Automatie | PMA 2-2017 by APR Media

HET IA -VAKBL AD VO OR NEDERL AND EN BELGIE 61S T E J A A RG A NG 2017

Mentaal bewust Regelen Automatisering versus Cyber

We help move man’s most marvellous machines

Hannover Messe 24-28 april. Hal 23, stand C39

Openen. Duwen. Roteren. Draaien. Tillen. Sluiten. Wij zijn vernieuwers, komen met goede ideeën, hebben echte creatieve oplossingen, maken gebruik van onze mogelijkheden en werken nauw samen met u om uw visie te realiseren. Wij hebben de kennis en ervaring in alle sectoren, zoals Industrial Automation, Commercial Vehicle, Rail en Life Sciences en pakken ‘s werelds meest veeleisende technische uitdaging aan, terwijl wij service en kwaliteit niet uit het oog verliezen.

g Engineeroin tions lu S T GREA

Stelt u zich eens voor wat wij voor u kunnen betekenen… Ga naar www.mostmarvellousmachines.com/nl

13717

Inhoud Redactioneel & Agenda

Over make or buy en standaarden

Where is Matt?

MES: terugblik en toekomstvisie

Situational Awareness voor process operations

Pagina 06 vse pagina 11 ods

Pagina 12 avans hogeschool pagina 18 ifm

Pagina 02 festo

industry 4.0

Human Factors in Engineering & Automatisering

Made in China 2025 Pagina 22 Mitsubishi pagina 23 elobau

pagina 28 croon wolter&dros

cyberkroniek

Cybers ecurity

Cybersecurity onder de loep

ISA lanceert Cybersecurityexpertprogramma

pagina 36 vaisala

profinieuws

markt & techniek

IO-Link Workshop

Magneetventielen met scheidings membraan pagina 39 leuze pagina 40 proleit

37 fhi nieuws

Colofon

MicroNano en Sense of Contact 2016

Communicatie optimaliseren

pagina 43 krohne

omslag 2 imi precision engineering omslag 3 denios omslag 4 keller meettechniek

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 02/2017

U wilt maximale ﬂexibiliteit. U zoekt intelligente en intuïtieve oplossingen. Wij zorgen voor de revolutie in de Pneumatiek.

Het aftellen is begonnen… Beleef zelf de revolutie die onze wereldprimeur – Festo Motion Terminal – veroorzaakt. Registreer u alvast als bezoeker aan onze stand op de Hannover Messe. Bovendien ontvangt u dan van ons een exclusieve preview! www.festo.com/motion-terminal

24 –28 april 2017 Hal 15, Stand D11

13692

redactioneel

Agenda Liam van Koert liam@thetextfactory.eu

Where is Matt?

r was eens een Matt die de hele wereld over vloog om te dansen met iedereen die hij tegenkwam. Grote groepen wist hij te overtuigen om met hem mee te doen. Bij de Taj Mahal, op de Chinese muur, voor de Eifeltoren, op het Rode plein, je kan het eigenlijk zo gek niet bedenken of Matt heeft er met de lokale bewoners gedanst. Zijn feelgood-filmpjes werden een enorme YouTube-hit. Waarschijnlijk omdat hij met zoiets eenvoudigs als een dansje, even de hele wereld bij elkaar wist te brengen. Ik moest aan hem denken toen we met een clubje Nederlandse journalisten boven Groenland hingen. Op weg naar SolidWorks Worlds in Los Angeles raakten we in het vliegtuig aan de praat met een andere Matt. Hij kwam net terug uit Tanzania, waar zijn moeder enkele jaren geleden een school voor minder fortuinlijke kinderen was gestart. Zelf is Matt belegger. Ooit voor Deutsche Bank. Maar, zo legde hij uit, dat trok zijn geweten niet meer. Het was voor het eerst dat ik het hedge fundjargon “IBG YBG” hoorde, wat zoveel betekent als: Who cares? I’ll be gone, You’ll be gone. Tegenwoordig reist Matt de wereld over en belegt voor zichzelf. Voor research praat hij vooral veel met mensen. Met journalisten in vliegtuigen bijvoorbeeld. Zelfrijdende auto’s? Daar gelooft Matt niet in. Hij zet zijn geld in op big data en biotechnologie. Hebben wij nog tips? We landen, vieren een superbowlfeestje waar we niets van snappen en beluisteren wat men met SolidWorks van plan is. Tussen de CAD/CAM-bedrijven door ook enkele inspirerende sprekers die engineering in een bredere, bijna zingevende context plaatsen. Er is de ietwat te drukke Jason Silva, die naast presentator van Brain Games (National Geographic) ook filmpjes maakt over de onlosmakelijke relatie tussen de mens en zijn gereedschap. Wij geven vorm aan technologie, de technologie aan ons. En aangezien de ontwikkelingen exponentieel verlopen, kunnen we onszelf voorbijlopen of overstijgen. Een wat meer down-to-earth, maar net zo exponentieel betoog komt van Duane Elgin. Als expert op het gebied van mondiale bevolkingsgroei geeft hij de getallen van de nabije toekomst. Die komen er in het kort op neer dat we te weinig “aardbol” hebben om alle mensenmonden te voeden, de gevolgen van klimaatverandering op de oogst niet meegerekend. Exponentiële ingrediënten voor oplossingen zijn er volop. Maar de neuzen moeten dezelfde kant op en IBG YBG overboord. Terwijl ik mijn handen voel jeuken maar mijn hart voel twijfelen denk ik: where is Matt?

Maart 31 Nationaal Asset M anagement Debat SKF Nieuwegein April 5-7 5th European Flow Measurement Workshop Grand Hotel Huis ter Duin, Noordwijk 11-13 Maintenance NEXT Ahoy Rotterdam 12 Holland High tech Event Congrescentrum 1931, ’s-Hertogenbosch 24-28 Hannover Messe Duitsland Mei 9 Safety Event Evoluon Eindhoven 16-18 Labvolution Hannover Exhibition Center, Hall 19/20 Duitsland 16 Biotechnica Hannover Exhibition Center Duitsland

Powered bij Industryplanner.com

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

Grondstoftakels (in de tonerfabriek) kunnen alleen bediend worden als het proces ook vraagt om de betreffende grondstof op die locatie. Daartoe worden de barcodes van de takels en de big bags gescand. De bewaking is receptgestuurd.

MES: terugblik en toekomstvisie Over make or buy en standaarden 04

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

Hans Pollaart heeft zich als senior equipment engineer en systeemarchitect sinds de jaren negentig beziggehouden met de productie-informatiesystemen van Xerox CD&MG in Venray. De tonerfabriek gaat sluiten, terwijl de photoreceptorfabriek gaat uitbreiden. Daarmee is een goed moment aangebroken om eens terug te blikken op ruim twintig jaar fabrieksautomatisering en -informatisering. In dit interview licht Hans Pollaart toe welke “make or buy” keuzes er in de loop der jaren zijn gemaakt en waarom. Ook geeft hij zijn mening over hoe industriële standaarden als ISA-95 verlichting hebben gebracht of de uitdagingen juist groter hebben gemaakt en op welke manier standaarden en leveranciers beter bij de praktijk van alledag kunnen aansluiten. Bianca Scholten

H ‘

et MES-avontuur bij Xerox in Venray begon eind jaren negentig,’ aldus Hans Pollaart. ‘De directe aanleiding was Y2K: we hadden allerlei tools en maatwerkapplicaties die potentiële jaar-tweeduizend problemen in zich droegen. Hoewel we onze fabrieken in de voorgaande jaren van ethernet hadden voorzien, was er vanuit functioneel oogpunt sprake van eilandautomatisering. Eind 1998 begon in het kader van Y2K een stevige normalisatieslag die twee basisfunctionaliteiten opleverde: historian en receptenbeheer. Omdat de applicaties in meerdere fabrieken moesten draaien en zowel de visualisering als de plc’s niet gestandaardiseerd waren, wilden we een universele, merkonafhankelijke oplossing. We hadden in voorgaande jaren al ervaring opgedaan met een standaard receptenoplossing en historians op SCADAniveau en werden toen geconfronteerd met vendor lock in, slechte performance en een niet universele benadering. Daarom kozen we ervoor om beide functionaliteiten zelf, in samenwerking met een systeemintegrator, te ont wikkelen.

Vanaf medio 1999 werden de applicaties binnen de fabrieken uitgerold. De kern van het systeem was een SQLserver met een MES-database en daaromheen vier typen applicaties. Twee applicatietypen, namelijk de procesdatacollectors en receptenup- en downloaders, dienden als interfaces tussen de MES-database en de SCADA- en plc-wereld. De andere twee waren de clientapplicaties voor operators en engineers, waarmee zij recepten kon-

Een tonervullijn in change-over-toestand. De opbouw van deze lijn is in grote mate gebaseerd op ISA88/ PackML-definities en design patterns.

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

den beheren, procesdatacollectie konden configureren en de verzamelde data konden rapporteren. We vroegen de gebruikers om voorbeelden te verzamelen van situaties waarin zij problemen hadden weten te voorkomen of hadden kunnen oplossen dankzij de onmiddellijke beschikbaarheid van deze informatie op iedere werkplek (kantoor of fabriek). Na drie maanden hadden we al zestig cases. De applicaties hadden zich snel ruimschoots terugverdiend en het lokale management kreeg zowel vertrouwen in de weg die we waren ingeslagen als in de vaardigheden van het IT-team.’

Focus Pollaart vervolgt: ‘In de jaren die volgden, hebben we de oude kwaliteitsmanagementsystemen van de fabrieken vervangen door een MES-omgeving. De focus lag op productie(lot)registratie, het initiëren van monsternames, kwaliteitscontroletests en opvolging bij non-compliance. Procedures werden óf vertaald naar workflowmanagement óf opgenomen in een documentmanagementsysteem dat gericht documenten beschikbaar stelt op basis van context. De kers op de verticale integratietaart volgde in 2012, toen we in vijf maanden tijd interfacing met ERP en productiescheduling realiseerden. Daarna ging het verder met tracking & tracing-

functionaliteit tot aan shipping toe. De meest recente functionele aanwinst is een service die ongewenste stilstanden detecteert en feedback vraagt van de operators aan de lijn. Op basis van die informatie vindt Overall Equipment Effectiveness (OEE)-rapportage en stilstandsanalyse plaats.’

Minder procesbegeleiding ‘De beschikbaarheid van goede informatie, dankzij MES, leverde ons in eerste instantie meer inzicht in de processen en de factoren die de productkwaliteit en uptime beïnvloedden. Die inzichten werden vertaald naar procesverbeteringen, verdere automatisering en veel minder afkeur. Als je nu door de fabrieken en kantoren loopt, valt onmiddellijk op hoe weinig mensen de processen begeleiden. Heel veel “gaat vanzelf”. Dit was zeker geen doel op zich, maar een gevolg van verdergaande optimalisatie. Computers en robots kunnen heel betrouwbaar vaste patronen herhalen of procedures strikt uitvoeren. Mensen vormen het intelligente escalatieniveau en doen daardoor ook interessanter werk dan twintig jaar geleden. Met een eerlijke OEE van tachtig procent of net daarboven kunnen onze beste lijnen als “world class” worden aangemerkt. De supervisor van het lab liet ons weten: “Audits stellen nu niets

advertentie

VSE INDUSTRIAL AUTOMATION UW BS-FILTER VOOR HOOGCOMPLEXE PROJECTEN VSE HOUDT HET OVERZICHT EN HOUDT HET SIMPEL. VOOR U. ALS HET GAAT OM: • Motion control • Industriële automatisering • Hygiënisch ontwerp • Robot-integratie • Service & onderhoud

VSE Industrial Automation is een nieuwsgierige club specialisten. ‘Waarom’ is voor ons - en wij denken ook voor u - de vraag waar alles mee begint.

www.vse.nl 13701

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

meer voor. Vroeger moesten we laten zien dat we volgens de procedures werkten. Nu worden de procedures door het systeem opgelegd en gevolgd. Er kan geen gat meer ontstaan tussen wat de procedures voorschrijven en wat je in werkelijkheid doet. Er is maar één werkelijkheid.” Misschien wel het mooiste compliment,’ zo stelt Pollaart.

Toch zelf ontwikkelen Waarom is destijds niet voor een standaard “off the shelf”-oplossing gekozen? Pollaart: ‘Er zijn meerdere momenten geweest waarop off the shelf-oplossingen zijn overwogen of zelfs toegepast. De standaardoplossing voor receptenbeheer hebben we niet gekozen om aspecten zoals vendor lock in, inflexibiliteit en het niet universeel kunnen toepassen van de oplossing te ver mijden. Het t weede moment waarop een standaardoplossing werd overwogen was toen we de kwaliteitsmanagementsystemen van de fabrieken wilden vervangen. In de projectdocumentatie trof ik een e-mailwisseling aan van begin 2000. We hadden een lijst met tien basiseisen voor het MESsysteem opgesteld en waren daarmee gaan shoppen bij systeemintegratoren. Resultaat: er waren maar twee pakketten die aan die lijst konden voldoen. Het prijskaartje voor de initiële licentiekosten van een dergelijke oplossing, met tien clients, werd geschat op zeshonderdduizend dollar. Daarvoor had je alleen de software, maar was er nog geen systeem met werkprocessen ingericht, laat staan gekeken naar beheerskosten. Kortom: een miljoenenproject. Een dergelijke investering konden we niet verantwoorden. Bovendien vonden we de gepresenteerde functionaliteit niet tot de verbeelding spreken. Dat was het moment waarop we heel bewust kozen om de off the shelf-strategie voorlopig los te laten en zelf te

Een routing over meerdere (work) units met daarbij de QC-stappen. Routings worden gebruikt om materiaalstromen, materiaallabeling, samplenames en QC-tests te configureren. Daarnaast kunnen ze ook operationeel gebruikt worden ten behoeve van materiaalregistratie door bijvoorbeeld operators. De groene markering geeft aan dat er een activiteit plaatsvindt binnen deze “lijnconfiguratie”.

Tonerpalletiseerinstallatie die het palletiseren voor alle vullijnen verzorgt. Alle dozen worden per pallet geregistreerd ten behoeve van tracking & tracing. Palletstart en -completion worden direct aan MES gemeld en binnen enkele minuten geïnterfacet met ERP.

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

gaan ontwikkelen op basis van ons bekende standaarden.’

ISA-95 Op welke manieren hebben jullie ISA-95 toegepast? Hans Pollaart: ‘De eerste aspecten van ISA-95 die bij ons door druppelden waren de hiërarchische modellen. De functionele hiërarchie en de equipmenthiërarchie hebben vanaf het begin een belangrijke rol gespeeld. Überhaupt is het hiërarchische model een van de sterkste concepten om processen overzichtelijk en beheersbaar te houden. Daarnaast hebben we ISA-95 ook als assessment tool toegepast. Omdat de eerste functionaliteit van onze MES-systemen ontwikkeld werd toen ISA-95 nog niet heel bekend was, hebben we pas later besloten om een assessment te doen op de gerealiseerde functionaliteit. Dat leverde nieuwe inzichten op voor toekomstige uitbreidingen en aanpassingen. ISA-95 kwam weer in beeld toen de ERP-interfaces moesten worden ontworpen. Daarbij was ook nog van belang dat we op de laagste niveaus (fysiek proces en besturing) de processen volgens ISA-88 en PackML gingen modelleren. Er moest een huwelijk worden gesloten tussen de ERPresources en items (van Oracle), processeg menten, produc t segmenten (MES), workcenters, units, equipmentmodules en equipment (MES/ISA-88). Dat huwelijk moest natuurlijk het liefst een gelukkig huwelijk zijn. De geest van de ISA-

Het volledige automatisch inline inspecteren en sorteren van photoreceptors: Photoreceptors verlaten het coatingproces en worden middels een robot aangeboden aan het visioninspectiesysteem. Dat systeem velt een QC-oordeel en geeft dit door aan de downstreamrobot die de photoreceptors op basis van de classificatie van het visionsysteem aanbiedt aan een van de vervolgprocessen. Alle data wordt realtime doorgegeven aan het MES-systeem, dat op die manier in staat is om de vervolgprocessen te begeleiden, OEE-data verzamelt en de output interfacet met het ERPsysteem.

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

Organisatiehiërarchie die wordt gebruikt als navigatieboom: doorklikken van enterprise tot op (work) unit niveau. Afhankelijk van de rol die iemand heeft in de organisatie ontvouwt er zich een functionaliteit. Dit kan productie-executie zijn, maar ook het rapporteren van historian data.

‘Het hiërarchische model houdt processen overzichtelijk en beheersbaar.’

95 standaard was toen van groter belang dan de letter van de wet, om het zo maar te zeggen.’ Pollaart vertelt over de voordelen van het toepassen van die standaarden: ‘Die liggen naar mijn idee vooral in het feit dat de ervaring van vele productiebedrijven zit opgesloten in de modellen. Je hoeft het wiel niet opnieuw uit te vinden en je kunt putten uit een gedachtengoed van vele “lessons learned”. Bovendien kan je bij discussies verwijzen naar een externe referentie, die breed gedragen wordt. Dat voorkomt getouwtrek. De standaard is voor mij niet zozeer een bijbel, maar meer een kompas. Bij lastige vraagstukken kijk je even hoe anderen dachten over het bepalen van de koers.’

Breed gedragen beeld Hoe haalbaar was het om ISA-95 volledig, inclusief data-

‘Procedures worden door het systeem opgelegd en gevolgd.’ modellen, toe te passen? Pollaart hierover: ‘Onze grootste implementatiestappen vonden plaats toen de standaard nog vers was en door ons nog niet in zijn volle omvang werd toegepast. Na vijftien jaar ervaring met MES concludeer ik dat de ISA-95-modellen voor mij een breed gedragen beeld van de productiewereld representeren. De standaard omvat ook een verzameling van goed gedefinieerde termen die samen een taal vormen; een taal die een hiërarchie kent en ons zodoende in staat stelt om op verschillende abstractieniveaus processen aan te sturen, informatie te verzamelen en te analyseren. De datamodellen zijn naar mijn idee niet ontworpen om dienst te doen als operationele MESdatabase. Voor informatieoverdracht met andere systemen, in het bijzonder ERP, zijn ze prima geschikt, maar dan moet het ERP-systeem wel dezelfde taal spreken en

Per locatie worden takenoverzichten getoond. Deze takenoverzichten ondersteunen het workflowmanagement. Als op een bepaalde locatie een menselijke handeling wordt verwacht, wordt op die locatie een taak getoond. Het doorklikken op een taak zorgt voor een verdere begeleiding bij het uitvoeren ervan. Taken die automatisch door machines of systemen worden uitgevoerd worden wel aangemaakt maar niet getoond in de GUI.

Patroonherkenning door het toepassen van SPC gecombineerd met grouping. Deze nieuwe manier van analyseren en rapporteren heeft geleid tot nieuwe procesinzichten en grote kwaliteitsverbeteringen in de photoreceptorfabriek.

de mensen die dat systeem inrichten moeten bekend zijn met de definities binnen ISA-95. Dat is geen vanzelfsprekendheid.’

Best of breed versus standaard Hoe kijkt hij, na al die ervaringen, aan tegen het concept “best of breed” versus “leverancierstandaard”? ‘Off the shelf-MES-totaaloplossingen lijken aan de buitenkant “honderd procent ISA-95 compliant”, maar onder de motorkap herbergen ze toch (ook) andere modellen. Dat laatste heeft onder andere met hun historie te maken en dus hun install base, maar het komt ook doordat de datamodellen van ISA-95 niet direct geschikt zijn als implementatiemodel. De “best of breed”-oplossingen zijn heel goed in één aspect van level 3, denk aan productiescheduling, OEE, of tracking & tracing, maar

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

gebruiken ook vaak datamodellen die specifiek zijn, gericht op één enkel doel. Vaak hanteren die oplossingen ook eigen interfaces. Het is kiezen uit twee niet ideale oplossingsmodellen. Daar ligt een grote uitdaging, omdat het wel anders kan en ook anders moet. Een universele implementatielaag geënt op ISA-95 zou voor een totaal nieuwe dynamiek in de markt zorgen. De “best of breed” oplossingen zouden daar gewoon op moeten kunnen aanklikken. Daarnaast heb je een stuk standaard MES-functionaliteit nodig. Daar ligt de eigenlijke markt voor de MES-software suppliers.’

Niet doen We vragen Pollaart wat bij bedrijven zou adviseren als het gaat om de “do’s and don’ts” van MES-projecten. ‘Begin nooit met het selecteren van een MES-pakket, ook niet als de “hoogste baas” op een beurs iets geweldigs heeft gezien. Begin met het in kaart brengen van

sen. Dat is iets dat haast niemand zich realiseert. De bouw van een nieuwe lijn is niet alleen een verhaal van werktuigbouwkundigen en besturingsmannen die samen iets vernuftigs verzinnen, maar kan alleen plaatsvinden binnen de context van de processen die je van tevoren samen hebt bedacht. Daarom: iedereen aan tafel voor er ontworpen en gebouwd wordt!’ ‘Misschien nog één ding: een technisch perfect MES-systeem is geen garantie voor een goede functionele oplossing. Als je de eerder genoemde do’s en don’ts niet in acht neemt, kun je iets heel moois bouwen dat evenwel gewoon niet functioneert.’

Advies voor commissie Pollaart heeft een advies voor de ISA-95 commissie bij het verder ontwikkelen en uitdragen van de standaard: ‘Werk aan een implementatie(data)model dat alle MEStoepassingen kan dragen. Ik realiseer me dat dat poli-

De photoreceptors die goedgekeurd zijn, worden in de volgende stap voorzien van flenzen. Ook hier zien we een robot aan de slag. Pas als de photoreceptors klaar zijn, komen ze in mensenhanden terecht en ondergaan ze een laatste inspectie voor ze in een doos verdwijnen en onderweg gaan naar de klant.

de processen op de werkvloer en de systemen die die processen ondersteunen. Praat daarbij vooral ook met de mensen op de werkvloer. Het vastleggen van de huidige processen wordt ondergewaardeerd. Bepaal op basis van een toekomstvisie - die er niet altijd is - waar je naartoe wilt werken. Je implementeert immers geen systeem voor nu maar vooral voor de toekomst. En blijf tijdens het hele traject in gesprek met de mensen die straks met het systeem moeten werken.’ Hij vervolgt: ‘Als je ISA-95, maar ook ISA-88 goed leest, kom je tot de ontdekking dat die standaarden gevolgen hebben voor de fysieke layout van je productieproces-

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

tiek gezien lastig is, omdat je dan in het vaarwater komt van de MES-leveranciers, maar de productiewereld schreeuwt om een universeel platform waarop je “best of breed”-applicaties kunt laten draaien en eventueel maatwerkoplossingen kunt aansluiten. Bedrijven willen niet alleen “one source of truth”, maar ook “one source to maintain”.’ ‘Verder zou het goed zijn om de systemen die aan die implementatiestandaard voldoen te certificeren, zodat er duidelijkheid ontstaat over de compliance. Op dit moment bestempelt vrijwel iedere MES-leverancier zijn pakket als “ISA-95 compliant”.’ Ook over de integratie tussen ISA-88 en ISA-95 en de hiërarchieën binnen

een standaard heeft Pollaart ideeën. ‘De commissie zou, eventueel in een nieuwe standaard, de integratie tussen ISA-88 en ISA-95 moeten verbeteren. Uiteindelijk is de kracht van een MES-systeem sterk afhankelijk van het fundament waar het op staat: level 1 en 2 procesbesturingssystemen. Als ISA-88 en ISA-95 naadloos op elkaar aansluiten dan ontstaan er nog meer mogelijkheden tot productiviteitwinst. De standaard zou onderscheid moeten maken tussen een equipmenthiërarchie en een organisatiehiërarchie. Nu loopt dat door elkaar heen. En maak de organisatiehiërarchie meer dynamisch: hij moet zowel toe te passen zijn op grote als op kleine bedrijven. De huidige equipmenthiërarchie is star.’ Tenslotte wil hij de commissie nog adviseren termen te kiezen die aansluiten bij de gangbare taal of in ieder geval taal die op de werkvloer wordt gesproken. ‘Een term als “productsegment” schept nog steeds grote ver-

www.ods-metering-systems.nl

Totaalleverancier van Flowmeetsystemen ODS Metering Systems

geleden nog steeds van toepassing zijn, geldt dat in een grote mate ook voor de functionele en datamodellen van ISA-95 en daarmee MES. Wat naar mijn idee wel zal veranderen is de systeemhiërarchie. De kern van MES, waarin informatie van diverse processen wordt samengebracht en gecombineerd en vertaald naar een hoger

‘Mensen vormen het intelligente escalatieniveau en doen interessanter werk.’

warring. Laat mensen die goed zijn in taal meedenken bij het kiezen van die termen.’

Toekomst Hoe zie je de toekomst van MES? Wordt het aan de kant geschoven door ontwikkelingen zoals Internet of Things en Big Data of is MES juist een vereiste om die hypes mogelijk te maken? Pollaart: ‘Ja, wat is MES in deze nieuwe context? Ik denk dat de meeste modellen die worden gerepresenteerd door ISA-95 niet echt veranderen. Het gaat om de (systeem)taal die je op een bepaald abstractieniveau in je fabrieken gebruikt. Zoals de meeste bedrijfskundige modellen van dertig jaar

abstractieniveau en vice versa, zal blijven bestaan. Of dat in een centrale on-site-server zal zijn, is food for thought. Dat hangt ook af van de mate van automatisering, complexiteit en hoeveelheid data van het productieproces. Ik verwacht wel veranderingen op level 1 instrumentatie en 2 procesautomatisering, omdat grotere intelligentie op level 1 in de eerste plaats gevolgen zal hebben voor de laag die erboven ligt. Bottom line is: het investeren in MES blijft belangrijk. Pas als wij en de systemen op de werkvloer dezelfde taal spreken is MES gemeengoed geworden. Zover is het nog niet. Ontwikkelingen zoals IIoT en big data lossen dat probleem niet op.’

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

DOCENT

IN DE TECHNIEK & ICT.

Als docent sta je voor een belangrijke taak: jouw kennis en passie voor het vak overbrengen op studenten met als doel studenten opleiden tot jonge professionals. Je geeft les aan studenten van de opleidingen Elektrotechniek en Technische Informatica. Je brengt je passie voor het vak over en begeleidt studenten in hun studieloopbaan. Je coacht hen bij projecten, stages en bij het afstuderen.

UITDAGEND EN AFWISSELEND WERK Als bevlogen docent ben jij altijd op zoek naar de beste manier om les te geven. Je streeft naar continue vernieuwing en verbetering van het onderwijs. Je denkt op strategisch niveau mee over het curriculum en verdiept jezelf in de laatste ontwikkelingen in de smart world.

ERVARING ALS DOCENT IS GEEN MUST Veel docenten van Avans werken in het bedrijfsleven. Of hebben daar gewerkt. Ervaring als docent is een pré, geen must. De academie investeert in de ontwikkeling van nieuwe docenten. Docenten bij Avans hebben een masterdiploma of zijn bereid een masteropleiding te volgen.

ACADEMIE VOOR INDUSTRIE EN INFORMATICA De Academie voor Industrie en Informatica van Avans Hogeschool biedt in ’s-Hertogenbosch de opleidingen Elektrotechniek, Werktuigbouwkunde, Technische Bedrijfskunde, Informatica, Technische Informatica en Communication & Multimedia Design aan. De academie heeft circa 2.100 studenten en 150 medewerkers.

DE OPLEIDINGEN ELEKTROTECHNIEK & TECHNISCHE INFORMATICA Elektrotechniek & Technische Informatica zijn opleidingen van de Academie voor Industrie en Informatica (AI&I) van Avans Hogeschool. Deze opleidingen hebben ruim 300 studenten. De opleidingen Elektrotechniek en Technische Informatica kennen een profiel dat zich ondermeer richt op smart hardware en smart software. In de Keuzegids HBO 2017 behaalde de opleiding Elektrotechniek een landelijke nummer 1 positie en het keurmerk Top opleiding.

DE ACADEMIE HEEFT MOMENTEEL DE VOLGENDE VACATURES: •

DOCENT ELEKTROTECHNIEK MET FOCUS OP SMART WORLD

•

DOCENT INDUSTRIËLE AUTOMATISERING

•

DOCENT WERKTUIGBOUWKUNDE

•

DOCENT INFORMATICA EN SOFTWAREONTWIKKELING

Ga naar werkenbijavans.nl voor de volledige beschrijving van de vacatures.

WERKENBIJAVANS.NL 13722

foto: roy mosterd photography

Situational Awareness voor process operations Het begrip Situational Awareness heeft al enige jaren zijn intrede gedaan in de industrie, onder andere in de industriële automatisering. Wat is nou eigenlijk die Situational Awareness, waarom hebben we dit nodig en hoe breng je het in de praktijk? Audrey Ernst en Erik Daalder

en ervaren wintersporter die de mooi geprepareerde piste verruilt voor het ruige off-piste terrein maakt, net als de procesoperator, gebruik van Situational Awareness (SA). De SA voor de off-piste wintersporter houdt onder andere in dat deze zich vooraf oriënteert op de sneeuw- en weercondities, goed het team kent waarmee hij op pad gaat, zijn materiaal checkt, bekend is met het terrein en bijvoorbeeld de eigen fysieke en mentale conditie. Maar ook tijdens

de afdaling is deze wintersporter continu bezig met het verwerken van informatie. Hoe goed blijf de sneeuw liggen, waar schuilt het gevaar voor een lawine, waar zijn de teamgenoten en hoe zit het met de vermoeidheid? Dit is dan nog maar het topje van de ijsberg. Continu is deze wintersporter zich aan het oriënteren, beslissingen aan het nemen en zich weer aan het heroriënteren. Voordat we gaan kijken waarom zowel deze wintersporter als de procesoperator SA nodig hebben en hoe

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

we dit kunnen toepassen bekijken we eerst het begrip. Logischerwijs zal de projectie van SA in dit verhaal toegespitst zijn op process operations.

‘Een van de aspecten van het analytisch vermogen is critical thinking.’

Situational Awareness vind je terug in veel verschillende industrieën zoals defensie, maritiem, luchtvaar t, z iekenzorg en nu ook de proces-, energie- en petro-industrie. Met SA doorloop je eigenlijk een proces waarbij je bezig bent met informatie verzamelen, interpreteren en projecteren, rekening houdend met omgeving en tijd. De informatie kan op vele verschillende manieren tot je komen, bijvoorbeeld via de beelden op het regelpaneel, via de portofoon van de collega uit het veld maar ook door reflectie op je eigen fysieke toestand (ben je moe?). Tijdens dit verzamelen van informatie hebben we te maken met onze eigen menselijke limieten. Bijvoorbeeld het cognitieve vermogen waarbij we al rekening kunnen houden met een handige regel: Miller’s Law. Deze beschrijft dat wij mensen in staat zijn 7 ± 2 objecten in ons werkgeheugen te verwerken. Maar er zijn ook andere mechanismes waar we rekening mee moeten houden zoals “fast” en “slow” denken. Vooral dit kenmerk van het menselijke denken vormt een belangrijk mechanisme wanneer we bezig zijn met het tweede deel van het SA-proces, namelijk de interpretatie. Interpretatie kan bijvoorbeeld betrekking hebben op analytisch denken, het linken van verschillende bronnen van verzamelde informatie of juist het koppelen van verzamelde informatie aan je eigen eerdere ervaringen. In deze interpretatiestap schuilt het risico dat we niet van het juiste denkproces gebruik maken, fast of slow.

Fast thinking Neem als voorbeeld dat je iemand ziet fronsen op het moment dat je een nieuw idee lanceert. Bij sommige mensen zal je direct jouw interpretatie van de frons klaar hebben staan: ‘kijk hem eens fronsen, hij vindt het een stom idee’. Dit soort van snel denken categoriseert psycholoog Daniel Kahneman als fast thinking. Dit is meer een intuïtieve vorm van denken. In bepaalde gevallen willen we dit denken kunnen toepassen, zoals het snelle handelen in noodsituaties. Maar het kan ook tegen ons werken! Neem het voorbeeld van de frons, stel dat hij fronst omdat hij gelijk flink begint na te denken over hoe hij jouw idee zal gaan toepassen, want hij vindt het fan-

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

tastisch! Daar heeft jouw fast thinking heel snel tot een verkeerde interpretatie geleid.

Slow thinking Het slow gedeelte van de denkmechanismes is de “knappe kop” onder de denkmethodieken. Dit is het vermogen om analytisch na te kunnen denken over de onderlinge relaties tussen de verschillende bronnen van informatie. Een van de aspecten van het analytisch vermogen is critical thinking. Critical thinking is niet het leveren van kritiek of het denken dat uitsluitend wordt toegepast tijdens kritische situaties (oftewel crisissituaties), maar critical thinking betekent dat je logisch, helder en nauwgezet oftewel precies nadenkt over zaken. Dat je aannames herkent en daarbij feiten scheidt van subjectieve meningen. Herkennen van aannames, evalueren van argumenten op hun relevantie en het trekken van (onderbouwde) conclusies, leidt tot een aanpak die

meer objectief en accuraat is. Voor sommige lezers kan critical thinking een utopie lijken, maar niets is minder waar. Critical thinking is een te trainen component die versterkt en aangemoedigd kan worden door de juiste inzet van o.a. technologie. Critical thinking is onderdeel van het slow thinking proces zoals beschreven door Kahneman. Slow en critical thinking zijn erg prettig om toe te passen tijdens process operations, vooral bij stabiele procescondities waarbij men zo optimaal mogelijk processen geregeld wil hebben. Maar slow thinking kan ons helaas ook tegenwerken door bijvoorbeeld een blinde vlek te geven op veranderingen tijdens ons denken. Zodra we slow gaan nadenken, worden we soms bijna blind voor zelfs zeer opvallende veranderingen.

Voorspellend vermogen We hebben nu twee belangrijke stappen binnen het SAproces doorgenomen, het verzamelen van informatie en door middel van het interpretatieproces hebben we van de data uit de verzamelde bronnen zinvolle informatie gemaakt. Hierna blijft er nog één belangrijke stap over. In deze stap komt ons voorspellend vermogen naar voren en onze competenties in het delen van de beslissing en/of actie met de relevante partijen. Door de interpretatie te projecteren in het tijdsdomein en rekening houdend met de omgevingsinvloeden, zijn wij in staat vooraf te bedenken wat de impact van het bedachte scenario zal zijn. Door dit te delen met onze omgeving kunnen de deelnemers in het beslissingsproces zich hieraan conformeren en al dan niet voorbereiden op de gekozen actie. Met als belangrijke voordelen dat de omgeving, je team, feedback kan geven op het geprojecteerde beeld van de situatie waarmee je de reflectie-cycle-methodiek kunt toepassen en de drie SA stappen opnieuw kunt doorlopen. Hiermee vergroot je dus niet alleen je eigen SA maar ook die van je omgeving! Een ander voordeel is dat de omgeving, het team, zich gehoord voelt en meer betrokken zal zijn bij de uiteindelijke beslissing en deze mede zal dragen (zogenaamd “commitment”).

Voorbeeld (zie fig. 2) Waarom hebben wij SA, de drie stappen, nodig? Bij onderzoek naar incidenten blijkt er vaak een hiaat in de SA te zijn, juist door het ontbreken van deze 3 stappen, die gemakkelijk aangeleerd kunnen worden. En laten we wel wezen; een economisch verlies is op zich vervelend maar vaak leiden incidenten helaas ook tot letsels of zelfs fatale ongevallen die, buiten veel leed, nog meer financiële gevolgen kunnen hebben. Om dit in context te plaatsen volgt hier een fictief voorbeeld. Bij “Fabriek non-SA” ontstaat er bij hevige regen regelmatig een HI-HI alarm bij een opnemer in het veld. Dit is

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

al jaren zo en staat binnen de shift ook wel bekend als het “druppelalarm”. Zodra het regent “druppelt” dit alarm zeer regelmatig door en is de common-practice dat je deze dan wegdrukt.

PROJECTEREN

Gelukkig is dit voorbeeld niet de standaard in onze industrie, daar wij allen een veilige werkomgeving nastreven en daarbij ons best doen dit soort zaken te signaleren, te verhelpen en daarmee incidenten te voorkomen. Toch komen deze zogeheten nuisance alarmen in de praktijk nog steeds voor. Als we het bovenstaande voorbeeld in SA context plaatsen kunnen we dit als volgt analyseren. Een deel van de data is binnengekomen bij de persoon, dus een stukje van stap één is gedaan. In dit voorbeeld wordt het alarm helaas direct weggedrukt. Dat betekent dat tijdens de interpretatiestap het alarm alleen gekoppeld wordt aan de eerdere ervaring “het regent”. Er wordt geen verdere kritische beschouwing of verder onderzoek gedaan. Tot slot is het aannemelijk te stellen dat de stap evaluatie, het trekken van conclusies compleet is overgeslagen of direct al stopte bij stap één.

De praktijk Hoe brengen we SA in de praktijk? Een goede stap in de industrie wordt momenteel genomen door op een andere manier na te denken over de vormgeving van graphics in de automatisering. Onder andere hebben het ASM Consortium en Bill Hollifield hier boeiende en praktische informatie over geschreven. Door ergonomisch op het juiste moment, de juiste hoeveelheid toepasbare informatie te tonen aan de operator, wordt de stap “informatie verzamelen” voor het SA-proces efficiënter gemaakt. Daarbij zijn er duidelijke parallellen te trekken tussen de capaciteit van ons observatievermogen tijdens slow thinking en de wijze en de hoeveelheid informatie die getoond wordt met deze nieuwe stijl van automatisering en grafische presentatie. Uiteindelijk kom je met deze nieuwe en reeds bestaande technologie terecht in de interactie tussen mens en technologie. Het toepassen van SA-georiënteerde technologieën helpt bij het verbeteren van de SA van de operator.

Menselijke competentie Onderaan de streep is en blijf SA een menselijke competentie, die we dan met het gebruik van technolo-

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

VERZAMELEN

SA INTERPRETEREN

gie ondersteunen. Situational Awareness is daarbij wel een trainbare competentie. Dit trainen kan onder andere gerealiseerd worden door de operator handvatten aan te reiken waarmee effectievere SA-stappen gemaakt kunnen worden. Denk hierbij aan communicatietraining, het verbaal uitwisselen van informatie. De informatie die je in SA-stap één zo hard nodig hebt en in SA-stap drie juist zo graag helder wilt delen met omgeving. In de industrie heeft men in tegenstelling tot bijvoorbeeld luchtvaart en scheepsvaart nog nagenoeg geen communicatieregels en/of -procedures. Met een set van acht eenvoudige toevoegingen voorafgaand aan het gesprek, de zogenaamde “message-markers” is het al mogelijk om de communicatie in de industrie aanzienlijk te verbeteren. Wellicht een van de meest essentiële onderdelen die getraind kunnen worden is het breken van de keten van fouten die steeds voorafgaat aan een incident. Steeds blijken er acht basiselementen (clues) aanwezig te zijn die niet op zich maar wel in combinatie met elkaar kunnen leiden tot een incident. Dit noemen we de “error chain”, de keten van fouten. Door operators te trainen in het herkennen van deze acht clues kunnen zij in hun derde stap: interpretatie. Analyseren of elementen uit de eerder verzamelde informatie geen clues zijn, schakels in de error chain. Als een operator de schakels kan herkennen, zal hij ook tijdig de ketting kunnen doorbreken. Het verbeteren van de Situational Awareness bij een paneloperator betreft een duurzame gedragsverandeFig. 2: De SA cirkel

ring. De cyclus van leerstijlen gedefinieerd door David Kolb is een zeer geschikte methodiek om deze duurzame verandering te trainen. Iedereen heeft zijn eigen favoriete leerstijl. Zo heb je de denker, doener, bezinner

en beslisser. Door juist de gehele cyclus van Kolb toe te passen, wordt er een veel effectiever leereffect bereikt en leer je de SA-aspecten vanuit alle leerstijlen. In een programma van 1 tot 3 dagen is het al mogelijk

Vb: Bekijk en ervaar een tutorial van het automatisering systeem

CONCRETE ERVARING Vb: Voer een scenario uit op een Operator Training Simulator

ACTIEF EXPERIMENTEREN

REFLECTIEVE OBSERVATIE

ABSTRACTE CONCEPTUALISERING Vb: Bedenk hoe je een procedure in bepaalde scenario’s zou toepassen

Vb: Nadenken over je Functional Design Specification

SA stappenplan

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

13477h

om mensen te trainen in de eerdergenoemde SA-aspecten zoals: communicatie, foutenketen, fast & slow thinking, SA-stappenplan et cetera. Hierin adviseren wij 4 stappen te doorlopen. Stap 1 is Interactief concept ontdekken, stap 2 is gesimuleerd ervaring opdoen en stap 3 is het leerproces debriefen. Stap 4 wordt niet tijdens

deze training doorlopen, want die is namelijk het repeterende karakter dat in de bedrijfscultuur gerealiseerd moet worden. Stap 4 is het realiseren van een SA-cultuur waarin het als team mogelijk is en aangemoedigd wordt om continu verbeteringen aan te brengen in Situational Awareness.

SA stappenplan Stap 1 is het bewust kennismaken met de aspecten die gekoppeld zijn aan SA. Hierbij wordt de groep cursisten interactief getraind door praktijkexperts, waarbij de mix van twee trainers met twee verschillende disciplines, techniek en softskills, bijdraagt aan een vergroot leereffect. Ter illustratie, mocht de SA-training betrekking hebben op de “nieuwe stijl graphics/automatisering” dan zou de mix bijvoorbeeld bestaan uit een praktijkexpert op het gebied van industriële automatisering en daarbij de gedragen communicatiedeskundigheid van bijvoorbeeld een psycholoog. Stap 2 is het toepassen van de ervaringen, reflecties en concepten uit de eerste stap in een gesimuleerde omgeving. Dit gebeurt in een compleet gesimuleerde regelkamer, de Operator Training Simulator (OTS) waarin de operator levensechte ervaring opdoet en op een veilige manier kan trainen met de aspecten die tijdens de training al bewust eigen gemaakt zijn, maar waar tot op dat moment nog geen bekwaamheid in is ontstaan. Voor het besturen van processen is het belangrijk om op een veilige manier nieuwe en verbeterde competenties uit te proberen in een omgeving die een realistische simulatie is van de

Erik Daalder: Daalder@stc-r.nl Audrey Ernst: Ernst@stc-r.nl

foto: roy mosterd photography

werkomgeving. De succesverhalen van deze manier van leren zijn alom bekend uit industrieën zoals de luchtvaart en scheepvaart. Tijdens deze tweede stap is het doel vooral om “actief te experimenteren” (zie leerstijlen Kolb) waarbij je voelt hoe het is om je competenties in te zetten door te doen. Met de “concrete ervaring” die opgedaan wordt kan bezinning ontstaan waarna men kan “obser veren en reflecteren”. Nu kan de bewuste, maar nog onbekwame competentie “geabstraheerd en geconceptualiseerd” worden. Hiermee wordt deze competentie gevormd naar een perfecte fit voor het eigen individu. Door dit proces van gesimuleerd trainen, debriefen en conceptualiseren meermaals uit te voeren, vormt ieder zijn eigen passende werkwijze waarin de competenties een staat van bewuste bekwaamheid krijgen. Stap 3 is de debriefing, waarin op het leerproces gereflecteerd wordt. Hierin heef t iedereen zelf een belangrijke rol, want reflectie krijgt pas waarde als je in staat bent jezelf de spreekwoordelijke spiegel voor te houden en te benoemen wat je ziet en ervaart. Dit is een moeilijke stap, daarom wordt dit proces tijdens de debriefing gecoacht door de trainers en psychologen.

Is iedereen na een SA-training klaar? Nee, is het meest eenduidige en eerlijke antwoord. Een duurzame verbetering van Situational Awareness vraagt een continu proces, eerder al omschreven als Stap 4, het verkrijgen van de SA-cultuur. De leerstijl van Kolb is een cyclus, wat inhoud dat dit een repeterend geheel is. Het repeterende karakter ontstaat enerzijds door periodiek te blijven trainen, maar anderzijds zeker ook door er, bijvoorbeeld tijdens de wachtoverdracht, vergaderingen, overleg en dagelijkse werkzaamheden, bewust mee bezig te zijn en elkaar op een positieve manier te beïnvloeden continu te blijven leren. Ondervind je als operator een probleem “concrete ervaring”, zoek collega’s op en ga je ervaring “reflectief observeren” en creëer gezamenlijk een “concept” dat je in de praktijk brengt door “actief te experimenteren” waarna je weer bij een repeterend onderdeel van je cyclus van “concreet er varen” bent aangekomen en je het gekozen concept opnieuw kunt toetsen. Alleen zo kun je bewust werken aan Situational Awareness. Het STC biedt het Operator Trainingsprogramma met SA, waarin Operations Resource Management getraind wordt.

informatie

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

Industry 4.0

Van productieland naar World Manufacturing Power Made in China 2025

China’s ambities liegen er niet om. In 2025 neemt het geen genoegen meer met de titel “grootste producent ter wereld”. Binnen 10 jaar wil het land zich in de voorhoede van het wereldwijde manufacturing-toneel bevinden. Ook de Chinezen ruiken namelijk de kansen van de vierde industriële revolutie. En de partij is geenszins van plan om deze revolutie aan zich voorbij te laten gaan. Liam van Koert

n 2015 viel het doek voor de eenkindpolitiek. Ook China kampt met vergrijzing en heeft dringend vers bloed nodig om de economie draaiende te houden. Arbeiders om aan de Made in China-productievraag te voldoen. En consumenten die de interne groeicijfers op pijl houden. Door de schaarste stegen de loonkosten en haalden steeds meer westerse landen hun productie terug. Het einde van de reshoringsgolf is – helemaal gezien nieuw protectionistisch leiderschap – nog niet in zicht. Het is een van de redenen dat China zelf ook heel hard werkt aan de automatisering en robotisering van haar productie. En ook zij doen dat het liefst met eigen spullen. Zo

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

Foto: EQRoy / Shutterstock.com

nam Foxconn, producent van iPhones en iPads, in de afgelopen vijf jaar 40.000 eigen Foxbots in gebruik. Dat is weliswaar minder dan gepland, maar nog steeds bijna 1/3 van het totale aantal robots dat in diezelfde periode in de VS aan het werk werd gezet.

Shanghai Dat het de partij menens is en China vaart wil maken, wordt ook duidelijk tijdens een uniek evenement in Shanghai. Hier organiseerde het Franse Daussault Systèmes namelijk de eerste editie van “Manufacturing in the age of Experience”. Een evenement dat helemaal in het

Industry 4.0

teken stond van produceren tijdens de vierde industriële revolutie en de rol die hier voor software is weggelegd. De locatie? Dat was geen toeval. Dassault wil graag aan de C hinese 4.0-trein aanhaken, werkt inmiddels samen met bedrijven als Huawei en heeft een van achter de “great firewall” te benaderen datacenter in Hongkong geopend. Om haar visie en bijbehorende portfolio aan de Chinees te brengen is Shanghai de plek bij uitstek. Het heeft naast duidelijke Europese invloeden ook een sterke industrie die destijds door de Japanse buren is opgezet en bevindt zich op “steenworp” afstand van hightech productieland Zuid-Korea. Het is dan ook de economische motor van China (voor de economische hervormingen kwam 80 procent van alle Chinese belas-

‘Wie het oor van de Chinese industrie wil, heeft het oor van de partij nodig.’

tinginkomsten uit deze ene stad!) en heeft flink wat in de melk te brokken bij de partij. En wie het oor van de Chinese industrie wil, zal nu eenmaal ook het oor van de partij nodig hebben.

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

De kers op de taart van uw productieproces! Made in China 2025

Snel, betrouwbaar en uiterste nauwkeurigheid De industriële robots van Mitsubishi Electric zijn ontworpen om snel, flexibel, functioneel en veilig te zijn in uw specifieke productie omgeving. MELFA robots bestrijken een breed portfolio van 4-assige SCARA, 6-assige verticale tot een innovatief ontworpen SCARA robot met plafondbevestigig. De MELFA robots kunnen worden geïntegreerd in een totaal oplossing, inclusief het plaatsen van de robotcontroller in de PLC en het aansturen van de robot via een HMI. Dit alles wordt geconfigureerd vanuit één programmeeromgeving. Bezoek ons op het WOTS robot paviljoen van het FHI op 4 t/m 7 oktober HAL 10.

13512b

Of voor meer informatie: Telefoon 0297 250 350 Website nl3a.mitsubishielectric.com

Dat oor lijkt Dassault te hebben. Voor een volle zaal indust riëlen is het An Xiaopeng, de Deputy Director General of Informatization and Software Service van het Ministerie van Industrie en Informatie Technologie (MIIT) die het Made in China 2025 plan uit de doeken doet. De boodschap, die qua toon meer weg heeft van een b evel dan een vrijblijvend verzoek, is dat China binnen 10 jaar tot de top van high-end productie moet behoren. Ja, er is een inhaalslag te maken op het gebied van k waliteit. Maar met een explosieve groei van sensordata en realtime analyse ligt slimmer beslissen en nauwkeurige executie binnen handbereik. In het Made in China 2025 zijn hiervoor vier basistechnologieën gedefinieerd die dit moeten gaan faciliteren: sensoren en besturingshardware, industriële software, een industrieel internet en een industriële cloud. An Xiaopeng geeft tevens aan dat voor Made In China 2025 een accurate en robuuste dataflow tussen systemen, machines, fabrieken en regio’s cruciaal is. Een dergelijk zeer complex industrieel cyberfysisch ecosyseem bedenk je niet even aan de tekentafel. Dit komt zelforganiserend tot stand. Wel dienen bedrijven hierbij automatisering in het juiste perfectief te blijven plaatsen. Want hoewel nodig als water uit de kraan is automatisering geen doel op zich, maar slechts een enabler om productiebedrijven concurrerender te maken.

Franse revolutie Natuurlijk heef t ook Frankrijk haar programma. Zij noemen het Industrie du Future. En via video was het de Franse minister van Financiën Michel Sapin die de C hinezen toesprak. Vanzelfsprekend heef t ook hun r evolutie oog voor nieuwe technologie en digitalisering. Maar S apin benadrukt ook de pijlers internationale s amenwerking en promotie. Want Frankrijk heeft volgens hem veel te bieden. En Dassault Systèmes is een uitstekend voorbeeld. Hun software is uniek gepositioneerd als het gaat om het cyberdeel van een nieuwe cyberfysische realiteit. Ze kunnen bijna alles tot in het kleinste detail simuleren. Van cellen in een biologisch systeem tot en met de producten, productie en logistieke processen. En dat allemaal in realtime en in relatie tot elkaar. Knoop deze simulatie vervolgens aan de realiteit zoals die door sensoren in het veld wordt waargenomen en voilà. Je hebt een krachtige closed loop glazen bol die je in staat stelt een kijkje in de nabije toekomst te nemen en verschillende scenario’s naast elkaar te leggen. De voorbeelden op het podium komen van Honda en Doosan die hun productie met DELMIA simuleren, maar

Industry 4.0

‘Hoewel nodig als water uit de kraan is automatisering geen doel op zich.’

ook van het door Dassault overgenomen Nederlandse Quintiq dat feilloos de logistieke impact van tal van uiteenlopende uitdagingen op een wereldwijde bedrijfsvoering voorspelt.

Piepen en kraken Uitdagingen voor een wereldwijde bedrijfsvoering? Die zijn er meer dan genoeg. Zo zal de wereld volgens Guillaume Vendroux, baas van het DELMIA-onderdeel, in 2020 zo’n 3,2 miljard consumerende middenklassers tellen die allemaal hun spulletjes willen. De effecten ervan zijn nu al - ook in China - flink merkbaar. Fabrieken staan op standje 110 procent en kraken in hun voegen om aan de almaar stijgende vraag te voldoen. En of dat al die extra productie al niet lastig genoeg is, worden er onder

de vlag van individualisering dagelijks gemiddeld twee nieuwe producten per fabrieksvloer geïntroduceerd. In de automotive zijn we inmiddels op een punt beland waar een identieke auto maar 2 keer per maand gemaakt wordt. Ondertussen is er nauwelijks tijd voor onderhoud en vallen lijnen stil. De impact is enorm. Recalls, maar ook tijdelijke massaontslagen omdat een onderdeel nu even niet beschikbaar is. Het antwoord ligt voor de hand: ga niet meer testen in de echte wereld, maar maak een model van alle producten, productiemiddelen en processen en simuleer het. Gebruik dit model vervolgens voor het voorspellen van de output op basis van realtime gegevens en stuur zo nodig bij. Blijft het voor de China-voorspellingen alleen nog even afwachten hoe goed de Dassault software omgaat met de Trump-factor.

advertentie

Team Leider

eloFlex veiligheidssystemen Veilig monitoren van complexe taken. De grootste uitdaging eenvoudig opgelost! De eloFlex veiligheidssystemen bieden u perfecte monitoring van veiligheidsfuncties op basis van een modulair systeem, met een maximale betrouwbaarheid en flexibiliteit. Bezoek ons op stand B410 www.elobau.com | benelux@elobau.com | +31 (0) 73 21 00 399

13309f

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

Human Factors in Engineering & Automatisering Het is een fabel dat operators het steeds drukker krijgen omdat er meer data uit het veld komt en de productieprocessen ingewikkelder worden. Er kómt wel steeds meer data, maar met automatisering en een goed ontwerp krijgt die informatie een menselijke maat. Productieprocessen worden weliswaar geavanceerder, maar ook dat biedt kansen voor de mens. Een productieproces uit de jaren 70 aansturen met allerlei regellussen die je individueel aan moet sturen, dat is pas iets om horendol van te worden. Kortom tijden veranderen, maar operatortaken worden nog steeds zo goed mogelijk uitgemikt tussen onder- en overbelasting, tussen niet vervelen en reservecapaciteit hebben voor onregelmatigheden (die zich “regelmatig” voordoen). Hoe komen we tot een goed ontwerp van de operatortaak, informatie, bedieningsmogelijkheden en werkplek? ir. Erik Mulder Eur.Erg

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

utomatisering is een wat oude kreet aan het worden, maar is nog steeds een adequate aanduiding, duidelijker dan AI (Artificiële Intelligentie), Industry 4.0 of IIoT (Industrial Internet of Things). En de mens die te midden van deze automatisering werkt, noemen we in dit artikel “operator”. Er wordt al decennialang geroepen dat operators het steeds drukker krijgen. Dat zou komen omdat processen steeds ingewikkelder worden, het veld meer data genereert en met IIoT nog verveelvoudigt. Het klopt dat er steeds meer data komt en dat processen fijnzinniger worden aangestuurd, maar de operator krijgt het daar niet drukker door. Kijken we naar de operatortaak per datapunt in het proces of per eenheid product, dan zien we juist een enorme besparing op operatortaken. Dus de operator krijgt niet meer werk in de zin van meer waarnemen of meer handelingen, maar er is wel degelijk een verschuiving gaande: de operator bestuurt het proces op een hoger niveau, meer richting management en planning. Een operator stelt bijvoorbeeld een slimme planning op van achtereenvolgende producten. Of de operator zoekt een weg om de productieschade door een falende productielijn te minimaliseren. Al zolang operators productieprocessen bewaken en bijsturen, geldt dat de operatortaak een zo goed mogelijk optimum moet zijn tussen onder- en overbelasting en dat operatorcapaciteit voldoende moet zijn voor het opvangen van onverwachte gebeurtenissen, “off-normals”. Het ontwerpen van de operatortaak is daarom

geen makkie. Het toewijzen van taken aan de mens (operators) of machine (automatisering) is typisch het vakgebied van de Human Factors Engineer (HFE). De kreet Human Factors wordt in toenemende mate gebruikt in plaats van “ergonomie”, omdat deze laatste teveel geassocieerd wordt met een goede stoel of een stuk gereedschap dat is aangepast aan individuele afmetingen.

Hoeveel operators zijn er nodig? Een procesengineer maakt schattingen voor het benodigde aantal operators op een toekomstige productielijn. Hij zal die schatting zo mogelijk baseren op ervaringen uit het verleden. Vaak worden ook pogingen gedaan om daarin het aantal regellussen of datapunten te betrekken. De hoeveelheid regelingen of datapunten is tegenwoordig echter een slechte maatstaf voor de taakomvang van een operator. Veel bepalender zijn andere factoren die verschillen per branche. Zoals de faalkansen van installatiedelen of de grilligheden van het pro-

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

duct: gas stroomt gemakkelijker dan suikerbieten. Ook het wel of niet hebben van buffers en parallelle lijnen is zeer bepalend voor de werkdruk. Als beide afwezig zijn, kan de stress voor een operator behoorlijk oplopen. Het management laat zich meestal door andere argumenten leiden. Zij willen dan soms te weinig operators inzetten vanuit de gedachte dat operators toch maar vooral een beetje in hun stoel hangen. Soms komt het management ook te overdadig uit, als vooral gedacht wordt aan omzetverlies vanwege de ontelbare manieren waarop de productie

‘Niets makkelijker dan alles maar tonen en opvraagbaar maken.’ ontregeld kan raken. Maar het helpt dan niet om maar simpelweg meer operators in te schakelen want dat leidt dan weer tot onderbelasting met alle risico’s van dien.

Human Factors analyse De HFE (Human Factors Engineer) heeft systematische methoden voor het bepalen van een goede taaklast per operator. Een goede HFE heeft ervaring met productieprocessen van allerlei aard, breder dan het eigen fabrieksmanagement of de procesengineer. Die laatsten zijn echter weer veel gedetailleerder op de hoogte van hun “eigen” productieproces. De ultieme ervaring met het eigen productieproces zit echter bij de operators. Ook al hebben we het over het ontwerp van een toekomstig proces, vaak zijn er voldoende vergelijkbare situaties en deelprocessen waarmee operators

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

‘De operator bestuurt het proces op een hoger niveau, meer richting management en planning.’

zeer toepasselijke ervaring hebben opgedaan. De HFE integreert systematisch de expertise van deze drie partijen (management, procesengineers en operators) om gefundeerd te schatten hoeveel operator fte’s er nodig zullen zijn. De Human Factors analyse behelst onder andere een Hiërarchische TaakAnalyse en leidt tot een Programma van Eisen en uiteindelijk een ontwerpspecificatie (Pikaar, 2016). Een ervaren HFE verkrijgt vlot waardevolle informatie van een operator, maar spreekt net zo gemakkelijk met een manager, procesengineer of een scrummaster. Het raadplegen van de operator voor taakinformatie en commentaar op ontwerpconcepten, noemen we gebruikersparticipatie. Gebruikersparticipatie is echt wat anders dan het verzamelen van gebruikersmeningen. Het gaat in eerste instantie niet om die meningen maar om de argumenten achter die meningen. Want die argumenten leiden ons naar de kern van de taak en naar criteria voor ontwerpbeslissingen. Anders gezegd: gebruikers zijn experts in het aansturen van productie, maar het zijn analisten noch ontwerpers.

Veel data, IoT; niet altijd informatief De prijs van sensoren en bijbehorende communicatie zakt pijlsnel. We moeten zelfs oppassen niet te vervallen

Meer lezen - referenties: ISO-11064 (2000-20013). Ergonomic Design of Control Centres - multi part standard. Geneva, International Organization for Standardization. Mulder, E. (2006). An integral method to make sof t ware work . Proceeding s of IE A 20 0 6 16th World congress on Ergonomics: Meeting diversity in ergonomics, Maastricht, the Netherlands. https://tinyurl.com/aut0217-hf2 R.N. Pikaar, N. de Groot, E. Mulder, B. Remijn (2016). Human Factors in Control Room Design & Ef fective Operator Participation. Paper at SPE Intelligent Energy International Conference and Exhibition held in Aberdeen, Society of Petroleum Engineers. https://tinyurl.com/aut0217-hf3 R.N. Pikaar, R.B. L andman, C .J.G. de Groot, L. de Graaf (2011). On-shore super vision of of fshore gas production. Human Factors and Ergonomics Society Europe Chapter Annual Meeting. Maastricht, the Netherlands: Shaker Publishing. https://tinyurl.com/aut0217-hf4

in de fout van de hobby-fotograaf die maar raak knipt omdat een plaatje toch niks kost. Het achteraf vinden van een goed plaatje in de berg slechte, kan behoorlijk duur uitpakken. Zo is het ook met data, niets makkelijker dan alles maar tonen en opvraagbaar maken voor de operator. Hij is daar druk mee, maar kan er niet gemakkelijk beslissingen op baseren. Overzicht is nodig. De resultaten van een Hiërarchische TaakAnalyse zijn bepalend voor het achterhalen van welke proceswaarden en procesdelen de moeite waard zijn om voortdurend te bewaken. Feitelijk is dit een vraag naar KPI’s (Key Performance Indicators) van het productieproces. Welke informatie van het systeem is bepalend voor beslissingen van de operator? Omgekeerd moet de operator ook gemakkelijk zijn wil op kunnen leggen aan het productiesysteem door bediening, interventie. Informatie van de machine en opdrachten naar de machine gaan hand in hand. Bij bediening moeten we nog een onderscheid maken tussen navigeren en daadwerkelijke interventie. Veel leveranciers zijn trots op de gemakkelijke navigatie door hun HMI (Human Machine Interface). Dat moet inderdaad zeer gemakkelijk gaan, want operators navigeren veel meer dan dat ze daadwerkelijk aansturen. We moeten daarbij

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

De control room, essentieel voor de boardroom

Intelligente en zelfdenkende systemen worden steeds belangrijker in elk industrieel proces. Door de verregaande automatisering komt een schat aan data beschikbaar. Maar filter je hier inzichten uit? Bij Croonwolter&dros integreren we elektrotechniek, werktuigbouwkunde, automatisering en informatisering. Zo zorgen we niet alleen dat bedrijven in control zijn over hun processen, maar ook dat ze op elk moment over de juiste managementinformatie beschikken. De control room wordt hierdoor meer dan een bedrijfsonderdeel op afstand, het wordt van essentieel belang voor de boardroom.

13702

echter niet vergeten dat navigatie per definitie inefficiënt is. Navigatie is een ander woord voor “Ik heb iets nodig dat er nu niet is.”

Devices voor info en control Tegenwoordig zijn er beeldschermen in allerlei maten en resoluties. Van smartwatches en andere “ wearables” tot desk topschermen en videowanden. Wat gaan we waar presenteren en hoe houden we het consistent? Belangrijkste criteria voor deze ontwerpbeslissingen komen voort uit de Human Factors analyse. Daaruit kan blijken dat een veldoperator zijn handen vol heeft en daarom adequaat gered is (hopelijk niet letterlijk) met een alarmindicator om zijn pols, op zijn mouw of in zijn oor: smart device. Ook kan blijken dat er veel informatie beoordeeld moet worden in overleg met meer personen: denk aan een grootbeeldscherm of touchscreen-tafel. Of het blijkt dat één persoon al zijn concentratie nodig heeft om een probleem op te lossen: desktopschermen, afgeschermd van overlegplekken. Maak daarbij niet de fout om alle overlegplekken uit de regelkamer te weren; ervaring leert dat er dan meestal toch informele overlegmogelijkheden ontstaan op plekken waar je ze liever niet wilt hebben.

‘De ultieme ervaring met het eigen productieproces zit bij de operators.’

Bij invoer gelden soortelijke criteria. Het is handig als een veld-operator met een camera of scanner aan zijn vinger - een groot uitgevallen ring - een machine kan identificeren zonder een apart device vast te moeten houden. Maar met daadwerkelijk interveniëren vanaf draagbare apparaten moeten we zeer voorzichtig zijn. De veldoperator heeft maar een beperkt overzicht over het proces en mag daarom niet zomaar dezelfde autorisaties hebben als een deskoperator.

HF op de werkplek In het ontwerp van de werkplek komt alles tezamen. Hoeveel operators zijn er nodig bij regulier bedrijf, hoeveel meer moeten er bij kunnen springen in bijzondere omstandigheden en moet dat dan aan dezelfde desks of aan aparte desks of in een aanpalende “emergency

Erik Mulder

room”? Is er speciaal meubilair nodig voor bijzondere apparaten, zoals een touchscreen-overlegtafel, aflegruimte voor helmen van veldoperators die even komen overleggen, of is het beter dat die veldoperators geheel te weren uit de regelkamer? Waar creëren we overlegmogelijkheden? Is er direct zicht nodig, of speciale CCT V-voorzieningen? Moet de senior-operator of productiemanager in de buurt zitten van de regelkamer, of daar direct zicht op hebben of moet hij in dezelfde ruimte zitten? Al deze vragen geven aan dat er niet één oplossing is. Iedere situatie heeft zijn eigen antwoorden, die we kunnen vinden met een Human Factors aanpak. Verlichting en de individuele regelbaarheid daarvan, kleurstellingen, pantries en nog veel meer aspecten kunnen afgeleid worden uit de Human Factors Analyse en met gebruikersparticipatie worden ontworpen. De HFE kent de richtlijnen, maar past die niet zo vaak toe, omdat een goed ontwerp toch al ruimschoots de minimale eisen van ISO-normeringen (ISO-11064, 20002013) voorbij gaat. De HFE zal zijn concepten in samenspraak met gebruikers en andere sleutelfiguren verder verfijnen. Zo ontstaat niet alleen een taakgericht ontwerp, maar ook een toekomst met draagvlak van de gebruikers.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

Cyberkroniek

Inmiddels minder kwetsbaarheden?

Cybersecurity onder de loep Sinds 2010 publiceert Automatie|PMA iedere editie over de ontwikkelingen in de cybersecurity: nieuwe bedreigingen, nieuwe tegenmaatregelen, nieuwe producten, nieuwe bedrijven et cetera. Maar zit er wel vooruitgang in? Of blijven we vechten tegen de bierkaai? Welke leveranciers zijn te vertrouwen op dit gebied en wie niet? Rob Hulsebos

et jaar 2016 was cybersecuritytechnisch iets beter dan 2015: er zijn “maar” 6435 “Common Vulnerabilities and Exposures” (CVE’s) gerapporteerd, tegen 6452 het jaar daarvoor. Een CVE is een nummer in een door MITRE Corporation bijgehouden database van kwetsbaarheden in software (zie kader “CVE”). De website cvedetails.com geeft veel mogelijkheden om in de CVE-database te zoeken. De ruimte ontbreekt om op losse CVE’s in te zoomen, maar wel interessant zijn de statistieken over grote aantallen kwetsbaarheden, op leverancier, product of jaartal. Opvallend is de statistiek per product; als ik aan medeIT’ers vraag “In welk systeem zitten de meeste securitylekken?” dan is het antwoord altijd: Windows. Maar de statistieken lijken anders aan te tonen, zie figuur 1. Anderzijds heeft Microsoft in 2016 maar liefst 155 security-patches uitgegeven, het hoogste aantal sinds 2009.

leveranciers van veel softwareproducten hoger eindigen dan kleine leveranciers, en ook producten die al langer op de markt zijn hebben dan ook hogere scores. Het is dan ook geen verrassing de grote softwareleveranciers (Microsoft, Oracle, Apple, IBM, etc.) bovenaan de lijst tegen te komen. Wie dan de statistieken per product uitzoekt, ziet dat de lijst weer aangevoerd wordt door MacOS X, de Linux kernel en de Firefox browser. Ver van mijn bed show? Niet echt, veel thuisrouters werken op Linux-varianten, sommige plc’s ook, en héél veel embedded apparatuur. Kortom, elke discussie over “welke software/leverancier is het slechtst” kan beslecht worden door de bijbehorende “juiste” statistieken op te roepen. Samenvattend: er is geen 100% veilige software, er is geen “beste” leverancier (en ook geen slechtste).

Maar geheel anders wordt de situatie als we ook kijken naar de impact van elke kwetsbaarheid. Sommige kwetsbaarheden zijn immers relatief onschuldig, andere juist zeer gevaarlijk. Om hierover enig inzicht te krijgen, wordt elke kwetsbaarheid op een aantal aspecten beoordeeld. Dit gaat volgens de CVSS-metriek: “Common Vulnerability Scoring System” (zie kader CVSS). Met weegfactoren wordt dan een totaalscore berekend in het bereik 0 - 10 (onschuldig - extreem gevaarlijk). Figuur 2 laat de resultaten over 2016 zien van de top-15 leveranciers. Opvallend is dat er weinig CVE kwetsbaarheden zijn met rapportEen CVE wordt geïdentificeerd door een jaartal en een volgnummer, bijvoorcijfer 9, blijkbaar is de beoordebeeld: CVE-2016-3872. Op de website cve.mitre.org is een compleet overzicht lingsmethodiek niet lineair. Overite vinden. Detailinformatie is dan verder te vinden in de (US) “National Vulgens moeten al deze statistieken nerability Database”. Uitgifte van een CVE wil nog niet zeggen dat er ook malwel op de juiste manier gelezen ware is die van die kwetsbaarheid gebruik maakt. Het doel van deze numworden, want álle producten van mering is om een wereldwijd gemeenschappelijke identificatie te hebben van dezelfde leverancier over álle jaren een bepaalde kwetsbaarheid, om de communicatie tussen bedrijven, beveiliworden bij elkaar genomen, zodat gingsexperts en gebruikers te vergemakkelijken.

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

Cyberkroniek

Productnaam

Leverancier

Producttype

Aantal kwetsbaarheden

Android

Google

523

Debian Linux

Debian

319

Ubuntu Linux

Canonical

278

Flash

Adobe

Applicatie

266

Leap

Novell

259

OpenSuse

Novell

228

Acrobat R eader

Adobe

Applicatie

227

Acrobat DC

Adobe

Applicatie

227

Acrobat

Adobe

Applicatie

224

Linux Kernel

Linux

CVSS C VSS is een methode om een beoordeling te krijgen van de ernst van kwetsbaarheden in software. Deze wordt op een aantal gestandaardiseerde categorieën beoordeeld, bijvoorbeeld of infectie van buitenaf nodig is of enkel lokaal kan plaatsvinden, of de gebruikers iets moet doen of juist niet, welke privileges de software moet hebben om te kunnen slagen, etc. De CVSS aanduiding wordt vrij cryptisch weergegeven, bijvoorbeeld: “CVSS:3.0/ AV:L/AC:L/PR:N/UI:R/S:U/C:H/I:H/ A:H”. Hierin wordt eerst het versienummer van de beoordelingsmethode gegeven (hier: 3.0), gevolgd door een beoordeling per categorie (AV:L = Attack Vector Local, UI:R = User Interaction Required, etc.). Daarna wordt het rapportcijfer berekend, wat hier zou resulteren in een score van 7.8 (impact is hoog).

217 11

MacOS X

Apple

215

Reader

Adobe

Applicatie

204

Chrome

Google

Browser

172

Windows10

Microsoft

172

IOS iPhone/iPad

Apple

161

Figuur 1: De top-15 van unieke kwetsbaarheden per product (in 2016).

Naam

Aantal kwetsbaarheden

0-1

1-2

2-3

3-4

4-5

5-6

6-7

7-8

8-9

Microsoft

4732

210

559

701

239

1069

1883

Oracle

3918

182

316

1145

777

470

372

561

Apple

3948

201

544

460

821

598

766

IBM

3015

154

339

801

536

297

455

358

Cisco

2795

509

629

404

860

293

Google

2172

307

308

276

663

584

Adobe

2135

139

126

117

1664

Mozilla

1714

331

299

212

242

544

SUN

1630

105

312

283

119

422

311

Linux

1578

237

535

132

146

334

RedHat

1519

142

325

277

193

306

150

Novell

1464

315

328

192

269

214

1408

261

203

122

358

352

Debian

1053

221

215

169

240

Canonical

806

207

162

123

156

Figuur 2: Kwetsbaarheden per leverancier, uitgesplitst naar CVSS-score (hoger = gevaarlijker)

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

Cyberkroniek 7946 6452

4935

4651

381

894

1999

2005

Meer of minder? Interessant is ook de statistiek per jaar in figuur 3. Dan blijkt dat het voorspelde digitale armageddon nog niet in de coulissen staat; sinds 2006 is er wel een flinke stijging in aantallen CVE’s zichtbaar, maar de situatie lijkt zich te stabiliseren (niet dat dit een reden is om achterover te gaan leunen). De softwareproducten die in de CVE’s voorkomen zijn uiteraard van allerlei soorten producten, het zijn niet specifiek industriële software en/ of industriële besturingen. Heel veel CVE’s zijn dus volkomen irrelevant voor ons vakgebied. Het (ook weer US) “Industrial Control Systems Cyber Emergency Response Team” (ICS-CERT) houdt hierover wel apart informatie bij, maar niet zo gedetailleerd als bij de CVE’s. In het (fiscale) jaar 2016 was het aantal ingekomen incidentrapporten iets minder dan in 2015 (290 versus 295) maar nog steeds veel meer dan in 2014 (245). Ook is er de mogelijkheid om het aantal incidenten per leverancier op te vragen, maar niet in een formaat waarbij vergelijkingen makkelijk te maken zijn. Figuur 4 toont de aantallen gemelde kwetsbaarheden bij ICS-CERT. De enorme stijging na 2010 komt waarschijn-

2010

2014 2015

lijk vanwege het in dat jaar ontdekte Stuxnet; opeens werd er beter gezocht naar kwetsbaarheden in industriële producten. Overigens beschouwt ICS-CERT medische apparatuur en voertuigen ook als “industrieel”, en in 2015 is op dit gebied een stijging in aantallen kwetsbaarheden waargenomen. Het lijkt me echter niet dat dit de forse stijging van 2014 naar 2015 kan verklaren; ICSCERT geeft er ook geen uitleg over. Mogelijk is de stijging enkel te verklaren vanwege een betere bekendheid van ICS-CERT waardoor er meer incidenten en malwares gemeld worden. Over enkele maanden komt het jaarverslag over 2016 uit. Overigens stond op 1 februari 2017 de teller alweer op 31 kwetsbaarheden.

Blijven opletten Industriële malware is niet het enige waarvoor we op onze hoede moeten blijven. Ook door de “gewone” malware kan schade aangericht worden. Een voorbeeld hiervan is de “Shamoon” malware, dat bestanden op pc’s overschrijft. Die was twee jaar geleden o.a. bij Saudi Aramco actief, en onlangs werd er een nieuwe versie van ontdekt. Een grote stijging was waar te nemen in de “CEO-fraude”, waarbij in een e-mail, die zogezegd afkomstig is van de CEO, iemand opgedragen wordt een bepaald bedrag snel over te maken. Sinds 2015 is het aantal slachtoffers van deze manier van diefstal gestegen met 270%, waarbij in 2016 voor een recordbedrag schade werd geleden. De klapper van het jaar vond plaats

‘Geheel anders wordt de situatie als we ook kijken naar de impact van elke kwetsbaarheid.’

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

2017

Figuur 3: Aantallen CVE’s per 5 jaar. Het cijfer voor 2017 betreft enkel de eerste 2 weken.

Cyberkroniek 486

231 208 186 178

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Figuur 4: Aantal bij ICS-CERT gerapporteerde kwetsbaarheden in industriële producten (bron: ICS-CERT “Year In Review 2015”).

bij Leoni in Roemenië, die op deze manier 40 miljoen euro kwijtraakte (zie ook Automatie|PMA 9/2016). Tegen dit soort fraude is geen bescherming met technologie mogelijk, de mensen vormen hier de zwakste schakel. Een ander vorm van malware die in 2016 snel opgang maakte was de ransomware. Hierbij worden de bestanden op een systeem versleuteld, en pas weer vrijgegeven (ontsleuteld) nadat snel een bedrag, meestal in Bitcoins, wordt overgemaakt. Volgens onderzoeksbureau Ponemon betaalde 48% van de door ransomware

‘ Slechts de helft van de betalers kreeg de decryptiesleutel.’

en betalen het (soms aanzienlijke) losgeld, of verschuiven we het probleem naar iemand anders. De ontwikkelingen rondom IoT gaan zó snel dat de cybersecurity-industrie die niet bij kan benen. We zagen in 2016 het eerste misbruik van IoT apparatuur via het “Mirai” botnet. Dit werd al lang verwacht, en IoT-misbruik zal zich in 2017 en daarna zeker nog vaker voor gaan doen. Al met al is de situatie in 2016 niet veel beter, of zelfs slechter, dan de jaren daarvoor. Maar dat is nog geen reden tot pessimisme: ook al zijn er veel zwakheden in software, van de meeste hebben we geen last, gewoonweg omdat we die sof tware (van dat merk, in dat ene product) niet gebruiken. Op individueel gebied zijn best hoopvolle verbeteringen waar te nemen, bijvoorbeeld dat cybersecurity in industriële producten steeds serieuzer wordt genomen. En misschien zullen veel hackers hun aandacht verschuiven naar IoT-producten, omdat daar makkelijker “roem” te halen is dan bij beter beveiligde (IT en OT) producten. Een schrale troost weliswaar, want IoT zit straks ook bij ons thuis, op kantoor en in de auto.

‘Sinds 2015 is het aantal slachtoffers van CEO-fraude gestegen met 270%.’ getroffen bedrijven het gevraagde losgeld, gemiddeld zo’n 2500 euro. Echter: slechts de helft van de betalers kreeg de decryptiesleutel om hun bestanden weer leesbaar te maken. Deze vorm van malware zal ook in 2017 de nodige slachtoffers gaan eisen, aangezien de hackers/criminelen steeds slimmere malwares gebruiken, en ook graag gebruik maken van de zwakke kanten van de mensheid: één maker van ransomware belooft dat de verloren bestanden gratis worden teruggezet als de ransomware bij twee bekenden kan worden geïnstalleerd. Tja… dan is de vraag: zijn we principieel genoeg

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

ISA lanceert Cybersecurity-expertprogramma

Cybercrime snelst groeiende vorm criminaliteit 34

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIÃ&#x2039; AUTOMATIE 02/2017

Cybercriminaliteit is een van de snelst groeiende vormen van criminaliteit. Recent onderzoek wijst uit dat de wereldwijde omzet van cybercriminaliteit gelijk is aan die van de omzet in de drugshandel. En we zijn nog maar aan het begin! Beroepscriminelen organiseren zich steeds beter en maken gebruik van geavanceerde digitale aanvalsmethoden. Het afgelopen jaar vonden verschillende grootschalige aanvallen plaats met een hoge organisatiegraad, gericht op diefstal van geld en kostbare informatie. Naast de overheid waren bedrijven en burgers in toenemende mate het slachtoffer. Uit het Cybersecuritybeeld Nederland 2016 (CSBN 2016) blijkt dat beroepscriminelen daardoor een steeds grotere bedreiging vormen voor de digitale veiligheid in Nederland. Dat dit probleem ook internationaal speelt, blijkt uit het feit dat er bijvoorbeeld in België een actieve samenwerking is ontstaan tussen overheid en bedrijfsleven. Men heeft hier onder andere een emergency-responseteam opgericht om snel op cybersecurity-incidenten te kunnen reageren. Pieter van der Klooster

ybercriminelen voeren langdurige, hoogwaardige en geavanceerde operaties uit en de campagnes van deze beroepscriminelen worden steeds geavanceerder. In het verleden waren de digitale aanvallen en bijbehorende campagnes van criminelen vaak van korte duur en gericht op snel geld verdienen door veel partijen te benadelen. Het afgelopen jaar hebben criminelen echter een aantal campagnes uitgevoerd, waarvoor hoge investeringen zijn gedaan en waaruit een hoge organisatiegraad blijkt. Tweederde van de getroffen bedrijven had deze aanvallen niet zelf waargenomen, dus de geregistreerde aanvallen zijn slechts het topje van de ijsberg. Cybercrime is zodoende hard op weg om voor bedrijven de grootste bedreiging te worden. Ruim 60 procent van de bedrijven maakt zich er ernstig zorgen om. Toch heeft slechts een 37 procent een plan klaarliggen om adequaat op cybercrime te reageren.

Traditionele aanpak is vragen om problemen Remote access tools zijn zoals bekend zeer populair onder criminelen. Criminelen gebruiken deze om binnen computernetwerken van organisaties te zoeken naar waardevolle systemen en informatie. Ook zijn er online marktplaatsen - het zogenaamde Darknet - waar deze activiteiten voor iedereen gewoon als dienst te koop zijn. Virussen, phishing, drive-by-downloads; cybercrime kent vele soorten en vormen. Het mag inmiddels duidelijk zijn dat er flink wat gevaren zijn voor bedrijven die zich moeten zien te wapenen tegen cybercrime. Waan je niet te snel veilig; cybercrime staat nooit stil. De traditionele aanpak van het plaatsen van een firewall, het

regelen van wat antivirussoftware en het beheer hiervan overlaten aan veelal onvoldoende gekwalificeerde engineers - die vaak nog een behoorlijk aantal andere taken hebben - is domweg vragen om problemen.

Meer behoefte aan kennis & tools Bedrijven, instellingen maar ook de overheid moeten intensief gaan samenwerken om cyberaanvallen te kunnen afslaan. Elkaar goed informeren over cyberaanvallen en de geslaagde aanpak hiervan kan herhaling van dergelijke aanvallen bij andere bedrijven voorkomen. Samen sta je sterker. De steeds meer geavanceerde werkwijze van cybercriminelen maakt het noodzakelijk om als onderneming op een geheel andere wijze met cybercrime om te gaan. Het mag duidelijk zijn; er is dringend behoefte aan meer kennis maar ook aan veel beter gekwalificeerd personeel.

De ISA/IEC62443 standaard ISA heeft al 70 jaar ervaring met het ontwikkelen en actueel houden van 150 verschillende standaarden. Een van de meest recente standaarden is de ISA-99 standaard - internationaal bekend als de ISA/IEC62443 standaard. Deze securitystandaard voor Industrial Automation and Control Systems (IACS) geeft richtlijnen om potentieel verwoestende cyberschade aan de industriële systemen en netwerken te voorkomen en/of te beperken. ISA/IEC 62443 is ontwikkeld door vele toonaangevende internationale cybersecuritydeskundigen uit het bedrijfsleven, de overheid en de academische wereld

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

en wordt beschouwd als ‘s werelds enige op consensus gebaseerde standaard voor IACS-systemen. Deze Industrial Automation and Control Systemen zijn helaas niet ontworpen om weerstand te bieden aan cyberaanvallen. Een cyberaanval kan de indringer waardevolle informatie opleveren, maar ook de veilige exploitatie van industriële installaties verstoren en deze installaties zelfs geheel onbruikbaar maken. De gevolgen zijn niet te overzien; concurrentievervalsing, grootschalige stroomuitval, explosies, chemische lekken of zelfs fabriekssluitingen.

‘Er is dringend behoefte aan meer kennis en aan veel beter gekwalificeerd personeel.’

Kennis haal je bij de bron Om aan de dringende behoefte vanuit de industrie tegemoet te komen heeft ISA een complete reeks unieke industriële cybersecuritytrainingen ontwikkeld op het gebied van “Assessment, Design, Implementation, Operations and Maintenance”. Elk van de vier meerdaagse trainingen wordt afgesloten met een officieel erkend examen dat wordt afgenomen door Prometric. Deze

organisatie is vooral bekend van de Microsoft- en Ciscocertificering en heeft in vrijwel elk land van de wereld een vestiging waar men nu ook het ISA-examen kan afleggen. ISA-cybersecuritycertificaten worden toegekend aan degenen die met succes de cursussen doorlopen en aansluitend de examens doen. Personen die alle vier de certificaatprogramma’s met succes voltooien, mogen de titel van ISA/IEC 62443 cybersecurityexpert voeren. Naar verwachting zullen de eerste cybersecurityexperts begin 2018 hun trainingstraject afronden.

advertentie

Uitval komt 24/7 voor, dus meten is weten en sterk aan te raden.

MHT410 vochtigheids-, waterstof- en temperatuurtransmitter voor de on-line transformator olie monitoring • Ontvang betrouwbare alarmering van mistoestanden in de transformator • Maak onderbouwde beslissingen met betrekking tot het onderhoud van een transformator • Minimaliseer onverwachte uitval

De nieuwe Vaisala OptimusTM OPT100, DGA monitoring voor transformator olie • Geeft de beste langdurige stabiele metingen op de markt en is daarbij onderhoudsvrij • Out-of-de-box prestaties • Schakelt volledig valse alarmering uit

13703

Vaisala’s ON-LINE monitoring systemen voor Transformatoren met betrekking tot: • De analyse van de opgeloste gassen in olie (DGA) • De meting van waterstof in olie • De meting van vochtigheid in olie • Temperatuurmeting • De meting van SF6 densiteit • Dauwpuntsmetingen • Drukmetingen

www.vaisala.com/power Benelux.sales@vaisala.com CEN-EMEA-BEN-POW-ad-MHT410-OPT100-180x122.indd 1

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

6.3.2017 13.28

profinieuws

IO-Link Workshop 11 april 2017 - Avans Hogeschool, ‘s-Hertogenbosch IO–Link is de eerste gestandaardiseerde IO-technologie wereldwijd (IEC 61131-9) voor communicatie met sensoren en actuatoren. De krachtige point–to-point communicatie is gebaseerd op de lang bestaande 3–draads sensor en actuator verbinding zonder bijkomende eisen aan de kabelmateriaal. Dus, IO–Link is geen veldbus maar de verdere ontwikkeling van de bestaande, beproefde en geteste aansluittechniek voor sensoren en actuatoren.

PI Ne de rl an po st bu s 36 d 38 30 AK Leu 6, ww w. pr of sd en ibu s.n l

Productnieuws van onze leden

Proficloud koppelt cloud diensten aan PROFINET ATS Applied Tech Systems ontwikkelt als eerste Nederlandse bedrijf Proficloud diensten. Net zoals een smartphone niets is zonder ‘apps’, is een cloud niets zonder diensten. Door, de door Phoenix Contact ontwikkelde, Proficloud kan iedereen diensten aanbieden voor toepassing in PROFINET systemen. WAGO I/O-SYSTEM WAGO controller PFC200 nu ook met PROFIBUS DP Masterinterface. Het assortiment aan PFC200-controllers wordt uitgebreid met een nieuwe PROFIBUS-controller met DP Master-interface. Vanaf nu kan de compacte besturing probleemloos gegevens verzamelen én verwerken via een PROFIBUSnetwerk.

John van Leeuwen stelt zich voor als nieuw bestuurslid PI Nederland

Multiprotocol IO-Link master

Afgelopen algemene ledenvergadering hebben wij afscheid genomen van Peter Hollebrandse als voorzitter en als bestuurslid. Na jaren van actieve inzet en hoge betrokkenheid voor de vereniging, heeft hij zijn rol als bestuurslid afgestaan. Hierbij willen wij hem namens de leden, eindgebruikers en bestuursleden hartelijk bedanken. Als vereniging hebben wij John van Leeuwen bereid gevonden om toe te treden als bestuurslid.

biedt indrukwekkende eigenschappen met een additio-

Aanvullende activiteiten 2017

Lichtscherm; nu mét IO-Link

• 11 april 2017 - IO-Link workshop - Avans Hogeschool • 8 juni 2017 - Industriële Communicatie binnen de Proces Industrie - Dunea • 29 juni 2017 - Algemene ledenvergadering (datum onder voorbehoud) • Q3 Workshop diagnose & monitoring • 9/16/23 november - PROFIdag 2017

Balluff’s lichtscherm BLA0003 meet de hoogte en de diameter

De TBEN-L-8IOL voor Profinet, ethernet/IP en Modbus TCP nele power supply voor actuatoren, geoptimaliseerd power management en eenvoudige IOLink integratie. Turck’s IO-link portfolio is nu verder uitgebreid met de TBEN-L-8IOL multiprotocol IO-Link master in beschermingsklasse IP67 en IP69K.

van flessen in een vulmachine. Als je verschillende objecten wil identificeren in een productie-, verpakking- of kwaliteitscontrole, dan is dit multifunctionele lichtscherm ideaal. Hij biedt vele meetinstellingen en ex tra modi zoals nominale/ actuele vergelijking.

pi nederland geniet exclusieve gast vrijheid in Automatie | PMA. De verant woording voor de gepubliceerde kopij op deze pagina ligt bij PI Nederland.

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

markt & techniek

Aandrijving voor intralogistieke toepassingen NORD DRIVESYSTEMS stelt haar nieuwe aandrijvingen LogiDrive voor, die aangepast zijn aan de typische vereisten van transporttoepassingen. Bovendien combineren ze een hoog rendement met weinig onderhoud. De indeling van deze aandrijvingen maken een snellere keuze van de geschikte aandrijving voor een bepaalde toepassing mogelijk, want de keuze wordt beperkt tot enkele mogelijkheden. IE4 synchrone motoren met een nominaal vermogen van 1,1 kW, 1,5 kW en 2,2 kW worden gecombineerd met tweetraps conische tandwielen voor snelheden van 0-565 rpm (maat 1) of 0-482 rpm (maat 2 en 3). De transmissie kan continu variëren tussen 1 en 500. De frequentieregelaars op de transportband bevinden zich vlakbij de motor

Meer informatie www.nord.nl

en zorgen zo voor een optimale bereikbaarheid. Ze beschikken ook over een hoofdschakelaar waarmee ze losgekoppeld kunnen worden van de installatie en een rich-

Verlichte keuzeschakelaars E AO, de exper t en par tner voor Human Machine Interfaces (HMI’s), biedt tactiele en duurzame verlichte

keuzeschakelaars, die ideaal zijn voor gebruik in het openbaar vervoer. De Serie 04 keuzeschakelaars met een- of tweekleurige ledverlichting zijn visueel snel en intuïtief te herkennen en bevorderen de veiligheid van de bediening van bestuurderscabines en besturingspanelen. De heldere ledverlichting is duide-

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

lijk zichtbaar, ook bij weinig licht of fel zonlicht. De gemakkelijk herkenbare schakelstanden maken de bediening nog veiliger en intuïtiever. In combinatie met de Value Added Ser vice s v an E AO - denk aan montage, bedrading en gravering - kunnen de schakelaars voor vrijwel elke toepassing eenvoudig worden geïnstalleerd en intuïtief worden bediend. De schakelaars met de heldere, een- of tweekleurige ledverlichting hebben een eigentijds en ergonomisch ontwerp. Ze zijn voorzien van afge-

tingsschakelaar voor de plaatselijke instellingen. De LogiDrive systemen kunnen ingezet worden bij horizontale of hellende transportbanden. Ze integreren de veiligheidsfuncties STO en SS1 volgens DIN EN 61800-5-2 en DIN EN 60204-1. De motoren zijn voorzien van een hoog overbelastingsvermogen. Het systeem is volledig modulair: alle componenten kunnen af zonderlijk worden bediend. Dit vermindert de onderhouds- en reparatiekosten. NORD integreert alle gangbare veldbussystemen en Industrial Ethernetinterfaces direct in de AC-vector aandrijving. De LogiDrive-systemen staan wereldwijd garant voor betrouwbare prestaties en zijn geschikt voor 50 Hz en 60 Hz AC frequenties.

Meer informatie www.eao.nl

ronde hoeken conform DIN 5566-1 en bieden een uitstekend tactiel gevoel. Daarnaast bieden ze een lange levensduur en een robuuste constructie met een breed scala aan mogelijke combinaties en opties. De ronde of vierkante schakelaars zijn verkrijgbaar in verzonken of verhoogde uitvoering en met korte of lange hevel. De optionele ledverlichting is er in rood, groen, blauw, geel en wit, en alle kleuren zijn verkrijgbaar met bedrijfsspanningen van 6 VDC tot 230 VAC.

markt & techniek Meer informatie www.camozzi.nl

Magneetventielen met scheidings membraan Camozzi heeft een nieuwe serie magneetventielen ontwikkeld, de Serie K8DV, die voldoet aan alle eisen om agressieve of warmtegevoelige media te scheiden, zoals vereist door de nieuwe technologieën. Dankzij het scheidingsmembraan wordt het medium gescheiden van alle interne metalen onderdelen van het magneetventiel en

wordt zelfs de geringste opwarming die door de magneetspoel wordt gegenereerd, vermeden. Met de nieuwe serie met totale mediumscheiding speelt Camozzi in op de toenemende vraag naar miniatuur magneetventielen met scheidingsmembraan. Daarbij is volop gebruik gemaakt van de ervaring die is opgedaan met de Serie K8. De Serie K8DV kenmerkt zich door het zeer compacte ontwerp, de lage massa, de hoge toelaatbare debieten en het zeer lage interne volume. Door de keuze voor het materiaal van het membraan (FKM, EPDM of FFKM) en de behuizing (PEEK) kan het magneetventiel in een zeer brede range van toepassingen worden gebruikt. Hierbij valt onder meer te denken aan medische, analytische, chemische en farmaceutische, biotechnologische en milieutoepassingen. Het ventiel is beschikbaar in een cartridge-versie of geschikt voor montage op een basisplaat. Dankzij de geringe afmetingen voldoet het ventiel aan alle installatie-eisen van draagbare of laboratoriumapparatuur. Het ventiel wordt direct bediend met een scheidingsmembraan en heeft pneumatische aansluitingen cartridge voor manifold of met flens voor basisplaat.

advertentie

SMARTER PRODUCT USABILITY

ZO GOED WAS BEVEILIGING NOG NOOIT. VEILIGHEIDLASERSCANNER RSL 400 Met twee onafhankelijke beschermings functies, 8,25 m bereik en een hoekbereik van 270° is de RSL 400 een nieuwe norm in de veiligheidstechniek. Rolf Brunner Produkt Center –

easy handling.

Laserscanner

www.leuze.nl 13452

Productie en machine automatisering PMA 02/2017

13627a

FHI Po st bu s 36 38 30 AK Leu 6 sd en Te l. 03 3 46 e- mai l inf 5 75 07 o@fh i.n l ww w. fh i.n l

Communicatie optimaliseren De moderne communicatiemogelijkheden hoeven niet met naam en toenaam benoemd te worden. De lezer van dit blad weet ongetwijfeld welke actuele trends ik bedoel. De namen van die trends komen daarom in deze tekst niet terug. Binnen de productie- en procesindustrie ontstaan kansen, doordat de hedendaagse technologie de juiste data op het juiste moment voor de juiste handelingen biedt. Je kunt zeggen: ‘de communicatie wordt geoptimaliseerd’. Paul Petersen

Vanuit de industriële elektronica zijn de laatste jaren draadloze sensornetwerken geïntroduceerd, die met een zogenaamd roddelprotocol werken. Hoe werkt dat? Een sensor is op een specifieke plek geïnstalleerd en meet bijvoorbeeld de temperatuur en vochtigheid in de omgeving. Die data deelt de sensor met de buren en die buren delen het weer met hun buren et cetera. Er wordt gecommuniceerd om tot de juiste handelingen te komen. Die laatste stap is niet vanzelfsprekend. In sommige toepassingen zijn hoogwaardige modellen of uitermate intelligente besturingssystemen nodig. De infrastructuur van sensoren, het netwerk en de koppeling tussen informatietechnologie en operationele technologie (IT/ OT) moeten dan ook goed verzorgd zijn. De communicatie moet op alle fronten perfect verlopen en dat vraagt om kennis.

Waar is de kennis te vinden? Er zijn voldoende aanbieders van technologie. Daarmee kun je vrij snel stellen dat internet voldoende informatie biedt om de kennis over alle benodigde technologie te vinden. De communicatie en automatisering wordt, zoals aangegeven, door een grote combinatie van technologie mogelijk gemaakt, die dan ook bij de specifieke toepassing moet passen. Maar die gekoppelde informatie is niet op internet te vinden. Tijdens het Productie Proces Automatisering-event in februari 2017 bleek dat er een nieuwe manier van samenwerken in de bedrijfsketen zal gaan komen. Om goed te kunnen communiceren moet technologie goed op elkaar aansluiten. Leveranciers, systeemintegra-

FHI geniet exclusieve gast vrijheid in Automatie | PMA. De verant woording voor de gepubliceerde kopij op deze pagina ligt bij FHI.

tors en eindgebruikers moeten intensief overleg hebben om toepassingen te maken die passen bij de markt, de gewenste levenscyclus en de verdergaande innovaties van de technologie. Op het Auto ID-event begin maart ging het over de automatische identificatie van locaties, onderdelen en producten. Ook hier betreft het de oplossingen om op het juiste moment de juiste data in te zetten voor een betere controle over processen in de logistiek en productie. De combinatie van leveranciers zorgt met technologie voor een goede communicatie door de gehele keten. Dat sloot ook weer aan bij het Industrial Ethernet-event, ook in maart. Hoe ga je dan communiceren? Dat programma gaf de kennisoverdracht voor de architectuur, de functionaliteit en het medium. Op allerlei deelgebieden in de industrie is een oplossing gewenst, om op al die fronten aangesloten te zijn. De oplossing wordt gevonden door met de gehele keten in overleg te treden. Vanuit FHI stimuleren en faciliteren we de communicatie tussen deskundigen online, op events/beurzen of bijeenkomsten. Vakmensen die bij elkaar komen kunnen elkaar wijzen op de valkuilen en de juiste keuzes. Bij het opzetten van events is het de wens van betrokken FHI leden en allerlei partners, om tot een volledige en neutrale kennisoverdracht te komen, zodat eindgebruikers de communicatie in hun technische omgeving kunnen optimaliseren. Voor deskundigen door deskundigen om voordelen daadwerkelijk te realiseren.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 01/2017

MicroNano en Sense of Contact 2016 De jaarlijkse MicroNano-conferentie houdt het goed vol, dus ook dit keer was Automatie|PMA van de partij. Een bijzonderheid is dat MicroNano nu één dag gelijktijdig is met de andere volhouder: Sense of Contact. Het zal zeker efficiënt zijn, maar wie in beide onderwerpen geïnteresseerd is, en dat is zeker niet denkbeeldig, komt in een lastige keuze-spagaat terecht. De organisatoren, FHI en MinacNed zullen er wel goed over hebben nagedacht en ik ben benieuwd of deze combi een blijvertje is. Harold van den Hauten

et MicroNano-gedeelte van deze gecombineerde conferentie houdt zich bezig met het allerkleinste. Dit is het gebied waar een van de dimensies kleiner zijn dan 100 nm. Dit kan nog steeds een heel groot voorwerp zijn, want een netwerk van 100 bij 100 m en slechts 50 nanometer dik valt binnen de nanotechnologie. Het is opvallend dat veel toepassingen zich in het medisch domein bevinden en daarom is het begrijpelijk dat hier een speciale track voor is ingericht waarin we veel leren over fascinerende onderwerpen als organen op een chip. De voordelen om organen buiten een lichaam te testen zijn werkelijk enorm. Zo kunnen geneesmiddelen getest worden met concentratiebereiken die in het lichaam grote problemen zouden veroorzaken. Toepassingen buiten de medische sector zijn er echter ook. Op het terrein van microstroming en nano-instrumentatie zijn interessante ontwikkelingen gaande.

Grote industrie, kleine dingen. Het is interessant te zien dat grote chemische onderne-

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

mingen als BASF ook het nut van het kleine blijken te ontdekken. BASF heeft zelfs een speciaal laboratorium voor microfluïdics ingericht. Zij doen dit bijvoorbeeld om productontwikkeling te screenen. Procesomstandigheden als hoge productiehoeveelheden, hoge temperaturen of drukken kunnen veilig en tussen brede grenzen worden bestudeerd en getest. Ook heel nieuwe ideeën kunnen worden bedacht met deze technologie. De onderzoeksresultaten zijn over het algemeen positief tot zeer positief; een aanleiding om tot meer complexe toepassingen over te gaan. Verbeterpunten zijn er ook: het behandelen van vaste stoffen in dit soort systemen laten nog te wensen over.

Massadebiet in het kleine. Coriolis-massadoorstroommeters zijn inmiddels tot gigantische capaciteiten beschikbaar. De Universiteit Twente presenteert samen met Bronkhorst juist een Coriolismeter voor het zeer kleine werk: met een capaciteit tot maximaal 70 mg per uur. Een sensor en een regelaar met proportionele klep die op één enkele chip

is gemonteerd. Hierdoor zijn geen externe buizen nodig en is het interne volume minimaal. We krijgen vrij gedetailleerd te zien hoe zo’n ultra-klein instrument geproduceerd wordt. De meetresultaten zien er behoorlijk goed uit. Binnen een massadebiet van 0 tot 70 mg/uur is het resultaat lineair. Belangrijk is ook om de lekkage minimaal te houden. Ook hiervan krijgt de bezoeker de resultaten te zien van proeven die zijn uitgevoerd van 20-500 mbar. Verder onderzoek is onder andere op gericht om interne lekkage nog verder terug te dringen.

Sense of contact Sensortechnologie is alom aanwezig en wordt ook steeds meer geïntegreerd in producten en systemen.

t/h °Brix

kg/m3

kg/h °C

m3/h

fact Continue ﬂowmeting ook bij gas- en luchtinsluiting in het medium OPTIMASS serie – technology driven by KROHNE

Ook maakt sensortechnologie steeds meer gebruik van nanotechnologie en het is dan ook niet onlogisch om dit onderwerp te combineren met de MicroNano-conferentie. De nieuwste ontwikkelingen worden tijdens dit symposium onderverdeeld in drie tracks, namelijk industriële processen, infrastructuur en milieu, en gezondheid.

Water bewaken In het hoofdstuk milieu is kwaliteitsmeting van water een onderwerp waaraan veel aandacht is besteed. Bij Vitens staat een systeem in het veld, geleverd door Optiqua, dat de kwaliteit van het drinkwater continu in de gaten houdt. De optische sensor van Optiqua maakt hele kleine veranderingen in de brekingsindex van het water. Deze index verandert als de concentratie van opgeloste stoffen in het water ook verandert en is daarmee een belangrijke indicator voor de kwaliteit van het drinkwater. Het systeem reageert op een groot aantal chemische substanties waarvoor anders meerdere detectiesystemen nodig zouden zijn. Hierdoor wordt het eenvoudig om een heel waternetwerk uit te rusten met

• Coriolis massaflowmeter met Entrained Gas Management (EGMTM): Geen verlies van het meetsignaal tot 100% gas- en luchtinsluiting in het medium • Verbeterde resultaten bij: - Opstarten en shut down van installaties - Verwerking van lucht bevattende producten - Foutanalyse in het proces • Meting van massa-, volume-flow, dichtheid, temperatuur, flowsnelheid en concentratie in één instrument

Meer feiten: www.krohne.nl/optimass 13474

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 02/2017

colofon Redactieraad

Hoofdredactie

Willem van der Bijl

Hoofdredactie

Liam van Koert

Ing. Peter van den Berg, Ing. Ton Bol , Ing. Ber nard Bos, Ing. W illem van der Bijl , Ing. F r i t s B o d d e m a n , A n d r é B r a a k m a n , I n g . Adrian de Bruijn, Jacques Geluk , Harold van den Hauten, Ing. Rob Hulsebos, Sikko de Jong Sr., Ing. Liam van Koert, Janet Kooren, Ing. Peter Korsten, Ir. Hans Mosselman, Ir.ing. Wim O xenaar Eur. Erg., Ir. Paul Petersen, Ing. Remco Rijsenbrij, Drs. Bianca Scholten, Ing. Ad Spijkers, Ing. Karel Walinga, Ir. Hans van Wijk en Ing. Nick de With. Deelname van redactieraadleden aan het redactieraadteam is op persoonlijke titel.

Uitgave

uitgever

jaco otto

Automatie BV Bezoekadres: Spacelab 2, 3824 MR Amersfoort Postadres: Postbus 2696, 3800 GE Amersfoort Telefoon: 033 456 70 50 E-mail: info@automatie-pma.com Internet: www.automatie-pma.com

Uitgever Jaco Otto (Automatie BV), j.otto@aprmediagroep.nl Sales

Erik de Jong

Advertenties Erik de Jong (Advercom), edejong@advercom.nl

Vormgeving APR Media Groep BV, studio@aprmediagroep.nl redactie

Bianca scholten

Advertentie- en orderadministratie APR Media Groep BV, orders@aprmediagroep.nl

Abonneeservice sensoren, die bovendien geen hulpstoffen nodig hebben om te kunnen werken - zoals bij andere detectietechnieken wel gebruikelijk is. Alleen stroom is genoeg. Het systeem van Vitens, dat in Noord-Nederland is geïnstalleerd, gebruikt deze detectietechniek in productie, pompstations en eindgebruikerspunten. Het netwerk is nu bewaakt en kan op problemen anticiperen. Dit biedt ook de mogelijkheid om gebruikers met kritische processen van tevoren te waarschuwen voor komende problemen, zodat zij de nodige maatregelen kunnen nemen.

Post: Daalakkersweg 2 - 72, 5641 JA Eindhoven Telefoon: 088 226 66 86 E-mail: abo@aprmediagroep.nl redactie

Janet kooren

redactie

rob hulsebos

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 02/2017

Nederland Buitenland Proefabonnement Losse nummers

€ 79,- per jaar (excl. btw) € 140,- per jaar € 35,- 6 maanden € 10,-

Conclusie Deze dagen boden een overvol programma met meer dan honderd lezingen, onmogelijk dus om hiervan een compleet overzicht te geven of zelfs een representatieve keuze te maken. Voor mij was het in elk geval interessant genoeg en ik hoop er volgend jaar weer bij kunnen zijn. Een punt van kritiek is hetzelfde als het vorige jaar. Het is onbegrijpelijk dat mensen de moeite nemen om een interessante lezing te komen houden op dit congres en vervolgens in gebreke blijven bij het aanleveren van het lezingenmateriaal aan de organisatie. De effectiviteit van zo’n verhaal gaat hiermee goeddeels teloor want thuis nog eens rustig nakijken is er niet bij.

Abonnementen kunnen iedere maand ingaan en w orden jaarlijks automatisch verlengd. Opzegg ingen, uitsluitend schriftelijk, dienen uiterlijk twee maanden voor het einde van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn.

redactie

harold van den hauten

redactie

Karel Walinga

redactie

Nick de With

Aansprakelijkheid Aan de inhoud van dit vaktijdschrif t is veel aandacht besteed. Het is echter mogelijk dat de inhoud van deze uitgave v erouderd, incompleet en/of incorrect is. Aan de inhoud hiervan kunnen dan ook geen rechten worden ontleend. Automatie BV kan niet aansprakelijk worden gehouden voor de directe alsook indirecte gevolgen van het gebruik, op welke wijze dan ook, van de hierin aangeboden informatie. Automatie BV geeft geen enkele garantie, noch aanvaardt enigerlei aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud, data, adviezen, verklaringen, producten of ander materiaal in het vaktijdschrif t. Overname van ar tikelen uit deze uitgave is uitsluitend toegestaan met bronvermelding en na toestemming van de u itgever van Automatie BV. Alle regels met betrekking tot de Nederlandse intellect uele eigendomsrechten zijn van toepassing.

Flow Bench Fl De nieuwe standaard in Crossflow-techniek: Maximale productbescherming Maatwerkoplossing Vervaardigd uit hoogwaardig RVS Standaard uitvoerbaar met H13, H14 of U15 filter

Volledig in RVS Hoogst mogelijke efficiency Volledig digitale besturing Optioneel kan het hoogwaardige PURIMA ultrasone reinigingssysteem geïntegreerd worden in het RVS-werkblad

laminair downflow techniek biedt optimale persoonsbescherming Geen belemmeringen, maximale bewegingsvrijheid Perfecte monitoring van de procesparameters Volledig gedocumenteerd: QP, QMP, DQ, FAT, SAT, IQ & OQ

denios: 360° Veiligheid Werken met gevaarlijke stoffen vergt bijzondere voorzieningen in verband met de veiligheid voor de opperators en het product. Met VARIO-Flow technieken waarborgt DENIOS de luchtkwaliteit in ‘High-Care gebieden’ en bij ‘High-Risk activiteiten’. Al ruim 30 jaar ontwikkelt en produceert DENIOS bedrijfsmiddelen waarmee u verantwoord veilig kunt werken met gevaarlijke stoffen. Speciaal voor de foodindustrie ontworpen systemen voldoen aan de FDA- en GMP-eisen. Profiteer van onze ervaring en expertise en bel voor een vrijblijvende afspraak. Ga voor meer informatie naar: www.denios.com of bel ons: 0172 - 50 64 66 03 312 00 87 13677a

DETECTING PRESSURE PEAKS MADE EASY Manometer LEO 5 with Peak and Record function

Pressure peaks with 5 kHz sampling frequency Records pressure, pressure peaks & temperature Rugged waterproof stainless steel housing Easy operation via touch keys USB- and Bluetooth-interface

Meettechniek B.V.

KELLER Meettechniek B.V.