Automatie | PMA 5-2015 by APR Media

HET IA -VAKBL AD VO OR NEDERL AND EN BELGIE 59 S TE J A A RG A NG 2015

Procesinstrumenten & Appendages Besturen & Aandrijven

4.0 READY

READY

De revolutionaire iQ-R controller is nu leverbaar! Mitsubishi Electric lanceert zijn nieuwe generatie CPU voor het iQ Platform (programmable automation controller PAC). Deze iQ-R serie CPU biedt spectaculair betere prestaties en zet, door het bieden van PC-performance in een robuust industrieel platform, een nieuwe standaard voor verwerkingssnelheid. Dit stelt gebruikers in staat betere systemen te ontwerpen met beduidend lagere hardware kosten. Tegelijkertijd zorgt toepassing van de nieuwe iQ-R serie voor een reductie in ontwikkelen onderhoudskosten en de kans op systeemuitval is kleiner dan ooit. Een innovatief upgrade programma stelt gebruikers in staat om altijd te profiteren van de nieuwste ontwikkelingen zonder de bestaande systemen compleet te hoeven vervangen. Het iQ-platform bouwt

voort op de kracht van Mitsubishi Electric â&#x20AC;&#x2122;s high performance PACâ&#x20AC;&#x2122;s, aangevuld met een breed scala aan besturingsmodules en netwerkinterfaces. Dit krachtige en flexibele besturingsplatform stelt bedrijven in staat om strategische meerwaarde te halen uit automatisering en besturing door volledige integratie van de productie- en procesactiviteiten met de andere bedrijfsprocessen.

Meer informatie over onze nieuwe iQ-R modulaire PLC Telefoon: 0297 250 350 Website: nl3a.mitsubishielectric.com 13361a

Inhoud Redactioneel & Agenda

Ultrasone meting van waterinjectie

De kern van Mass Customization

Perslucht

Lage flow en hoge druk in off-shore toepassing

Modulariteit en flexibiliteit

Pagina 2 IMF electronic

Pagina 9 Messe Düsseldorf

Pagina 14 Leuze electronic & Turck

Cybersecurity in de gevangenis van Rotterdam

INDUSTRIE 4.0 DEEL 3

FHI

Hacker in da House

The story continues...

Uitdagingen en kansen met flow & analyse

Pagina 17 ABT

BEURZEN

Ineke Dezentjé

Ontmoeten blijft belangrijk

Durf je eigen kannibaal te zijn

Pagina 26 ODS

Pagina 29 Elsto

Arbeid & Onderwijs

Krijgt Moore een opvolger?

NEN

Honderden kinderen op tijdreis door de techniek

Afkicken van Hannover

NEN-EN-IEC 62061 nu in het Nederlands

Pagina 31 klay

Pagina 36 Hudson cybertec, EAO & Elobau

best of web

Pagina 39 ABT

Colofon & PI Nieuws

o.a. Zonnepark Pagina 40 Magnetrol Pagina 41 Beldick Pagina 42 Endress+Hauser Pagina 43 Flexim

omslag 2 Mitsubishi Electric omslag 3 PROLEIT omslag 4 Keller meettechniek Meedrukker Krohne

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 05/2015

.01

13366

�edACtiOnee�

AGend� liam van koert lIAM@THETExTfAcTOry.EU

jUnI 2 LABSAFETY EVENT De Reehorst, Ede 2 IO-LINK Avans Hogeschool s-Hertogenbosch

Perslucht

et moest er toch weer eens een keer van komen: de lange wandeltocht van Woubrugge naar Avifauna. Eerdere maanden was het hiervoor te koud, maar mijn dochter is er dol op en mijn gezondheid ook. De wandelwagen weer uit het vet, regenpakken en lunchpakketten onderin. Al snel blijken de bandjes van het verder prima karretje aan de erg slappe kant. Ik heb ze in al die tijd nooit hoeven op te pompen en draai voor het eerst de dopjes er af. Die ventielen lijken wel wat op die van een autoband. Eureka. Dat wordt een pitstop bij de compressor van Gabo, een garage met tankstation op de route. Ik stel hem in. 1,8 bar lijkt me een aardig begin. De nozzle past precies. Ik duw… niets. Ik duw op het bandje… ai. Het ventiel van de band is wel open gegaan. Maar dat geldt niet voor de nozzle. Het gevolg: alle resterende lucht is uit het bandje weggevloeid. Ik heb weinig keus en vervolg in slap onbalans mijn weg naar het mooiste vogelpark van Alphen aan den Rijn. Met - niet onbelangrijk - een fl inke speeltuin en attracties waar mijn dochter dol op is. We hebben een jaarabonnement. Bij de receptie aangekomen vraag ik een pomp. Geen fietspomp, want die lijkt me niet te passen. Nee, ik zoek het type waarmee de invalidekarretjes die bij de ingang staan van lucht worden voorzien. Ik krijg… een fi etspomp. In het park vraag ik het nog aan wat personeel in het groen: vogelverzorgers en andersoortige medewerkers. Ze kijken me met grote ogen aan. Geen fietspomp? Het is tijd voor de draaimolen. Een grote favoriet van mijn dochter. De zoektocht naar perslucht is gestaakt. Totdat ik een bekend gezicht zie van een jonge knul in zwart. Vast en zeker van de TD, want enkele weken terug zag ik hem aan de bots wagens sleutelen. Die snapt het vast. En jawel hoor. Binnen enkele minuten, alle drie de bandjes lekker op 2 bar afgevuld. Tijd voor de botsbootjes. Dat hebben we wel verdiend. Varend door de smalle geul zie ik nog net hoe een eendenkuiken een overstortbuis van PVC inschiet. Oei, dat is niet handig. Maar, denk ik, we zijn in Avifauna. Als ze ergens een vogel kunnen redden, dan is het hier. Paniek onder de verzorgers. Want dit behoort niet tot de verzorgingsroutine. Verdriet bij mijn dochter die het telkens in het water springen van moeder eend en het piepen van de kuikens - er zitten er hoorbaar meer in die buis - erg zielig vind. Totdat daar ineens onze eerdere redder in nood opduikt met een verlengd schepnetje. Binnen tientallen seconde is een eerste eendje bevrijd. Moeder eend blij, mijn dochter, blije verzorgers, en ook mij bekruipt een sterk ‘eind goed al goed’ gevoel. “Drie hoeraatjes voor de techneut”, zeg ik tegen mijn dochter als we de 10 kilometer terug op heerlijk harde bandjes inzetten.

2 INTERNET OF THINGS High Tech Campus Eindhoven 3-4 PHOTONICS EVENT NH Conference Koningshof, Veldhoen 3-4 VISION, ROBOTICS & MECHATRONICS NH Conference Koningshof, Veldhoen 3 AUTOMATISERING BINNEN PRODUCTIE Steenwijk 4 TECHNOLOGIEDAG Verkadefabriek s-Hertogenbosch 4 PROCESS SAFETY EVENT Euroborg Stadion Groningen 4 PROCESS SAFETY Van der Valk Hotel Dordrecht 4 HOE MERKWAARDIG IS B2B?! High Tech Campus Eindhoven

PRODucTIE EN mAcHINE AuTOmATIsERING PMA 05/2015

.03

Ultrasone meting van waterinjectie

Lage flow en hoge druk in off-shore toepassing

04.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIĂ&#x2039; AUTOMATIE 05/2015

Gas uit de Noordzee vindt zijn weg via zogenaamde productieplatformen en pijpleidingen naar de installaties op het vasteland waar het verder wordt verwerkt en gedistribueerd. De gas drukken in de bronnen variëren afhankelijk van originele brondruk en de hoeveelheid opgebracht gas. Het is een logisch gevolg dat de druk in de bron afneemt met de afname van gas. De bronnen zijn met gas leidingen verbonden door er vanaf boorplatformen met gestuurde boor koppen naar te boren en speciale aansluitingen te maken. De diepte varieert van zo’n twee tot drieënhalve kilometer en de drukken van vier tot enkele honderden bar. Willem van der Bijl

et produceren van aardgas lijkt allemaal vrij eenvoudig maar er komen aardig wat speciale technieken bij kijken. Niet alleen zit je op zee, overigens met redelijk geringe waterdiepte, maar de bronnen zitten diep, de drukken zijn hoog en het gas is niet schoon. Daarnaast is er veel zout aanwezig, wat verstorend kan werken. Dat ondervond Total Exploratie & Productie Nederland en dus ging Automatie | PMA in gesprek met Ronald de Jong, Senior Instrument Engineer bij Total E&P, afdeling Engineering & Construction in Den Haag.

Uitdaging Kunt u een schets geven van de Total offshore installaties in Nederland? De Jong: ‘Total opereert op vierentwintig productielocaties in de Noordzee. Alle locaties worden vanuit onze controlekamer in Den Haag bestuurd. Van de vierentwintig zijn er vier locaties met gasbehandeling. Op de productiesites wordt de eerste gas/vloeistof scheiding gedaan en het product wordt vervolgens in de behandelingsinstallatie geleid. Daar wordt het gas gedroogd en gecomprimeerd tot 90 bar. Er zijn drie zeeleidingen naar de vaste wal, waar overigens ook andere producenten gebruik van maken. We noemen een put met hoge druk vanaf 80 bar en hoger, medium druk is circa 40 bar en lage druk 5 bar. De uitstroom vanuit de put wordt continu gevolgd waardoor een trendgrafiek van de putproductie ontstaat. Daaruit is af te lezen of er onregelmatigheden zijn. Bepaalde patronen geven een indicatie van de mogelijke oorzaak. In sommige putten vindt ter plaatse van de uitstroomopening aangroei van zoutkristallen plaats, wat een oorzaak van een onregelmatigheid kan zijn. In een dergelijke situatie wordt door de afdeling “drilling” een probe naar beneden gestuurd, een zogenaamde “wireline”, waarmee door middel van camera, röntgen of ultrasoon gekeken kan worden. Enkele jaren geleden is op basis van deze beelden zoutvorming geconstateerd en geanalyseerd. Om hiervoor een oplossing te vinden is er een project van gemaakt. Het zijn altijd interessante uitdagingen om aan dit soort projecten in de diepte te werken.’

Oplossing Wat zijn de mogelijkheden om, op deze diepte, iets aan het ontstane probleem te doen? Ronald de Jong: ‘De meest voor de hand liggende oplossing is het zout wegspoelen met water, zuiver water welteverstaan. Maar hoe, er zijn namelijk twee

‘Het zijn altijd interessante uitdagingen om aan dit soort projecten in de diepte te werken.’ HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

.05

opties: met continue injectie of met periodieke spoeling. Beide systemen hebben we in 2010 en 2011 beproefd. Het zogenaamde “batchmatig wassen” leverde goede resultaten, als we met tussenpozen van 5 dagen spoelden. Uiteindelijk is gekozen voor het continue injectiesysteem met een back-up via het intermitterende systeem. Omdat er water wordt geïnjecteerd hebben we ook onderzoek gedaan naar de effecten daarvan op corrosie. Daaruit bleek dat het zuurstofgehalte lager dan 30 ppb zou moeten zijn om corrosie tegen te gaan. Dus dat produceren we met behulp van omgekeerde osmose, gecombineerd met een ontluchtingssysteem. Dit water lost de zoutkristallen op die vervolgens met het gas mee omhoog komen en via het normale behandelingsproces weer worden afgevoerd. Met een verbruik van ongeveer vijf kubieke meter water per dag, is het kostenefficiënt om een lokaal behandelingssysteem bij de installatie te plaatsen.’

‘ Met een verbruik van ongeveer vijf kubieke meter water per dag, is het kostenefficiënt om een lokaal behandelings systeem bij de installatie te plaatsen.’

‘Bij dit systeem wordt, zoals bij het camerasysteem, een capillair op de “wireline” techniek door de vijf inch gasleiding naar beneden gebracht (zie kader). Er is een voedingsdruk van 550 bar nodig, niet alleen om hoger te zijn dan de gasdruk, maar ook om dit water naar het andere einde te brengen en daar dan nog de spoelactie te kunnen uitvoeren. Tegelijk is het nodig te weten dat het water de goede kant op stroomt en wat de hoeveelheid water is. De doorstroming is dus een belangrijke variabele en dient goed en betrouwbaar gemeten te worden. De nauwkeurigheid is niet belangrijk, zo’n 5% is voldoende. Maar de hoge druk en het relatief lage flowbereik maken het een lastige meting en bij leidingen met een diameter kleiner dan twee inch mogen geen flenzen in de leidingen worden toe-

gepast. Dat laat weinig andere mogelijkheden over dan de zogenaamde clamp-on ultrasone debietmeting. De hoge druk speelt daarbij geen rol en ook kunnen lage flowsnelh eden nauwkeurig gemeten worden. De basisgegevens zijn een bereik van 230 liter per uur bij een werkdruk van 450 bar, meting aan schoon water, buitendiameter van de leiding 38mm, wanddikte 13,7mm.’

Uitvoering Total sprak met het bedrijf Flexim over de benodigde debietmeting, die het een interessante uitdaging vond. Ultrasone flowmeting is immers hun specialiteit. Na enig overleg met de fabriek werd aangegeven dat de meting mogelijk moest zijn. Om bij deze specifieke toepassing met lage flowsnelheid een zo hoog mogelijke nauwkeurigheid te halen, is in overleg met Total gekozen voor een kalibratie op een pijpstuk dat uit dezelfde batch komt als het leidingwerk op de locatie. Total heeft hiervoor een leidingdeel ter beschikking gesteld. Dit Opstelling van het ‘proefstuk’ betekent hetzelfde materiaal, dezelfde (spool piece) met gemonteerde diameter en dezelfde wanddikte. In Nemeetapparatuur derland werkt Flexim samen met het (bron: Flexim) bedrijf Errakal in Geleen. Dit bedrijf beschikt over twee installaties voor het kalibreren van hoeveelheidsmeters, één voor gassen en één voor vloeistoffen. Daarnaast heeft Errakal diverse faciliteiten voor de kalibratie van druk, temperatuur, elektrische grootheden en hoogspanning. Voor de kalibratie in dit project is gebruik gemaakt van het vloeistofcircuit. Dit vloeistofcircuit heeft een algehele onzekerheid van 0,1%, heeft eigen primaire standaarden en is herleidbaar naar de (inter)nationale standaarden. De kalibratie is uitgevoerd met demiwater van 20 °C bij een pompdruk van maximaal 6 bar. Voor de start van het kalibratieproces zijn de ultrasone transducerparen gekoppeld aan de elektronica en de transducers gemonteerd op het proefstuk. Bij vijf snelheden, van 0,1 tot

06.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

DEVIATION: 91FT-191, Flexim Fluxus, s/n 81750611 - CDQ2N-43370, PIPE: C.S., O.D. 48,8 mm, I.D. 28,6 mm, t = 20°C, 24-01-2014

Deviation [%-mv]

10,00

As Found 91FT-191 24-1-2014 8,00

Deviation 91FT-191 31-1-2004, after 1st disasemling and remounting

6,00

4,00

Withness check 13-03-2014, after 3rd disasemling and remounting

2,00

As Left 91FT-191 24-1-2014 0,00

Deviation 91FT-191 31-1-2004, after 2nd disasemling and remounting

-2,00

-4,00

Specified limit TOTAL -6,00

v [m/s] 0,00

0,10

0,20

0,30

0,5 meter per seconde, is enkelvoudig de af wijking gemeten. Bij snelheden lager dan 0,3 m/s bleek de af wijking groter dan 5%. De resultaten van deze metingen zijn als referentiepunten in de elektronica ingevoerd, waarmee het meetsysteem wordt gecorrigeerd.

0,40

0,50

Figuur 1. De resultaten van onderstaande testen zijn in de grafiek weergegeven. Deze toont een test met een debiet vanaf 0,1 meter. (bron: Flexim)

Vervolgens is een standaardkalibratie uitgevoerd tegen de flowstandaard en bij de laagste snelheid van 0,1 m/s tegen het weegtoestel, een primaire standaard. Bij standaardkalibratie wordt per debietpunt drie keer gedurende 2 minuten gemeten, waarna het gemiddelde van de resultaten wordt geregistreerd. Op deze manier is uiteindelijk een meting verkregen met een maximale afwijking van 2%. Daarna is gecontroleerd of er een invloed op de nauwkeurigheid was bij het herhaaldelijk demonteren en monteren. Dat bleek niet het geval, de meetwaarden en afwijkingen bleven gelijkwaardig. Daarmee is aangetoond dat ook bij montage op locatie geen grotere afwijking dan 2% mag worden verwacht, duidelijk lager dan de vereiste 5%. De clamp-on flowmeters voldoen daarmee prima aan de specificaties. De kalibratie bij Errakal toont aan, dat de nauw

0,60

keurigheid verhoogd kan worden na kalibratie op een leidingdeel zoals toegepast in de praktijk.

Ultrasoon instrument De meting van lage stroomsnelheid bij hoge druk op leidingen met grote wanddikte met ultrasone meters is niet eenvoudig, maar voor deze toepassing wel de enige praktische oplossing. Er is gekozen voor de Flexim Fluxus XLF, een ultrasone flowmeter speciaal voor extreem lage stroomsnelheden. Deze meter meet vanaf 3,5 liter per uur met een nauwkeurigheid van circa 10%. De meter heeft een enkelkanaal systeem gebaseerd op transducer configuratie in de reflecterende mode met meerdere paden. Zie ook figuur 1. De transducer modules links en rechts bevatten ieder een zender en een ontvanger voor geluid. Het ultrasone geluidssignaal dat zich door het proces in de Figuur 2. De figuur richting van de stroming beweeg t, links toont het reflecwordt meegedragen door de stroming terende pad en rechts de verschuiving van de en komt derhalve sneller aan bij de ontontvangen signalen in vanger dan de geluidsgolf die zich in temeegaande en tegengestelde richting. gengestelde richting van de stroming

t0 PATH OF THE ULTRASONIC SIGNAL

TRANSIT TIME DIFFERENCE ∆t

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

.07

‘De nauwkeurigheid van de kalibratie kan verhoogd worden na kalibratie op een leidingdeel zoals toegepast in de praktijk.’

beweegt. Het tijdsverschil (∆t) van de geluidsoverdracht is evenredig met de stroomsnelheid van het proces, zie figuur 2. De ontwikkelafdeling van Flexim heeft, voor lage flow, op een aantal elementen zowel de hard- als de software aangepast, om met name de nulpuntstabiliteit te verbeteren. Een van deze aspecten is het combineren van de piëzokristallen zodat deze een grotere gelijkheid hebben in hun eigen frequentie. Een andere aanpassing is de plaatsing van een nauwkeurige temperatuursenEnkele beelden van de sor waarmee de temperatuurdrift wordt afzetting van zout en de weggehaald. Daarbij komt dat met het resultaten na spoeling. (bron Total E&P) ontwerp en de productie veel aandacht

AfTEr flOW TEsT

WATEr DrOPs DOWn AnD clEAns THE TUBIng

flUID lEVEl AT 4715 M/TH

08.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

The Bright World of Metals TECHNOLOGIES PROCESSES APPLICATIONS PRODUCTS

is besteed aan een stabiel nulpunt. Dit betekent dat de meter geen extra nulpuntkalibratie nodig heeft en dat al bij hele lage flowsnelheid goed gemeten kan worden. De zogenaamde “low-fl ow cut-off” is af fabriek op 0,025 m/s ingesteld, maar daaronder zou de meting ook nog goed kunnen functioneren.

www.tbwom.com

Huidige status Ronald de Jong: ‘Intussen is de apparatuur ingebouwd in de installatie en is het commissioning traject afgerond. De eerste resultaten zijn goed, maar ervaringen met het wegspoelen van het zout kan pas na enkele maanden worden gegeven. De eerste proeven geven in ieder geval aanleiding om het volste vertrouwen te hebben.’

Wireline

worldwide

Internationale beurzenkwartet – uw toegang tot de wereldmarkt Beleef vier innovatieve concepten: de internationaal toonaangevende beurzen in het hart van Europa tonen in optimale samenstelling de synergie van de gieterij-, metallurgie- en thermprocesstechnologie.

Ervaar de synergie Talrijke vooraanstaande technologieforums rond de thema’s van ‘Bright World of Metals’ bieden aanknopingspunten voor een overkoepelende knowhow-overdracht.

Welkom in Düsseldorf!

13327

Wireline is een techniek waarbij met behulp van een kabel verschillende gereedschappen zoals camera’s, kleppen, injectiepunten, monsternemers et cetera, naar de bodem van de put gebracht kunnen worden. Het bijzondere van deze techniek is dat het toegepast kan worden terwijl de gasput volledig in bedrijf is. Nieuwe gasreservoirs hebben op de Noordzee een druk van circa 300 bar en dit is dan ook de druk in de putleiding. Aan de andere kant van de putleiding staat op het platform de zogenaamde “christmas Voorbeeld van een “christmas tree”. Dit is een unit van waaruit het tree” gas feitelijk de put verlaat het platform op. De afgaande leidingen zijn horizontaal op de christmas tree aangesloten. De wireline installatie kan op deze manier aan de bovenkant worden aangesloten. Boven op de christmas tree wordt een BOP (blow out preventer) geplaatst. Deze BOP zorgt voor een veilige en gasdichte verbinding tussen het reservoir en atmosfeer. Deze BOP is tevens voorzien van een “packing box” en een “lubricator”. De packing box bevat een serie kunststof rollen die in een labyrintvorm precies om de kabel heen passen. De lubricator voorziet de kabel van een dikke vetlaag. De vetlaag zorgt samen met de rollen voor een gedegen gasdichte afsluiting. Door de rollen te laten draaien kan de kabel met de verbonden apparatuur worden neergelaten of opgehaald.

Informatie in Nederland: Fairwise bv Verlengde Tolweg 2a _ 2517 JV Den Haag Tel. +31 (0) 70 350 1100 _ Fax +31 (0) 70 358 4061 info@fairwise.nl

Modulariteit en flexibiliteit De tijd van Henry Ford en lopende banden, waarop in massa producten werden gemaakt die speciﬁek voor die vorm van productie waren ontworpen, ligt in veel gevallen lang achter ons. Kenmerkend voor de huidige industriële wereld is de invloed van de klant in de zin van “variatie op een basisontwerp” en op “productie volume”. In wezen willen we toe naar een productiesysteem dat naadloos de product life cycle van een basisproduct kan volgen, en bovendien een zo groot mogelijke ﬂexibiliteit heeft met betrekking tot de uitvoeringsvorm van dat product. Lambert van Beukering

De kern van Mass Customization

10.

PRODucTIE EN mAcHINE AuTOmATIsERING PMA 05/2015

nieuws

De organisatoren Easyfairs en Jaarbeurs hebben overeenstemming bereikt over het integreren van de verpakkingsbeurzen Macropak en Empack. Dat is bekendgemaakt op de eerste dag van de beurs Empack in Den Bosch. Traditiegetrouw stond in de even jaren Macropak als onderdeel van de Industriële Week op de agenda. Door de krachten van de twee beurzen te bundelen tot één technische vakbeurs heeft de verpakkingssector één jaarlijkse ontmoetingsplaats, aldus de organisatoren. Organisator Jaarbeurs heeft besloten Macropak te integreren in Empack, dit betekent dat Empack vanaf 2016 in de even jaren in Utrecht wordt gehouden en in de oneven jaren in Den Bosch.

et volgen van de product life cycle betekent dat, gerekend over de totale levensduur, de productiekosten aan eisen moeten voldoen die passen in de bedrijfsdoelstellingen van de producent. Het gaat daarbij natuurlijk veelal over rendement op geïnvesteerd vermogen. Empack Utrecht wordt op 12, 13 en 14 april 2016 georganiseerd in hal 1 en 2 van Dat is geen sinecure, omdat de de jaarbeurs in Utrecht. reactie van de markt een onbekende in het geheel is. Ook externe staat. In die situatie wordt er een derde dimensie toegevoegd factoren zoals het weer of de dreiging van aan de product life cycle grafi ek, die de variatie weergeeft. een epidemie kunnen een grote invloed In die gevallen waarin het gaat om producten uit de catalohebben. gus van het bedrijf wordt die derde as ook wel de productmix genoemd. Invloed van de afnemer In het productportfolio van de consumentenwinkel zien Het wordt nog complexer we daar elke dag voorbeelden van. Het gaat daarin die gevallen waarin bij bijvoorbeeld om een nieuwe verpakking voor de producent invloed chips of een actie waarbij de inhoud van een van de afnemer op fl es of doos met een signifi cante hoeveelde uitvoeringsvorm heid vergroot wordt. van het product toe-

PRODucTIE EN mAcHINE AuTOmATIsERING PMA 05/2015

.11

Grofweg kan men in dit geheel drie situaties onderscheiden: 1 Die gevallen waarbij het gaat om productieaantallen dicht in de buurt van 1. We spreken dan vaak over de “real mass customization”. De “personalised” auto valt hieronder. 2 Daar waar het toch een redelijk tot groot volume betreft. De chips en de variante verpakking vallen hieronder. 3 Tenslotte kan er nog sprake zijn van de situatie waarin de variatie vrijwel oneindig groot is en de ordergrootte per definitie gelijk aan 1 is. Denk daarbij aan brillenglazen en tandkronen. Verder is het nog van groot belang of het gaat om “production to order” of “production to forecast”.

Hoe ga je met een dergelijke situatie om? Op de eerste plaats is het van belang om te denken aan de eerste hoofdwet van de mass customization:

Zorg ervoor dat de klant denkt dat je specifiek voor hem werkt, maar probeer de productie zoveel mogelijk kenmerken van serie- of zelfs massaproductie mee te geven.

Voorbeelden hiervan zijn: in de automotive industrie over een bepaalde productiehorizon clusters van auto’s met dezelfde kleur of dezelfde motor te verzamelen en de afmetingen van inbouwmodules te standaardiseren. Ook het toepassen van interne communicatiesystemen draagt sterk bij aan de vereenvoudiging van het toestaan van variatie. Bij de productie van brillenglazen kun je maximale coatingbatches maken, door de sluitingstijd van de batch zo ver uit te rekken dat je nog juist aan de voorwaarden van de eerste levering kunt voldoen, en tegelijkertijd de opticiens door middel van interessante condities stimuleren om producten te verkopen die in die batch passen. Eigenlijk is dat vergelijkbaar met het mechanisme dat in de luchtvaart gebruikt wordt om zoveel mogelijk stoelen te bezetten.

Conceptie Er is een aantal constructies die op een bijzondere wijze bijdragen aan de doelstellingen die uit het voorgaande te destilleren zijn. Het gaat daarbij om modulariteit en uitwisselbaarheid binnen de functiegroepen van een productiesysteem (dat deel van het productiesysteem dat een bijdrage in de zin van toegevoegde waarde lever t aan het ontstaan van het eindproduct) en flexi-

12.

Productie en machine automatisering PMA 05/2015

SIMOTRION bij Festo transportsysteem

biliteit en modulariteit van het transportsysteem dat deel uitmaakt van die productieomgeving. Goede voorbeelden van de uitwisselbaarheid van de modulariteit en de uitwisselbaarheid van functiemodulen zijn te vinden in de verpakkingsindustrie, bijvoorbeeld op de Empack die op 15 en 16 april plaatsvond in de Brabanthallen in Den Bosch.

Lineaire modules In dit artikel gaat het vooral over lineaire modules die terug te vinden zijn in de functiemodulen en in interne transportsystemen. Het gemeenschappelijke van deze twee elementen is dat ze exact positioneerbaar moeten zijn. In het ene geval veelal binnen de functiegroepen van het productiesysteem, terwijl binnen het transportsysteem de verplaatsing van of naar een andere productiefunctie of vanuit het begin of naar het einde van de cyclus plaatsvindt. Bij de interne transportsystemen kan men onderscheid maken tussen die situaties waarin er een vaste verbinding bestaat tussen de transporteenheid en die gevallen waarin dit variabel is. Voorbeelden van de eerste situatie zijn de transportketting en transportband al dan niet voorzien van meenemers. Van bijzondere betekenis voor productiesystemen zijn de transportsystemen waarbij de verplaatsing van de productdrager programmeerbaar is. Dit maakt het mogelijk om flexibel in te springen op de consequenties van productwisseling,

‘De ontwerper van een productiesysteem wordt alle componenten geboden om een totaalsysteem op te bouwen.’

en introduceert de mogelijkheid van synchronisatie met andere delen van het systeem.

Het festo Multi-carrier systeem

Binnen het Multi-Carrier-Systeem kunnen de transportcarriers of productdragers vrij bewegen. Dit biedt de mogelijkheid om door middel van programmering de relatie met het totale productieproces tot stand te brengen. In coöperatie met Siemens is daarvoor een besturingsconcept ontwikkeld, waarbij de transportsnelheid kan worden opgevoerd tot 3 m/w en versnellingen tot 40 m/s 2 realiseerbaar zijn. Daarbij is ook het bewegingsprofiel in de zin van snelheid en versnelling als functie van de tijd programmeerbaar. Omdat de klassieke elementen zoals bandtransporteurs deel uitmaken van het totale concept, kan een totaalsysteem geconstrueerd worden dat bestaat uit beide transportvarianten. De aandrijving geschiedt door lineaire motoren.

Beckhoff xTs lineair transportsysteem Zoals ook bij Festo heeft deze fabrikant zich ingespannen om de ontwerper van een productiesysteem alle componenten te bieden om een totaalsysteem op te bouwen. Hierbij kunnen de voordelen van lineaire en rotatiesystemen samengevoegd

worden. De Basis is ook hier de lineaire motor met de daarbij behorende besturing.

De xTs-Mover De mover is uit een lichte hoogwaardige aluminiumlegering opgebouwd. De rollen die zich aan de zijkanten bevinden, zorgen ervoor dat ook in de bochten een spelingsvrije Voorbeeld van een totaalsysteem dat beweging gerealiseerd kan worden. volledig past in de Industrie 4.0 Tevens zorgt deze constructie ervoor gedachte. dat de relatief grote mechanische be(Bron Beckhoff)

Technologie-Demonstratie Smart Factory Smart Grid

Smart Building

Smart Mobility

Internet of Things/Services Cloud Computing Big Data

ADS, OPC, UA Cloud connectivity

Smart Logistics

MES/ERP Engineering

Smart Factory

Engineering

MES/ERP connectivity

EAP, ADS, OPC UA

PC Control

Control and diagnostics

DVI/USB PC-based control Human Machine Interface (HMI)

EtherCAT

Fieldbus

EtherCAT

Process RFID reader Flexible transport system Power Monitoring Condition Monitoring Drilling stations

Product transport

Pick-and-place robot

Weighing station

Control and diagnostics Wearable Devices

Control and diagnostics Mobile Devices (smartphones, tablet PCs)

PRODucTIE EN mAcHINE AuTOmATIsERING PMA 05/2015

.13

Meten is weten

Als het de ontwikkeling van innovatieve opto-electronische lichtschermen voor meetopgaves betreft, dan geven wij u veel in weinig tijd. Want ieder detail is belangrijk, dus geven wij u alle informatie zeer snel en accuraat. Uit alle gegevens bepaalt u wat van belang is en welke acties er genoemen moeten worden. Welkom bij de specialisten voor meten/positioneren welkom bij de sensor people De metende lichtschermen van de CML 700i serie zijn verkrijgbaar met geïntegreerde Profibus en ook RS 485 interfaces. Daarnaast zijn er diverse aansluitmogelijkheden voor optimale mechanische integratie in uw machine. Meer informatie en productdetails op: www.leuze.com Leuze electronic BV – Ringweistraat 6 – 4181 CM Waardenburg Telefoon 0418 65 35 44 – www.leuze.nl

13120

BAANBREKENDE ONTWIKKELING IN INDUSTRIAL ETHERNET Volledig automatische werking in PROFINET, Ethernet/IP en Modbus-TCP netwerken

TURCK MUlTipRoToCol

QuickConnect voor Ethernet/IP (<90 ms) en Fast-Startup voor PROFINET (<150 ms) in IP67 systemen

www.turck.com

Kan geïnstalleerd worden in lijn topologie dankzij geïntegreerde switches Beschikbaar in alle TURCK I/O oplossingen, van modulair tot ultra-compact in IP20 en IP67

Sense it! Connect it! Bus it! Solve it!

13352

14.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 05/2015

TURCK B.V. Ruiterlaan 7, NL-8019 BN Zwolle Postbus 297, NL-8000 AG Zwolle Tel. +31 38 4 22 77 50 Fax +31 38 4 22 74 51 E-Mail info@turck.nl www.turck.com

‘Zorg ervoor dat de klant denkt dat je speciﬁek voor hem werkt, maar probeer de productie zoveel mogelijk kenmerken van serie- of zelfs massaproductie mee te geven.’

iTRAK

lasting die door de magneten ontstaat, adequaat opgevangen kan worden door deze rollen. In het midden van de module bevindt zich sensoriek die een positiesignaal doorgeeft aan de motormodule, waardoor de mover individueel bestuurbaar is.

xTs starterskit Met behulp van een van de drie beschikbare starterskits kan de gebruiker snel een eerste applicatie realiseren. Dit zowel met betrekking tot de mechanische uitvoering als de programmering. Het is wel noodzakelijk om kennis te hebben van programmeren in een IEC 61131-3 omgeving en ervaring met TwinCAT-NC te hebben. Op de Hannover Messe presenteerde Beckhoff een voorbeeld van een totaalsysteem dat volledig past in de Industrie 4.0 gedachte.

rockwell Automation Met de aankoop van Jacobs Automation heeft Rockwell zich aangesloten bij de kenniskring van totaalleveranciers van transportsystemen die gebaseerd zijn op lineaire motoren. Het intelligente track motion control system iTRAK is bijzonder geschikt voor toepassing in het spectrum van packaging en material handling.

Kenmerkend voor het iTRAK systeem is de hoge snelheid en versnelling. In het videomateriaal dat beschikbaar is via www. wp.me/p4NCRq-1ed wordt een aantal creatieve oplossingen getoond die betrekking hebben op productie in een mass customization omgeving.

x-y-z bewegingen Naast de bovengenoemde systemen, die vooral betekenis hebben met betrekking tot het nauwkeurig positioneren van een object - al dan niet op een productdrager - vraagt een totaalautomatisering ook om functionaliteiten die een beweging in een vlak of in de ruimte kunnen realiseren. Naast het toepassen van robots is er ook een markt voor constructies die zijn opgebouwd uit assen die veelal aangedreven worden door een schroefspindel of tandriem. Aan de basisconceptie van deze modules is de laatste jaren niet veel veranderd. De innovatie ligt vooral in het aansluiten op de Industrie 4.0 gedachte, door met behulp van sensoriek communicatie met de omgeving te kunnen realiseren. Het gaat daarbij vooral over positie-informatie. Ook met betrekking tot de “scale”, de afmetingen, de belastbaarheid en de nauwkeurigheid zijn vorderingen te constateren.

PRODucTIE EN mAcHINE AuTOmATIsERING PMA 05/2015

.15

Hacker in da House In de week van 13 december was iedereen bezig met cybersecurity, zo leek het wel. Op 16 april waren er zelfs meerdere bijeenkomsten, georganiseerd door verschillen de partijen en - gelukkig ook - voor verschillende doelgroepen. Wij bezochten voor u de Cyber Security Conferentie die Schneider Electric organiseerde in de voormalige gevangenis van Rotterdam. Janet Kooren

Cybersecurity in de gevangenis van Rotterdam

chneider Electric lijkt er een jaarlijks terugkerend evenement van te maken, met een mooi programma. En ook de locatie past steeds bij het thema. Als sprekers zagen we dit keer twee vertegenwoordigers van een grote oliemaatschappij, Wim Verloop van Digital Investigation, Gary Williams namens de organisator, Arnold de Jong namens WIB en als klap op de vuurpijl liet een “ethische” hacker, Joeri Blokhuis, ons meekijken in zijn brein. Figuurlijk dan.

Dilemma Van de sprekers namens de grote oliemaatschappij mochten we horen hoe er daar wordt omgegaan met de risico’s. Want het dilemma van “remote operations” betekent aan de ene kant minder fysieke risico’s en ongemakken voor het personeel, maar levert aan de andere kant nogal wat communicatie op, waardoor je kwetsbaar kunt worden. En volgens hen kun je ook op een andere manier naar die risico’s kijken en ze omzetten in kansen. Kansen om te profiteren van de optimale moderne middelen en zo eigenlijk twee vliegen in één klap te slaan. Bij deze oliemaatschappij zijn medewerkers van de afdeling Engineering en IT gaan samenwerken in een speciale

16.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

afdeling die daar invulling aan geeft. Beide sprekers geven in hun presentatie aan hoe belangrijk de bewustwording bij de medewerkers is. Want hoeveel beveiliging je ook aanbrengt, de beruchte zwakke schakel is vaak juist die mens.

Kijken is zien Wim Verloop van Digital Investigation werd geïntroduceerd als lid van het nieuwe Global Forum on Cyber Expertise, het secretariaat voor cybersecurity dat in Den Haag gevestigd gaat worden. Hij vertelt de toehoorder hoeveel een cyberincident nou echt kóst en wat de gevolgen ervan zijn. In zijn verhaal zet hij uiteen welk incident nou precies pijn doet, waaróm ze gebeuren en wát er precies gebeurt. Want keiharde getallen zijn meestal wel eye-openers, dus als we horen dat de kosten in de eerste drie maanden na een aanval maar zo richting de € 700.000 kunnen gaan, en in zijn totaliteit zelfs in de meerdere miljoenen kunnen lopen, dan schuiven er een paar billen wat ongemakkelijk heen en weer in het publiek. Want we horen ook van hem, dat de meeste organisaties zelfs nooit kijken of er iemand in het systeem heeft ingebroken. ‘Als er wordt gekeken, is het altijd te zien. Maar soms zien we dat er al tien

Cyber Secure in de gevangenis.

Een heuse cipier verzorgde een rondl eiding door het cellencomplex.

Applicatie gerichte oplossingen

13289

www.a-b-t.nl

Ted Angevaare aan het woord

er is geen enkele oplossing die an sich het probleem oplost. jaar buitenstaanders aanwezig zijn in de systemen. En dat dat ‘There is no silver bullet’ zoals zijn letterlijke uitspraak nooit gemerkt is, omdát er dus niet naar gekeken wordt.’ Verluidde. Zijn devies: wees minstens zo agressief als de aanvalloop vertelt dat het zaak is om snel te handelen als je iets conlende partij, en als de procedures opestateert. Ook geeft hij een richtlijn over rationeel zijn, oefen en test. Keer op welke vragen een organisatie zich moet Aan de vooravond van de Schneider keer. En betrek het management intenstellen om te voorkomen dat de schaConferentie vernamen we dat ons land sief, want cybersecurity is een evolutie de enorm in de papieren loopt. ‘Kan ik een spilfunctie gaat ver vullen in de en je bent nooit klaar. Dus als je dit jaar vaststellen wát er is gebeurd, hoe het budget hebt gekregen en je volgend is gebeurd, wanneer en waar, dus wat strijd tegen cybercriminaliteit. In Den jaar weer budget nodig hebt, is het bede scope is van het incident. Dat zijn de Haag zal een nieuwe internationale orlangrijk dat het management weet hoe vragen die je moet kunnen beantwoorganisatie gaan zetelen dat expertise het werkt. op het gebied van cybersecurity gaat den als er iets gebeurt.’ bundelen. Op AD.nl lazen we: ‘Het streIEC Richtlijn ven is een wereldwijd platform van de Slagroom WIB, The Process Automation Users’ grond te krijgen waar kennis en ervaVoor veel mensen de slagroom op de Association, heef t lang gewerkt aan ring op dit gebied kunnen worden getaart van vandaag: de hacker aan het een document dat nog dit jaar gepudeeld. Het gaat dan behalve om cyberwoord. Joeri Blokhuis begon zijn carrièveiligheid ook om cybercriminaliteit, bliceerd lijkt te gaan worden bij IEC als re op zijn vijftiende met het aanpassen gegevensbescherming en de manier een deel van de standaard IEC 62443, van zijn rapportcijfers en noemt zich waarop de overheid via digitale kanalen waarmee gebruikers goede richtlijnen een ethische hacker. Hij parkeert tegenmet de burger communiceert. hebben voor het inrichten en beveiligen woordig gratis omdat hij een fout ont‘Daar hoort een secretariaat bij dat lanvan hun systemen. Ted Angevaare en dekte in een parkeerapp, de leverancier den en bedrijven aan elkaar koppelt en Arnold de Jong vertellen in hun presendaar van op de hoogte stelde en als bemiddelt’, aldus een woordvoerster taties ieder hun deel van het verhaal. dank een flink parkeertegoed kreeg. Hij van het ministerie van Buitenlandse ZaTed ziet een verschil tussen de intereslaat ons in vogelvlucht zien hoe eenken. ‘Het initiatief ligt bij de landen en segebieden van de gebruiker en de levoudig het is om in te breken, en welke bedrijven zelf.’ verancier, de eerste is geïnteresseerd methodes hem daarvoor ter beschikin functionaliteit en data en de tweede king staan. En dat je als bedrijf afhanis geïnteresseerd in toepassing en infrastructuur. kelijk bent van de veiligheid bij je partners. Maar ook dat je een uploadmogelijkheid voor data van buiten, als hacker ook No Silver Bullet heel makkelijk kunt misbruiken om software naar een site Gary Williams laat ons in tien stappen zien hoe Schneider te uploaden. En eenmaal binnen... Hackers blijken vervelend Electric aankijkt tegen het thema. Maar ook hij is duidelijk, geduldig.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

.17

Industrie 4.0

Drieluik Industrie 4.0 Deel 3 The story continues... Industrie 4.0 is een actueel thema. Het beheerst de industrie op het moment en de verwachtingen zijn dan ook hoog gespannen. Daarom geeft Automatie | PMA in drie afleveringen het woord aan redacteur Lambert van Beukering. In deze uitgave deel 3 waarin de toekomst van Industrie 4.0 aan bod komt en de fieldlabs onder de loep gelegd worden. Leendert Gerrits

In de vorige uitgave heb je verschillende praktijkvoorbeelden genoemd en heb je het gehad over de rol van software agents. Zijn jouw gedachten niet te futuristisch? Helemaal niet. Ten behoeve van de Hannover Messe 2014 heb ik een visiedocument geschreven waarin een vergelijking gemaakt wordt met ‘De onbemande fabriek’ van prof. Spur uit de jaren ’80 van de vorige eeuw. In het begin werd in Berlijnse kringen de gedachte ontwikkeld dat we tot mensloze productieomgevingen zouden kunnen komen. Dat was schieten op een roos die nauwelijks zichtbaar aan de horizon stond. Immers, numerieke besturing was nog niet eens gemeengoed, CAE (Computer Aided Engineering) was eigenlijk nog niet meer dan CAD met een mogelijkheid tot informatieoverdracht. Echter, door het doel zo ver weg te zetten, ontstonden er vanuit heel veel disciplines ‘wegen naar dat doel’. De ontwerpers richtten zich op een nieuwe wijze van conceptie, het besturen van machines werd genormaliseerd. Er werd ook goed nagedacht over interfacing tussen de fasen uit het totale proces en de ontwikkeling van MES systemen kwam op gang. Het effect daarvan is dat we nu niet verwonderd maar trots zijn op productieomgevingen zoals de VDL plant in Born. Deze oplossingen zijn niet ‘mensloos’, maar wel representatief voor een gezond evenwicht tussen automatisering en de inzet van de mens. En daar gaat het tenslotte om. Hadden we een concreter doel, zeg bereikbaar binnen een tot twee jaar, geformuleerd dan was alleen dat specifieke item tot ontwikkeling gekomen.

Waarom heb je dat visiedocument geschreven? Ik merkte op een aantal beurzen dat aan componenten zoals PLC’s, sensoren en actuatoren, eigenschappen toegekend werden die het bordje Industrie 4.0 compatibel of iets dergelijks blijkbaar rechtvaardigde. Dit was voor mij de aanleiding om daar op door te vragen. De twee meest voorkomende reacties waren: onrustig om je heen kijken en je vervolgens verontschuldigen om even een bekend persoon op de stand te verwelkomen en daarna niet meer terug te komen. En een verhaal vertellen over de wijze waarop de leverancier de component ‘geïntegreerd’ heeft in zijn concepten. Ik dacht: dat zal ons toch niet overkomen als we als partnerland in 2014 op de Hannover Messe een speciale plaats innemen? Mijn succes is niet

18.

Productie en machine automatisering PMA 05/2015

al te groot geweest, hoewel er in de toespraak van minister-president Rutte tijdens de opening van de manifestatie toch enkele van mijn teksten te herkennen waren.

Wat zijn dan de meest kenmerkende eigenschappen van componenten en systemen die Industrie 4.0 geschikt zijn? Dat verhaal kent twee aspecten. Om mee te kunnen doen in het Industrie 4.0 spel, dus om benaderd te kunnen worden door een software agent of een ander onderhandelingsmechanisme, moet je vindbaar zijn, moet je dus een identiteit, een paspoort hebben waaruit blijkt of te achterhalen is wat je eigenschappen zijn. Overigens is de architectuur van de omgeving waarin dit moet gaan plaatsvinden nog onderwerp van onderzoek. Wel is het al duidelijk dat het per toepassingsdomein één structuur zal zijn. Misschien komen we zo ver dat er een universele structuur ontstaat. Bedrijven die meedenken over dit onderwerp realiseren zich dat er twee kanten aan dit verhaal zitten. Houd je jouw omgeving voor jezelf, dan kan de agent van de concurrent niet in jouw keuken kijken. Maar an-

Industrie 4.0 derzijds kan een nieuwe klant ook geen interesse voor je krijgen. In tegenstelling tot Christian Wolf, CEO van Turck, ben ik persoonlijk in dit kader niet zo bang voor plagiaat en productpiraterij. Op de eerste plaats is er vrijwel geen kruid tegen gewassen als men daar op uit is. En daarnaast: als een plagiaatpleger of piraat succes heeft en hij houdt zich netjes aan de geldende regels van het vrije handelsverkeer, dan heeft hij blijkbaar iets in handen dat interessanter is dan hetgeen uit jouw fabriek komt. Dat kan een interessante productmodificatie zijn of een goedkopere bewerkingsmethode of elk ander kansrijk gegeven. In dat geval is het even eenvoudig als de situatie bij de twee bakkers in een straat: de ene heeft het druk en de ander bedient alleen zijn familie.

trie 4.0 ontwikkeling tot een heroverweging van het een en ander? Het antwoord hierop is beslist nog niet voorhanden. Dit temeer omdat er sprake is van toegevoegde functionaliteit en vrijwel vergelijkbare toepassingen in belendende gebieden. Denk hierbij aan de uitbreiding van de autonome functionaliteit van de auto. Ik ben ook erg benieuwd of de PROFINET Component Based Automation (CBA) ontwikkelingen van Siemens, die te zien zijn als een mapping van IEC 61499 op de traditionele PLC systemen of de Distributed Automation (IDA) initiatieven van Schneider Electric, Phoenix Contact en Jetter AG, zich nog ontwikkelen in deze richting en dus een rol gaan spelen in dit spel.

Het tweede aspect is het gegeven dat deelnemen aan een Industrie 4.0 omgeving betekent dat je actief moet kunnen zijn. Je moet kunnen communiceren met de wereld om je heen. Daar komt mijn kritische opmerking van zo-even vandaan. Als ik op een beurs een uiterst nauwkeurige temperatuursensor zie liggen met daaraan twee draadjes die rechtstreeks naar het opnemerelement gaan, dan vraag ik me af hoe die communicatie dan zou moeten plaatsvinden. Met andere woorden, waarom Industrie 4.0 geschikt?

Hoe denk je over de fieldlabs binnen het Nederlandse initiatief?

Die communicatie is trouwens nog een verhaal apart. Zal die gaan plaatsvinden op basis van de vele historisch ontwikkelde protocollen of noopt de Indus-

Ik heb in mijn leven al heel wat publiek-private samenwerkingen zien komen en gaan. Voorbeelden daarvan zijn de technologiecentra die in het algemeen een voorspelbare tijd bestaan, namelijk tot na de accountantsverklaring van het laatste subsidiejaar. Aan dergelijke samenwerkingen zit iets onnatuur-

‘Moderne productieomgevingen, zoals de VDL plant in Born, zijn niet ‘mensloos’, maar wel representatief voor een gezond evenwicht tussen automatisering en de inzet van de mens. En daar gaat het tenslotte om.’ lijks. Het bedrijfsleven investeert omdat er sprake is van een acceptabele terugverdientijd of omdat er technologische vorderingen mee gerealiseerd kunnen worden die de concurrentiepositie vergroot. Dat betekent dat het geen enkel probleem is om op zeer korte termijn te herinvesteren als er wederom aan een van bovenstaande voorwaarden voldaan wordt. Het onderwijs investeert, omdat het de kans krijgt om te investeren, bijvoorbeeld vanwege een subsidie. Vervolgens staat de (investerings)klok stil en wordt de afstand tussen het gelieerde bedrijfsleven en het onderwijs almaar groter. De interesse van het bedrijfsleven is daaraan omgekeerd evenredig. Als het met betrekking tot de fieldlabs die kant op zou gaan, dan gaat het per definitie mis. Ook is het ritme van het bedrijfsleven zo verschillend van dat van het onderwijs: ‘van negen tot vijf, lange vakanties, onderwijs gaat terecht voor’ versus ‘je wilt mijn brood eten en daar pas je je dan maar op aan’. Dat is geen negatieve kritiek, maar de constatering dat het ritme in het onderwijs terecht door het onderwijs bepaald

Productie en machine automatisering PMA 05/2015

.19

Industrie 4.0 wordt. Een uitzondering vormen natuurlijk de universiteiten die in haar opdracht het fundamenteel onderzoek en soms ook het toegepaste onderzoek verankerd zien. Op hbo-niveau kan een goede oplossing gevonden worden in deelname door afstudeerders en stagiaires aan onderzoek in het bedrijfsleven en ruimte voor de docenten om daar actief in mee te denken. Ik kijk met enige jaloezie naar de samenwerking tussen de Duitse overheden, Fachhochschulen en universiteiten, het bedrijfsleven en de Fraunhoferinstituten. Deze constituties hebben een heel andere structuur dan de structuur die door minister Kamp in het leven is geroepen met betrekking tot het Team Smart Industries. Ik zou dan ook de slogan ‘niet meedoen is geen optie’ willen vervangen door ‘niet aansluiten is geen optie’. Een ander aspect is het gegeven dat Industrie 4.0 nog helemaal niet leeft binnen het hbo. Vanuit mijn contacten met dat onderwijs merk ik dat het een enkeling is die zich realiseert dat deze ontwikkeling de industriële toekomst gaat bepalen. Op de universiteiten is de situatie wat beter, maar nog steeds niet te vergelijken met de Duitse effort. Initiatieven zoals de samenwerking tussen Fraunhofer IOSB-INS en het Kompetenzzentrum Industrial Automation inIT van de Hochschule Ostwestfalen-Lippe zijn in ons land niet te vinden.

Is er een relatie met Mass Customization? Wel zeker! Je kunt Mass Customization zien als het streven om zo veel mogelijk klantwensen in een productieproces in te brengen, waarbij het productieproces gericht is op kleine series en enkel stuks fabricage met daarbij de efficiëntie van serie en massaproductie. In feite is Industrie 4.0 niets anders, zij het dat de klantwensen veel explicieter in het proces ingebracht worden. De individualisering komt met andere woorden veel sterker vanuit de productieomgeving dan dat deze door de productieomgeving opgelegd wordt.

Is Industrie 4.0 alleen van belang voor de discrete industrie of plukt de procesindustrie ook zijn vruchten van dit initiatief? In Duitsland was er in eerste instantie meer aandacht voor de discrete industrie, maar de procesindustrie is deze achterstand snel aan het inhalen. Dit vindt zijn oorzaak vooral in de rol die intelligente sensoren en actuatoren kunnen spelen bij een verdere optimalisatie van de kwaliteit van de processen en van het onderhoud binnen deze bedrijfstak. Plants zullen binnen afzienbare tijd intelligente systemen worden die tailor made producten (batches) gaan afleveren. Dit zowel met betrekking tot receptuur als kwantiteit. Ik wijs hierbij op het ontwikkelingswerk dat binnen het inIT van de Hochschule Ost-

westfalen-Lippe samen met het Fraunhofer gedemonstreerd wordt in de modelfabriek in Lemgo. Endress+Hauser en haar klanten geven ook een goed voorbeeld van de ontwikkelingen die in de procesindustrie plaatvinden. Onder de noemer ‘Integrated Digital Plant Engineering’ komen onder andere alle operationele data beschikbaar voor elke deelnemer aan dit initiatief. Dat betekent bijvoorbeeld dat de storingsdata van een component uit de ene fabriek gebruikt kan worden bij het opstellen van het onderhoudsplan van een vergelijkbare component in een geheel andere procesomgeving.

Hoe staat het met de cyberveiligheid in het kader van Industrie 4.0? Dit is een heel breed vraagstuk. Op de eerste plaats betreft het de bereidheid om in dit kader open te zijn naar je omgeving. Als je wilt meedoen aan de open wereld die Industrie 4.0 van je vraagt, met andere woorden, als je bereid bent om software agents ook jouw data te laten benaderen, dan pas kun je mee doen. Daarnaast is het inderdaad zo dat er daardoor vele mogelijkheden ontstaan om bedrijfsvoeringen te saboteren. Dit gegeven vraagt om een structuur die sterk afwijkt van het huidige internet. Het is dan ook de vraag of vanuit de huidige structuur gekomen kan worden tot een adequate beveiliging van ‘ieders goed’. Er zijn ontwikkelingen die wijzen op de bouw van een webgeoriënteerde omgeving die louter en alleen bedoeld is om de gewenste ‘Industrie 4.0 communicatie te realiseren en die daardoor de gevaren van de brede toepassing voor een groot deel elimineren. Daarbij wordt dankbaar gebruikgemaakt van de ervaringen die men in de luchtvaart in de afgelopen jaren opgedaan heeft.

Wat zijn jouw voorspellingen voor 2015? Ik denk dat 2015 het jaar wordt van de consolidatie. Zoals ik in het voorgaande al aangaf, is er vanaf Cebit 2013 sprake van een grote diversiteit aan initiatieven. En dan heb ik het alleen nog maar gehad over de Nederlandse en de Duitse ontwikkelingen. Ik denk (en hoop) dat iedereen in dit jaar zijn meningen en vorderingen presenteert en dat er vervolgens een ontwikkelvoortgang geformuleerd wordt die breed gedragen wordt door de hele wereld. De industrie zal daarin nadrukkelijk voor de sturende factor zorgen. Deze ontwikkelvoortgang zal niet eng zijn maar een breedte hebben, zodat iedere discipline zich daarin kan vinden. Dit is vergelijkbaar met de onbemande fabriek van Professor Spur en de spin-off die dit geïnitieerd heeft. Er zal een significant verschil zijn met deze ontwikkeling uit de jaren ’80. De snelheid zal vele malen groter zijn. In 2020 zal de wereld onherkenbaar anders zijn.

informatie

20.

Productie en machine automatisering PMA 05/2015

Zie www.automatie-pma.com voor alle delen van het drieluik over Industrie 4.0.

Newsline FLOW

Flowmetingen – neem geen genoegen met minder KROHNE heeft unieke expertise als het gaat om flowmeting van gas en vloeistofstromen. Niet alleen in standaardtoepassingen maar ook in veeleisende toepassingen die maatwerk vereisen. Voor ons begint onze klantoriëntatie al in de onderzoeks- en ontwikkelingsfase. Een groot aantal producten, dat nu wordt beschouwd als de industriestandaard, werden door ons in samenwerking met onze klanten ontwikkeld. Gebruikers over de hele wereld plukken de vruchten van KROHNE innovaties: elektromagnetische debietmeters met keramische liners voor sterk bijtende media in chloorchemie, massaflowmeters met slechts één rechte buis – ideaal voor zeer viskeuze

media en lage stroom flowsnelheden, ultrasone debietmeters voor betalingsverkeer, werkend volgens het looptijdprincipe, Vortex flowmeters voorzien van geïntegreerde druk en temperatuur compensatie. En natuurlijk niet te vergeten Variable Area flowmeters waarmee in 1921 de basis van KROHNE werd gelegd. Dit is cruciaal indien er behoefte is aan een lokale display om redundantie en zekerheid van een systeem te waarborgen. Op het gebied van flowmetingen is KROHNE een specialist waarbij ons familiebedrijf alle ontwikkelingen en productie in eigen handen heeft. KROHNE stelt zich tot doel, de behoeften en verwachtingen van elke klant te beantwoorden of te overtreffen, door: • innovatieve, betrouwbare producten te vervaardigen en diensten van hoge kwaliteit te leveren • gekwalificeerde, gemotiveerde mensen in dienst te nemen • op de behoeften van onze klanten in te gaan • duurzame relaties te onderhouden met onze zakenpartners

KROHNE Academy online

Ons expertiseniveau op het gebied van procesmeting is uniek en onze technische adviseurs gaan graag samen met u de uitdaging aan om tot optimale meetoplossingen te komen.

Uitgave 2 | 2015

Online web training KROHNE biedt via internet de mogelijkheid om gericht extra kennis op te doen van industriële meetinstrumentatie, via de Academy online web training. De Academy is bestemd voor mensen die werkzaam zijn in de procesindustrie, maar ook voor studenten die hun kennis van meettechnieken en applicaties in technische installaties willen updaten. Voor de web training is geen speciale kennis vereist, maar enig technisch inzicht is wel aan te raden. De Academy online biedt: • Onafhankelijke en niet commerciële leerstof met betrekking tot meettechnologie in de procesindustrie • Duidelijke structuur in lesmodules: meetprincipes, afmetingen en applicaties • Discussie en interactie met onze experts over specifieke onderwerpen U kunt de training volgen via www.academy-online.krohne.com

Ultrasone ﬂowmetingen en meetpaden: meer is beter! Bij ultrasone flowmeters, gebaseerd op het looptijd principe, staan de sensoren diagonaal tegenover elkaar. De sensoren zijn afwisselend zowel zender als ontvanger. Het geluidsignaal dat wordt uitgezonden, wordt versneld met de processtroom mee en vervolgens vertraagd tegen de processtroom in. Het verschil in tijd dat het signaal nodig heeft om de afstand in de meetsectie af te leggen, is rechtevenredig aan de gemiddelde flowsnelheid over dit pad en wordt vervolgens omgerekend naar een debiet. De plaats en het aantal meetpaden bepalen hoe nauwkeurig de meting is bij verschillende flowprofielen. Turbulente ﬂow • Afgeplatte vorm • Re > ± 2.300

UFM flowmeters en het effect van het aantal meetpaden 1-straals • Reynolds afhankelijk • Gevoelig voor niet symmetrische flowprofielen • Geen redundantie • Nauwkeurigheid ±1 tot 2% (tot 33% in overgangsgebied) bij vloeistoffen 3-straals • Reynolds onafhankelijk < 0,5% • Correctie voor niet symmetrische flowprofielen • Redundante meetpaden • Nauwkeurigheid < ± 0,5% bij vloeistoffen 5-straals • Reynolds onafhankelijk • Correctie voor niet symmetrische flowprofielen & swirl • Redundante meetpaden • Nauwkeurigheid < ± 0,15% bij vloeistoffen

UFM metingen en het effect van de positie van de meetpaden Meerdere parallelle meetpaden • Meeste informatie van het flowprofiel • KROHNE OPTISONIC 3400, ALTOSONIC V Gekruisde conﬁguratie • Gemiddelde flowsnelheid wordt alleen gemeten door het midden van de buis • Dit geldt voor alle meerstraals clamp-on UFM (plaatje 2 en 5) Reﬂex mode • Gemiddelde flowsnelheid wordt gemeten in het midden van de buis • Mogelijke afzettingen op het reflectieoppervlak • Meetpad lengte wordt groter • Inline & clamp on In basis kan men stellen: Groter aantal meetpaden = grotere meetnauwkeurigheid bij variërende Flowprofielen/ Reynolds getallen. Hierbij dient wel in acht genomen te worden dat de plaats van de meetpaden bepalend is voor de mate van compensatie.

Laminaire ﬂow • Parabolische vorm • Re < ± 2.300

Overgangsgebied • 1500 / 1000 < Re < 4000, ongedefinieerd flowprofiel

Gas seal bewaking met conventionele meettechniek en moderne communicatie Internationaal zijn er veel projecten waarbij compressorunits worden toegepast om aardgas op een hogere druk te brengen. De reden om dit te doen kan liggen in het vlak van verhogen van de druk in een aardgasveld of voor transport. De toegepaste compressoren worden voorzien van een gasafdichtingsysteem. Voor een gastransportproject in Queensland Australië werd KROHNE gevraagd de meetoplossing te voorzien. Door de axiale beweging in compressoren slijten de seals en kunnen hierdoor falen, daarom zijn ze voorzien van een afdichtingsysteem. Het mechanische gas seal in dit systeem voorkomt lekken van ontvlambaar aardgas en beschermt de compressor, welke onder significante druk en hoge temperaturen werkt. Om tegendruk te genereren spoelt het systeem de seals met stikstof. Het doel van de flowmeting is het vaststellen van de gebruikte hoeveelheid stikstof (3.0 tot 30 kg per uur). Zodoende wordt een continue gasflow over de seals gewaarborgd en kan lekkage gemonitord worden.

Omdat veiligheid, maar ook bescherming van de dure compressoren, bij deze toepassing heel belangrijk is moet een betrouwbaar meetinstrument toegepast worden, voorzien van de benodigde certificeringen en testrapporten (druk en röntgen) en van digitale communicatiemogelijkheden. KROHNE produceerde voor het project in Queensland meer dan 300 units H250 M40 FF Variable Area flowmeters, voorzien van NPT procesaansluiting, mechanische lokale display en FOUNDATION ™ Fieldbus uitgang. De FOUNDATION ™ Fieldbus versie maakt directe integratie in het communicatie netwerk van de eindklant mogelijk zonder extra versterkers of energievoorziening. • Beveiligen van een gasafdichtingsysteem voor aardgascompressoren • Visualisatie en meting door Variable Area flowmeters, betaalbaar en betrouwbaar • Meetinstrumenten aangesloten op DSC systeem via FOUNDATION ™ Fieldbus

H250 M40

Highlights H250 M40 • Robuuste constructie, hoge druk, temperatuur en mediumbestendig • Brede range aan uitvoeringen van extreem kleine uitvoeringen voor enkele liters/ uur tot DN 100 voor 120 m3/uur vloeistof of 2800 Nm³/uur gas flow • Verschillende procesaansluitingen: flens, schroefdraad, klem- en las aansluitingen • Universeel Ex concept: Ex i or Ex d • Uniek en modulair concept: van mechanisch tot digitaal. De enige Variable Area flowmeter voorzien van FOUNDATION ™ Fieldbus uitgang • Meetonnauwkeurigheid: 1,6% van de gemeten waarde volgens VDI/VDE 3513

H250 in praktijk

Als het moeilijk wordt…. heeft KROHNE massaﬂowmeters in Super Duplex KROHNE UK, bekend om haar hoogwaardige massa en volume flowmeetinstrumentatie, maakt enorme indruk met de OPTIMASS 2000 Coriolis massaflowmeter in Super Duplex, beschikbaar tot 12 inch. De OPTIMASS 2000 Coriolis massaflowmeter is in basis ontwikkeld voor de olie en gasindustrie, echter zeker ook geschikt voor bulk meetapplicaties in de food en chemische industrie. Vanwege haar unieke “compacte enveloppe” en innovatieve rechte buisontwerp, verschaft de OPTIMASS 2000 een nauwkeurige meting van massa en volume flow, dichtheid en concentratie. Het ontwerp past ten opzichte van de door andere leveranciers ontworpen massaflowmeters in de kleinste ruimtes met beperkte hoogte. De OPTIMASS 2000 is beschikbaar in een uitvoering, gebruikmakend van Super Duplex materiaal voor alle natte delen: flens, splitter en

meetbuis. De materiaaleigenschappen, waaronder corrosie bestendigheid, maken de meter uitermate geschikt voor toepassingen in een milieu waarin zich zwavelwaterstof verbindingen (H2S) bevinden. De nieuwe uitvoering van de OPTIMASS 2000 kan zelfs bij hoge drukken zijn prestatie leveren (180 bar bij 20°C en 130 bar bij 130°C). Voor optimale veiligheid is de meter ook verkrijgbaar met een PED goedgekeurde 2e behuizing (Secondairy Containment/150 bar bij 20°C en 100 bar bij 130°). Mocht in extreme gevallen de meetbuis defect raken, dan komt het onder druk staande product niet vrij in de omgeving. De OPTIMASS 2000 blijft recht, veilig en drukbestendig, echter voor zure omgevingen is er nu een nog betere optie, de OPTIMASS 2000 Super Duplex.

KROHNE OPTIMASS 2000

Highlights OPTIMASS 2000 • Verkrijgbaar in Super Duplex en Duplex. • Beschikbaar in binnen Europa gefabriceerde materialen. • Secondairy Containment voorzien van de hoogste drukklasse in de industrie – tot 150 bar. • Super Duplex materialen en constructie volgens NACE MR0175/ISO15156. • Uniek rechte buis ontwerp past eenvoudig in een skid of installatie.

60 jaar KROHNE in Nederland Ter gelegenheid van deze mijlpaal organiseerde KROHNE Nederland op 17 april 2015 de conferentie “Joint Innovation Technology”. In Rotterdam, aan boord van een schitterend vlaggenschip kon men naast een indrukwekkende rondvaart over de Maas, ook nieuwe ideeën opdoen d.m.v. inspirerende presentaties. De dag stond geheel in het teken van innovatie en samenwerking met klanten. Met onderwerpen zoals “doseren en reinigen in de voedsel- en farmaceutische industrie” met in de hoofdrol een, in samenwerking met

de klant in Nederland ontwikkelde, bijzondere elektromagnetische flowmeter, maar ook de “onzichtbare revolutie van optische inline analyse". Deze technologie creëert vernieuwende analysemogelijkheden die bijdragen tot meer duurzame productieprocessen. Daarnaast uiteraard “Resultaten met Multiphase flow” de eerste toepassingen en ervaringen van een uniek meetprincipe, met name voor de olie- en gasindustrie werd zeer enthousiast ontvangen. Het geheel werd door Prof. Guido op een ludieke manier, met een serieuze ondertoon met elkaar verbonden.

Samenwerken met klanten betekent voor KROHNE kennis en oplossingen delen, met als resultaat: ontwikkeling van applicatiegerichte innovatieve producten. (KROHNE) Persenaire, in de vijftiger jaren opgericht door Martin Persenaire in Haarlem, begint met de vertegenwoordiging van KROHNE Variable Area doorstroommeters. Het bedrijf blijft doorgroeien en krijgt een steeds groter productenpakket en in de jaren negentig de naam KROHNE Nederland. Inmiddels is KROHNE Nederland uitgegroeid tot leverancier van flow-, druk-, temperatuur-, analyse- en niveaumeetinstrumentatie. Gevestigd in Dordrecht, op dezelfde locatie als 's werelds grootse productiefabriek voor magnetisch inductieve en ultrasone flowmeters: KROHNE Altometer. Hier bevinden zich ook KROHNE's eigen ijkcircuits.

60 jaar KROHNE Nederland Event

Ontmoet ons op de beurs

Neem voor meer informatie contact op met:

KROHNE neemt deel aan een groot aantal nationale en internationale beurzen. De belangrijkste evenementen voor onze Nederlandse en Belgische klanten zijn:

KROHNE Nederland B.V. Postbus 110 3300 AC DORDRECHT Kerkeplaat 14 3313 LC Dordrecht Nederland Tel.: +31 (0)78 - 6306 200 Fax: +31 (0)78 - 6306 405 e-mail: infonl@krohne.com

• Maritime Industry, 2 – 4 juni 2015, Gorinchem (Nederland) • Powergen, 9 – 11 juni 2015, RAI Amsterdam (Nederland) • Flow Analyse & Control show, 10 – 11 juni 2015, De Kuip Rotterdam (Nederland) • NIZO Dairy conference, 30 sept – 2 oktober 2015, Papendal (Nederland) • Aquatech, 3 – 6 november 2015, RAI Amsterdam (Nederland) • Europort, 3 – 6 november 2015, Ahoy Rotterdam (Nederland) De volledige internationale beursagenda vindt u op onze website www.krohne.com

KROHNE Belgium N.V. Noordkustlaan 16 1702 Groot-Bijgaarden België Tel.: +32 (0)2 - 4 66 00 10 Fax: +32 (0)2 - 4 66 08 00 e-mail: krohnebelgium@krohne.com www.krohne.com

FHI

Uitdagingen en kansen met flow & analyse

Po stbu s 36 38 30 AK Leu 6 sde n Te l. 03 3 46 e- mai l inf 5 75 07 o@fhi .nl www.fhi .nl

Er wordt al een geruime tijd gesproken over uitdagingen in de industrie: ef f iciëntie, ef fec tiviteit, gebrek aan technici, veiligheid, betrouwbaarheid en f lexibiliteit. Deze uitdagingen worden steeds spannender, omdat ze elkaar op blijven volgen. Processen moeten bijvoorbeeld steeds efficiënter verlopen. Die efficiëntie is gewenst voor de concurrentiekracht, maar is ook noodzakelijk van wege het afnemend aantal beschikbare technici. Er is ook steeds meer behoefte aan flexibiliteit en een innovatieve aanpak in de processen, om aan de wisselende vraag in de markt te voldoen. De operators, engineers en andere technici hebben daarbij ook nog eens een groeiende behoefte aan verbetering van betrouwbaarheid en nauwkeurigheid van de metingen in het proces. Paul Petersen

De actuele ontwikkelingen van de technologie van flowmeters en analyseapparatuur bieden kansen om de efficiëntie en de effectiviteit van een proces sterk te verbeteren. Zowel de innovaties als de basistechnologie van flow en analyse geven nieuwe mogelijkheden voor de inrichting van een productieproces. Dit geldt voor industrieën in olie, gas, water, voedingsmiddelen, machinebouw en farmacie. Daarvoor is een sterke communicatie over de technologische mogelijkheden met fabrikanten en toeleveranciers van de instrumentatie noodzakelijk. In die communicatie willen eindgebruikers aandacht voor oplossingen. Welke snelheid, efficiëntie, effectiviteit, veiligheid of flexibiliteit kan gerealiseerd worden? De contacten tussen toeleveranciers en eindgebruikers kunnen dan niet vervallen in een reeks technische specificaties. Het vraagt juist om samenwerking en dus om investeringen van alle partijen in een bedrijfsketen, om zodoende tot verbeteringen voor de industrie te komen.

de sector binnen de wereldwijde energie-industrie. Biogas van anaerobe vergisting bevat tot 40% kooldioxide en is verzadigd met waterdamp. De kwaliteitsspecificaties van het gas vermelden strikte limieten met betrekking tot verontreinigende en of schadelijke elementen. Om bio-methaangas in het gasnetwerk te injecteren dient aan deze specificaties te worden voldaan. Deze casestudie beschrijft verwerkingsmethoden en meettechnieken die worden toegepast om het vochtgehalte in biomethaan te verminderen. Hierbij worden technieken als “Metaal-oxide” en “Tuneable diode laser absorption spectroscopy (TDLAS)” als oplossingen besproken. Op basis van ervaring met procesinstallaties en de technische uitdagingen die overwonnen moesten worden, zal worden gepresenteerd hoe bio-methaangas te produceren volgens de juiste afgesproken kwaliteit.

‘In die communicatie willen eindgebruikers aandacht voor oplossingen.’

Leden van FHI, federatie van technologiebranches, werken met dat doel intensief samen in het Flow & Analyse event, dat op 10 en 11 juni 2015 plaatsvindt in Stadion De Kuip in Rotterdam. Eens in de twee jaar wordt dit evenement georganiseerd. Met circa achttien exposanten ontstaat een zeer efficiënt netwerkmoment voor vraag en aanbod op het gebied van flow en analyse. Het programma is zodanig ingedeeld dat eindgebruikers kunnen kiezen tussen paden over innovaties en praktijkcases van flow of analyse. Om de inspiratie en de concrete kennisoverdracht uit de presentaties naar voren te halen, wordt er nu één presentatie uitgelicht. Marc Schimmel van Michell Instruments verzorgt een presentatie over biogasinjectie in het gasnetwerk. Zijn beschrijving: ‘Bio-methaaninjectie in aardgasnetwerken is een snel groeien-

F HI geniet e xc lu s ieve ga s tvri jheid in A u to m atie | P M A . De verant w oording voor de gep u blic eerde kopi j op de z e pagina ligt bi j F HI.

Het vraagt teveel ruimte om alle presentaties hier aan te halen. Op de site www.f lowac.nl is het volledige programma veel beter na te lezen. Op iedere dag worden er 26 presentaties gegeven. Alle betrokken sprekers hebben een invalshoek gekozen die vanuit de technologie naar oplossingen in de industrie werkt. Door de samenwerking van een grote groep toeleveranciers bieden specialisten kennis aan specialisten, op een neutraal platform. Daarvoor is de prettige omgeving van Stadion De Kuip gekozen, waarbij bezoekers aan het einde van de dag ook nog eens een rondleiding door het stadion kunnen volgen. Uiteindelijk gaat het om de samenwerking in de bedrijfsketen en de focus op oplossingen in de industrie. Voor een vereniging in de technologie is dat dan ook meestal het doel van een bijeenkomst. Het is daarmee een uitermate effectief middel om uitdagingen aan te kunnen. Dit sterke netwerk is eens in de twee jaar beschikbaar. De investering van een dag voor dit bezoek verdient u dubbel en dwars terug.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

.25

Beurzen

WWW ODS INSTRUMENTATIE NL

Lenze overhandigt Richard van Zoelen van ZIA een speciale plaquette ter bekrachtiging van de samenwerking.

3PECIALIST IN &LOWTECHNIEK

De printer die meedeed aan de studentenÂ challenge maakte indruk omdat de betreffende studenten een manier hadden gevonden om een frees- en printbeweging uit ĂŠĂŠn apparaat te krijgen.

Ontmoeten blijft belangrijk Volgens de organisatie bood Mocon 2015 een â&#x20AC;&#x2DC;andere kijk op techniekâ&#x20AC;&#x2122;. Helaas leidde dat er niet toe dat er ineens drommen Âbezoekers over de beursvloer schuifelden, of, minstens zo belangrijk, dat de hallen uitpuilden van de deelnemende exposanten. De meeste beursorganisatoren lijken zoekend naar een vorm om hun evenement de toekomst in te trekken. Mocon koos daarvoor de Pitstop Demoroute, waar de exposanten de bezoeker â&#x20AC;&#x2DC;prikkelt om zelf aan de knoppen te zittenâ&#x20AC;&#x2122;. Andere beurzen hebben soortgelijke routes laten zien, maar of die nou het ei van Columbus vertegenwoordigen? Janet Kooren

Be good and tell it Feit is dat de succesvolle deelnemers er vooral zelf heel hard aan trekken. Zij nemen zich voor dat ze een succes maken van hun deelname, ondernemen daartoe de nodige actie, schreeuwen het welhaast van de daken en krijgen dan ook de aandacht. Natuurlijk ligt dat niet iedereen even goed, maar we weten allemaal wat de grootste discrepantie is bij het onderzoeken van beurservaringen: de bezoeker zegt dat hij of zij niets nieuws heeft gezien en de exposant klaagt dat er niemand naar zijn nieuws kwam kijken. Hoe ging dat motto ook al weer? Be good and tell it? En, nieuws maak je zelf? Maar behalve de exposanten speelt ook de organisatie daarin een rol.

Robots, printers en nog meer moois

ge maakte indruk omdat de betreffende studenten een manier hadden gevonden om een frees- en printbeweging uit ĂŠĂŠn apparaat te krijgen. Een freeskop verwissel je snel voor een printerkop door middel van magneetkoppelingen, en een stukje aanvullende software doet de rest. We zagen verder allerhande Robots, al dan niet - zoals dat tegenwoordig met een mooi woord heet - collaboratief, en ook weer in die studentenchallenge een heuse knuffelrobot voor zorgtoepassingen.

Samenwerken Verder zagen we dat Lenze intensief de samenwerking zoekt met industriĂŤle automatiseerders. Net als tijdens de WoTS, koos het team ook nu weer een beurs uit om de wereld te informeren over de nieuwste samenwerkingspartner, en wel ZIndustriĂŤle Automatisering, of ZIA, uit Tiel.

De Mocon-organisatie nam zich voor om niet sectorgerelateerde innovaties en belangrijke ontwikkelingen te tonen, die dan inspiratie en onverwachte wendingen binnen Op de Mocon werd op de stand van Leneen proces zouden geven. Wij bezochze een robotapplicatie getoond die volten een aantal stands in de Pitstoproudoet aan het Smart Industry principe en te, lieten ons informeren bij de studenwaarin beide expertises tot uiting zijn tenchallenge en zagen een mix van segebracht. ZIA en Lenze zullen de kominars, demonstraties en â&#x20AC;&#x2DC;ouderwetseâ&#x20AC;&#x2122; mende jaren de samenwerking verder beursstands. We zagen verschillende gaan intensiveren en de supply chain 3D-printers waaronder ĂŠĂŠn die met gelaten profiteren van de combinatie van recyclede filaments print en de printer elkaars krachten. die meedeed aan de studentenchallen-

26.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIĂ&#x2039; AUTOMATIE 05/2015

Oh ja, en de beurs. Samenwerken, ontmoeten, persoonlijke contacten. Het blijft de kern van waar een beurs om draait. Maar hoe er meer elan in komt en daarmee weer groeipotentie? Maar u wilde vast nog weten hoe die studentenchallenge afliep? De winst ging naar het team van het Stedelijk College uit Eindhoven dat een M&M sorteermachine had gebouwd. Hm. Zou de jury zijn omgekocht met M&Mâ&#x20AC;&#x2122;s?

‘Overleven gaat vooral om aanpassingsvermogen.’

Ineke Dezentjé

Durf je eigen kannibaal te zijn Onlangs werd het Nederlandse antwoord op de vierde industriële revolutie gepresenteerd: Smart Industry. De actieagenda, die naast een visie ook in concrete initiatieven en geld voorziet, moet ons klaarstomen voor een tijd waarin ver doorgevoerde digitalisering onze verbonden productie domineert. Hoog tijd dus voor een interview met gemotiveerd kartrekster en FME voorzitter Ineke Dezentjé over dit belangrijke onderwerp. Liam van Koert

PRODucTIE EN mAcHINE AuTOmATIsERING PMA 05/2015

.27

‘Het besef dat digitaal struisvogelen hen de kop kan kosten is er ook in het goed gekoppelde Nederland veel te weinig.’ Dezentjé:

‘ Ik krijg vaak de vraag waarom we niet aanhaken bij de Duitse industrie 4.0 agenda.’

et waait hard. Zo hard zelfs, dat mevrouw Dezentjé Hamming en haar chauffeur hebben besloten dat de weg naar Drachten deze keer niet over de afsluitdijk gaat. Gelukkig blijkt de wagen geluidsdicht en is de telefoonverbinding prima zodat we elkaar probleemloos verstaan. ‘We hebben in Nederland een zeer goede infrastructuur die tot de top van de wereld behoort’, weet ze. Kijk, dat komt ook nu weer erg goed van pas. En aangezien infrastructuur een hoofdvoorwaarde is voor Smart Industry hebben we meteen een mooie ingang gevonden om het gesprek af te trappen.

Wakker schudden Met de digitalisering van bijna alles wat ooit vast was, lijkt de wereld in een stroomversnelling terecht te zijn gekomen. Wat vroeger fysiek moest kan nu virtueel en wat vroeger met de hand moest kan daardoor steeds beter worden geautomatiseerd. Digitalisering is de grote groeimotor van nieuwe producten en van nieuwe verdienmodellen en er is al veel over gezegd en geschreven: Het internet der dingen en de zich voltrekkende vierde industriële revolutie. Toch is het voor veruit de meeste bedrijven een ver van hun bed show. Marketing prietpraat en weinig praktisch voor de dagelijkse gang van zaken. Het besef dat digitaal struisvogelen hen de kop kan kosten is er ook in het goed gekoppelde Nederland veel te weinig. Althans, als we de getallen van FME voorvrouw Dezentjé mogen geloven. ‘Een magere 14 procent van de Nederlandse bedrijven is bezig met de digitalisering van hun processen en het verslimmen van hun productie’, weet ze. ‘Een van de belangrijkste doelstellingen die we ons met de actieagenda Smart Industry dan ook hebben gesteld, is dat dat in 2020 minimaal 40 procent moet zijn. Dit heeft vervolgens een groei van 1 procent bbp tot gevolg.’

28.

Productie en machine automatisering PMA 05/2015

Nederlandse aanpak Nu omvat de Smart Industry agenda gelukkig veel meer dan een Postbus 51 bewustwordingscampagne. Er is geld beschikbaar gekomen - 60 miljoen, het is een begin - om in zogeheten Fieldlabs gezamenlijk nieuwe dingen te ontwikkelen. Gezamenlijk, omdat in deze proeftuinen die een soort nationale garagefunctie vervullen (alle disruptieve ontwikkelingen lijken immers in een garage ontstaan) zowel bedrijfsleven, kennisinstellingen als de overheid zijn vertegenwoordigd. Vooralsnog sterk gedragen door de regio’s - ook hier geldt je moet ergens beginnen - worden er diverse slimme onderwerpen als robotica, 3D-printen, ketenintegratie en voorspellend onderhoud bij de kladden gepakt. Juist dit gezamenlijke aspect is een van de punten waarop de Nederlandse aanpak zich echt onderscheidt van die van onze Oosterburen. Dezentjé: Ik krijg vaak de vraag waarom we niet aanhaken bij de Duitse industrie 4.0 agenda. Duitsland is immers onze belangrijkste handelspartner en we hoeven het wiel toch niet opnieuw uit te vinden? Op de eerste plaats werken we natuurlijk zeer nauw samen met onze Duitse partners. Aangehaakt wordt er dus wel degelijk. Maar Nederland is ook een eigen land, met eigen structuren, sterktes en kansen. Samenwerken in de polder zit ons in het bloed en dus zijn de breed opgezette Fieldlabs een logische stap om de broodnodige innovaties te stimuleren. Industry 4.0 hangt wat dat betreft meer vast aan de

industrie en bijvoorbeeld minder aan de dienstensector. Bovendien heeft de Smart Industry agenda nog een derde belangrijke pijler: een leven lang leren. Naast vergrijzing en een tekort aan technische mensen, is het opleiden voor slimme banen die nu nog niet bestaan een wezenlijk punt voor succes. En omdat rollen zo snel veranderen, kan het niet anders dan dat het klassieke idee “ik ga naar school en leer een vak” overboord gaat. Ook het integraal opnemen van deze pijler is iets waar sommige Duitsers best jaloers op zijn.’

Engineering, Specials, Services & System Solutions

Samenwerkingsparadox We komen bij het actiedeel van de Smart Industry agenda: de praktijk. Er is op dit gebied al best het een en ander georganiseerd. Diverse bijeenkomsten, diverse Fieldlabs. Gezien de opkomst bij dergelijke evenementen en het aantal inschrijvingen voor Fieldlabs is de interesse er best. Maar hoe binnen consortia van bedrijven, kennisinstellingen en overheid de lasten en de baten verdeeld worden, blijft een vaak gestelde vraag. In een ideale samenwerking is iedereen open en transparant, ook voor wat betreft de ingebrachte kennis. Maar als niet duidelijk is wat het met de concurrentie delen van onderscheidende kennis of zelfs intellectueel eigendom oplevert, kan dit de beoogde Fieldlab-innovaties in de weg staan. Dezentjé: ‘Ik zeg niet dat het gemakkelijk is en hier zijn geen pasklare antwoorden. Maar dat zowel de bedrijven als overheid uit hun comfortzone moeten is een feit. Geen kwestie van keuze maar van noodzaak. Ontwikkelingen gaan zo razendsnel en je kan simpelweg niet alles zelf. We moeten elkaar dus wel opzoeken, kennis delen, meer ketendenken en tot nieuwe verdienmodellen komen. Als FME proberen we hier zo goed mogelijk te faciliteren. Met de Fieldlabs, met het bouwen van allianties en met ons Vaartmakersprogramma, waarbij we leden helpen met het moderne zaken doen. Het concurrentiespanningsveld is namelijk niet iets van bedrijven onderling. Ook als er binnen een bedrijf nieuwe innovaties worden ontwikkeld, kunnen deze concurrerend zijn met bestaande activiteiten. In zo’n geval kan een “garage” uitkomst bieden, waarbinnen de uitgroei tot een nieuwe startup gemakkelijker kan zijn dan dit binnen de bestaande structuren te doen. Ook hier geldt: kom uit je comfortzone en durf je eigen kannibaal te zijn.’

Voor doordachte Systeemoplossingen Op- en afwikkelen Elektrisch gekoppelde aandrijvingen

Hoeksynchrone aandrijvingen Pick & place Dynamisch positioneren

Regeldilemma’s

• Servo aandrijvingen • Regelaars & Interfaces • Mechanische aandrijvingen • Speciale maatwerkaandrijvingen • Programmering & Support 13311a

We zoomen een aardig stukje uit en gaan van de garage naar Europa. Digitalisering en globalisering zijn namelijk onlosmakelijk met elkaar verbonden en voor ons laatste knelpunt moeten we naast Den Haag, vooral ook naar Brussel. Dezentjé: ‘Hoewel de Smart Industry agenda uniek is voor Nederland, zijn we natuurlijk geen eiland. Zoals gezegd werken we nauw samen met Duitsland, maar we zijn ook in Europa actief om met slimme regels de digitale transformatie te faciliteren. Onze concurrentiekracht ligt namelijk in een open en verbonden Europa. Maar met 24 landen afspraken maken is lastiger dan in bijvoorbeeld Amerika, waar digitale agenda’s op federaal niveau kunnen worden bepaald. Bovendien is het net als bij het opleiden lastig om regels te maken voor zaken die bedrijven van de toekomst geregeld moeten hebben. Wat dat betreft komt het goed uit dat Nederland volgend jaar de voorzittershamer in handen heeft en slimme onderwerpen ook hoger op de Europese agenda kan zetten.’

T +31(0)88 7865200 F +31(0)88 7865299 E info@elsto.eu

elsto.eu

Arbeid & Onderwijs

“Back to the future”

Honderden kinderen op tijdreis door de techniek Technologiebedrijf Sioux nam onlangs meer dan 700 kinderen en ouders mee op een reis door de tijd in het Evoluon in Eindhoven. Tijdens het Sioux’ Hot-or-Not: The Next Generation evenement werden de bezoekers deze keer getrakteerd op het thema “Back to the Future” en werd er kennis gemaakt met technische innovaties uit het verleden, heden en de toekomst.

Hierbij keek Sioux niet alleen 30 jaar terug in de tijd, maar vooral ook 30 jaar vooruit. Wetenschapsjournalist Diederik Jekel maakte de dag compleet met een interactieve lezing waarin hij samen met de jeugd vooruit keek naar wat 2045 te bieden heeft.

Oneindige mogelijkheden Met deze techniekdag wil Sioux de jeugd aansporen om na te denken over de toekomst en de oneindige mogelijkheden die de techniek te bieden heeft. Van voetballende robots tot aan slimme apps en van een virtuele wereld tot aan medische innovaties. Diederik Jekel: ‘De ontwikkelingen op technologisch gebied gaan ontzettend hard. In 2045 kunnen we waarschijnlijk elkaars gedachten lezen en is een onzichtbaarheidsmantel gewoon bij de speelgoedwinkel te koop.’

30.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

Ron Willems houdt de tijdcapsule vast terwijl deze gesloten wordt door Bas.

De technische wereld biedt oneindig veel mogelijkheden voor de toekomst. Dit werd nog eens extra beaamd door de vele tekeningen en toekomstvoorspellingen die in de tijdcapsule voor 2045 werden geplaatst: van vakanties op de maan tot een robot in ieder huishouden. Samen met Ron Willems (Sioux), John Blankendaal (Brainport) en Diederik Jekel werd de tijdcapsule gesloten, die pas over dertig jaar weer geopend zal worden. Dan weten we wat er van al deze toekomstvoorspellingen echt terecht is gekomen. Ron Willems, Sioux: ‘Wij hebben een fantastische dag beleefd, met dank aan de bijdragen van de onderwijsinstellingen en bedrijven uit de Brainport regio. Samen hebben we ernaar Interactieve lezing van Diederik Jekel

Proces Proces instrumentatie instrumentatie

GEHEEL GEHEEL RVS RVSBEHUIZING! BEHUIZING! Dit isDit één is van één van de kenmerken de kenmerkenvan vanonze onze “Intelligente” “Intelligente” drukdruken en niveauzenders niveauzenders

‘In 2045 kunnen we waarschijnlijk elkaars gedachten lezen en is een onzichtbaarheidsmantel gewoon bij de speelgoedwinkel te koop.’

SERIE SERIE 2000 2000

gestreefd om heel veel kinderen enthousiast te krijgen voor techniek. Aan de vele stralende gezichten te zien, hebben we dit doel zeker bereikt.’

Hot-or-Not: The Next Generation Wanneer wij over een aantal jaren nog voldoende goede technici in Nederland willen hebben, is het belangrijk om techniek nu al te promoten onder de jeugd. Wij vinden dat wij als bedrijf hier zelf ook verantwoordelijkheid voor moeten nemen en daarom organiseert Sioux onder de noemer van Hot-or-Not: The Next GeVlnr Ron Willems, Diederik Jekel en John neration regelmatig technische eveneBlankendaal met kinderen en tijdcapsule menten voor de volgende generatie.

rar a a a b b l l lb lb e e t t s s n n iogudiirguikruk d u o v v n n Ee dEere dteesrtd testd n n zo zo Enkele Enkele kenmerken: kenmerken:

• Eenvoudig instelbaar zonder testdruk • Eenvoudig instelbaar zonder testdruk d.m.v. 3 druktoetsen en display d.m.v. 3 druktoetsen en display • Robuuste RVS behuizing (IP 67) • Robuuste RVS behuizing (IP 67) • Nauwkeurigheid 0.1%0.1% • Nauwkeurigheid • Optie: of Proﬁ busbus PAPA • HART Optie: Protocol HART Protocol of Proﬁ • ATEX• II ATEX 1G Ex ia IIC II 1G Ex iaT4IIC T4 • Ingebouwde tanklinearisatie • Ingebouwde tanklinearisatie • Vele•procesaansluitingen Vele procesaansluitingen • Nederlands Product • Nederlands Product

13337

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

.31

Krijgt de wet van Moore een opvolger?

Afkicken van Hannover Wie als bezoeker in Hannover door de kapitale stands van Volkswagen en andere industriegiganten heen kijkt, valt vijf dingen op. In een breed perspectief is er aandacht voor energiesystemen, additive manufacturing, de nieuwe robot, onderwijs en onderzoek. Ook is er een onnoemelijk aantal slimme innovaties dat nauwelijks onder één noemer te brengen is. Waar komt dit explosieve aantal toch ineens vandaan? Lambert van Beukering

p 19 april 1965 verscheen in het vakblad Electronics het artikel van Gordon Moore dat als titel droeg “Cramming More Components onto Integrated Circuits”. De conclusie die Gordon daarin trok staat in de analen van de techniek beschreven als de wet van Moore. Nu, precies 40 jaar later, beseffen we dat deze best wel eens aan degressie onderhevig kan zijn. In Hannover blijkt echter dat er een waardige opvolger aan het fi rmament is verschenen: het aantal toepassingen van diezelfde halfgeleider vertoont een welhaast progressief verband. Geen wonder dat er opnieuw records zijn gebroken. Met 220.000 bezoekers is men ruim terug op de aantallen van voor de wereldmalaise. En gezien het feit dat er hiervan meer dan 70.000 van buiten de landsgrenzen komen, mag Hannover zich even met recht

32.

PRODucTIE EN mAcHINE AuTOmATIsERING PMA 05/2015

de spin in het wereldnetwerk noemen waarin steeds meer 4.0 toepassingen zich aftekenen. Een toepasselijk overzicht in vier delen.

Energiesystemen smart grid en koolstofketens De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat Duitsland de meest heldere en uitgewerkte energiepolitiek presenteert die er op de wereld te vinden is. Deze is gebaseerd op een langetermijnvisie waarbinnen milieubelasting zo snel als praktisch mogelijk van het toneel verdwijnt. Het Smart Grid systeem biedt perspectief voor zonne- en windenergie, plantaardige oliën en aspecten van de waterstoftechnologie. Deze laatste niet alleen voor de eindgebruiker maar ook als buffer om de variaties op te vangen. Ook het proces van het verkrijgen van lange

mee men rendabel en milieuvriendelijk energie kan opslaan. Men koppelt een kleine centrale aan een biogassysteem en kan daardoor in situaties van piekverbruik elektrische energie toevoeren aan het openbare net. In alle andere gevallen mengt men het zuivere methaan met het aardgasnet. De kern van de ontwikkeling ligt in de gasfiltertechnologie die zorgt voor de gewenste methaankwaliteit. Men komt daarbij tot een bijmenging van maximaal 5% methaan aan het aardgas. In Nederland is deze toepassing echter (vooralsnog) niet bruikbaar omdat onze nationale weten regelgeving zich verzet tegen een dergelijke bijmenging.

Additive manufacturing koolstofketensvoor voor het verminderen van CO2-emissie, is een onderzoeksthema waar het Fraunhofer Gezelschaft met industriële partners aan werkt.

Tec2You Opmerkelijk was een discussie die plaatsvond op Tec2You, waarbinnen een groep van middelbare scholieren zich afvroeg of landbouwgrond niet beter gebruikt kon worden voor de voedselproductie dan voor liters in onze tank. Het antwoord vanuit het forum was even duidelijk als bevredigend voor onze toekomstige generatie: ‘Inderdaad, dat is ook de volgMasterchef nieuwe stijl orde, eerst brood en dan olie. En, nog beter zou het zijn als onze onderzoekingen op dit gebied uit zouden wijzen dat door het verbouwen van olieproducerende gewassen de condities voor voedselproductie verbeterd kunnen worden. Deze vorm van wisselteelt vormt namelijk onderwerp van onderzoek’.

‘Additive manufacturing is een van de key topics van de Hannover Messe,’ gaf Senior Vice-President Marc Siemering (Hannover Messe) aan. Op het Additive Manufacturing Plaza werd duidelijk welke toekomst deze technologieën hebben. Wel ontstond zo nu en dan verwarring over de verschillen tussen rapid prototyping, selective laser melting, additive manuf ac turing en 3D printing. Sjef van Gastel, directeur Innovatieve Productietechnologie bij Objexlab, Fontys Hogeschool Engineering, gaf in een voordracht op het Nederlandse podium duidelijk aan dat het om “computer-supported layering” van materialen gaat, met als doel om te komen tot een drie dimensionaal product . Dit met plastics, legeringen, keramischeen biologische materialen als grondstof. Volkswagen pakt uit

Methaan De Technische Universiteit van Wenen heeft een technologie ontwikkeld waar-

‘Duitsland presenteert de meest heldere en uitgewerkte energiepolitiek die er op de wereld te vinden is.’

Robotisering Collaboratie is troef Schunk toont een prototype van een robothand, waarmee je tientallen verschillende producten kunt oppakken zonder de grijper te hoeven wisselen. ABB laat de Yumi samenwerken met de mens. De collaboratieve robot heef t zijn intrede gedaan in de toepassingswereld. Als “wereldprimeur” werd een keuken gepresenteerd waarin een aantal robots samen zorgen voor de realisatie van gerechten die ze geleerd hadden van een meesterkok. Natuurlijk is dit niet de toepassing waar we in de High Tech Industrie op zitten te wachten maar als casus geeft het wel duidelijk aan welke mogelijkheden de samenwerking tussen mens en robot biedt. Met de collaboratieve robot is ook het “ijzeren gordijn” tussen robot en mens doorbroken. ABB laat de twee-

Productie en machine automatisering PMA 05/2015

.33

armige robot Yumi samen met de mens lichte montagewerkzaamheden verrichten. Fanuc verraste de markt met een collaboratieve robot die lasten tot 35 kg kan manipuleren en op de stand van Kuka zijn het voornamelijk de LBR robots die de vierkante meters vullen.

Augmented reality Volkswagen toonde een virtuele wereld die gebruikt kan worden om productiesystemen en producten in de reële wereld te optimaliseren. Bosch Rexroth koppelde de virtuele en fysieke werelden aan elkaar waarbij de term “augmented reality” aan het vocabulaire werd toegevoegd. Dit met als illustratie de verwerking van plaatwerk op een virtuele pers. Fifi, de Fikkie van het Karlsruher institut für Technologie volgde als een trouwe hond de handbewegingen van de operator.

Onderwijs en onderzoek Duitsland De ZVEI presenteerde in samenwerking met de industrie en het beroepsonderwijs binnen de David-Roentgen-Schule het project “Industrie4.0@School”. Binnen dit project werden leermodulen op het gebied van additieve manufacturing, industriële communicatie en productiemethoden samengevoegd tot een werkend industrieel systeem waarbinnen door middel van apps een variatie van producten kan worden aangestuurd.

De systeem-partner IBG van Kuka toonde diverse robots voor de auto mobielindustrie

Nederland Het Nederlandse Fontys Centre of Expertise High Tech Systems & Materials (CoE HTSM) profileerde zich met robot Baxter, robotarm UR5 en de LaserWeeder. Fontys stond in het opvallende oranje Holland High Tech House samen met TechForFuture Centre of Expertise HTSM Oost, de universiteiten van Eindhoven, Twente en Delft, en innovatieve bedrijven als Berenschot, New Cosmos, Topic Embedded Systems en Bronkhorst High-Tech.

Samen sterker TechForFuture is een initiatief van Saxion en Windesheim en staat voor de gezamenlijke onderzoeksagenda van beide Hogescholen in Oost-Nederland. Minister Kamp van Eco nomische Zaken onderstreepte met zijn bezoek de samen werking tussen het onderwijs en het bedrijfsleven in de regio Oost op het gebied van High Tech. Op dinsdag 14 april werd in zijn bijzijn de strategische verbinding tussen de Hoge scholen Saxion en Windesheim en het bedrijfsleven vast gelegd.

34.

Productie en machine automatisering PMA 05/2015

Samen staan zij voor Global Challenges, Smart Solutions op het gebied van HTSM. CoE HTSM richt zich specif iek op slim werken binnen de maakindustrie van machinebouw in de Brainportregio en binnen de agrosector. Het heeft drie speerpunten: additive manufacturing/3D-printing en adaptive robotics in Eindhoven en agro-mechtronica in Venlo. Verder zijn er aan dit CoE vijf lectoraten en kennisgebieden verbonden. Bij het lab van additive manufacturing (Objexlab) wordt onderzocht of bedrijven bepaalde producten niet beter met een 3D-printer kunnen maken in plaats van met CNC-draaien freesbanken. Bij adaptive robotics wordt onderzocht hoe een nieuwe generatie robot snel op de werkvloer kan worden ingezet, maar ook hoe visionsystemen in de tuinbouw kunnen worden gebruikt. Verder biedt Objexlab trainingen en workshops aan voor werknemers van bedrijven. CoE HTSM werkt samen met dé grote internationale spelers in de High Tech sector zoals ASML, VDL-ETG, Fokker Landing Gear, Vanderlande en met de verenigingen Brainport Industries en High Tech NL.

Team Rembrandts Bijzonder was ook de aanwezigheid van Team Rembrandts (http://teamrembrandts.com) op de oranje stand in hal 4, dit enkele dagen voor hun vertrek naar Amerika. Team Rembrandts is een robotteam waarin studenten van Fontys Hogeschool, TU/e en Zwijsen College Eindhoven samen meedoen

Twee-handen Robot

‘Met de collaboratieve robot is het “ijzeren gordijn” tussen robot en mens doorbroken.’ aan prestigieuze robotwedstrijden in Amerika. Het is een studentencoöperatie over het HBO, WO, MBO en het middelbaar onderwijs heen.

Prijzenregen

Enkele weken geleden behaalden ze de tweede prijs in de voorwedstrijden waardoor ze uitgenodigd werden om mee te doen aan de finales die in de laatste week van april plaatsvonden. NASA was dermate onder de indruk van hun prestaties dat ze het inschrijfgeld van 5000 dollar doneerde. Dit was welkome aanvulling op het budget dat voor een groot gedeelte bestaat uit sponsering van bedrijven, aangevuld door bijdragen van de studenten zelf. Tijdens de finales was er geen directe podiumplaats, maar ontvingen ze wel de Team Spirit Award.

De partnerlanden Nederland Grote waardering was er voor het partnerland van vorig jaar: Nederland. Aan de entree van hal 2 werd in een drukbezochte gemeenschappelijke stand melding gemaakt van een aantal speerpunten uit onderzoek en ontwikkeling. Letterlijk naast het Duitse Fraunhofer gaf Nederland hierin aan dat ze een bijzondere positie inneemt in de ontwikkelingen die leiden tot een nadere optimalisatie van het industriële spectrum. Na het succes van vorig jaar hebben de organisaties Nevat, Metaalunie, Brainport Industries en Mikrocentrum weder-

om de handen ineen geslagen om hal 4 oranje te kleuren. Het Nederlandse collectief werd uitgebreid van 1200m2 naar 2000 m2.

Prijzenregen Machinefabriek Amersfoort heeft de Goldene Tulpe gewonnen voor de meest aansprekende stand op de Hannover Messe in het NEVAT-collectief. André van Amersfoort ontving de prijs uit handen van de heer Marc Siemering, Senior Vice President van de Hannover Messe. De “Holland Industrial Supply Award” werd dit jaar voor de tweede keer uitgereikt. Deze prijs is bedoeld voor de meest aansprekende exposant in het hele Holland Industrial Supply Paviljoen en werd gewonnen

Productie en machine automatisering PMA 05/2015

.35

Wie heeft controle over uw proces?  Stel u op de hoogte van de stand van zaken omtrent de beveiliging van uw process control systemen  Train uw personeel in het voorkomen van en omgaan met cyberincidenten  Beveilig uw process control installatie tegen cyberincidenten

Hudson Cybertec is de specialist op gebied van cybersecurity voor Industrial Control Systems

Robuust en attractief. De verbeterde serie 82. Nu verkrijgbaar met vergulde contacten voor low level applicaties.

Cyber Security Management ISA99 training/consultancy Security Assessments Security by Design

. Inslagbestendig tot IK10 . Frontbescherming IP67 . Low level applicaties mogelijk . Optionele verlichting en lastergravering . Uitstekend tactiel gevoel . Lange levensduur

Security Implementation ICS Security Academy Security Awareness Network Design

Cyber Security for Industrial Control Systems info@hudsoncybertec.com

www.hudsoncybertec.com

www.eao.nl 13308b

13160 13346

EAO_Automatie_BR82_86x122mm_20-03-2015.indd 1

20.03.2015 15:44:53

De Bodyguard

Veiligheidssensoren (RFID en Magnetisch) van elobau

Perfecte monitoring en snelle respons. Verstoring direct geregistreerd! elobau bied een compleet programma aan magnetische en elektronische sensoren om bewegende delen te monitoren. Deuren, kleppen of beschermkappen kunnen allemaal veilig gemonitord worden. Aan wensen omtrent robuustheid, waterdichtheid en kleine inbouwmaten word zonder problemen voldaan.

www.uw-bodyguard.nl 13309a

36.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË PMA 05/2015

Smart Industry de komende jaren voor grote maatschappelijke veranderingen zorgen. ‘De vraag daarbij is wie uit de veelheid aan data die informatie weet te halen waarmee geld verdiend kan worden.’ Nederland en Duitsland moeten daarbij wat hem betreft gezamenlijk hun vooraanstaande rol verdedigen tegenover andere economische grootmachten, zoals de Verenigde Staten. Die mening wordt gedeeld door FME-voorzitter Ineke Dezentjé Hamming: ‘Nadat Nederland vorig jaar partnerland was van de Hannover Messe is het nu tijd voor een volgende stap.’ Zij pleit daarom voor de oprichting van een Nederlands-Duitse werkgroep die zich onder andere bezig moet houden met thema’s als “new skills”

door N ijdra Group. Saskia van Dijk - Nije mocht deze wisseltrofee in ontvangt nemen van Peter Vermeij, General Consul van het Koninkrijk der Nederlanden in München. Nieuw was de “Holland Innovation Award”, bestemd voor de meest kansrijke, verrassende en duurzame innovatie die op het nieuwe Start Up en Innovatieplein in hal 4 was te zien. Winnaar Greijn ontving de prijs vanwege zijn creatieve productie van natuurlijke, organische materialen voor de industrie en herhaaldelijk kunnen worden gerecycled. Met name de gesloten kringloopgedachte waardeerde de jury als zeer waardevol. Deze Award werd uitgereikt door de nestor van het Holland Collectief: Willem Scherpenzeel van het gelijknamige bedrijf, die al meer dan 30 jaar mee naar Hannover gaat.

Samen om de tafel Tijdens een rondetafelgesprek, georganiseerd door de DuitsNederlandse Handelskamer en FME met als thema “Industry 4.0/Smart Industry: New challenges, joint efforts”, gaf Kamp aan dat ‘het jammer zou zijn als ieder land afzonderlijk het wiel opnieuw zou uitvinden’. Beter is het om samen te werken aan de technologie van morgen. Vooral het mkb zou ondersteund en gemotiveerd moeten worden om in digitalisering te investeren. Daarbij is het belangrijk om naast de digitale infrastructuur ook te investeren in de mensen die met de nieuwe technologie moeten werken. Om zijn woorden kracht bij te zetten tekent Minister Kamp in Hannover, samen met zijn Duitse collega Nils Schmid een convenant van Brainport Industries dat zich richt op de handelsbevordering voor medische technologie in Duitsland met het accent op Baden-Württemberg. Volgens gespreksleider Ab van der Touw, die naast CEO van Siemens Nederland ook voorzitter is van de Handelskamer, zal

Volgens Frank Bechtloff van de Duitse branchevereniging voor de elektrotechnische industrie (ZVEI), moet industriële digitalisering interdisciplinair. Standaardisering is daarbij lastig: ‘Het opzetten van internationaal geldende richtlijnen werkt sneller en efficiënter’. Ook Rainer Glatz van de grootste Duitse branchevereniging VDMA (machinebouw) ziet een voortrekkersrol voor Nederland en Duitsland als het gaat om het opstellen van internationale randvoorwaarden.

India Er was alom grote waardering voor de wijze waarop India zich als huidig partnerland presenteerde. Dit startte met een indrukwekkende toespraak van de Prime Minister of India, Narendra Modi op de openingsbijeenkomst op de zondag voorafgaande aan de beurs. Hierin gaf hij aan dat het India van nu een land is dat zich in een enorm transformatieproces bevindt. Dit niet alleen op het gebied van de industriële ontwikkeling maar ook met betrekking tot de sociale, maatschappelijke en onderwijskundige aspecten. ‘Want,’ zo benadrukte Modi, ‘een land dat zich wil aansluiten bij de Westerse industriële wereld moet beginnen met die zaken ten minste op een algemeen aanvaardbare standaard te brengen.’

Het volgende partnerland: Amerika Langzaam maar zeker sijpelde het bericht door dat Amerika volgend jaar het partnerland zal zijn. Dit leidde tot een aantal interessante discussies. Wordt het Push of Pull ? Waarmee aangegeven wordt dat men zich de vraag stelt of Amerika volgend jaar een trekkende rol zal gaan spelen met betrekking tot de Duitse economie of dat de invloed van Duitsland op Amerika dominant zal zijn. Verder is men in kringen van de beursorganisatie en van de “Verbunden” heel erg benieuwd hoe het samenspel van een natie die vooral gericht is op: Gründlichkeit und Qualität” en die van de “massa en consumptie” zal uitpakken.

Productie en machine automatisering PMA 05/2015

.37

NEN

Voor een ondubbelzinnige uitleg

NEN-EN-IEC 62061 nu in het Nederlands

bronteksten zoveel mogelijk een-op-een gevolgd. Als eerste is onlangs de Nederlandse vertaling van NEN-EN-IEC 62061 g epubliceerd met de titel Veiligheid van machines - Functionele veiligheid van veiligheidsgerelateerde elektrische, elektronische en programmeerbare elektronische besturingssystemen. Het eerste exemplaar hiervan is op het Heliview congres Industriële veiligheid op 29 januari jl. in Utrecht uitgereikt door commissievoorzitter Paul Hoogerkamp aan Bert Planting, product safety manager bij ASML.

Het is alweer geruime tijd geleden dat er een einde is gekomen aan de Europese harmonisatie van NEN-EN 954. Hiermee kwam een eind aan de relatief eenvoudige methode om via een klasseindeling van de gevaren, de bijbehorende veiligheidsvoorzieningen te ontwerpen en daarmee te voldoen aan de essentiële eisen van de Machinerichtlijn. Daarvoor in de plaats moet nu gebruik worden gemaakt van methoden die zijn gebaseerd op functionele veiligheid en statistische faalkansberekeningen. De beschouwingen die hieraan ten grondslag liggen zijn duidelijk complexer van aard, maar bieden wel meer mogelijkheden zoals het gebruik van intelligente veiligheidscomponenten. Eén van de normen die hiervoor kan worden gebruikt, de NEN-EN-IEC 62061, is nu in het Nederlands beschikbaar. Johan van Velthoven

Sinds 1 januari 2012 zijn er twee benaderingen mogelijk voor het ontwerp van veiligheidsvoorzieningen van machines, bekend onder de naam Safety Integrity Level ofwel SIL en Performance Level ofwel PL.

De NEN-EN-IEC 62061 (nl) kan besteld worden via de webshop van NEN: www. nen.nl Binnen afzienbare tijd zal ook de Nederlandse vertaling van NEN-EN-ISO 13849 volgen.

Tijdens het ver taalwerk is een aantal interessante aspecten aan het licht gekomen. Zo is in verschillende bepalingen duidelijk te merken dat de Engelstalige normen niet altijd door “native English speakers” zijn geschreven. En ook kent de Engelse taal begrippen die in het Nederlands voor meerdere uitleg vatbaar zijn. Naast de discussies die dat opleverde binnen het team vertalers, leverde dit ook een groot aantal aandachtspunten op die van pas kunnen komen bij het toekom-

De SIL-methode kent een elektrotechnische oorsprong en staat voor het toepassingsgebied machinebouw beschreven in NEN-EN-IEC 62061 Safety of machinery - Functional safety of safety-related electrical, electronic and programmable electronic control systems. Naast het toepassingsgebied machinebouw wordt deze methode onder andere gebruikt voor de veiligheidssystemen en regelapparatuur binnen de procesindustrie. De PL-methode kent een werktuigbouwkundige benadering en wordt beschreven in de norm NEN-EN-ISO 13849 Safety of machinery - Safety-related parts of control systems. Deze benadering biedt het voordeel dat ze ook geschikt is voor andere technische domeinen, zoals pneumatiek en hydrauliek. Om de toegankelijkheid van zowel SIL als PL binnen de machinebouw te vergroten heeft NEN, in samenwerking met de normcommissies NC 341 018 Machineveiligheid en NEC 44 Elektrische uitrusting van machines, besloten om beide normen in het Nederlands uit te brengen. In dit kader is door een team van NEN-medewerkers en commissieleden nauw samengewerkt aan de Nederlandse vertalingen. Deze gezamenlijke aanpak bood de gelegenheid om de bewoordingen en o mschrijvingen in beide normen zo goed mogelijk op elkaar aan te laMocht u meer willen weten over de vertalingen ten sluiten. Om geen afbreuk te doen van deze normen, een normcommissie of het platform ‘NEC 44/machineveiligheid’ dan kunt u aan de harmonisatie met de Europese contact opnemen met dhr. Johan van Velthoven (johan.vanvelthoven@nen.nl) machinerichtlijn zijn de Engelstalige

38.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

informatie

NE N geniet e xc lu s ieve ga s tvri jheid in A u to m atie | P M A . De verant w oording voor de gep ublic eerde kopi j op de z e pagina ligt bi j NE N.

Ria nn e Boe NE N Co ns ul k te l. 015 26 ta nt ria nn e.boe 9 01 94 k@ne www.ne n.n n.n l l

‘de Engelse taal kent begrippen die in het Nederlands voor meerdere uitleg vatbaar zijn’ stige samengaan van de PL en SIL-normen voor machinebouw. Deze manier van samenwerken is internationaal gezien de weg waarop momenteel wordt ingezet: het samenbrengen van IEC 62061 en ISO 13849 tot één gezamenlijke norm die alvast ISO-IEC 17305 is gedoopt. Binnen een Joint Working Group wordt hier inmiddels aan gewerkt, en dat met een energieke Nederlandse deelname vanuit genoemde normcommissies. Ook het Nederlandse platform NEC 44/machineveiligheid volgt dit samenwerkingsproces de komende jaren met aandacht. Het resultaat zal echter nog enkele jaren op zich laten wachten.

Bert Planting (rechts) ontvangt uit handen van Paul Hoogerkamp het eerste exemplaar van de vertaalde norm.

To THE NEXT LEVEL QuadraTherm® de nieuwe thermische flowmeter van Sierra Instruments, meer sensoren, hogere nauwkeurigheid • Meet direct gas massaflow • Heeft geen bewegende delen • Is geheel in 316 productberoerde delen • Heeft geen of nauwelijks drukval • ATEX, Foundation Fieldbus, Profibus, Modbus • Omvat qTherm™ database • Voor de laagste Total Cost of Ownership

T +31(0)13 5287225 I www.a-b-t.nl E info@a-b-t.nl 13289

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

.39

Magnetrol werkt.

Dus dit werkt.

Dus dit

werkt.

Energie is van cruciaal belang in het leven van uw klanten. Niveau- en debietcontrole op zijn beurt is van cruciaal belang om er voor te zorgen dat die energievoorziening niet stokt. Vertrouw daarom op MAGNETROL voor controle-oplossingen die werken. Al meer dan 80 jaar zorgen wij voor niveau-instrumentatie in de energie-industrie. Bovendien bieden we de technologisch meest geavanceerde niveau- en debietmeting die vandaag beschikbaar is. Vertrouw op MAGNETROL om uw proces zorgeloos en veilig te laten verlopen, zodat uw klanten op u kunnen rekenen.

magnetrol.com • +32-(0)52-45.11.11 • info@magnetrol.be

Best of web

Tweet dit bericht

Zonnepark met 2000 zonnepanelen naast Rotterdamse snelweg Solar Green Point en Eneco hebben het startschot gegeven voor de oprichting van een collectief zonnepark met 2000 zonnepanelen langs de snelweg A20 bij Rotterdam.

advertentie

De zonnepanelen, die elektriciteit kunnen leveren aan zo’n 150 huishoudens, komen te liggen op een kilometer lange groene geluidswal bij de wijk Nieuw Terbregge. Solar Green Point realiseerde al collectieve zonneparken op de daken van de Haagse Caballerofabriek (1000 zonnepanelen) en het Batensteinbad in Woerden (200). Deze firma richt zich in het bijzonder op mensen die zonnepanelen willen, maar zelf geen (geschikt) dak hebben. Geïnteresseerde bewoners van onder meer de wijken Terbregge, Hillegersberg, Prins Alexander en Ommoord kunnen door het kopen van één of meerdere zonnepanelen lid worden van een lokale coöperatie zonder winstoogmerk. Zij profiteren daarbij van de gunstige belastingregeling voor omwonenden, de zogeheten postcoderoos. De werving van leden is inmiddels gestart. Na oplevering zijn de leden samen eigenaar van het park. Solar Green Point staat gedurende de looptijd van een project, 20 tot 25 jaar, garant voor de continuïteit van de coöperatie. Een deelnemer met één of meer zonnepanelen verdient zijn investering halverwege de looptijd terug. De resterende jaren profiteert hij van lagere energiekosten. Door de gunstige, zuidelijke ligging van de geluidswal zal het zonnepark naar verwachting ruim 500 MWh per jaar op leveren.

13338 13042

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

.41

Best of web

Wereldprimeur:

urbanbuzz / Shutterstock.com

Grolsch innoveert met hightech bierleiding Nederland krijgt de langste ondergrondse bierleiding ter wereld, die komt te liggen tussen Enschede en Lichtenvoorde en tegelijk wordt gerealiseerd met de vernieuwing van de N18.

De hightech leiding is een innovatieve en duurzame manier om bier te transporteren, in dit geval van de brouwerij in Enschede naar het terrein van de Zwarte Cross. Op dit vierdaagse festival kwamen afgelopen jaar 185.000 bezoekers af. Tijdens de Zwarte Cross rijdt Grolsch, hoofdsponsor van het evenement, ieder jaar met tientallen tankwagens om in de bierconsumptie te kunnen voorzien. Er is sprake van een complexe logistieke operatie, waarbij zelfs beveiliging wordt ingeschakeld om de lange konvooien veilig van Enschede naar Lichtenvoorde via de N18 te begeleiden.

Vanuit doelstellingen voor maatschappelijk verantwoord ondernemen en milieuvriendelijkheid heef t Grolsch de afgelopen twee jaar de bierleiding bedacht en ontwikkeld. Op basis van het verwachte succes van dit proefproject wordt bepaald of na 2018 ook leidingen naar andere grote horeca-afnemers in Nederland én Duitsland ondergronds worden aangelegd. Ook wordt aan de horeca-gelegenheden langs de N18 in Twente en de Achterhoek de kans geboden om Tweet dit bericht

MC2015-003

advertentie

Verbeter uw productie-, logistieke en onderhoudsprocessen met de automatiseringsoplossingen van Endress+Hauser. De perfecte combinatie van topkwaliteit instrumentatie én onze expertise in projectmanagement, fieldbusengineering, systeemintegratie, service en training helpen u de productiviteit te verbeteren en de kosten te verlagen. Onze oplossingen maken we voor u op maat, zodat u ervan bent verzekerd dat elk stukje van de puzzel precies past. www.nl.endress.com/solutions

Endress+Hauser BV Postbus 5102 1410 AC Naarden

Tel. (035) 695 86 11 info@nl.endress.com www.nl.endress.com

Automation solutions van Endress+Hauser. 13282b

42.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

ni go euw ed Si ge l 2 ke ur d

een vertakking te krijgen aan de zogenoemde ‘ZwarteCrossbierleiding’. Het bedrijf de Twentse Weg- en Waterbouw (TWW), gespecialiseerd in cultuurtechnisch werk, grond-en sloopwerkzaamheden en wegen waterbouwwerk start maandag 30 maart al met een aantal voorbereidende maatregelen langs de N18. De hightech bierleiding overbrugt een afstand van zo’n 40 kilometer, van de brouwerij naar het festivalterrein. Het koelen van het bier in de leiding wordt door middel van restwarmte gedaan dat vrijkomt bij het brouwproces. Op het terrein van de brouwerij komen ondergrondse ‘bronnen’ waarin deze warmte wordt opgeslagen en met behulp van een pomp wordt dit gekoeld en afgegeven aan de leiding om deze te koelen. Blom noemt de bierleiding in Overijssel een goed voorbeeld van Smart Industry, waarmee de regio Twente zich actief profileert. “In 2018 kunnen ze op de Zwarte Cross in de Achterhoek de bierleiding naar believen aan- en uitzetten. En kan exact de hoeveelheid bier worden afgenomen die nodig is, op de perfecte temperatuur.”

Meet toch gewoon alles wat u wilt! CONTACTVRIJE FLOWMETERS voor gassen en vloeistoffen Enkele kenmerken:  Geen inbreuk op het leidingwerk  Montage zonder procesonderbreking

Op 11 mei, tijdens de verjaardag van 400 jaar Grolsch, wordt  Ook voor hoge temperatuur en druk het festivalprogramma voor de Zwarte Cross voor dit jaar bekendgemaakt. Andere voordelen van de nieuwe bierleiding  Zonder obstructie en bewegende delen zijn dat bezoekers sneller te helpen zijn, er geen vrachtwagens met bier hoeven te rijden, wat ook weer minder ruimte op het  Grote rangeability terrein inneemt. Grolsch heeft overigens al ervaring opgedaan met het aanleggen van leidingen over een langere afstand. Bij de bouw van de nieuwe brouwerij in 2004 is er een zeven kilometer lange waterleiding aangelegd naar de oorspronkelijke waterbronnen in Noord-Enschede. Om ervoor te zorgen dat exact hetzelfde water dat in de oude brouwerij werd gebruikt, ook in de nieuwe Grolsche Bierbroubenelux@flexim.com werij gebruikt kon worden.

Van buiten meten, wat van binnen stroomt.

www.flexim.com

De investeringskosten bedragen zo’n 16 miljoen. Door handig gebruik te maken van de vernieuwing van de N18 worden de kosten getemperd. Bovendien krijgt het project overheidssubsidie in het kader van vernieuwende Europese infrastructuurprojecten om vervoersstromen over de weg te verminderen.

Flexim Instruments Benelux BV Tel.: +31(0)10 24 92 333 www.flexim.com benelux@flexim.com 13234c

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 05/2015

.43

�i nieuws

�OLOfOn

Save the Date! PROFIdagen 2015

redactieraad

Voor u het weet bent u alweer toe aan de zomer vakantie, daarna zullen snel de PROFIdagen volgen. Voor Nederland en België betekent dit een dag van de leden voor de eindgebruiker. Wij zijn al begonnen met de voorbereidingen, heeft u vraagstukken of cases, laat het ons weten zodat we deze kunnen behandelen. Noteert u 20 oktober voor België en 12 november voor Nederland vast in uw agenda?

HOOFDREDACTIE

WIllEM VAn DEr BIjl

HOOFDREDACTIE

lIAM VAn kOErT

Tijd voor de ultieme test!

Graag nodigen wij u uit om kennis te maken met IO-Link op 2 juni 2015. ’s Middags van 15.00 - 20.00 hebben we een boordevol programma met alle facetten over IO-Link. Natuurlijk wordt u hierin voorzien van de nodige versnapering. In de workshop wordt u bijgebracht wat de functionaliteiten, het gemak en de basis regels zijn van het gebruik van IO-Link. In de workshops leert u wat IO-Link is, wie de spelers achter IO-Link zijn, wat we doen en alles over de beschikbare componenten en het gebruik ervan. Wilt u ook bij deze workshop aanwezig zijn? Registreer u dan via www.io-link.nl.

Indumation 2015

U komt PI toch ook bezoeken op 29 september tot en met 2 oktober 2015. Elektrotechniek 2015 presenteert vier thema’s: industrie, woning, utiliteit en infra/energie, hierbij zal ieder thema z’n eigen experience hebben. U zult de techniek beleven waar mogelijk en voorzien worden van de nodige technische know-how. Daarbij zullen wij klaar staan voor het behandelen van al uw industriële communicatie vraagstukken.

44.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 05/2015

Uitgave UITGEVER

jAcO OTTO

Automatie BV Bezoekadres: Spacelab 2, 3824 MR Amersfoort Postadres: Postbus 2696, 3800 GE Amersfoort Telefoon: 033 456 70 50 E-mail: info@automatie-pma.com Internet: www.automatie-pma.com

Uitgever Jaco Otto (Automatie BV), j.otto@aprmediagroep.nl SALES

ErIk DE jOng

Advertenties Erik de Jong (Advercom), edejong@advercom.nl

Vormgeving REDACTIE

Elektrotechniek 2015

02/06 Workshop IO-Link 29/09 t/m 02/10 Elektrotechniek - Jaarbeurs 12/11 PROFIdag

De deelname van de redactieraadleden aan het redactieraadteam is uitsluitend op persoonlijke titel.

APR Media Groep BV, studio@aprmediagroep.nl

Binnen de industriële automatisering is Indumation dé beurs binnen België waarbij de aanbieders hebben uitgepakt. Prachtige complexe installaties, met robotarmen en veel toepassingen die onder te brengen zijn binnen Industry 4.0. Drie dagen met veel bezoekers en veel kennis op het gebied van automatisering. Daarnaast ook veel positieve berichtgeving vanuit de bezoeker: de seinen staan op oranje maar zullen snel verspringen.

Agenda PI nederland

Ing. Peter van den Berg, Ing. Lambert van Beukering, Ing. Ton Bol, Ing. Bernard Bos, Ing. Willem van der Bijl, Ing. Frits Boddeman, André Braakman, Ing. Adrian de Bruijn, Harold van den Hauten, Ing. Rob Hulsebos, Sikko de Jong Sr., Ing. Liam van Koert, Ing. Peter Korsten, Ing. Tom Kuperij, Ir. Hans Mosselman, Ir.ing. Wim Oxenaar Eur. Erg., Ir. Paul Petersen, Ing. Remco Rijsenbrij, Drs. Bianca Scholten, Ing. Karel Walinga, Ir. Hans van Wijk en Ing. Nick de With.

Agenda PI Belgium 20/10 PROFIdag (data onder voorbehoud)

BIAncA scHOlTEn

Advertentie- en orderadministratie APR Media Groep BV, orders@aprmediagroep.nl

Abonneeservice Postadres: Postbus 2238, 5600 CE Eindhoven Telefoon: 088 226 66 86 E-mail: abo@aprmediagroep.nl REDACTIE

lAMBErT VAn BEUkErIng

REDACTIE

rOB HUlsEBOs

Abonnementen kunnen iedere maand ingaan en worden jaarlijks automatisch verlengd. Opzeg gingen, uitsluitend schriftelijk, dienen uiterlijk twee maanden voor het einde van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn.

Nederland Buitenland Proefabonnement Losse nummers

€ 79,- per jaar (excl. BTW) € 140,- per jaar € 35,- 6 maanden € 10,-

Overname artikelen Informeer bij de uitgever. REDACTIE

HArOlD VAn DEn HAUTEn

REDACTIE

kArEl WAllIngA

REDACTIE

nIck DE WITH

AANSPRAKELIJKHEID Aan de inhoud van dit vaktijdschrift is veel aandacht besteed. Het is echter mogelijk dat de inhoud van deze uitgave verouderd, incompleet en/of incorrect is. Aan de inhoud hiervan kunnen dan ook geen rechten worden ontleend. Automatie BV kan niet aansprakelijk worden gehouden voor de directe alsook indirecte gevolgen van het gebruik, op welke wijze dan ook, van de hierin aangeboden informatie. Automatie BV geeft geen enkele garantie, noch aanvaardt enigerlei aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud, data, adviezen, verklaringen, producten of ander materiaal in het vaktijdschrift. Overname van artikelen uit deze uitgave is uitsluitend toegestaan met bronvermelding en na toestemming van de uitgever van Automatie BV. Alle regels met betrekking tot de Nederlandse intellec tuele eigendomsrechten zijn van toepassing.

13121a

DETECTING PRESSURE PEAKS MADE EASY Manometer LEO 5 with Peak and Record function

Pressure peaks with 5 kHz sampling frequency Records pressure, pressure peaks & temperature Rugged waterproof stainless steel housing Easy operation via touch keys USB- and Bluetooth-interface

Meettechniek B.V.

KELLER Meettechniek B.V.