Automatie | PMA 7-2018 by APR Media

HET IA -VAKBL AD VO OR NEDERL AND EN BELGIE 62 S TE JA A RG A NG 20 18

Veilig, veiliger, veiligst Nieuwe generatie plcâ&#x20AC;&#x2122;s Next-Gen Firewall

U zoekt een pneumatische of elektrische aandrijving? U wilt keuzevrijheid en objectief advies? Wij bieden de juiste oplossing

Elektrische automatisering bij Festo

Wij ondersteunen u in al uw machinebouw vraagstukken door de gehele automatiseringspiramide heen. Onze kennis en oplossingsmogelijkheden liggen op zowel pneumatisch als elektrisch gebied, van component tot systeem en van besturing tot Cloud. Wij bieden u een consistente interface strategie van mechanisch, elektrisch tot de Cloud. Onze vooruitstrevende engineeringsoplossingen en de open automatiseringsarchitectuur staan garant voor een optimale integratie binnen de industrie 4.0 gedachte!

Your Motion Pneumatic | Electric | Our solution

www.festo.nl

INHOUD REDACTIONEEL & AGENDA

Het stille pogen

PAGINA 4 KROHNE EUCHNER

WASMIDDELENPRODUCTIE VOLLEDIG HERZIEN

PLC-BESTURING HOEFT NOG NIET MET PENSIOEN

Veilig en schoon

PLCnext is koploper nieuwe generatie plc’s

PAGINA 11 LEUZE TEMPCONTROL

BEDRIJFSBEZOEK HBM

Meetgroep voor speciale toepassingen

VAKBEURZEN

Veel nieuwe robots op Automatica 2018

WoTS kebeurt

Zweefvlieglier winnaar FEDA Award 2018

20 CYBERKRONIEK

COLUMN

INTERVIEW JAN TOURNOIS

De NextGeneration Firewall

Fabriek van de toekomst

Wat wil Pilz met eigen cobots?

EVENT

VERBINDING

CYBERKRONIEK

Ontmoet de experts

Satellietcommunicatie via Hiber

Onveilige wachtwoorden verboden

PAGINA 37 VALVE WORLD

PAGINA 39 TURCK

PAGINA 41 SONY

VAKBEURZEN

ONDERWIJS

Valve World trefpunt voor industriële kleppen

Technisch kijkje in voedselverwerkende industrie

PAGINA 44 SIERRA

COLOFON ENDRESS+HAUSER

OMSLAG 2 FESTO OMSLAG 3 IFM OMSLAG 4 KELLER

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 07/2018

fact Grootste capaciteit Coriolis massaflowmeter op de markt

t/h

OPTIMASS 2400 – technology driven by KROHNE

kg/m3

• Coriolis massaflowmeter met vier rechte buizen: DN100…400, flowrates tot 4600 t/h • Entrained Gas Management (EGMTM): continue en herhaalbare meting over een brede range aan gasfracties en complexe flowcondities • Hoogste veiligheidsfactor met optionele druk tot 180 bar, PED goedgekeurde secondary containment tot 150 bar

°C

kg/h

• Conform NACE met Duplex of Super Suplex als nat materiaal • ATEX, IECEx, CSA, FM, NEPSI, MID, OIML, API & AGA compliant

Meer feiten: www.krohne.nl

Veiligheidstechniek voor de Machinebouw

w w w . e u c h n e r. n l

MGB

Multifunctional Gate Box Veiligheidssystemen voor afschermingen MGB en MGB2 PL e / Cat 4 (EN ISO 13849-1) High Level Coded (EN ISO 14119) Configureerbaar (MGB) Modulair (MGB2)

Interfaces: - OSSD - ProfiNet / ProfiSafe - EthernetIP / Cip-Safety

EUCHNER (BENELUX) BV

P O S T B U S 11 9

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

N L- 3 3 5 0 A C P A P E N D R E C H T

+31 ( 0 )78 615 47 6 6

INFO@EUCHNER.NL

REDACTIONEEL

AGENDA Liam van Koert LIAM@THETEXTFACTORY.EU

NOVEMBER 2018 6-8 Transport & Logistiek 2018 13-15 SURFACE Campus 14-15 Precisiebeurs 2018 26-30 Amsterdam Drone Week

Het stille pogen

orige week schreef ik een column over klimaatverandering. Met 26 graden op de Nederlandse stranden en berichtgeving over dividendbelasting en vestigingsklimaat was het een inkoppertje. Dat met klimaatverandering ook kansen komen, bleek de afgelopen dagen echter ook. Zo gaan de havens van Rotterdam en Amsterdam samenwerken met de douane en diverse brancheorganisaties, om de doorvoer van goederen vanaf de ferry’s vergaand te automatiseren. Door een nieuw klimaat in Europa - in dit geval de Brexit - wordt er 2 tot 4,4 procent minder handel verwacht en dus zijn maatregelen noodzakelijk. Gelukkig maar dat er in de havens al heel veel automatiseringservaring voorhanden is - ook bij onze douane, die volgens vakmedia in de sector bekend staan als behorende tot de efficiëntste ter wereld. Die ervaring wordt erg gemist bij een nieuwe klimaatwind die er in de noordelijke provincies waait. Dat we van het Groningse gas af moeten, dat mag duidelijk zijn. Maar de kennis en economische activiteiten die er op energiegebied voorhanden zijn? Die moeten we behouden. Ze zijn onontbeerlijk in de energietransitie die moet volgen.

27-29 Valve World Expo 2018 27-29 SPS IPC Drives DECEMBER 2018 4 AM Integrated Factory 4 3D Printing Post Processing Conference 6 Machinebouw event 9-12 BigData4Imaging

Helaas blijken we hier op termijn toch wat tekort te schieten. Voor de regio zijn er binnenkort minimaal 3.400 nieuwe vakmensen nodig om de transitie in goede banen te leiden. Gelukkig schiet de polder ons te hulp. Politiek, scholen en bedrijven lijken elkaar te hebben gevonden. Er is zelfs geld beschikbaar om deze mensen om te scholen en op te leiden. Maar liefst twee miljoen euro trekken we er voor uit. Of dat dergelijke astronomische bedragen voor een beter klimaat - er was immers slechts 1,9 miljard te verdelen - tot een groots resultaat zullen leiden? Ik hoop het van harte. Maar - zoals ik beluisterde in een poëtische ode aan een gebukte, tegen de wind in fietsende man die zijn kwartje met hem naar het graf nam - ‘meer dan grootsheid geldt hier het stille pogen’. Zolang we ons dat maar blijven realiseren, komen de success stories vanzelf.

20 The Next Step Forward JANUARI 2019 29 Productie Proces Automatisering 2019

VOOR MEER EVENEMENTEN EN ACTUELE INFORMATIE OVER O.A. LOCATIE EN TOEGANG, KIJK OP WWW.INDUSTRYPLANNER.COM

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

#waaromlezen Hoe zeer onwaarschijnlijk en Murphy samenkwamen bij Ecolab in Nieuwegein

Veilig en schoon Wasmiddelenproductie volledig herzien De definitie van ‘veilig’ schuift steeds verder op. Niet alleen door strengere wetgeving, maar zeker ook door de beschikbare technologie waarmee er veel meer zekerheden in te bouwen zijn dan twintig jaar geleden. ‘Veilig’ betekende destijds over het algemeen ‘zeer onwaarschijnlijk dat er iets misgaat’. Nu heet het eerder ‘nagenoeg onmogelijk dat er iets misgaat’. Want ‘zeer onwaarschijnlijk’ en Murphy kúnnen natuurlijk samenkomen. Janet Kooren

ij Ecolab kwamen die twee samen. Ecolab is onderdeel van een grote internationale organisatie met alleen al in Europa 25 fabrieken. Een organisatie die zichzelf beschrijft als ‘wereldleider in water-, hygiëne- en energietechnologieën en -services voor markten als voedsel, horeca, gezondheid, industrie, gas en olie’. In Nieuwegein worden poedervormige reinigingsproducten geproduceerd, voor grootverbruikers.

Toen ‘zeer onwaarschijnlijk’ en Murphy hier vorig jaar samen kwamen en er een fikse calamiteit ontstond, moest er ineens met andere ogen gekeken worden naar het proces. Dat levert een unieke situatie op: een productielijn die volledig opnieuw opgebouwd moet worden, met de ervaring van twintig jaar in bedrijf zijn en de stand van de techniek van - tja misschien wel van morgen. Floris Puik is manager engineering en onderhoud bij Ecolab. “In de loop van de jaren komen er wensen op je lijstje die de veiligheid van je productielijn kunnen vergroten. Sommige zijn eenvoudig uit te voeren, maar andere wensen laten zich maar heel erg moeilijk in een bestaande lijn inpassen. Bij een bestaande lijn kun je aanpassingen nog wel doorvoeren, maar het maken van echt rigoureuze keuzes is soms gewoon praktisch niet mogelijk.”

Expertise inschakelen Het was voor Puik na de brand - want dat was de hoedanigheid van de calamiteit - direct helder dat er hulp nodig was. “Niet alleen op het gebied van capaciteit, maar we wilden ook heel graag externe expertise inzetten om ervoor te zorgen dat we zo goed, maar ook zo snel mogelijk weer in bedrijf konden. Je moet dan namelijk ook voldoen aan de nieuwste machinerichtlijn en dat is gewoon niet ons dagelijks werk.” Samen met externe veiligheidsdeskundigen werd er een HAZOP, een intensieve veiligheidsstudie uitgevoerd waarbij aan de hand van een P&ID (piping & instrumentation diagram) stap voor stap het hele proces werd doorgelicht. Alle mogelijke

‘De omsteltijden zijn gereduceerd waardoor een hogere productiviteit van de lijn wordt behaald’ Twee doseerbanden met vultrechters daarboven. Daaronder gelockte deuren van verzamelband.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIÃ&#x2039; AUTOMATIE 07/2018

Besturingskast.

scenario’s moesten worden beoordeeld op onveiligheid en voor ieder scenario moest een oplossing worden gevonden om die onveiligheid te beheersen. Samen met de systeemintegrator werden er hardware- en softwarematige veranderingen doorgevoerd. Zowel op elektrotechnisch als op mechanisch gebied was veiligheid het uitgangspunt. Er werd het afgelopen jaar zeer intensief samengewerkt met VSE, de betreffende systeemintegrator. “Vorig jaar zomer heb ik kennisgemaakt met Ron Verleun van VSE. We waren ons aan het oriënteren op een partij die ons kon ondersteunen bij onze technische werkzaamheden. We hadden het zo druk met

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

Het trapped key ( interlock) systeem.

alle dagelijkse bezigheden, dat ik graag kennis wilde maken met een aantal verschillende partijen die ons daarbij zouden kunnen helpen. Maar, zoals dat gaat als je het zo druk hebt, dan gun je jezelf eigenlijk niet de tijd om die eerste stap te zetten. We hadden net een nieuwe emulsielijn geïnstalleerd en stikten van het werk. We wilden wel iemand inlenen, maar konden zo snel niet bedenken hoe we dat in zouden passen. Dus de gesprekken bleven zonder direct ver volg. Tot die bewuste dag in december. Wij hadden plotseling en dringend hulp nodig om te zorgen dat de fabriek zo snel mogelijk weer draaide. De levering van onze producten mocht niet onderbroken worden. Ik belde een rondje langs de mensen

Pompinstallatie grondstoffen.

‘Een interlocksysteem

Een luchtverzorgingsunit tegen het plafond geplaatst.

die ik die zomer had gesproken. En Ron Verleun maakte zich - eigenlijk als enige - hard om snel iets te organiseren. En dat terwijl het ook voor VSE, zo vlak voor de kerst, een hele drukke periode was.” Die levering aan de Ecolab-klanten werd niet onderbroken, de productie draaide binnen zes weken weer, maar toen begon het eigenlijke werk pas echt.

Beginnen bij het begin De ingevoerde veiligheidsmaatregelen beginnen al bij de aanvoer van de grondstoffen. “Met behulp van het SAPsysteem worden de juiste grondstoffen - voornamelijk big bags - door middel van pick-orders uit onze magazijnen gehaald en naar de menginstallatie gereden. De besturing van de menginstallatie is rechtstreeks aangesloten op SAP en krijgt zo de procesorders direct vanuit SAP. Hierdoor staan de juiste grondstoffen op het juiste moment op de juiste plaats. De besturing heeft de informatie over wat en hoe er geproduceerd moet worden. De menginstallatie is opgebouwd uit een flink aantal doseerunits die de juiste hoeveelheid van iedere grondstof aanvoert. Deze doseerunits brengen de verschillende grondstoffen op een grote band die ze richting de menger transporteert. Het aspect dat hier voorheen niet geborgd was, is: hoe garandeer je welke grondstof op welke doseerunit wordt gestort en daarna in welke volgorde de doseerunit de grondstof fen toevoeg t aan de verzamelband, want precies door een onverwacht verkeerde grondstofcombinatie is de calamiteit ontstaan. In het nieuwe ontwerp van de menginstallatie was dit naast allerlei andere verbeteringen een grote uitdaging. Uiteindelijk hebben we dit opgelost met behulp van scanners. Omdat SAP

zorgt ervoor dat alleen de juiste grondstoffen het proces in kunnen’

zorgt voor de juiste grondstoffen bij de menginstallatie en de juiste procesorders in de plc, konden we met behulp van deze gegevens en scanners een interlock bouwen op de takels die de big bags met grondstoffen boven de doseerunits hangen.” “We hebben niet alleen gekeken naar procesveiligheid en machineveiligheid, maar ook ergonomie is meegenomen in het nieuwe ontwerp. Er moet zo foutloos mogelijk gewerkt kunnen worden en er is nóg meer dan voorheen aandacht voor stofafzuiging. We wilden een fijne werkomgeving creëren voor de operator en daarop is ook de indeling van de lijn geoptimaliseerd.” Een downflow-booth biedt nog eens extra veiligheid voor de operator tijdens een grondstofwisseling. Voorheen werd er weliswaar ook al met een barcodescanner gewerkt, maar het grote verschil zit hem in het uitsluiten van fouten door menselijk handelen. Gaf de scanner in de oude situatie alleen een melding als een grondstof niet juist bleek voor het bewuste recept, nu blokkeert het systeem en kan alleen door een juiste scanning een grondstof gedeblokkeerd worden.

Besturing Behalve die mechanische aanpassingen is er ook in de besturing van de machines het nodige veranderd. “De inzichten die wij in twintig jaar hadden opgedaan, gecom bineerd met de resultaten van de veiligheidsstudie en de kennis van VSE, zie je terug in alle aspecten van de lijn. Al die ideeën zijn door VSE omgezet in een complete automa tiseringsoplossing. Want de machinerichtlijn vertelt je wel

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

Poeders in big bags.

dát je moet beveiligen, maar niet hoe. Daar heb je echt wel expertise voor nodig. Hoe je iets het beste kunt scannen, welke componenten je het beste kunt toepassen in welke situaties. Maar ook hoe bepalend de plaats van de sensor in het proces is. De juiste plaats bepaalt de snelheid van je reactie.” “Zo zijn er plc’s met geïntegreerde safety toegepast met prof inet-communicatie. Daar is ook de pneumatiek aan gekoppeld. Bij een noodstop of een LOTO-situatie - wanneer er onderhoud wordt gepleegd, wordt ook de lucht veilig afgeschakeld. We kunnen dus ook ongewenste klepstanden voorkomen en er bestaat geen gevaar op beknelling, onder welke omstandigheden dan ook. Daarnaast zijn er meer en grotere HMI’s ingezet. Daarmee hebben de operators meer en duidelijkere informatie tot hun beschikking. Waar ze in het verleden de informatie over een recept op twee pagina’s hadden, past dat nu op een. Dat is prettiger en veiliger. We hebben een unieke lijn met unieke machines. Elke sensor, weegcel, kabel en component is specifiek voor deze situatie. Dat betekende heel veel werk en de planning tijdens het opbouwen luisterde erg nauw. We hebben met ons eigen team de werktuigbouwkundige werkzaamheden voor onze rekening genomen en de automatisering hebben we volledig uit handen gegeven. Dus hadden we een hele gestructureerde voorbereiding nodig om alles soepel te laten verlopen.”

Winst De winst van de nieuwe lijn, met de nieuwste stand van techniek, bestaat uit meer dan optimale veiligheid en werk omstandigheden. Het grondstofverbruik is geoptimaliseerd

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

en er is een betere reinigbaarheid gerealiseerd - ook niet onbelangrijk. Door de optimalisatie is er bovendien een hogere productiviteit van de lijn behaald. Puik: “Je moet een reden hebben om een dergelijk veiligheids systeem op te tuigen. En dankzij de veiligheidsstudie was die reden er nu, aantoonbaar. Voordien dachten we dat het maximale risico een ongedetecteerde foutlevering was en zelfs dat was nog nooit voorgekomen.”

HAZOP Een HAZOP is een studie naar de gevaren die voortvloeien uit het bedrijven van processen (HAzard and OPerability study). Het doel van een HAZOP is te komen tot een gestructureerde aanpak om alle mogelijke afwijkingen in kaart te brengen van het gebruiksdoel en normale procescondities in een procesinstallatie, die de procesveiligheid kunnen beïnvloeden. Proceskarakteristieken zoals temperatuur, druk en samenstelling worden gecombineerd met afwijkingen zoals meer, minder en omgekeerd om operationele- en veiligheidsrisico’s gestructureerd te identificeren. Waar nodig worden beheersmaatregelen vastgesteld. Voor iedere wijziging in de installatie dient te worden nagegaan of de HAZOP moet worden aangepast of aangevuld. De HAZOP-methode is vastgelegd in een internationale norm (EN IEC 61882).

SMARTER PRODUCT USABILITY

Sven-Philipp Abraham

SMARTER PRODUCT USABILITY

Product Management

ZO EENVOUDIG LEEST MEN BARCODES TEGENWOORDIG. OP CAMERA GEBASEERDE CODELEZER DCR 200i

Product Center Ident + Vision

Dankzij de Setup Wizard in drie minuten in bedrijf genomen. De nieuwe DCR 200i identificeert snel en betrouwbaar 1D en 2D codes, óók bij ongunstige omstandigheden.

www.leuze.nl

easy handling.

Leuze electronic, Ringweistraat 6, 4181 CM Waardenburg, info@leuze.nl, Tel: 00 31 418 65 35 44

Temperatuur meet- en regeltechniek voor alle industrieën Tempcontrol is dé specialist voor het nauwkeurig meten, registreren en regelen van temperatuur, vocht en dauwpunt. Wij produceren temperatuursensoren, standaard en op klantspecificatie en leveren transmitters, indicators en regelaars van kwaliteitsmerken zoals Ascon Tecnologic en INOR. • Eigen productieafdeling, cleanroom, kalibratielaboratorium. • Temperatuursensoren, instrumentatie en accessoires. • Expertise in alle industriële toepassingen.

Vraag ons naar de mogelijkheden of kijk op tempcontrol.nl/proces

015 - 251 18 31 | info@tempcontrol.nl | tempcontrol.nl/proces

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

#waaromlezen ‘Gesloten’ plc wordt volwaardige component in Industrie 4.0

PLCnext is koploper van nieuwe generatie plc’s Communicatief en zowel met klassieke als moderne talen te programmeren De programmable logic controller (plc) viert dit jaar zijn vijftigste verjaardag. In een tijdperk waarin transparantie en de cloud worden gepredikt, zijn er partijen die vinden dat dit type besturing zijn langste tijd heeft gehad. Maar de PLCnext technologie van Phoenix Contact toont aan dat dit type besturing nog lang niet met pensioen hoeft. Ad Spijkers

e plc is destijds ont wikkeld voor het realtime uitvoeren van (Booleaanse) logische functies van machines. Oorspronkelijk waren plc’s besturingen met merk gebonden operating systemen, runtime sof t ware en ont wik keltool s. Door een gesloten systeem aan te bieden, konden fabrikanten garanderen dat de besturing realtime en betrouwbaar was en dat data consistent was. In de loop der jaren werden de besturingen steeds sneller en konden ze steeds grotere programma’s en steeds meer functionaliteiten aan. Ook bieden ze veel communicatiemogelijkheden naar zowel het veld als andere automatiseringssystemen. Bij de geboorte van de plc in 1968 was er nog geen sprake van internet, Industrie 4.0, Smart Industry, Smart Factory, Smart Building, IIoT et cetera. De plc was dan ook niet afgestemd op de openheid en transparantie van de moderne technologie. Desondanks is de plc nog altijd uitermate geschikt voor de machinebouw, installatietechniek en semi-procesindustrie.

Nieuwe generatie Phoenix Contact heef t onlangs de PLCnext technologie officieel op de Nederlandse markt geïntroduceerd. Behalve een nieuwe controller is ook nieuwe plc-programmeersoftware beschikbaar. De nieuwe generatie toont de openheid en transparantie waar de moderne tijd om vraagt, waardoor de plc een volwaardig onderdeel van IIoT wordt. Harm Geurink

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

heeft zich als product manager industrial electronics intensief met de introductie van de nieuwe generatie industriële besturingen beziggehouden. “De klassieke plc is te beperkt in zijn functionaliteit. Klanten willen ook functionaliteiten die met een klassieke plc niet of niet zomaar zijn te realiseren. Eigenlijk bepaalt de fabrikant in grote lijnen wat de mogelijk heden van de plc zijn. Met een open platform kan iedereen zelf de functionaliteit maken die hij nodig denkt te hebben; niet langer bepaalt de leverancier de grenzen, dat doe je zelf.” Deze openheid hebben we nodig voor de cyber physical systemen in het IIoT en de Industrie 4.0. Dat zijn intelligente, autonome systemen die met het internet verbonden zijn. Dat gaat verder dan verticale integratie. Geurink: “Een cyber physical system heeft naast het f ysieke systeem ook een digitaal simulatiemodel in de cloud, dat live verbonden is met zijn fysieke tegenpool. Dat geldt voor elke specifieke machine, op een specifieke locatie, bij een specifieke klant. Net als de f ysieke machine zal het model reageren op bepaalde veranderingen. Maar op een digitaal model kun je ook externe invloeden simuleren en zien hoe een fysieke machine daarop zal reageren. Dat gaat veel verder dan een toegevoegde webserver of verticale integratie.”

Realtime en dataconsistent Maar alleen een open besturingsplatform is niet voldoende.

‘De nieuwe generatie toont de openheid en transparantie waar de moderne tijd om vraagt’ Tijdens de WoTS was de PLCnext technologie de blikvanger op de stand van Phoenix Contact. (foto: Ad Spijkers)

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

Voor het goed en betrouwbaar aansturen van industriële installaties en machines moet het besturingsplatform ook realtime gedrag en data-consistentie bieden. Deze twee belangrijke eigenschappen zitten standaard al vijftig jaar in elke plc. Elk programma wordt elke zoveel microseconden doorlopen en alle gegevens die uitgewisseld worden, zijn niet verminkt. Een applicatieprogrammeur kan daar op vertrouwen en houdt daar rekening mee. De moderne besturingstechniek heef t ook de betrouwbaarheid, het realtime karakter en de data-consistentie van de traditionele plc nodig, maar tegelijkertijd ook een open en transparant systeem. Geurink: “De plc heeft in de praktijk bewezen robuust en betrouwbaar te zijn, waarbij het realtime karakter en de dataconsistentie goed geregeld zijn. Dit kan men in principe ook allemaal zelf ontwikkelen op een zelf ontwikkeld embedded besturingsplatform, Arduino of Raspberry Pi. Maar hoe zit het met verdere ondersteuning als de programmeur vertrekt of de processorfabrikant zijn componenten niet meer levert? Hoe zorg je ervoor dat de hardware voldoet aan de eisen die de industrie eraan stelt? Deze uitdagingen heb je niet bij gebruik van standaard op de markt verkrijgbare industriële besturingen.”

Programmering Een plc wordt van oudsher geprogrammeerd in een van de vijf talen die zijn beschreven in IEC 61131-3: ladderdiagram, instruction list, structured text, functieblok, sequential function char t. Dank zij de PLCnext technologie kunnen realtime besturingsapplicaties ook worden geprogrammeerd in hogere talen zoals C, C++ en C# of met modelgebaseerde ontwikkeltools als Matlab/Simulink. Omdat de PLCnext technologie is gebaseerd op Linux, kunnen ook open source softwareapplicaties worden gebruikt. Voorwaarde is dat er een Linux-compiler beschikbaar is voor de hardware. Geurink: “Sommige zaken zoals string handling of object georiënteerd programmeren zijn met hogere programmeertalen sneller en eenvoudiger te realiseren dan met de klassieke plcprogrammeertalen. En echt complexe regelingen zijn vaak beter te ontwikkelen met modelgebaseerde ontwikkeltools. Dank zij de PLCnex t technologie kunnen nu ook deze applicaties realtime worden verwerkt, zonder afhankelijk te zijn van leverancierspecifieke ontwikkeltools.” “Zeker zo belangrijk is de openheid tussen softwaretools. Softwareleveranciers zouden hun (ontwikkel)tools meer open interfaces moeten meegeven, zodat deze tools elkaar kunnen

De eerste PLCnext controller heeft een dual core ARM processor. Rond de Hannover Messe 2019 wordt een tweede model me quad core processor verwacht. (foto: Phoenix Contact)

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

‘aansturen’. Als dat op een gestandaardiseerde manier via een open interface kan, scheelt dat bedrijven veel tijd en geld bij het realiseren en testen van de totale applicatie. De PLCnext technologie omvat daarom de nodige open interfaces, zowel op het gebied van de hard- als software.”

Hardware en software De eerste PLCnext Controller heeft een dual core processor (ARM Cortex-A9, 2x 800 MHz), waarbij de taken over de cores worden verdeeld. Deze controller kost 600 euro bruto, ten opzichte van klassieke plc’s een goede prijs voor zo’n uitgebreid platform. De controller is uitgevoerd in de Axioline bouwvorm van het bedrijf en is aan de rechterzijde modulair uit te breiden met Axioline I/O-modulen. Deze snelste I/O-lijn omvat analoge en digitale in- en uitgangen, timers, tellers, functiemodules, et cetera. Het bedrijf verwacht volgend jaar april, ten tijde van de Hannover Messe, een PLCnext controller te kunnen presenteren met een quad core processor. De PLCnext technologie is voor een belangrijk deel gebaseerd op open source, een deel is nog proprietar y. De gratis ontwikkelsof tware PCWor x voor het programmeren van IEC 61131-3 applicaties bevat alle basisfunctionaliteiten als programmeren, downloaden, diagnose, web-HMI, enzovoorts. Wil je meer - bijvoorbeeld het programmeren van functionele veiligheid - dan moet je daar voor bepaalde add- on’s aanschaffen en die zijn niet gratis.

Safety en security Over functionele veiligheid gesproken: safet y is op dit moment nog niet in de PLCnext technologie geïntegreerd. De verwachting is dat dit volgend jaar gereed zal zijn voor introductie. “Bij de ontwikkeling van de PLCnext technologie is hier al rekening mee gehouden. Aan de rechterkant van de processormodule kun je I/O toevoegen, voor lokale I/O op de DIN-rail of remote IO via een netwerkverbinding. Aan de linkerkant op de PLCnext controller zit een PCI Express interface waarmee we straks met onder meer een safety controller kunnen communiceren. Dat wordt een apar te module, met een eigen safety-processor. Je kunt dan in PCWorx Engineer de safety- en normale applicatie in een editor programmeren. We willen deze PCI Express interface ook open stellen voor hardware van derden. Wij stellen dan hardware beschikbaar, zodat bijvoorbeeld een fabrikant van camera’s of een system integrator zijn elektronica en applicatie hierop kan integreren”, stelt Geurink.

De PLCnext Controller heeft dezelfde bouw als de Axioline in- en uitgangsmodules en kan uitstekend met deze modules samenwerken. (foto: Phoenix Contact)

Harm Geurink: “Aan de rechterkant van de processormodule kun je I/O toevoe gen. Aan de linkerkant op zit een PCI Express interface waarmee we straks met onder meer een safety controller kunnen communiceren.” (foto: Ad Spijkers)

Technologie componenten De PLCnext technologie omvat meer dan alleen een controller en open operating systeem. Phoenix Contact heeft een aantal technologiecomponenten ontwikkeld, die programmeurs veel werk uit handen nemen. Zo zorg t een zogenaamde Execution and Synchronisation Manager (ESM) ervoor dat programma’s die zijn gemaakt in bijvoorbeeld C++ realtime kunnen worden verwerkt, zonder hierbij afhankelijk te zijn van fabrikantspecifieke softwaretools. Daarnaast zorgt de Global Data Space (GDS) voor de benodigde data-consistentie. Bij een klassieke plc worden realtime en data-consistentie door de plc runtime geregeld, maar deze is alleen te programmeren met de eigen tool van de plc-leverancier. Geurink: “Tegenwoordig zijn er veel meer programmeertalen, die veel meer mogelijkheden bieden en soms ook veel beter passen bij de applicatie. Als we die willen gebruiken om machines te automatiseren, moeten ze dat realtime karakter en die data-consistentie bieden. Dit realtime gedrag moet los worden gezien van het communiceren met sensoren, actuatoren en andere apparatuur. De PLCnext technologie biedt standaard een Prof inet interface maar het is ook mogelijk om andere, toekomstige (realtime) communicatie protocols in het platform te integreren. Een andere techno logiecomponent - Fieldbus Manager - helpt klanten daarbij.”

Early adopters De eerste PLCnext controllers zijn vorig jaar voor evaluatie uitgezet bij een aantal geselecteerde klanten, onder andere in Nederland. De ervaring van de ‘early adopters’ is, dat ze zich nu kunnen concentreren op hun kerntaak: het programmeren van machines en installaties. Ze hoeven zich geen zorgen te maken over het realtime gedrag en de dataconsistentie. De uitdaging voor C++-programmeurs was altijd: hoe krijg ik mijn programma realtime? Dat kunnen ze zelf doen, maar dat kost veel tijd, kennis en geld en brengt risico’s met zich mee. Met PLCnext technologie hoeven ze zich daar geen zorgen over te maken; ze kunnen programmeren in hun favoriete taal, erop rekenen dat hun programma realtime wordt verwerkt en dat data niet wordt verminkt. Dit heef t als voordeel dat meerdere programmeurs, met verschillende achtergronden aan dezelfde applicatie kunnen

werken. Behalve klassieke plc-programmeurs kunnen dat ook IT-programmeurs met kennis van C en C++ zijn. Voor complexe taken kunnen hoger opgeleiden met kennis van simulatietools zoals Matlab/Simulink worden ingeschakeld. Dit betekent dat het aantal programmeurs dat ingezet kan worden voor het programmeren van industriële machines of installaties, veel groter wordt.

Cybersecurity Phoenix Contact heeft vanaf het begin van de ontwikkeling van de PLCnext technologie veel aandacht besteed aan security. Als je een nieuw platform ontwikkelt, kun je dat gemakkelijker in je ontwerp integreren dan wanneer je dat achteraf moet doen. Geurink: “De PLCnext technologie biedt ‘security by design’, zodat wordt voldaan aan de veiligheidsaspecten volgens IEC 62443 (Cyber security for Industrial Automation and Control Systems). We hebben in de hardware maatregelen genomen om het hackers veel moeilijker te maken, met onder meer een trusted platform module, firewall en VPN end-to-end verbindingen.” “Maar het gaat niet alleen om hardware en sof tware, wij moeten ook als organisatie aantonen dat we daaraan werken. IEC 62443 beschrijft de eisen voor de hardware, maar ook voor de ontwikkelaar en fabrikant van die systemen. Je moet als bedrijf kunnen aantonen dat we niet stiekem een achterdeurtje of opzettelijk zwakke plek hebben ingebouwd. We werken eraan om de organisatie aan deze eisen te laten voldoen en verwachten dat dit ergens rond de jaarwisseling een feit zal zijn.”

In de procesindustrie In de proceswereld zijn er jarenlang discussies geweest, wanneer kiezen we voor een bepaald proces of installatie voor een dcs en wanneer voor een plc/scada-systeem. De proceswereld vraag t echter om andere typen regelingen en besturingen dan de machinebouw. Een dcs is beproefde en zeer betrouwbaar technologie maar er hangt een pittig prijskaartje aan. De risico’s en gevolgschades kunnen zeer groot zijn. Dcs en plc zullen verder naar elkaar toe groeien en door openheid en transparantie nog beter met elkaar communiceren. Maar het is niet te verwachten dat een plc of ipc de echt bedrijfs- of veiligheidskritische functies van een dcs zal overnemen.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

Meetgroep voor speciale toepassingen Bedrijfsbezoek Hottinger Badwin Messtechnik Mijn eerste stappen op het gebied van meet- en regeltechniek maakte ik bij een verkoopkantoor van meetapparaten in Breda. Om de technieken te leren, deed ik zelfstudie en bezocht de bedrijven waarvan ik de producten verkocht. Druck Ltd. was daar een van en het bedrijf produceerde nauwkeurige druktransducers gebaseerd op het piezoresistieve meetprincipe; rekstrookjes dus. En meer in het bijzonder, halfgeleiderrekstrookjes. Willem van der Bijl

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIĂ&#x2039; AUTOMATIE 07/2018

Het hoofdkantoor van HBM in Darmstadt.

#waaromlezen De nut en noodzaak van halfgeleiderrekstrookjes belicht

smar procesautomatisering & instrumentatie flow druk temperatuur veldbussen

www.smar.nl

SMAR 60x25mm.indd 1

nteressante materie met ter men al s: strain g auge, plakken met adhesives, metaalfolie, doorbuiging, rek en kruip, thermische gevoeligheid op zero en span, unidirectionele gevoeligheid, brug van Wheatstone, signaalconditionering et cetera. Het was voor mij het fundament van de sensortechniek, het meten van rek door weerstandsverandering. Ter wijl ik dit schrijf, begint het allemaal weer boven te drijven. Een van de leveranciers van rekstrookjes was Hottinger Baldwin en natuurlijk bestudeerde ik ook hun producten en uitleg. Nu, zo’n veertig jaar later, was ik in de gelegenheid om dit interessante bedrijf met een aantal perscollega’s te bezoeken. Het bedrijf Hottinger Baldwin Messtechnik, kortweg HBM, valt onder de divisie Testen en meten van het moederbedrijf, een collectie van diverse andere producenten. De drie andere divisies zijn Materiaal analyse, In-line instrumentatie en Industriële regeling. Even wat feiten: HBM bestaat al 65 jaar, er werken 1.800 mensen, omzet meer dan 250 miljoen euro, 3 fabrieken, 7 engineering sites, 26 verkooplocaties. Het bedrijf is gericht op toepassingen die opgesplitst kunnen worden in Projecten en oplossingen, Professionele services en Training / Kalibratie diensten. In 1993 is begonnen in Nederland in Nieuwegein in het kantoor van Brüel & Kjær (B&K). Nu sinds 7 jaar is het met een eigen kantoor gevestigd in Waalwijk als Benelux-kantoor en met diensten voor de Noordwest-Europa groep. Intussen zijn de twee bedrijven HBM en B&K samengevoegd tot een ‘meetgroep voor speciale toepassingen’. HBM meet beweging door rek en B&K meet geluid en trilling en vormen daarmee een prima aanvulling op elkaar. De samenvoeging van de twee bedrijven is sinds april dit jaar een feit en ze gaan verder onder de naam HBK. Vanaf 1 januari 2019 opereert het bedrijf onder de nieuwe naam.

Sensoren en software Sensoren blijven essentieel, maar in de moderne (IoT) tijd kan het niet naar het nieuwe tijdperk. De volgende stappen zijn essentieel: data acquisitie, data voorbereiding, data analyse en data presentatie. De gedachte is: van ‘I think I can’ naar ‘I know I can’. Thomas Markwitz introduceert het product Evidas, ‘from sensor to cloud’. Connectivity is essentieel om data te verzamelen tot big data, dat dan te analyseren om het vervolgens wereldwijd beschikbaar te stellen. Dit past volledig bij IIoT en Industrie 4.0.

08-12-17 11:44

Sensoren, data en verwerking mag dan wel complex zijn, maar de gebruikersinterface moet eenvoudig zijn. Alleen dan volgt acceptatie van de functionaliteit. Denk aan de iPhone. Het gaat om nieuwe data acquisitie software, Evidas, en de HBM Cloud. In de basis is Evidas software dat samenwerkt met de hardware van HBM, maar in de toekomst worden ook andere producten en interfaces toegevoegd. Evidas staat voor ‘evidence’ en ‘data acquisition software’. Het product verzorgt ook de verbinding met de cloud, de HBM cloud. Bij het product krijg je 5GB cloud-space gratis om mee te experimenteren. In de basis sla je de ruwe data op in files. Ieder die toegang heeft (via de cloud) kan zijn eigen analyse doen van deze gegevens om er ‘eigen’ waardevolle informatie van te maken. Je kan ook de module ‘data visualisatie’ gebruiken waarbij in ‘dashboards’ de resultaten worden gepresenteerd, zowel van data files als van life data. Er worden 4 pakketten geïntroduceerd: Essential, Viewer, Durability en Mobile package. De eerste twee zijn geïntro duceerd, Durability volg t in 2019 en Mobile package in 2020. Het product Evidas is vooral ontwikkeld voor de HBM producten en niet voor de B&K producten. B&K werkt meer in het frequentie-domein terwijl de HBM toepassingen meer op het tijd-domein zijn gebaseerd. Er is wel samenwerking en in de toekomst zal dit meer worden geïntegreerd.

Signaalconditionering Dirk Möller introduceer t nieuwe hardware, een nieuw signaalconditionering-systeem. Inmiddels gedigitaliseerd verzorgt het systeem de verwerking van de meetsignalen die door de rekstrookjes worden gegeven. De vraag naar hogere nauwk eurigheid neemt alleen maar toe. Als de sensoren beter worden, moet deze verbetering ook in de signaalconditionering worden toegepast. Möller praat over nauwkeurigheid in de vorm van meetonzekerheid en dit wordt toegepast op de verbetering van het productieproces en product van de klanten van HBM. Het nieuwe DIN rail gemonteerde systeem heet ClipX. De kalibratiegegevens van de sensoren worden opgeslagen in pdf-formaat en kunnen op die manier eenvoudig aan het ClipX apparaat worden overgedragen. Het instellen en configureren van de sensorzijde is daarmee erg eenvoudig. Een sensor van HBM heef t namelijk een ‘transducer electronic data

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

sheet’ (TEDS). ClipX leest deze TEDS uit en daarmee is de configuratie en kalibratie ingesteld. Aan de andere zijde is een RJ45 connector en de ingebouwde webserver maakt de verbinding met de gebruiker, door de VPN tunnel, eenvoudig en mogelijk. Aanvullend heeft het apparaat een ClipX-bus waarmee meerdere modules, tot zes, aan elkaar gekoppeld kunnen worden om de variabelen van verschillende sensoren te combineren. Hiermee kunnen de variabelen met elkaar worden vergeleken of mathematisch worden gekoppeld. Elke module heeft deze mogelijkheid en kan intelligent gebruikt worden om de geavanceerde berekeningen te doen.

Aandrijfsanalyse René Bastiaansen geeft een uitleg over energie- en koppel analyse van elek trische aandrijvingen en f requentieregelaars. Een elektrische aandrijftrein bestaat uit voeding, frequentie-omvormer, elektrische motor, de mechanische omzetter (bijvoorbeeld tandwielkast) en het mechanische product als ‘afnemer’. Het testen van deze trein gaat met traditionele apparatuur zoals energiemeters, oscilloscopen en koppelmeters. In het algemeen zijn daarbij een aantal

Kalibratie van een 400kNm koppelmeter.

‘De signaalverwerking maakt forse sprongen door de digitalisering’ uitdagingen: de berekeningen bij energiemeting, een beperkt aantal kanalen voor data, beperking in de tijdsynchronisatie, onvoldoende ruwe data beschikbaar voor referentie en geringe systeemintegratie. Daarom is het product ‘eDrive’ ontwikkeld, de ‘power analyzer’. Het systeem levert simpele systeemconfiguratie, betrouwbare en snelle data acquisitie en opslag, snellere en betrouwbaardere resultaten, eenvoudige systeemintegratie. De meetsignalen kunnen worden geleverd (en aangesloten) van apparatuur van eigen of allerlei externe leveranciers. Elektrische energiemeting vindt plaats met een zeskanaals ingangsmodule (3-fasen spanning en stroom) tot een hoog te van 20kV. De specif ieke sof t ware heet

INFORMATIE

WWW.HBM.COM/EN/

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

‘Perception’. De toepassing is vooral gericht op testbanken voor ‘drive-trains’. Met een zeer f lexibel HMI dashboard kunnen veel verschillende presentaties worden gegeven van de gewenste geanalyseerde en berekende variabelen. eDrive is eigenlijk een ‘Power Analyzer 2.0’. Het bestaat al zes jaar, maar is nu gecompleteerd met uitgebreide en geavanceerde hard- en software.

Forse sprongen In het algemeen ontwikkelt de sensortechnologie zich slechts in beperkte mate, maar de signaalverwerking daarentegen maakt forse sprongen door de digitalisering. Dat beperkt zich niet alleen tot signaalverwerking maar ook de vergelijking met de enorme bron aan gegevens waardoor steeds betere analyses kunnen worden gemaakt. Dat is Industrie 4.0 ten voeten uit.

Eindcontrole van de FIT load cell bij productie.

Hogesnelheid transient recorder voor energieanalyse. (foto’s HBM)

Coating van de rekstrookjes bij de productie van de load cells.

Load cell voor nauwkeurige krachtmeting.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

#waaromlezen Alleen op Automatica krijg je de getallen en het complete plaatje

Veel nieuwe robots op Automatica 2018 Cobots, mobiele platformen en aanbieders uit het oosten steeds populairder Robotisering heeft de wind flink in de rug. Volgens IFR en de VDMA zijn er in 2020 zo’n 3 miljoen robots. En op een beurs als Automatica voel je wat dat in de praktijk betekent. In 2018 overstijgt het robotaanbod dat van voorgaande edities, wat ook geldt voor het aantal aanbieders. Maar wat waren tussen al dat robotgeweld de meest in het oog springende noviteiten en trends? Liam van Koert

p beursvloer klinkt de 4.0 -trom luid en duidelijk. Je kijkt er je ogen uit. Natuurlijk mag je op Automatica veel robots ver wachten. Een vak b eurs over produc tieautomatiser ing die ooit exclusief voor de Duitse automobielindustrie was, ontkomt namelijk niet aan een flinke portie robots. Lange tijd - en in bepaalde opzichten nog steeds - was juist deze sector verantwoordelijk voor de grootste robotvolumes en innovaties. Maar het aanbod van editie 2018 overstijgt de automotivebehoef ten meer dan een beetje. Iedereen die ergens in de wereld maar iets met robots doet, lijkt er te zijn.

Lijkt. Want - zo valt uit verschillende kundige bronnen te vernemen - ook al is het aantal nieuwe deelnemers uit met name het oosten f link toegenomen, minstens zoveel bedrijven zijn er ook niet. Met andere woorden: Automatica 2018 is het ‘levende’ bewijs dat de robotmarkt op alle fronten volledig is opengebroken. Tegelijkertijd is Automatica 2018 slechts het tipje van de ijsberg.

Steeds meer overlap Om toch enige orde in het explosief gegroeide aanbod te scheppen, starten we met een rondje langs de gevestigde

‘Terwijl de gangbare robotnamen hun portfolio verder vervolledigen, wagen ook steeds meer nieuwe partijen zich op het robotijs’ 20

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

Natuurlijk was er ook een flinke portie augmented reality te bewonderen.

Naast cobots, zijn er ook heel veel speciefieke cobotproducten op Automatica te vinden. Bijvoorbeeld de cobotgrijpers.

robotbouwers. Hier valt vooral een ding op: het aanbod is ‘in elkaar aan het schuiven’. Waar er enkele jaren geleden wel overlap was in het type robot en de aanbieders ervan, was er ook een onderscheid voor wat betreft sector en type toepassingen. Was de ene fabrikant sterk vertegenwoordigd in lassen, een ander zag je weer meer in de food, elektronica of farma. Dit bepaalde vervolgens ook in welk type robots een fabrikant zich had gespecialiseerd en wat bijbehorende specs er voor het portfolio gekozen werden. Bouwen we robots met grote payloads en reikwijdtes, bouwen we ze snel en nauwkeurig, of volstaat een voordeligere minder precieze variant? Werken we de slangenpak ket ten binnendoor weg, gebruiken we speciale materialen met het oog op reinigbaarheid, elk van dit soort overwegingen leidde tot een shortlist met een beperkt aantal aanbieders. Inmiddels lijkt iedereen echter alles te kunnen bieden: 6-assige robotarmen in alle soorten en maten, deltarobots, scara en natuurlijk

Denso zet in op lichtgewicht cobots. De nieuwe Cobotta kan zelfs onder een drone worden gemonteerd. Een minpuntje: vooralsnog is Cobotta niet te koop.

de cobot. Een ‘one stop shop’ waar de gebruiker voor al zijn robots terecht kan, en dat gedurende de hele levensduur. Overigens proberen de grote robotmerken zich nog wel degelijk van elkaar te onderscheiden. Dat doen ze met name door gebruik te maken van steeds meer sensoren en slimme sof t ware. Sensoren en sof t ware die helpen om robots nog eenvoudiger en sneller online te krijgen, sensoren en sof tware die zorgen dat de robot ef f iciënter en veiliger draait, en sensoren en software die zorgen voor een zo hoog mogelijke uptime. En steeds vaker ver vult ook de cloud hierbij een belangrijke rol.

De nieuwe namen Terwijl de gangbare robotnamen* hun portfolio verder vervol ledigen, wagen ook steeds meer nieuwe partijen zich op het robotijs. Zo zijn er diverse Duitse fabrikanten van aandrijf-

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

WorkSense W-01 is een tweearmige cobot met 3D-vision van Epson.

en besturingstechnologie die met eigen robotoplossingen komen. Kijk bijvoorbeeld naar SEW, die haar met licht communicerende mobile assistent al enige jaren in haar eigen fabrieken laat assisteren. Of naar Pilz, dat op Automatica 2018 een zelfontwikkelde cobot, een mobiel robotplatform en een prototype van een nieuwe gevoelige ‘robothuid’ liet zien. En ook vanuit het oosten kloppen er nieuwe partijen aan de Europese robotdeur. Opvallend is een bedrijf als Saisun. Deze grote Chinese speler produceert alles van industriële robots tot en met service robots, drones en zelfs gerobotiseerde ziekenhuisbedden. En naar verluidt was het hun software die de drones tijdens de opening van de olympische winterspelen bestuurde. Nu gebruiken ze diezelfde synchronisatiesoftware om industriële robots heel precies te laten samenwerken. Een andere opvallende ‘nieuwe’ speler uit het oosten? Doosan.

Het Zwitserse cobotmerk Mabi komen we in Nederland nauwelijks tegen.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

De grote robotaanbieders willen tegenwoordig alles kunnen aanbieden. Zo stapte Fanuc onlangs in scara.

Deze Zuid-Koreaanse industriegigant die alles doet van scheepsbouw, zware voertuigen tot en met energiecentrales en chemische plants, heeft er sinds kort een businessunit robotics bij. De eerste producten die hier vanuit geleverd worden? Een cobot en een mobiel platform.

De trends Dat brengt ons bij de duidelijkst zich aftekenende trend: de cobot is here to stay. Sterker nog, de cobotmarkt lijkt gezien het aanbod - en de orders die serieuze vormen aan beginnen te nemen - helemaal opengebroken. Niet voor niets kondigde Universal Robots - een van de grootste cobotbouwers van het eerste uur - de installatie van haar 25.000ste cobot aan. Dat getal lijkt klein in vergelijking met het aantal geïnstalleerde traditionele robotarmen, maar de groei van

De ‘stoelloze stoel’ van Noonee. Een hulpmiddel voor de fabriek van de toekomst.

Een verrassende ontwikkeling: Pilz stapt in de cobots. Een geheel eigen ontwikkeling die wordt aangestuurd door PSS4000. Ook een AGV en gevoelige robothuid behoren tot de nieuwe Pilz-mogelijkheden.

Siasun is een van de grote Chinese robotspelers die de Europese markt op willen. Deze robotkarretjes met cobots voor flatscreenproductie zijn met dezelfde synchronisatietechnologie uitgerust als de drones tijdens de openingsceremonie van de winterspelen.

72% die het bedrijf in 2017 noteerde spreekt boekdelen. In het kielzog van de cobot volgen nu ook in groten getale de producten die speciaal voor de cobot ontwikkeld zijn. De eerder genoemde robotkarretjes bijvoorbeeld. Die zijn er in verschillende gradaties van intelligentie. Er worden nog volop guided systemen aangeboden, maar zijn de autonome mobiele platformen met ‘mapping’ aan een inhaalrace bezig. Een ander typisch cobotproduct is natuurlijk de cobotgrijper. Tijdens de vorige editie van Automatica was de aangeprezen ‘cobotgrijper’ feitelijk een conventionele grijper die in de cobotbesturing geïntegreerd was met bijvoorbeeld IO-link. Maar anno 2018 zie je volop veilige krachtgestuurde (en begrensde) exemplaren, waarvan bovendien alle hoekjes zo zacht van zijn afgerond, dat je haast zou willen dat ze je een aai over je bol geven.

Nog meer trends? Natuurlijk was er op Automatica ook een flinke portie augmented- en virtual reality te bewonderen. Dit om de robot te programmeren, maar bijvoorbeeld ook om gezamenlijk met een cobot de juiste instructies uit te voeren. Al dan niet in je exoskelet waarin je spontaan in een superman of vrouw verandert. Oh, en hadden we de cloud al als trend genoemd? Bij deze. * ABB, Fanuc, Kuka, Yaskawa, Staubli, Comau, Panasonic, Epson, et cetera.

Flinke groeicijfers Hoewel de beursvloer er geen twijfel over laat bestaan dat robotica nog steeds flink in de lift zit, zijn zowel bezoeker, exposant als de pers toch ook geïnteresseerd in de kwantificering. Zowel de VDMA als IFR komen tijdens Automatica daarom traditioneel ook met hun getallen. Wat is er in Duitsland en wat is er wereldwijd aan robots weggezet? Waar zit de grote groei en wat zijn de verwachtingen voor de toekomst? Volgens de VDMA was de omzetgroei in Duitsland in 2017 onverwacht hoog: maar liefst 13 procent in het afgelopen jaar tot een omzet van 14,5 miljard euro. Voor 2018 is de Duitse machinebouwersclub wat voorzichtiger en zetten zij in op een groei van 9 procent. Dit betreft overigens het hele deel Robotik + Automation. Wanneer we puur naar de robots kijken gaat het om een groei van 17 procent, wat neerkomt op een omzet van 4,2 miljard euro in 2017. Willen we kijken naar het aantal verkochte robots, dan moeten we ons oor bij IFR te luisteren leggen. Zij komen op een groei van maar liefst 29 procent voor 2017 - wat neer komt op 381.000 verkochte robots. Het verschil tussen omzet en aantallen duidt volgens de VDMA op twee belangrijke dingen. Op de eerste plaats worden robots goedkoper. Dat betekent dat er heel veel meer verkocht moeten worden voor meer omzet groei. Ten tweede is China echt de grote groeimarkt. Hier werden afgelopen jaar 90.000 robots weggezet tegen 22.000 in Duitsland. Hierbij moet overigens wel bedacht worden dat de robot dichtheid in China nog steeds ver achterloopt ten opzichte van Duitsland: bij onze buren werken er 6 miljoen mensen in de industrie, in China zijn dat er 40 miljoen.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

#waaromlezen #hebikietsgemist? Ja natuurlijk: een paar van onze auteurs geven een indruk

WoTS kebeurt?

De derde editie van de WoTS kende een stijgende lijn in bezoekersaantallen. Er kwamen 22.147 bezoekers naar de beurs. Twee jaar geleden waren dat er nog 21.384. Of dat de beurs ook beter maakte? Dat ligt er maar net aan wie je spreekt. Gemiddeld werd de beurs in elk geval met een 7,6 gewaardeerd. Janet Kooren

en paar van onze auteurs zagen kans om hun indruk op te schrijven. Als eerste laten we Willem van der Bijl aan het woord. Hij heeft de WoTS als platform voor ‘ontmoeting en overleg’ over technologische ontwikkelingen opnieuw als nuttig ervaren. “Het is fantastisch om te zien hoe mensen, telkens opnieuw, uitgebreid de tijd nemen om gedachten en meningen met elkaar te delen. En als ik een ruwe schatting maak, is de helft van de tijd doelgericht om antwoord te krijgen op de prangende (technische) vraag en de andere helft gaat over allerlei perifere, vaak amusante, onder werpen. Want er wordt veel gelachen. Vrijwel alle exposanten hebben voor dit doel diverse nuttige praatplekken ingericht waar vrij snel de nodige drankjes en versnaperingen worden aangeboden. Daarnaast worden, via een luchtig bos van zuilen, technische noviteiten en hoogstandjes gepresenteerd. Een dag op de beurs is altijd leerzaam. En je hoort en leert veel meer dan dat je vooraf vermoedt.”

Digitalisering van instrumentatie “Tijdens mijn bezoek heb ik redelijk wat exposanten bezocht en deelgenomen aan diverse presentaties die op de beursvloer waren georganiseerd. Aan de meettechnische kant heb ik weinig echte nieuwe ontwikkelingen kunnen bespeuren. Maar aan de kant van signaalverwerking en gegevenspresentatie is heel veel gaande. De digitalisering dus. Het uitlezen van een thermokoppel, bijvoorbeeld, omvat niet meer dan het omzetten van een mV-waarde in de evenredige temperatuur, weliswaar via een vaststaand algoritme. Echter, bij digitale ver werking hier van zou het signaal misschien nog wel

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 07/2018

verder geanalyseerd kunnen worden op hogere harmonische signalen. Die zouden iets kunnen zeggen over de vervuiling in het proces of de veroudering van de sensor. In ‘ruis’ blijkt veel informatie te zitten, mits je de juiste ‘vertaling’ maakt. Met deze gegevensbron wordt via de cloud de big data-container gevuld waardoor via correlatie nieuwe informatie ontstaat. De IIoT wereld ontwikkelt zich en dat was op de WoTS wel duidelijk merkbaar. Steeds meer instrumenten tonen via specifieke dashboards, vaak remote, maar ook ingebouwd, diverse secundaire variabelen. Qua functie zijn die doorgaans

De fermentor bij Endress+Hauser, vol met analytische metingen.

gericht op onderhoud en conditie van apparaat en proces. Maar dat gaat steeds breder worden. Vanwege de terabytes aan gegevens in de cloud kan nieuwe informatie worden gepresenteerd. Overigens is daar veel deskundigheid bij nodig want het is niet moeilijk om verkeerde conclusies te trekken uit de combinatie van juiste gegevens. Dus ook op de beurs geldt: blijf kritisch op dat wat je wordt gepresenteerd.”

Veiligheidsaspecten in IT en OT Fred Franssen is met name geïnteresseerd in OT en IT. Hij constateert ook tijdens de WoTS dat cybersecurity bij OT en IT nog niet op een lijn zitten. “Is men in de IT-wereld hard op weg om van cybersecurity de hoogste prioriteit te maken, het OT-segment worstelt nog met het thema. Beveiliging en machineveiligheid worden vaak in een adem genoemd. Aan de veiligheidsaspecten is inmiddels al wel veel aandacht besteed.” Fred ging langs bij een paar standhouders en schreef daarover het volgende.

Van plc naar LAN - via WAN naar cloud Veel data vergaren en daar met de juiste analyses de gewenste kennis uit vergaren is ’the name of the game’. En dat is niet alleen voorbehouden aan de grote organisaties met hun eigen datacenters. Ixon bijvoorbeeld, levert een pasklare oplossing voor productiebedrijven die data vanuit hun plc’s in een cloud omgeving willen analyseren. Het bedrijf levert de clouddienst

Grote belangstelling op de Feda-lounge.

vanuit een netwerk met 25 servers, verdeeld over 70 landen. De cloud logging servers werken met beveiligde routers die de adressen van de data uit de op een LAN aangesloten plc’s lezen en via een WAN naar de cloud sturen. Tussen LAN en WAN ligt een firewall. Het dataverkeer is versleuteld via SSL DSL encryptietechnologie. Updaten van de servers gaat via een beveiligde http-website, benaderbaar via e-mailadres met wachtwoord. Toevoeging van een tweede laag voor bijvoorbeeld een mobiele koppeling resulteert in een 2 factor authenticatie, een gangbare methodiek voor een serieuze security-oplossing.

Terugbelverbinding: simpel maar effectief Soms is een toepassing minder ’sophisticated’, maar wel heel effectief. ”De meest simpele methode van beveiliging op het moment dat de machinewereld en het kantoor data gaan uitwisselen is in feite de terugbelverbinding”, aldus Piet Tak, directeur B&R Nederland. “Het modem controleert of degenen die data van een productielijn opvraagt, als bevoegd staat geregistreerd. Tegen een doelgerichte inbraak op een industrieel netwerk is een dergelijke voorziening niet meer voldoende. Maar het zijn wel de afnemers die een standaard voor betere beveiliging moeten afdwingen. Men zou een voorbeeld kunnen nemen aan de verpakkingsindustrie, waar de OMAC/PACKML-standaard een definitie neerlegt voor de wijze waarop de software van de diverse verpakkingsmachines en transportsystemen met elkaar samenwerkt. Nu hebben wij voor data-uitwisseling gekozen voor de realtime variant van OPC UA. Maar er zullen wellicht nog steeds fabrikanten zijn die

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 07/2018

( TPM) die de identiteit van een aangesloten apparaten controleert. Rommelen aan die versleutelde controles op de dataverbindingen is kansloos. Data laat zich of lezen of vastleggen, maar nooit beide en dan alleen nog maar vanaf geïdentificeerde en geautoriseerde systemen.

Cocktail van licenties en security W ib u-Sy s tems is promin ent aanwe z ig bij de Duit s e toeleveranciers van industriële systemen, waaronder de elders in dit blad beschreven PLCnext van Phoenix. Dat rechtvaardigt deelname aan de WoTS. Het bedrijf koos voor een ludieke presentatie met een computergestuurde cocktailshaker. Velen lieten zich het brouwsel in alcoholische dan wel nonalcoholische variant goed smaken.

Terug naar de poortwachter

De FluidCom van Yokogawa.

omwille van marktbehoud liever hun eigen oplossing hanteren. De gebruiker kan moeilijk tussen alle varianten het kaf van het koren scheiden. Ligt de focus op snelle dataverwerking of op snelle I/O? Je praat wel over verschillende protocollen. Ik denk dat we nog een lange weg te gaan hebben voordat een standaard voor veilige data-overdracht in onze sector realiteit is.”

TPM-chip waakt over IoT-module van Festo Festo zit op heel veel plekken in het productieproces. De gangbare besturingsprocessen verlopen via Codesys, dat van nature een beveiligingsconcept herbergt via de encryptieen licentiebeheeroplossing van Wibu-Systems. Festo doet er een schepje bovenop met een eigen IoT-module met een ingebouwde chip, een zogeheten Trusted platform Module

In de systeemintegratiehoek gunt men zich geen frivoliteiten. ”Wie denkt door het volledig afsluiten van de installaties de vijand buiten de deur te houden, komt bedrogen uit”, aldus Bert van der Linden, Consultant Smart Industry bij ATS. ”In de middeleeuwen kon men ook niet de poorten van het kasteel volledig dichtdoen, want iedereen zou binnen de kortste keren sterven door honger. Dus bleven de poorten openstaan en poortwachters beoordeelden of ze de mensen konden vertrouwen die erdoor naar binnen kwamen. Nu zien we dat industriële bedrijven heel beperkt security toepassen via firewalls. Die voorzieningen hebben eigenlijk geen nut meer, want we kiezen er voor om poort 80 van onze ser vers open te laten staan om iedereen zelf naar de gewenste internetpagina’s te laten zoeken via een techniek aangeduid als http-tunneling. Afsluiten is geen optie, want daarmee maken we onze installaties waardeloos. Ik verwacht dat we naar het voorbeeld in de IT-sector, overgaan naar ’Intrusion Detection’. Er komen ser vices die het netwerkverkeer permanenten monitoren en analyseren op normaal en abnormaal dataverkeer, net als de poortwachter vroeger. We hebben nog een lange weg te gaan, want qua volume en structuur is het dataverkeer binnen de industrie geheel anders dan binnen de IT voor de administratieve sector.”

Over het laboratorium en het industriële proces Harold van den Hauten is onze procestechnoloog met veel kennis van analytische instrumentatie. Hij tekende het nu volgende verslag op. De WoTS stond ook dit jaar weer in het teken van de grote gelijkmaker: Industrie 4.0. Toch is er tegen onze aangeboren hokjesgeest niet op te boksen, en verdeelde de organisatie de beursvloer in vijf sectoren. Ik concentreer me in deze

‘FHI heeft weer een mooie en nuttige bijeenkomst van ‘mensen-in-de-branche’ gerealiseerd’ 26

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 07/2018

tekst op de sectoren automatie en laboratorium. Om vanaf de ingang bij de sectie laboratorium te kunnen komen, moet de bezoeker eerst door de blauwe sectie automatisering heen. De organisatie heeft in de plattegrond een mooie gele ‘Lab Highway’ getekend. Nu is het in deze combinatie zo dat de technologie over het algemeen van het laboratorium naar de industrie gaat het is dus logischer om deze snelweg in omgekeerde volgorde af te lopen. Zo doende komen we in de laboratoriumsectie leverancier voor proces instrumentatie Metrohm tegen met t wee nieuwe procesanalysers voor het meten van de kwaliteit van af valwater. Het zijn natchemische instrumenten die meerdere processtromen simultaan kunnen analyseren. Het meetprincipe is titratie of procesfotometrie.

Procesautomatisering In de blauwe wereld van de processautomatisering komen we Endress+Hauser tegen met een aantal nieuwe ontwikkelingen. Prominent staat hier, onder de aankondiging van laboratorium naar veld, de Ramanspec t rometer van het door E+H overgenomen Kaiser. Raman is een interessante vorm van spectrometrie die grote aandacht voor procestoepassing verdient. Het te bepalen concentratiebereik is heel groot en voor talloze componenten is een geschikte plek in het spectrum te vinden. Hier is ook een opstelling van

een fermentor te zien. Het lijkt wel een egel zo vol zit hij gestopt met analytische metingen, waaronder nu ook de Ramanspectrometer. Leverancier voor gasanalyse Servomex heeft een complete analysewagen de beursvloer opgereden. Hier zien we een aantal nieuwe instrumenten waaronder een zeer gevoelige sensor om het zuurstofgehalte in gassen te meten. Dit is in deze tijd echt een hot item in verband met het afsluiten van het Groninger gasveld. Wij moeten ons gas nu van elders betrekken en om dit aan te passen aan de eisen van ons huidige gasnet, moet daar stikstof aan worden toegevoegd. De stikstof moet absoluut vrij van zuurstof zijn, en daar komt deze sensor goed van pas.

Bijzondere debietmeters Yokogawa toont FluidCom van het door hen overgenomen TechInvent2. Het is een injectieklep voor chemicaliën die bedoeld om van verstoppingen en corrosie in oliebronnen en pijplijnen te vermijden. Het is eigenlijk een combinatie van een massadebietmeter en een regelklep. Het is een compacte regeleenheid die weinig bewegende delen heeft. Naast deze nieuwe ontwikkeling toont Yokogawa dat de procesgasfotografie verre van de dood is met uitbreidingen en verbeteringen van proces gaschromatograaf GC8000 die complexe analyses mogelijk maakt.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 07/2018

Bronkhorst staat bekend om zijn debietmeters voor de zeer lage volumina. Een aantal daar van worden in de procesindustrie gebruikt maar nu introduceert Bronkhorst een geheel nieuw instrument voor zeer lage debieten gebaseerd op de Coriolistechnologie. Het gaat om debieten van 1,01 tot 4 gram per uur van een vloeistof. Het instrument levert zijn resultaten onafhankelijk van het type vloeistof. Deze meter zal hoofdzakelijk zijn weg naar het laboratorium vinden, en hiermee is de cirkel rond: van het proces terug naar het laboratorium.

Robotica, vision en sensoren Onze PMA-specialist Liam van Koert ging op zoek naar zijn persoonlijke interessegebied: robotica, vision en sensoren. Vision en sensorleveranciers waren er dit keer genoeg te vinden, voor wat betreft de robots viel het een beetje tegen. Belgische leverancier van Epson robots Hupico was, naast Yaskawa en Stäubli, een van de weinige leveranciers die een stand vol robots liet zien. Een van de blikvangers was hier de nieuwe T6 Scara robot die voor het eerst op Automatica te zien was. Deze prijsgunstige robot is bedoeld voor het robotiseren van eenvoudige taken, die vanuit financieel oogpunt voorheen niet voor een robot in aanmerking kwamen. Waar ook enkele robots aan het werk waren, was op de stand van Schneider Electric. Indrukwekkend waren hier niet zozeer de deltarobots die verschillende soorten plastic sor teerden, maar wel het complete plaatje. Dit bestond uit een volledige af valsor teerlijn van machinebouwer Bollegraaf. De lijn beschikte over hyperspectrale camera’s en was tevens aangesloten op het EcoStruxure platform van Schneider. Hiermee wordt niet alleen de data van alle machines van Bollegraaf wereldwijd richting cloud ontsloten in heldere dashboards, ook wordt de data door slimme machine learning algoritmes - oorspronkelijk afkomstig uit Wonderware - gecorreleerd voor nieuwe inzichten. En als klap op de vuurpijl prijkte op de machine ook een marker met het ‘nieuwe’ logo van PTC. Deze van origine leverancier van engineeringsoftsware als Creo (Pro/Engineer), begeeft zich al enkele jaren op een serieus IIoT-pad. In dit licht namen ze enkele jaren geleden Vuforia over, een van ‘s werelds grootste platformen voor augmented reality toepassingen. Gevolg:

eindelijk was er een gelikte AR-demo met hololens die wel werkt. Geen wonder dat Bollegraaf ook deze technologie voor al haar machines inzet om monteurs wereldwijd te ondersteunen. Op de stand van Bosch Rexroth zien we een andere kine matische blikvanger. De simulator met goed gesynchro niseerde VR-omgeving (de meeste mensen worden dus niet wagenziek) heeft meestal geen stuur of gaspedaal. Meestal wordt hij namelijk ingezet om het gedrag van autonome voertuigen te er varen en bestuderen. Ander opmerkelijk gegeven: alle aandrijvingen zijn elektrisch, wat aansluit bij het ‘Electrification’ thema van de Duitse automatiseerder.

De jeugd is er ook weer Op de eerste ochtend van de WoTS was het een drukte van jewelste. Het leek of tientallen bussen met studenten tegelijk op de vloer werden losgelaten. De vlucht naar gadgets en lekkernijen was groot en de honger naar technische informatie leek redelijk beperkt. Maar het is goed te zien dat het technisch onderwijs weer redelijk voorzien is van studenten. Dat is wel eens anders geweest. Willem van der Bijl concludeert: “De meningen zijn wel wat verdeeld, maar ik vind een beurs nog steeds bijzonder waardevol. En in mijn sector heeft FHI met de organisatie van de WoTS 2018 weer duidelijk een mooie en nuttige bijeenkomst van ‘mensen-in-de-branche’ gerealiseerd. Complimenten.”

Augmented Reality

VR bij Bosch Rexroth.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 07/2018

Het is wel duidelijk dat industrie 4.0 alle sectoren overkoepelt. Maar ook de toegevoegde realiteit vind je overal terug. Je ziet AR toegepast bij opleidingen, toepassingen voor onderhoud en bij de procescontrole in het algemeen. De deelnemers van deze beurs laten dat er op diverse plekken zien. Toch een wonderlijk gezicht die mensen die met een grote bril op hun hoofd allerlei virtuele acties uitvoeren die voor de toeschouwer volledig duister zijn. De toepassingen zijn zeer serieus maar op een afstandje ziet het er toch uit als een vorm van entertainment.

BEURZEN

Zweefvlieglier winnaar FEDA Young Professional Award 2018 Tijdens de WoTS werd op donderdag in de FEDA Lounge de prijswinnaar van de Young Professional Award 2018 bekendgemaakt. De jury en een onafhankelijke juryvoorzitter riep het Team Zweefvlieglier van Hogeschool Utrecht uit tot winnaar. De genomineerde studenten waren de hele week aanwezig om hun projecten te laten zien aan de beursbezoekers en mede-exposanten.

Jur y voorzit ter Michiel de Ruy ter is manager van het Brainport Industries College. Hij ver woordde de beoor deling van de jur y al s vol g t: Het team bestaat uit studenten met de discipline wer k tuig bouwkunde en e l e k t r ote c h n i e k . H e t p r oj e c t da t het team heef t gerealiseerd, is het technisch verbeteren en veiliger maken van de lierstart van een zweefvliegtuig. Tevens is de cockpit voor de lierist herontworpen en opgeleverd.

de Young Professional Award 2018 zijn: de directe toepasbaarheid van het eindproduct, de zelf ontwikkelde software, het multidisciplinair resul taat gerealiseerd met 3D-geprinte hulpmiddelen vor m en e en g o e de realistische proto omgeving voor de implem entatie van operator-robot cellen in de productieomgeving. Een praktis che toegang tot gecombineerde robotisering voor de industrie.

De specif ieke punten waarop het team met hun product genomineerd is voor de award zijn: de direc te toepasbaarheid van het eindproduct, de doorrekening van het krachtenspel, multidisciplinair resultaat gerealiseerd met beperkte middelen en een goede doorontwikkeling van de ergonomie vo or d e l i er i s t n a on d er z o e k op verbeterpunten. De betrokkenheid en drive van het team maakte het beeld als young professionals compleet.

De YPA is de prijs vanuit FEDA waarbij studententeams van het derde jaar hbo Mechatronica en Industriële Auto matisering met hun project of opdracht landelijk strijden om de titel van Young Professional.

De Young Professional Award

Naast de projectinhoud en een werkend eindproduct, wordt ook beoordeeld op communicatie, de mate van multi disciplinariteit, inventiviteit van de oplossing en de mate waar in het gehele project en het projectteam zijn gemanaged tijdens de opdracht.

Vierde editie In 2019 organiseer t FEDA de vierde editie van de YPA . Het doel van de wedstrijd is om het contact tussen hogescholen, docenten, studenten en het bedrijfsleven te versterken. Hogescholen en studenten worden aangespoord www.feda.nl/ypa in de gaten te houden en in te schrijven voor de Young Professional Award 2019.

De winnaars van de Young Professional Award 2018. (foto Janet Kooren)

Tweede prijs: Team Robo TAO Saxion Hogeschool Enschede Het juryrapport voor dit team luidde als volgt: Het team bestaat uit studenten met de discipline mechatronica, werktuigbouwkunde, elektrotechniek en telecommunicatie. Het produc t dat het team heef t ont wikkeld en opgeleverd is te omschrijven als het samenwerken van een operator en een t wee-armige YuMi-Robot in de mont agecel voor w if i-router s. De specif ieke punten waarop het team met hun product genomineerd is voor

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 07/2018

#waaromlezen Wat zijn de speciale mogelijkheden van de nieuwe generatie firewalls?

De Next-Generation Firewall Onmisbare component voor IT en OT Naast de virusscanner is de ‘firewall’ een van de meest bekende componenten om een netwerk te beveiligen tegen hackers en hun malware. De techniek van firewalls staat niet stil, daarom ging ik op bezoek bij Palo Alto Networks (Amsterdam) waar Tom Welling me op de hoogte bracht van de mogelijkheden van de nieuwste ‘Next Generation Firewall’, speciaal bedoeld voor OT-netwerken. Rob Hulsebos

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

iet alleen in een IT-omgeving, maar ook in een OT- omgeving is een f irew all een onmisbare component. Vaak wordt een f irewall geplaatst om malware en hackers vanaf internet tegen te houden, maar het is ook zeker zo verstandig om een firewall te plaatsen op de grens IT/OT. Malware die actief is in de IT-omgeving, kan dan niet zomaar ‘overspringen’ naar productiesystemen. Dat dit zeker niet ondenkbeeldig is, toont de NotPet ya-malware aan die in 2017 via een b o ek h oudp ak ke t de con t ain er ter minal s v an M aer sk wereldwijd stillegde, met een schade die uiteindelijk in de honderden miljoenen euro’s liep. En vergeet ook de ransomware niet, die geen onderscheid maakt tussen een kantoor-pc en een industriële pc.

Inspectie De basisfunctie van een f irewall is om te kijken wie met wie gaat communiceren, via welke applicaties, en met wat voor data. Dit gaat aan de hand van net werk-adressen (IP-adressen) van afzender en bestemming, en de ‘poort’ numm er s , die a ang e ven w el ke ap p l ic a t ie ( b r ow s er, e-mail, chat, et cetera) wordt gebruikt. Combinaties van deze gegevens worden in ‘f irewall rules’ ingesteld. De f abriek sinstelling-basisregel is: alles blokkeren. Maar hier kunnen (uiteraard) ook uitzonderingen op worden ingesteld. Vroeger had elk soort applicatie een eigen ‘poort’ (doorkiesnummer) op een systeem, bijvoorbeeld: poort 80 voor een webserver. Als een systeembeheerder niet wilde dat iemand webtoegang had, dan stelde hij op de firewall in om poort 80 dicht te zetten. Elk soort applicatie heeft zo zijn eigen poort in gebruik en de firewall kan bepaalde applicaties doorlaten en andere tegenhouden. Veel (eenvoudige) firewalls werken nog steeds zo.

Meer controles gewenst Op de vraag of er nog wat te verbeteren valt, antwoordt Welling: ”Deze basisfunctie van een firewall is in de loop der jaren achterhaald door de techniek. Vroeger was het poortnummer bepalend voor wat er gebeurde zoals poort 80 voor surfen (http). Maar dat gaat nu niet meer. Eenen-dezelfde poort kan voor heel veel doeleinden worden gebruikt, waardoor de firewall geen goed toezicht meer kan houden. Bijvoorbeeld, WhatsApp gebruikt poort 80 ook, naast nog diverse andere. Iets dat onschuldig begint, kan dan in iets potentieel gevaarlijks eindigen. Maar een gewone firewall kan van een bepaald type netwerkverkeer of alles doorlaten of alles blokkeren - er is geen tussenweg. Dat is niet praktisch.” Om fijnmaziger netwerkverkeer te kunnen monitoren, heeft Palo Alto Networks daarom ooit de ‘Next-Generation Firewall’ (NGFW) bedacht. Dit doet deze firewall door niet alleen naar afzender/bestemming-data in een netwerkbericht te kijken, maar ook naar de resterende inhoud (data) in elk bericht; hieruit kan dan de gebruikte applicatie geïdentif iceerd worden, en indien mogelijk ook de gebruiker. Dit wordt ook wel eens ‘deep packet inspectie’ genoemd. “We classif iceren net werk verkeer op drie manieren: 1) naar applicatie, 2) naar user-ID of user-groep, en 3) naar

inhoud van data. Een standaard firewall kijkt alleen naar netwerkadres en -poort, heeft geen kennis van applicaties en gebruikers, en kijkt niet in de data. Dat is uiteraard veel eenvoudiger, maar biedt minder mogelijkheden tot bescherming. Wij hebben compleet zicht op wat er in een netwerk speelt.” “De firma Forrester Research heeft het concept ‘Zero Trust’ gelanceerd. Volgens dit concept wordt niets of niemand meer vertrouwd. Binnen een bedrijf is er dan ook geen ‘veilig’ netwerk meer achter een muur van beschermmaatregelen. Zoals gezegd, wij bewaken alles: gebruikers, applicaties en apparatuur. De firewall stelt een virtuele beveiligingszone op rondom individuele apparaten; deze ‘microsegmentatie’ gaat veel verder dan de gebruikelijke segmentatie via VLAN’s, waarbij enkel groepen apparaten van elkaar worden geïsoleerd, maar er geen enkele controle op de inhoud van netwerkverkeer kan plaatsvinden. Alle legacy-apparatuur wordt in aparte microsegmenten geplaatst. Daarmee wordt de verplaatsing van gecompromitteerde data gelimiteerd, zodat malware zich niet ongezien via het net werk kan verplaatsen. Een infectie met malware zoals in Oekraïne in 2016, waarbij een energiecentrale werd stilgelegd, had met Zero Trust wellicht voorkomen kunnen worden.”

Deep packet inspectie In een OT-omgeving heeft deep packet inspectie duidelijke voordelen. Waar een gewone f irew all ( bij voor b eeld ) netwerkverkeer naar poort 502 (= Modbus/TCP) of helemaal kan blokkeren of alles kan doorlaten, doet een NGF W dit anders: er kan gekeken worden naar welke Modbuscommando’s er in een netwerkbericht staan, en deze per commando toestaan of blokkeren. Ook kan per commando n o g g e ke ke n w o r d e n n a a r w e l ke M o d b u s - r e g i s te r s geschreven wordt, en met welke waarde, en op basis hiervan het besluit te nemen om het netwerkbericht door te laten of te blokkeren. Een Palo Alto Networks’ firewall kan dit niet enkel voor Modbus/TCP doen, maar ook voor een paar dozijn andere, veel gebruikte protocollen, die in de OT gebruikt worden. “Sinds kort hebben we onze firewall ook in een ‘ruggedized’ versie genaamd PA-220R (zie afbeelding), die voldoet aan de eisen zoals die in de OT gesteld worden, bijvoorbeeld op het gebied van temperatuur, EMC, redundante voeding, koeling, behuizing, montage, et cetera. Met een managementplatform zijn dan alle beveiligingsrisico’s binnen de IT en OT af te dekken.”

Virtueel patchen Er zijn wel meer producten op de markt die dit kunnen. Hoe onderscheidt Palo Alto Networks zich van die leveranciers? “Een volgende functie die onze firewalls kunnen vervullen is: virtueel patchen. Softwarepakketten op hun laatste stand houden door installeren van de (maandelijkse) patches is een van de meest effectieve methodes om veel malware buiten de deur te houden. Maar vaak is het nodig om een applicatie te stoppen. In Windows komt dit door de onmogelijkheid om een bestand te overschrijven als dat bestand deel is van een draaiend programma. En soms moet een systeem herstart worden om de patch effectief te laten worden. Hoe dan ook,

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

Endpoint protectie

De PA220R Next-Generation Firewall (foto Palo Alto Networks).

een lopende besturing moet gestopt worden, en dat is in veel industriële systemen niet zomaar mogelijk - misschien een keer per jaar tijdens een geplande productiestop. Al die tijd is men dus niet beschermd tegen nieuwe malware(s).” “Een f irewall met ‘Vulnerabilit y Protection’ kan hierbij helpen. De firewall ‘weet’ hoe het netwerkverkeer eruit ziet dat past bij misbruik van een kwetsbaarheid (ongeacht het type malware), en blokkeert dit netwerkverkeer dan. Een systeem kan dan toch tegen nieuwe malware beschermd zijn, terwijl de software zelf nog niet gepatcht is. Dit is in een OTomgeving erg nuttig, de echte patch komt later, maar voor die tijd is men toch beschermd.”

Up-to-date blijven

Een firewall kan natuurlijk alleen malware detecteren als ze in het communicatiepad zit. Maar als iemand een besmette USB-stick van thuis meeneemt en in een pc op het werk steekt, ziet de firewall niets. “Klopt. Uiteraard hebben we hier ook een oplossing voor. We geloven niet in het apart controleren van USB-sticks op een speciale console, dit duurt te lang. Onze filosofie is: richt je op het probleem, niet op het transportmiddel. Onze ‘Advanced Endpoint Protection’ doet het daarom anders. Wij detecteren malware via een 20-tal bekende aanvalstechnieken die malware-auteurs inzetten. Dit is veel generieker bruikbaar dan de vroeger gebruikte techniek van ‘signatures’. Het extra voordeel is, dat er geen enorme virusdefinitiedatabases nodig zijn, wij hebben maar 20 Mbyte opslagruimte nodig. Vroeger was de zware CPUbelasting vaak een extra reden om geen virusscanner op een industriële pc in te zetten; dit argument geldt bij ons niet meer - onze oplossing belast de CPU voor minder dan 0,1%.”

Sterkere bescherming Zoals hierboven genoemd, is een NGF W op veel meer fronten actief dan een traditionele firewall. Niet alleen een beveiliging op inkomend netwerkverkeer van buiten, maar ook een beveiliging op het lokale netwerk, tussen de IT- en OT-omgeving, maar ook tussen apparaten, applicaties en gebruikers onderling. Patchen van software is iets dat we normaliter niet associëren met firewalls, maar juist in een OTomgeving kan virtueel patchen een belangrijke beveiliging zijn van legacy-hardware en software.

Uiteraard staat of valt dit met een up -to- date kennis van actuele malware. “Die is er ook; het wordt op twee manieren gedaan. Allereerst zijn er de statische checks op netwerkverkeer; hiervan wordt de database van de firewall dagelijks geactualiseerd. Als tweede zijn er de dynamische check s, naar aanleiding van de analyse van bestanden die klanten (automatisch) opsturen. Nieuwe malware kan ook veelal automatisch gedetec teerd worden. Dit wordt meteen doorgegeven aan de f irew all s bij k lanten, binnen 5 minuten zijn die geac tualiseerd. Wat overblijf t komt terecht bij onze Iedereen heeft er minstens drie, een in de auto en twee thuis: in de intero n d e r z o e k s a f d e l i ng U n i t 4 2 , w a a r net-router, en in de pc. In de auto dient het brandschot om een brand in door experts een handmatige analyse het motorcompartiment lang genoeg tegen te houden om de inzittenden uitgevoerd wordt.” de kans te geven uit te kunnen stappen. Op een netwerk wordt een fire-

Wat doet een firewall eigenlijk?

“Maar zelfs voor een bedrijf als het onze is het veel werk om bij te blijven met wat er allemaal aan nieuwe malware wordt gelanceerd. Daarom zijn we (medeoprichter en) lid van de ‘CyberThreatAlliance’, een organisatie waarin cybersecuritybedrijven samen werken om kennis over malware en aanvallen met elkaar te delen. Hoe meer informatie wordt aangeleverd, des te meer krijg je eruit. En wij spelen deze kennis weer door naar klanten, naar hun f irewalls en endpoint protection producten in het veld.”

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

wall ingezet om inkomend netwerkverkeer te inspecteren op ongewenste malware. Elk netwerkpakketje wordt door een filter gehaald; alles wat niet voldoet aan (instelbare) regels wordt tegengehouden. Thuis hebben we een firewall in de router en in de pc zitten, alle controles worden door de eigen processor gedaan. Dat kost natuurlijk wel wat rekenkracht, het vertraagt de netwerksnelheid, maar voor thuis is dit geen probleem. Voor zakelijk gebruik is een firewall een losse module, met veel rekenkracht, om het netwerkverkeer van tientallen gebruikers tegelijkertijd af te kunnen handelen. Daarnaast kan zo’n firewall veel meer controles uitvoeren op netwerkverkeer. Wie snel meer wil weten over de werking van firewalls, lees het allereerste boek dat de technologie erachter bespreekt (uit 1994!): http://www.wilyhacker.com/1e/

COLUMN Willem van der Bijl W.VDBIJL@AUTOMATIE-PMA.COM

Fabriek van de toekomst

eten, een app die aan het nieuwe operating system van iPhone is toegevoegd, geeft een extra dimensie aan het toestel. Meten is weten zal men bij dit bedrijf hebben gedacht. En dat klopt. Op eenvoudige wijze neem je de afmetingen van de tafel, kast of schilderij en geef je de logische parameters die daarmee te berekenen zijn. Door middel van een fotoafdrukmet-gegevens kan je het tafelkleed, de hoes, de gordijnen of de verpakking meteen bestellen. Alle gerelateerde gegevens worden direct getoond. Een aardige gadget maar de nauwkeurigheid is niet groot. Fysische meetwaarden, zoals druk, flow en temperatuur zijn de primaire variabelen waarop een procesinstallatie functioneert. Essentiële variabelen die wel heel nauwkeurig moeten worden gemeten. Het gaat niet lang duren of de smartphone gaat ook deze variabelen meten. De sensoren voor druk en temperatuur zijn goedkoop, het is de inbouw en de ver werking van de meetwaarden die vermoedelijk de grootste kosten zijn. Het bied je de mogelijkheid om de luchtdruk en -temperatuur te meten en met een ingebouwde f lowsensor of anemometer zou ook de windkracht en -richting kunnen worden bepaald. Er zijn al horloges die deze functies hebben. Dat zijn wel interessante uitbreidingen, maar het wordt pas echt interessant als variabelen van industriële processen kunnen worden gemeten. Mij lijkt het niet ingewikkeld. Leg de smartphone op een willekeurige procesleiding en het ding geeft je druk, temperatuur, stroomsnelheid, richting, viscositeit en gerelateerde berekende variabelen. Grote nauwkeurigheid is voor een impressie niet nodig. In veel gevallen zal het apparaat explosieveilig moeten zijn, maar ook dat is tegenwoordig realiteit.

‘Het wordt pas echt interessant als variabelen van industriële processen kunnen worden gemeten’

Een volgende stap is dat een speciale ‘instrumentmodule’ op of aan de procesleiding wordt geklemd die voornoemde variabelen meet. Deze data worden draadloos aan een smartphone overgedragen voor uitlezing of via een speciale gateway opgevangen en doorgestuurd naar het systeem in de controlekamer. Ik stel me voor dat er al mee wordt geëxperimenteerd in diverse laboratoria van instrumentleveranciers. Het zal geen directe vervanging zijn van de bestaande procesinstrumentatie, maar ik verwacht dat op termijn er meer op deze wijze zal worden gemeten. Hoe krijgt de module zijn energie? Die vraag is te verwachten. De toekomstige procesinstallatie wordt kleinschaliger en bestaat uit meerdere identieke parallel geschakelde procesunits. Deze units ‘draaien’ onafhankelijk van elkaar en niet langer dan een jaar. Dan volgt een overhaal en batterijwissel. Het heeft vele voordelen en naast flexibele capaciteit is ook de veiligheid erbij gebaat. De fabriek van de toekomst is dichtbij. Ik hoop deze snel te kunnen bezoeken.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

#waaromlezen Omdat cobots in de lift zitten, maar er meerdere manieren zijn om met deze groeimarkt je voordeel te doen

Wat wil Pilz met eigen cobots?

“Wij zijn vooral veiligheidsexpert, ook robot bouwers kunnen een beroep op ons doen” Als je op een buitenlandse beurs een Pilz-cobot tegen het lijf loopt, krab je je toch even achter de oren. Helemaal zelf ontwikkeld - ook een tweearmige variant - inclusief robotbesturing en pendant. Ook is er een gevoelige robothuid die zowel nabijheid als aanraken voelt en rijdt er een AGV. Beide technologieën ook eigen ontwikkeling. Wat is Pilz met al die nieuwe cobotspullen van plan? Jan Tournois, directeur van Pilz Nederland, legt het uit. Liam van Koert

en cobot of een robot? Voor Tournois blijft het ergens een definitiekwestie. Want of je zes assen en een grijper nu buiten de hekken haalt of niet, je hem cobot of robot noemt, hij moet in elk geval veilig zijn en een meerwaarde hebben. “Natuurlijk is het een goede zaak dat we tegenwoordig de TS 15066 hebben. De technische specificatie - hij is nog niet geharmoniseerd - bevat waardevolle tabellen van Fraunhofer die precies aangeven hoeveel energie er in welke situatie in een robotsysteem mag zitten om veilig naast de mens te kunnen werken. Maar een systeem is alleen veilig als je er ook veilig mee omgaat. Een cobot kan best een pldpredikaat meekrijgen, maar dat impliceert niet dat de machine direct veilig is en je hem overal kunt inzetten. Als voorbeeld

noemt Tournois een cobot met een payload van 10 kg (zeg maar een accu van een auto) die met pld-classificatie en een snelheid van 1 m/s tegen je hoofd komt. De gevolgen zijn voorspelbaar. In praktijk zul je de snelheid van een dergelijke cobot moeten begrenzen. Tot welk niveau hangt nu af van de restenergie die de robot heeft op het moment van een voorspelbare inslag. Helaas blijkt dat deze snelheid dan zo laag is, dat de cobot niet echt meer werkbaar is in een gezond businessmodel, waardoor je hem weer als robot gaat inzetten. Bovendien is puur begrenzen van de snelheid niet voldoende. Helemaal wanneer begrenzing en besturing zich op dezelfde processor afspelen, kan een storing fatale gevolgen hebben. Immers, als de processor in storing gaat, kan hij ook geen veiligheden meer regelen.

Creatief gebruik Wie al dit soort dingen in de gaten houdt, krijgt een mooi veilig systeem. Maar vanzelfsprekend is dat niet. Enerzijds is er de wetenschappelijke bril die het afdekken van alle mogelijke risico’s dicteert. Anderzijds moet er geld verdiend worden door robotleveranciers en robotgebruikers, en gebeur t dat in de praktijk niet altijd even grondig. Een discrepantie dus. Maar volgens Tournois zijn we op de goede weg. “Er komen steeds meer meettechnieken om de productievloer ook zonder hekken veiliger te maken, en daar is ook behoefte aan. Scanners, matten, camera’s, nieuwe radartechnieken; ze bieden veel nieuwe mogelijkheden. Maar daar ligt dan ook meteen de uitdaging. Want welke scanners

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

zijn geschikt voor een AGV en hoe bewaak je tegelijkertijd de positie van een gemonteerde robotarm?” Ook voor wat betreft de risicoanalyse ziet Tournois uitdagingen. Want omgaan met afstanden tot muren, machines en mensen is met een dynamische robot ineens een stuk lastiger dan bij een vaste opstelling. Bovendien betekent al die nieuwe technologie dat er steeds meer creatieve gebruikers komen die deze technologie ‘oneigenlijk’ inzetten. Hoever strekt in zo’n geval de verantwoordelijkheid van de fabrikant? Tournois: “Wat mijn persoonlijke interesse heeft, is hoe we het ondanks alle veiligheden toch werkbaar houden. Sterker nog: hoe krijg ik de snelheden, en dus ook de productiviteit omhoog met een maximale flexibiliteit. Idealiter door de systemen continu hun eigen risicoanalyses te laten uitvoeren. Maar zover zijn we nog niet.”

geen geheim dat Pilz de cobotmarkt als groeimarkt ziet. Het is onder meer de reden dat we de PROBms op de markt brachten, om de impact van een botsing met een cobot gekalibreerd te kunnen meten. Maar net als bij onze eigen cobots, is het hoofddoel van die ontwikkeling het voorzien van de markt van

‘Ons hoofddoel is de markt van kennis voorzien’

Robotveiligheid expert Nog niet. Welke rol denkt Pilz te kunnen vervullen om daar wel uit te komen? Zelf de cobots ontwikkelen die tegen dit soort uitdagingen zijn opgewassen? Wie afgelopen Automatica de stand van Pilz bezocht, zou haast denken van wel. Twee eigen cobots waren er te zien, waarvan een met twee armen. En ook een AGV en een nieuw soort gevoelige robothuid. Ondanks al deze ingrediënten ziet Tournois zijn bedrijf geen plug & play-cobot op de markt brengen, maar hebben de zelf ontwikkelde cobots vooralsnog een heel ander doel. “Het is

kennis. We willen als niche-expert voorop blijven lopen als het gaat om kennis ten aanzien van robotveiligheid. Vervolgens kunnen robot- en machinebouwers een beroep op die kennis doen en de producten die dit ondersteunen.” In het geval van het cobotportfolio gaat die ondersteuning inmiddels behoorlijk ver. Pilz ontwikkelde een speciale robotbesturing en een bijbehorende pendant inclusief joystick, heef t tal van slimme schakelmatten, scanners en lichtschermen, en natuurlijk haar 3D SafetyEye om de omgeving rondom de robot veiliger te maken. Maar ook dit moet volgens Tournois niet

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

Een greep uit het cobotecosysteem van Pilz groter gemaakt worden dan het is. “Net zoals we toepassing-specifieke besturingen voor spoor wegovergangen of wissels maakten, hebben we er nu ook een voor robots. Maar uiteraard zijn ze allemaal gebaseerd op onze PSS4000-besturing en passen ze naadloos in het gehele Pilz-portfolio dat bestaat uit hightech elektronische oplossingen. Wij zijn geen robotfabrikant, wel hopen we natuurlijk dat bedrijven die dat wel zijn niet zelf allerlei wielen gaan uitvinden, maar hun oor eerst bij ons te luisteren leggen.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

• De Pilz cobot manipulator heeft een payload van 6 kg en weegt zelf 20 kg. Een ander opmerkelijke feature is dat hij op gelijkstroom werkt. Op 24 volt om precies te zijn. De manipulator is vooralsnog alleen voor eigen gebruik. • De PRCM-besturingsmodule kan onder andere via ROS (Robotic Operating System) geprogrammeerd worden. Maar ook traditionele plc-talen (volgens IEC 61131-3) worden ondersteund. Communiceren kan met alle gangbare protocollen. CANopen, Ethercat, Profibus en natuurlijk met het eigen SafetyNET. • PRTM-module. Is een industriële ‘touchscreen met noodstop’ die kan worden gebruikt om de robot een nieuwe taak aan te leren of om hem te programmeren. Ook het starten van een nieuwe taak of het boven water krijgen van diagnostische informatie behoort tot de mogelijkheden. • De PROBms is een gekalibreerd systeem voor het meten van de impact van robots • SafetyEYE is een 3D-scanner voor het bewaken van een werkgebied. Zo kunnen zelf gedefinieerde veilige zones van een ‘virtueel hekwerk’ worden voorzien. • PSENmat is slimme sensormat die niet alleen detecteert dat de operator in de buurt is, maar ook in zones is in te delen. De operator kan deze gebruiken om een machine of cobot te bedienen. • De slimme robothuid van Pilz voelt zowel nadering als aanraking. Ook hier kunnen zones worden gedefinieerd om de robot middels aanraking bepaalde commando’s te geven. De gevoelige robothuid is vooralsnog een prototype waar Pilz veel van verwacht.

SEMINAR

Ontmoet de experts Inspectie SZW, de toezichthouder op toepassing van de Arbowet, vraag t het bedrijfsleven om extra aandacht voor procesveiligheid. De druk hierop - met name bij BRZO -bedrijven - is groot. Steeds meer bedrijven in de procesindustrie hebben daarom behoef te om deze procesveiligheid getalsmatig in kaart te brengen om daarmee een aantoonbaar veiligheidsbeleid te voeren. SIL (Safety Integrity Level) is daarbij een fantastisch hulpmiddel.

Krohne Academy organiseert op 15 november in Dordrecht en 22 november in Assen een seminar over de toepassing van SIL. Het thema is Cyber SIL. Het seminar richt zich op proces- en instrumentengineers, operators, technici, SHEmanagers, veiligheidsspecialisten en plantmanagers uit de petrochemie-, staal-, chemie-, voedingsmiddelen-, olie & gas en energiebranche, die te maken hebben met risicovolle installaties, waaronder zeker de BRZO-bedrijven.

27 – 29 november

Tijdens de Krohne Academy Special leert je hoe je de risico’s in jouw installatie acceptabel maakt door praktische en efficiënte toepassing van SIL. Met behulp van basisbegrippen en praktische voorbeelden wordt uitgelegd hoe SIL kan worden toegepa st. Speciaal wordt aandacht besteed aan cer tif icering, de mechanische aspecten van SIL, en vooral ook aan cybersecurity. Hoe zorg je er voor dat de veiligheidssystemen beschermd zijn tegen hackers, maar ook hoe je je organisatie hiertegen moet inrichten. De elementen van de veiligheidskring worden besproken met focus op de betrouwbaarheid, met maar ook zonder certificaat.

Make your business flow Ventielen maken u mobiel. Bezoek ’s werelds nummer 1-beurs voor industriële kleppen en ventielen. VALVE WORLD EXPO is van 27 tot en met 29 november wederom een innovatieplatform, ontmoetingsplek en trendbarometer voor de automotive en machinebouwindustrie. Laat u informeren over de nieuwste processen en producten en wissel ideeën uit met experts binnen uw branche - op VALVE WORLD EXPO, VALVE WORLD CONFERENCE en PUMP SUMMIT in Düsseldorf.

Aan het eind van het lezingsprogramma krijg je de kans om vragen over SIL aan een panel te stellen en mee te discussiëren. Naast het productonaf hankelijke lezingen programma, leveren de deelnemende bedrijven tijdens de pauze met producten en diensten graag een praktische bijdrage aan de presentaties. Er is ruim gelegenheid om met je collega’s bij andere bedrijven van gedachten te wisselen. Aanmelden kan via https://bit.ly/2P6O7di

www.valveworldexpo.com

tverkoop op online ticke /2130 orldexpo.com w ve al www.v

Supported by:

Sponsored by:

Informatie in Nederland: Fairwise bv Zeestraat 100 _ 2518 AD Den Haag Tel. +31 (0) 70 350 1100 info@fairwise.nl

www.fairwise.nl

VERBINDING

Advanced Physical Layer In Automatie | PMA nr. 5 ‘Wil je minder?’ besprak ik de ontwikkelingen rondom de nieuwe ethernetvariant(en) op 10 Mbit/s met de werktitel ‘Single Pair Ethernet’ (SPE) of 10BASE-T1L, speciaal bedoeld voor gebruik in de procesindustrie. Rob Hulsebos

Dit is dus niet hetzelfde als de ethernet in Foundation Fieldbus HSE, omdat de bekabeling afwijkt van ‘normaal’ ethernet (1 aderpaar in plaats van 2), langere afstanden gehaald kunnen worden (tot 1 km in plaats van 100m), en voeding over de kabel mogelijk is met inachtneming van intrinsieke veiligheidseisen. De ontwikkelingen worden ondersteund door ABB, Endress & Hauser, Krohne, Pepperl & Fuchs, Phoenix Contact, Rockwell, Samson, Siemens , Stahl, Vega en Yokogawa, en staat inmiddels bekend onder de naam ‘APL’ - Advanced Physical Layer. Verder zijn de gebruikersgroepen Fieldcomm Groep (Foundation Fieldbus, HART), Profinet International, en ODVA (ethernet/IP) bij de ontwikkelingen betrokken. Nog niet eerder genoemd is de methode van bekabelen - uiteraard met (APL) switches, die goedgekeurd zijn voor gebruik in explosiegevaarlijke omgeving. Tussen deze ‘field switches’ loopt de trunk-kabel met een maximale lengte van 1.000 meter, en individuele deelnemers worden via spurkabels (maximum 200 meter) op de switches aangesloten. Men noemt dit nog steeds een trunk/spur-manier van bekabelen maar het is wel duidelijk anders dan bij Foundation Fieldbus en Profibus/PA, dit geeft alleen maar verwarring - er wordt gewoon stervormig bekabeld zoals gebruikelijk bij ethernet. In de tweede helft van 2019 moet de IEEE standaard 802.3cg klaar zijn. De eerste producten met ondersteuning van APL worden dan in 2022 verwacht.

Nieuwe namen voor wifi-versies De wifi-alliantie heeft bedacht dat de gemiddelde gebruiker niet meer lastiggevallen moet worden met nietszeggende benamingen voor IEEE-standaarden. De aankomende versie van wifi, gestandaardiseerd in IEEE 802.11ax, gaat ‘wifi 6’ heten. De al lang bestaande versie die hiervoor komt, IEEE 802.11ac, wordt met terugwerkende kracht ‘wifi 5’ gedoopt en de nog oudere (en langzamere) IEEE 802.11n wordt ‘wifi 4’. Waar wifi 3, 2 en 1 gebleven zijn, is niet duidelijk. Wat wel duidelijk is, dat hoe hoger het nummer, des te hoger de (bruto) snelheid van de wif i-verbinding kan zijn. Op zich is dit dus wel duidelijk. Er komen nieuwe logo’s, die ook gebruikt kunnen worden als icoon op een beeldscherm, om aan te geven hoe de wifiverbinding is opgezet. Dan kan ook aangegeven worden dat een verbinding vanwege een te zwak signaal terugvalt in snelheid (de back wards compatibilit y van een wif iverbinding).

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

verbinding

Satellietcommunicatie via Hiber Sinds 3 jaar hebben we sensornetwerk LoRa in Nederland. Het is ideaal voor toepassingen waarbij grote afstanden overbrugd moeten worden, weinig gecommuniceerd wordt (qua tijd en hoeveelheid data), en levensduur van batterij belangrijk is. Maar LoRa kan alleen actief zijn in gebieden waarin zendmasten staan. Dat is voor veel toepassingen in Nederland en Europa geen probleem, maar er zijn nog genoeg gebieden waar dat wel een probleem is. De Amsterdams startup ‘Hiber’ gaat dit probleem oplossen. Hiertoe lanceert het bedrijf eigen satellieten, initieel 2, later 48, die via een polaire baan elk deel van de aarde regelmatig ‘zien’. Een zender op de grond kan dan maximaal eenmaal per dag 144 bytes data omhoog sturen, waarna de satelliet dit doorstuurt naar het grondstation, die het dan naar de server van de klant stuurt. Hiervoor is wel een abonnement nodig (circa 6 euro per jaar).

staan. De gebruikte frequentie is 400 MHz. De antenne wordt gebruikt door een ‘Hiberband’ modem, ongeveer zo groot als een 2-euro munt (= past op een Arduino microcontroller). Dit maakt het erg eenvoudig om aan de slag te gaan met Hiber. Net als bij LoRa is veel aandacht besteed aan het energieverbruik; de zender gaat pas aan als de satelliet eraan komt, en gaat daarna weer uit. Volgens Hiber zou een eenvoudige sensor zo 10 jaar kunnen werken op een batterij. Nu is nog de vraag: welke toepassingen zijn interessant voor Hiber? Dat weet Hiber zelf ook nog niet helemaal, en daarom is een wedstrijd uitgeschreven. Interessante voorstellen voor projecten kunnen ingezonden worden op 144bytes.com, elke drie maanden wordt het project met de meeste stemmen beloond met 3 jaar gratis satellietcommunicatie.

Ik dacht in eerste instantie dat dit via een forse parabool antenne zou gaan. Een antenne ongeveer zo groot als een mandarijn volstaat echter, maar die moet dan wel buiten

Your Global Automation Partner

Veiliger Dan Ooit! Hybride Veiligheid I/O Module Betrouwbare werking door robuuste IP65/67/69K module voor PROFIsafe Maximale flexibiliteit door combinatie van standaard en veiligheid in-/uitgangen en IO-Link in één enkele module Variabel uit te breiden met I/O-hubs tot 32 standaard I/O’s

www.turck.nl

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 07/2018

CYBERKRONIEK

Marktoverzicht industriële cybersecurityproducten Het is niet makkelijk om snel een goed overzicht te krijgen van wat er allemaal te koop is op het gebied van producten voor industriële cybersecurity. Hierbij denk ik dan niet aan commodity-producten zoals firewalls die zowat iedereen wel verkoopt, maar wel aan producten die malware aanvallen kunnen herkennen, afwijkende patronen in netwerkverkeer herkennen, tools voor lezen van logbestanden, reverse-engineering tools, et cetera. Rob Hulsebos

In het rapport ‘A Sur vey of Security Tools for the Industrial Control System Environment ’, uitgegeven door Idaho National Laboratories (w w w.inl .g ov) in 20 17 is e en over zicht te vinden van 57 producten en op welk gebied van netwerkbeveiliging (enterprise/control center/HMI Lan/Field IO) die actief zijn, gevolgd door een korte beschrijving. De producten zijn niet met elkaar vergeleken, en zijn ook niet functioneel getest, er is enkel uitgegaan van wat de leveranciers zelf documenteren. De lijst is overigens niet compleet; de markt is inmiddels nog verder gegroeid. Het rapport is te vinden op https://bit.ly/2Cxhoa7.

Kraak van wifi makkelijker Begin dit jaar was uitgebreid in het nieuws dat de beveiliging van wifi te kraken was via een implementatiefout (dus geen designfout) in het WPA2 algoritme. De Leuvense onderzoeker Mathy Vanhoef werd in een klap beroemd met zijn aanvalsmethode genaamd KRACK (Key Reinstallation Attacks). De consequentie was dat alle wifi-apparaten op de wereld een software-update kregen. Vanhoef ging daarop onderzoeken of die updates wel goed waren, en dat bleek dus niet altijd het geval te zijn (onder andere bij iOS en MacOS en meer dan 100 routers). Verder heeft de onderzoeker niet stilgezeten; hij heeft nog meerdere zwaktes in de wifi-specificatie ontdekt, die ( gelukkig )nergens geïmplementeerd zijn. Daarnaast bleek er een probleem te zitten in het gebruik van ‘Sleep’ netwerkberichten. Op https://bit.ly/2QZEtX4 staat het in meer detail uitgelegd. Ook begin dit jaar kwam het nieuws over de nieuwe ‘WPA3’ standaard, de uitbreiding op de bestaande WPA 2 die kwetsbaar is voor KRACK-aanvallen. Is WPA3 ‘de’ oplossing? Dat is het niet, de manier waarop WPA3 werkt, is in veel

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

gevallen het zelfde als WPA2. Het is ook niet het algoritme dat het probleem is, maar de manier waarop het geïmplementeerd is (software dus). Er is nu n og g e en ap p ar at uur met WPA3 op de markt, laten we hopen dat de leveranciers hun software meteen correct opleveren. Opvallend aan WPA2 is nog dat het wiskundig bewezen is dat het waterdicht is. Er wordt in de software-wereld vaak gezegd dat software eigenlijk altijd wiskundig correct moet worden bewezen, dan zouden we niet zoveel problemen hebben. Doch in 30 jaar is die manier van werken niet ingevoerd. En dan nog: KRACK bewijst dat zelfs met een juist en bewezen veilig ontwerp de implementatie nog steeds fout kan zijn.

cyberkroniek

Onveilige wachtwoorden verboden De Amerikaanse staat Californië heeft een wet ‘Security of Connected Devices’ uitgevaardigd die het gebruik van standaardwachtwoorden voor IoT-apparaten verbiedt per 1 januari 2020.

Dat is dan niet een wachtwoord uit een bestaande lijst (die makkelijk op internet te vinden zijn); uitdrukkelijk wordt gesteld dat elk apparaat een uniek eigen wachtwoord moet hebben, dat ook nog eens door de gebruiker te wijzigen is voordat het apparaat via internet of bluetooth wordt benaderd. Verder stelt de wet dat het de leverancier verboden is om de verkopende winkel te verplichten speciale software te gebruiken, of het de klant onmogelijk te maken om nieuwe f irmware te installeren of anderzijds te beperken in zijn gebruik van het apparaat. Het is natuurlijk een nobel streven om te maken dat wacht woorden voor een bepaald type apparaat uniek zijn, er zijn voorbeelden te over van hoe dit in de praktijk vaak fout gaat. Er zijn ook wel leveranciers die al heel lang apparaten voorzien van unieke wachtwoorden, maar dat kost natuurlijk wel wat: in de fabriek moet elk apparaat uniek geprogrammeerd worden, en er moet iets bijgevoegd worden zodat de klant kan weten wat het wachtwoord is. Er bestaat het gevaar dat teruggevallen wordt op een eenvoudige

methode waarbij wel voldaan wordt aan de eis van de wet, maar waarbij het wachtwoord wel geheel voorspelbaar is. Dit is als het wachtwoord wordt afgeleid (via een bepaald algoritme) van het 48-bits ‘MAC’ adres (netwerkadres), of van het serienummer. Deze methode is in het verleden al vaak gebruikt, en ook al is het algoritme om vanuit het MAC-adres/serienummer naar het wachtwoord te komen geheimgehouden, hackers kwamen er uiteindelijk toch steeds achter. Dus of de Californische wet enig effect gaat hebben, valt nog te bezien.

Digital Polarised Technology

finding weakness in strength

The new Polarsens sensor technology in our XCG-CP510 polarising camera reveals tell-tale clues that can lurk unseen – from subtle imperfections to dangerous defects. Teamed with our custom software development kit, it’s a uniquely powerful diagnostic tool in a wide range of critical imaging tasks – from robotics, machine vision and factory inspection lines to clinical, scientific and transport environments.

Surface inspection

Scratch detection

BA1001386_XCG_CP510_Automatie_Half_Page.indd 1

Stress detection

Reflection removal/enhancement

3D reconstruction

‘Sony’ is a registered trademark of Sony Corporation. ‘Polarsens’ is a trademark of Sony Corporation.

We’ll help you clarify the truth image-sensing-solutions.eu

12/10/2018 16:49 HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

#waaromlezen Dit najaar vindt ‘s werelds grootste beurs op het gebied van kleppen en afsluiters plaats

Valve World in Düsseldorf trefpunt voor industriële kleppen Kleppen en afsluiters zijn onmisbare componenten in de industrie Valve World Expo 2018 is dit najaar ‘s werelds belangrijkste vakbeurs met congres voor producenten, distributeurs en eindgebruikers van industriële kleppen en afsluiters. Het evenement vindt van 27 tot en met 29 november plaats in de beurshallen 3, 4 en 5 van het beursterrein in Düsseldorf. Ad Spijkers

p Va l v e Wo r l d p r e s e n te r e n i n te r n a t i o n a l e sp e cialis ten uit de s eg m enten k lepp en en a f s l u i te r s , c o m p o n e n te n v o o r k l e p p e n e n afsluiters, aandrijfmechanismes, compressoren, ingenieursser vices en uitgeverijen hun produc ten en diensten. Op een tentoonstellingsopper vlakte van circa 20.000 vierkante meter worden meer dan 700 exposanten uit veertig landen verwacht. Daarvan zijn er vijftien afkomstig uit Nederland. Met zo’n zeventig lezingen en workshops van internationale sprekers vindt de begeleidende Valve World Conference 2018 plaats in beurshal 4, met andere woorden geïntegreerd in de bedrijvigheid op de beurs. Er worden ongeveer 400 deelnemers verwacht. De bezoekers komen uit de chemie, petrochemie, olie en gas, marine en offshore, voedingsmiddelenindustrie, wateren af valwatermanagement, automotive, machinebouw, farmacie en medische technologie, gebouwenbeheer en de energiewereld. De bezoekers stromen uit de hele wereld naar Valve World Expo toe. In 2016 waren de meeste vakbezoekers af komstig uit Italië, Nederland, Groot-Brittanië, China, Frankrijk, Spanje, Rusland, India, Turkije en Polen. Bij de bezoekers waren 89 landen vertegenwoordigd. Valve World Expo gooit internationaal dus hoge ogen.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

Trends De markt is goed. Volgens marktonderzoekbureau Zion Research neemt de wereldwijde omzet in kleppen toe van 65 miljard dollar in 2015 tot 88,4 miljard dollar in 2021. Dit logenstraf t dus de beweringen van fabrikanten van frequentieregelaars dat regelbare pompen kleppen overbodig maken. De Duitse markt is al tien jaar stabiel. Er zijn weinig nieuwe fabrieken en grote projecten, de klepfabrikanten moeten het vooral van de export hebben, vooral naar China, de Verenigde Staten en West- en Midden-Europa. Niet verrassend is China de grootste en snelst groeiende markt. De export naar de tweede markt - de VS - is erg onzeker gezien de politiek van Donald Trump. In de Nederlandse markt zit groei, met name in de scheepsbouw en offshore.

Voor totale keten T ijden het vorige evenement in 2016 k wamen 12. 420 vakbezoekers uit 89 landen, waarmee het internationale karakter van zowel exposanten als bezoekers en daarmee de wereldwijde betekenis van de beurs worden onderstreept. Voor de editie 20 1 8 worden vergelijk bare aant allen verwacht. De organisatie heeft kleine aanpassingen in het

‘De wereldwijde omzet in kleppen neemt toe van 65 miljard dollar in 2015 tot 88,4 miljard dollar in 2021’

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

Foto’s: Messe Düsseldorf/ctillmann.

expositieprogramma doorgevoerd, waardoor bepaalde exposanten afhaakten.

Praktische informatie

Het evenement is nu beter afgestemd op de totale keten, die niet meer om kleppen en afsluiters vraag t maar om complete en ook complexere regelsystemen. Leveranciers van behuizingen, afdichtingen, rubber et cetera zul je daarom niet meer aantreffen. Daar zijn andere evenementen voor. Het evenement mag (zeker in combinatie met de gelijktijdig in dezelfde hallen te houden Pump Summit) dan wel op de totale keten zijn afgestemd, de verbindingen tussen pompen, kleppen en afsluiters (de leidingen) vind je evenmin op Valve World. Hiervoor kun je terecht op Tube & Wire, eveneens in Düsseldorf.

De 11e internationale vakbeurs met congres voor industriële ventielen en kleppen vindt plaats van 27 tot en met 29 november 2018 in de Messe Düsseldorf, aan de noordwestkant van Düsseldorf. Het terrein ligt vlak bij de A44 (uitrit 29), de U-Bahn (U78 en U70) en het vliegveld (taxi of bus 896). De beurs is dagelijks geopend van 09.00 tot 18.00 uur. Een dagkaart kost aan de kassa 50 euro, als je er vooraf online een aanschaft ben je 40 euro kwijt. Een passepartout kost aan de kassa 65 euro, online 52 euro.

Wat je nu ook niet op de beursvloer vindt, zijn aanbieders van conditiebewaking, asset management, Industrial Internet of Things en predictief onderhoud. Deze onder werpen komen wel aan de orde tijdens de begeleidende conferentie. Afhankelijk van de reacties hierop zal digitalisering (daar gaat het hier over) op de volgende editie (in 2021) op de beursvloer te vinden zijn.

Pump Summit

INFORMATIE

WWW.VALVEWORLDEXPO.DE EN WWW.PUMPSUMMIT.DE

Thermische Massa Flow Meters/Controllers, Vortex, Ultrasoon

Gas, Stoom en Vloeistof applicaties

13744

We noemden hierboven al de Pump Summit, die als speciale tentoonstelling in hal 5 plaatsvindt. Hier worden actuele pomptechnologieën maar ook de nieuwste resultaten uit onderzoek en wetenschap gepresenteerd. Segmenten als waterwinning, afvalwaterbehandeling, gebouwentechnologie, mijnbouw, scheepvaart, papier en pulp, voedingsmiddelen- en drankenindustrie, farmacie, chemie, olie en gas zijn zonder pompen niet denkbaar. Maar ook de pompmarkt ziet zich voor grote uitdagingen gesteld. Daarom zal de Pump Summit belangrijke thema’s oppakken, zoals energie-ef f iciëntie, levenscycluskosten, materiaalkeuze, afsluitingstechniek en onderhoud.

www.sierrainstruments.nl - tel: 072 5071400 - sales@sierrainstruments.nl

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

ONDERWIJS

Een technisch kijkje in de voedselverwerkende industrie Op woensdag 10 oktober vond in De Fabrique in Maarssen het Engineering in Food & Beverage Event plaats. Hier was te zien hoe machinebouwers en F&B-producenten op een veilige manier het maximale uit hun eigen en gecombineerde kennis en data kunnen halen. Meike Derikx We weten allemaal dat hygiëne belangrijk is in de levensmiddelenindustrie. Er zijn strenge voorschriften die nageleefd moeten worden. Gelukkig zijn er bedrijven die proberen het naleven van deze voorschriften te vergemakkelijken met de juiste producten.

Hygiëne Een van die bedrijven is LAPP. Zij maken een makkelijk schoon te maken omhulsel voor stroomdraden. Niet alle stekkers kun je schoonmaken met water of een hogedrukspuit. En soms staan er teksten op die er niet af mogen. Dat maakte het schoonmaken voorheen moeilijk. Maar met dit ontwerp wordt het makkelijker de materialen te onderhouden. Elobau heeft een sensor gemaakt die tegen zeep kan. Ook als deze heel veel schuimt. Voor de veiligheid van de werknemers bedacht Elobau een mechanisme dat ervoor zorgt dat bij het openen van een deur van een apparaat, de werking stopt. De deur kan alleen geopend worden wanneer het juiste magnetische stickje tegen een ander speciaal stickje op het deurtje wordt gehouden. Het apparaat kan dus nooit per ongeluk opengaan. Dit voorkomt ongelukken.

Transport SEW maakt ‘motoren’ waardoor machines, transpor tbandjes of bijvoorbeeld transportkarretjes (denk aan wagentjes in een pretpark) gaan bewegen. Ook hebben ze een techniek verzonnen, waarbij robotkarretjes routes kunnen rijden door een fabriek. Die karretjes vervoeren producten die zich in verschillende stadia van het productieproces bevinden. Ze rijden van het ene ‘station’ naar het andere. Waar het bij een lopende band zo is dat als er een zogenaamd ‘station’ kapot is, de hele productie stilligt, is het hier zo dat de karretjes gewoon een andere route gaan rijden.

Bakkerij Het bedrijf WP Haton houdt zich bezig met het bakkersbedrijf. Zij kijken dan met name naar het productieproces. Hoe ga je van aanbodgestuurde productie naar vraaggestuurde dienstverlening? Ze hebben een zogenaamde ‘blue box’ bedacht. Hierin zit een pakket met reservespullen voor de machines. In hun magazijn staan dan ook geen losse spullen meer, maar blue boxes. Dit vergroot de veiligheid in een magazijn. Denk aan makkelijker stapelen.

Voor een schoolproject van gymnasium Bernrode in Heeswijk Dinther mocht de elfjarige Meike Derikx een dagje meelopen op het werk van een familielid. Daarom ging ze samen met oom Liam van Koert naar het evenement Engineering in Food & Beverage. Hier luisterde ze naar een lezing van WP Haton en sprak ze diverse leveranciers. Stuk voor stuk legde zij op een gastvrije en begrijpelijke manier uit wat er in de voedselverwerkende industrie belangrijk is. Ook maakte ze foto’s en verwerkte ze wat ze hoorde tot een artikel. Hier lees je het resultaat.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 07/2018

MC2018-002

EXPERT + SOFTWARE

COLOFON

HOOFDREDACTIE

JANET KOOREN

HOOFDREDACTIE

LIAM VAN KOERT

People for Process Automation

Field Xpert SMT70

Universele, high-performance tablet voor instrumentconfiguratie De nieuwe, krachtige industriële tablet Field Xpert SMT70 is uitermate geschikt voor inbedrijfstelling en onderhoud van veldinstrumentatie met een digitale communicatie interface. Het stelt u als expert in staat om eenvoudig het werk te documenteren en te beheren met de bijgeleverde software. De tablet kan zowel in veilige als explosiegevaarlijke gebieden worden gebruikt.

UITGEVER

ROELAND DOBBELAER

Redactieraad Ing. Peter van den Berg, Ing. Ton Bol, Ing. Willem van der Bijl, Ing. Frits Boddeman, André B raakman, Ing. Adrian de Bruijn, Fred Franssen, Jacques Geluk, Harold van den Hauten, Ing. Rob Hulsebos, Sikko de Jong Sr., Ing. Liam van Koert, Janet Kooren, Ing. Peter Korsten, Ir. Hans Mosselman, Ir.ing. Wim O xenaar Eur. Erg., Ir. Paul Petersen, Rene Pruyn, Ing. Remco Rijsenbrij, Drs. Bianca Scholten, Ing. Ad Spijkers, Ron Verleun, Marc Vissers, Ir. Hans van Wijk en Ing. Nick de With. Deelname van redactieraadleden aan het redactieraadteam is op persoonlijke titel. Uitgever Vakbladen.com Bezoekadres: Rijswijkseweg 60 (13e etage) | 2516 EH Den Haag | tel.: +31 (0)88 - 644 06 00 Postadres: Postbus 19949 | 2500 CX Den Haag website: www.vakbladen.com Uitgever Roeland Dobbelaer

SALES

ERIK DE JONG

Advertenties Erik de Jong | edejong@advercom.nl tel. +31 (0)6 - 246 852 25 Advertenties aanleveren Archer Media BV traffic@archermedia.nl | tel.: +31 (0)88 - 644 06 54

EINDREDACTIE

AB MUILWIJK

Vormgeving Content Innovators, Den Haag Advertentie- en orderadministratie tel. +31 (0)88 - 226 66 19 | abonnement@mijntijdschrift.com

REDACTIE

FRED FRANSSEN

Druk Veldhuis Media, Raalte Abonneeservice tel. +31 (0)88 - 226 66 19 | abonnement@mijntijdschrift.com

REDACTIE

JACQUES GELUK

REDACTIE

HAROLD VAN DEN HAUTEN

Abonnementen kunnen iedere maand ingaan en worden jaarlijks automatisch verlengd. Opzegg ingen, uitsluitend schriftelijk, dienen uiterlijk twee maanden voor het einde van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn. Nederland Buitenland Proefabonnement Losse nummers

€ € € €

79,- per jaar (excl. btw) 140,- per jaar 35,- 6 maanden 10,-

ISSN 0005-1128 REDACTIE

ROB HULSEBOS

REDACTIE

Meer informatie: www.nl.endress.com/FieldXpert-SMT70

BIANCA SCHOLTEN

REDACTIE

NICK DE WITH

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 07/2018

Aansprakelijkheid Aan de inhoud van dit vaktijdschrift is veel aandacht besteed. Het is echter mogelijk dat de inhoud van deze uitgave v erouderd, incompleet en/of incorrect is. Aan de inhoud hiervan kunnen dan ook geen rechten worden ontleend. Vakbladen.com kan niet aansprakelijk worden gehouden voor de directe alsook indirecte gevolgen van het gebruik, op welke wijze dan ook, van de hierin aangeboden informatie. Vakbladen.com geeft geen enkele garantie, noch aanvaardt enigerlei aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud, data, adviezen, verklaringen, producten of ander materiaal in het vaktijdschrift. Overname van artikelen uit deze uitgave is uitsluitend toegestaan met bronvermelding en na toestemming van de u itgever van Vakbladen. com Alle regels met betrekking tot de Nederlandse intellect uele eigendomsrechten zijn van toepassing.

KELLER in Space International Space Station (ISS) met Zwitserse Druksensoren Absolute- en verschildruktransmitters regelen het regeneratieproces van de zuurstofverzorging aan boord van het ISS Drukbereiken: 50 mbar…20 bar 0…110 °C 1…9 VDC en RS485

Drukmeettechnologie voor toepassingen onder extreme omstandigheden Gezamenlijke ontwikkeling MET de klant VOOR de klant Allerhoogste eisen aan stabiliteit en betrouwbaarheid Doorlopende kwaliteitswaarborg van verkoop via ontwikkeling tot productie in specifieke bereiken

keller-druck.com