niet de belangrijkste drijf-

veren zijn in hun werk. Wat professionals belangrijk vinden, verschilt overigens per vakgebied. Zo speelt, in tegenstelling tot Engineers en Financials, het verschil kunnen maken voor het vakgebied voor IT’ers een minder belangrijke rol. Het onderzoek helpt werkgevers begrijpen wat professionals belangrijk vinden.’

Engineers willen impact realiseren op het vakgebied, zoals technische innovaties en productverbetering. Zij willen uitdagend werk doen en daarbij waarde kunnen toevoegen aan het vakgebied. Dat laatste isvoor hen de voornaamste drijfveer in hun werk. 62% van de Engineers kan deze behoefte goed vervullen in de huidige functie. Tevens beschouwt een gelijk aantal Engineers (62%) de huidige baan als voldoende uitdagend. Dit betekent dat voor ruim een derde van deze groep veelgevraagde professionals verbetering mogelijk is.

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

Markt & Techniek

Nieuwe sensoren Pepperl + Fuchs

De door Pepperl + Fuchs ontwikkelde multipixel technologie (MPT ) en de innovatieve OptoASIC maken het mogelijk om betrouwbare, De R100 en R101 -leverbaar in stanhoognauwkeurige afdaard, assemblagecompatibele behuistandsmeting in een geMeer informatie zingen- zijn optisch sensoren voor zostandaardiseerde compacte behuizing info@nl.pepperl-fuchs.com wel detectie als meting. Het gaat hier te integreren, voor close-range toepaswww.pepperl-fuchs.nl om thru-beam sensoren, retroreflecsingen. De R101 serie omvat ‘s werelds kleinste afstandssensor in zijn soort. terende sensoren, inclusief typen met polarisatiefilter, voorgrondonderdrukMet de innovatieve combinatie van een king dan wel voor de detectie van transparante objecten, vermultiturn potmeter en een drukknop kunnen gebruikers alle der reflectie lichtscanners, inclusief typen met achtergrondonfuncties intuïtief instellen, ongeacht de serie. Twee leds geven derdrukking, alsmede lichtschermen en afstandsensoren voor aan dat de sensoren klaar zijn voor gebruik en geven een indimeettaken. catie van hun status. Alle sensoren zijn leverbaar met een PowerBeam led of met De series R100 en R101 voorzien in een consistente integratie innovatieve lasertechnologie, afhankelijk van de specifieke met IO-Link. Ze vormen een uitbreiding van het Sensor Techtaak. Het laatste type combineert de voordelen van led emitnology 4.0 programma van Pepperl + Fuchs, waarmee industers met de sterke punten van conventionele laserdiodes. Dit trie 4.0 productieprocessen kunnen worden genetwerkt en de resulteert in optimale werkafstanden, hoognauwkeurige debeschikbaarheid van machines en systemen kan worden geoptectie en maakt afstandsmeting van kleine objecten mogelijk. timaliseerd.

advertentie

De Industrie zoekt naar oplossingen. En deze zijn op één plek te vinden. HANNOVER MESSE

.0 strie 4 r Indu ie in ac t d an me er n ssinge lo 100 op nnover! a H live in

E r v aa

25 t/m 29 april 2016 ▪ Hannover ▪ Germany hannovermesse.com

Get new technology first

Hannover Consultancy B.V. · Tel. +31 184 69 30 50 · info@hf-netherlands.com · Twitter:@HCnederland 13456

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 03/2016

Markt & Techniek

Meer informatie www.axis-stuifmeel.nl

Engineering, Specials, Services & System Solutions

Heavy duty spindelheffers Speciaal voor het uitvoeren van robuuste bewegingen, presenteert AXIS & Stuifmeel een programma “heavy duty” spindelhefelementen van GROB. Deze zijn bij uitstek geschikt voor toepassingen in bijvoorbeeld de zware industrie en de weg- en waterbouw, waar voor het uitvoeren van bepaalde bewegingen nog vaak hydrauliek wordt gebruikt. De elektrisch aangedreven spindelhefelementen van GROB zijn hiervoor een uitstekend alternatief en bieden naast een optimale functionaliteit ook interessante energetische en milieutechnische voordelen. Voor de weg- en waterbouwsector, maar natuurlijk ook voor toepassingen in andere sectoren, waarbij hoge eisen aan robuustheid en vochtbestendigheid worden gesteld, heeft GROB een programma actuatoren ontwikkeld, dat verschillende uitvoeringen omvat. Om te beginnen kan gekozen worden uit een axiale uitvoering en een uitvoering met loopmoer. Bij de axiale actuator is de behuizing vast gemonteerd en beweegt de spindel (met de last). Bij de tweede uitvoering, die is uitgerust met loopmoer, is dit net andersom. Hierbij roteert de spindel en wordt de te bewegende last aan de loopmoer gemonteerd, die axiaal heen en weer beweegt. In vergelijking tot hydraulische oplossingen kan er met de elektrische actuatoren van GROB compacter worden gebouwd. GROB-hefelementen hebben een aantrekkelijk energetisch rendement, wat in vergelijking met alternatieven (hydraulisch, pneumatisch) kan resulteren in lagere energiekosten. De “heavy duty” spindelhefelementen zijn standaard leverbaar in twee hefsnelheden, te weten 0,25 of 1 mm per omwenteling van de ingaande as. Qua bouwvorm zijn er veel meer varianten, met hefkrachten van 5 tot 2.000 kN. Tevens is er een groot aantal standaard opties. Bijkomend voordeel is dat de spindels ook bestand zijn tegen relatief hoge zijdelingse krachten. Zelfs bij volledig benutte lengte!

Servo en besturings specialist

 

Servobesturingen Human Machine Interface Servomotoren Servoreductoren Industriële reductoren met servo aanbouwflens Regeneratieve regelaars Frequentieregelaars (< 1,2 MW)

  

Programmeren Paneelbouw / installatie M2M / Remote support

    

T +31(0)88 7865200 F +31(0)88 7865299 E info@elsto.eu

elsto.eu 13515

Productie en machine automatisering PMA 03/2016

Markt & Techniek

colofon

Elektrische auto

Redactieraad

van Faraday Future

Hoofdredactie

Willem van der Bijl

Dassault Systèmes maakt bekend dat Faraday Future het 3DEXPERIENCE-platform heeft geïmplementeerd. Deze ontwikkelaar van elektrische auto’s gebruikt “Target Zero Defect” en “Smart Safe & Connected” voor de conceptauto die op de CES 2016 in Las Vegas is onthuld. Beide oplossingen zijn in twee weken voor ruim 400 medewerkers geïmplementeerd voor ontwerpen, simuleren en productievoorbereiding. Faraday Future en Dassault Systèmes zien fundamentele veranderingen in de relatie tussen mensen en auto’s. Voor de volgende generatie auto’s moeten fabrikanten hun traditionele ontwerpdisciplines integreren met internet-connectiviteit, alternatieve krachtbronnen en autonome rijtechnologie. Faraday Future concludeerde dat Dassault Systèmes’ 3DEXPERIENCE-platform het enige innovatieplatform is dat de vereiste snelle integratie van ontwerpen en technologie mogelijk maakt.

Ing. Peter van den Berg, Ing. Lambert van Beukering, Ing. Ton Bol, Ing. Bernard Bos, Ing. Willem van der Bijl, Ing. Frits Boddeman, André Braakman, Ing. Adrian de Bruijn, Harold van den Hauten, Ing. Rob Hulsebos, Sikko de Jong Sr., Ing. Liam van Koert, Janet Kooren, Ing. Peter Korsten, Ir. Hans Mosselman, Ir.ing. Wim O xenaar Eur. Erg., Ir. Paul Petersen, Ing. Remco Rijsenbrij, Drs. Bianca Scholten, Ing. Karel Walinga, Ir. Hans van Wijk en Ing. Nick de With.

Hoofdredactie

Liam van Koert

De deelname van de redactieraadleden aan het redactieraadteam is uitsluitend op persoonlijke titel.

Uitgave uitgever

jaco otto

Automatie BV Bezoekadres: Spacelab 2, 3824 MR Amersfoort Postadres: Postbus 2696, 3800 GE Amersfoort Telefoon: 033 456 70 50 E-mail: info@automatie-pma.com Internet: www.automatie-pma.com

Uitgever Jaco Otto (Automatie BV), j.otto@aprmediagroep.nl Sales

Erik de Jong

Advertenties Erik de Jong (Advercom), edejong@advercom.nl

Vormgeving APR Media Groep BV, studio@aprmediagroep.nl

advertentie

redactie

Bianca scholten

Advertentie- en orderadministratie APR Media Groep BV, orders@aprmediagroep.nl

Abonneeservice Postadres: Postbus 2238, 5600 CE Eindhoven Telefoon: 088 226 66 86 E-mail: abo@aprmediagroep.nl redactie

Vloeiend functioneel.

lambert van beukering

Geschikt voor zowel hygiënische als industriële toepassingen redactie

rob hulsebos

Toepasbaar in bijtende en schurende vloeistoffen en in slib

redactie

harold van den hauten

redactie

Magnetisch inductieve doorstroommeter

Karel Walinga

JUMO flowTRANS MAG H01 und S01 Welkom bij JUMO.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 03/2016

€ 79,- per jaar (excl. btw) € 140,- per jaar € 35,- 6 maanden € 10,-

Informeer bij de uitgever.

CIP/SIP reiniging

Nederland Buitenland Proefabonnement Losse nummers

Overname artikelen

Hoge proceszekerheid door nauwkeurige meting en korte reactietijd

www.jumo.nl

Abonnementen kunnen iedere maand ingaan en w orden jaarlijks automatisch verlengd. Opzegg ingen, uitsluitend schriftelijk, dienen uiterlijk twee maanden voor het einde van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn.

redactie

13466

Nick de With

Aansprakelijkheid Aan de inhoud van dit vaktijdschrift is veel aandacht besteed. Het is echter mogelijk dat de inhoud van deze uitgave verouderd, incompleet en/of incorrect is. Aan de inhoud hiervan kunnen dan ook geen rechten worden ontleend. Automatie BV kan niet aansprakelijk worden gehouden voor de directe alsook indirecte gevolgen van het gebruik, op welke wijze dan ook, van de hierin aangeboden informatie. Automatie BV geeft geen enkele garantie, noch aanvaardt enigerlei aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud, data, adviezen, verklaringen, producten of ander materiaal in het vaktijdschrift. Overname van artikelen uit deze uitgave is uitsluitend toegestaan met bronvermelding en na toestemming van de uitgever van Automatie BV. Alle regels met betrekking tot de Nederlandse intellectuele eigendomsrechten zijn van toepassing.

13477b

KELLER unplugged!

Passive RFID-Druktransponder

RFID-Drukdatalogger

Serie 21 D RFID

Serie 21 DC RFID

Geeft druk, meetlokatie ID, temperatuur en sensor informatie Voeding via RFID-Interface, zonder onderhoud onbeperkt bruikbaar – Eenvoudig uitlezen en verwerken van meetdata – Extreem robuust tegen omgevingsfactoren en vandalisme – Drukbereiken van 0...3 bar t/m 0...1000 bar

Registreert tot 8000 paired druk- en temperatuurwaarden Geïntegreerde longlife batterij voor autonome werking – Total error band ± 0,5 %FS @ 0…50 °C – Passieve RFID-Interface 13,56 MHz / ISO 14443 – Geïntegreerde low-power I2C druktransmitter tevens als OEM sensor leverbaar

keller-holland.nl 13335c