Automatie | PMA 10-2016 by APR Media

6 jaa0r HET IA -VAKBL AD VO OR NEDERL AND EN BELGIE 6 0S TE JA A RG A NG 2016

Futuroloog: mรกรกk de trend Kijken met Smart Glasses

Projekt2 02.11.16 10:03 Seite 1

13477g

INHOUD REDACTIONEEL & AGENDA

TRENDWATCHER/FUTURIST RICHARD VAN HOOIJDONK

‘Als de machine eenmaal praat, komt transformatie te laat’

Virtual Reality

PAGINA 02 KNF VERDER & PANASONIC

PAGINA 05 ODS PAGINA 07 FLEXIM

NIEUWE KIJK OP AUTOMATISERING

Verticale integratie

Concept Smart Glasses

PAGINA 10 MITSUBISHI & BALUFF PAGINA 11 ABT

WAT HOUDT ZE TEGEN?

EEN VAN DE ZINTUIGEN VAN DE MACHINE

NIEUWS

Vrouwen in de techniek

Licht op sensortechnieken

NEN en Hudson Cybertec tekenen samenwerkingsovereenkomst

PAGINA 17 TURCK

MAGAZINE

CYBERKRONIEK

VERBINDING

PROFInieuws 5-2016

Investeren in cybersecurity

ISA100 End-User Seminar

PAGINA 25 PROLEIT PAGINA 26 PHOENIX CONTACT

PAGINA 29 PROFIBUS

SCHOLING

VERBINDING

SCHOLING

9 jaar Actemium Award

Deterministisch ethernet

Nieuw Vakkanjerprogramma

PAGINA 31 YOKOGAWA

FHI

NEN

COLOFON

Technologiebranches steunen oproep Nobelprijswinnaar Feringa

Specifieke platformen ondersteunen het normenwerk

MARKTECHNICAL & VR-NEWS

OMSLAG 2 IFM OMSLAG 3 CROONWOLTER&DROST|TBI

OMSLAG 4 KELLER MEETTECHNIEK

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 10/2016

KNF MEMBRAANPOMPEN SPECIALISTISCHE GASMEETPOMPEN Optimaal voor geavanceerde toepassingen. Met KNF profiteert uw proces van een pompoplossing, exact volgens uw specificaties - op z’n best uitgevoerd voor de uitoefening van zijn taak. ■ Zuiver transporteren, comprimeren en evacueren o van procesgas tot 240 C ■ Volgens ATEX richtlijnen ■ Gasmeetpompen voor mobiele- en stationaire proces gasanalyse www.knf-verder.nl info@knf-verder.nl 030-6779240

13585

SENSOLUTION EX-Z ’s werelds kleinste foto-elektrische sensor met ingebouwde versterker en een detectieafstand tot 500mm › Afmetingen 14 x 8 x 3mm (front type) › Dun ontwerp van 3mm – inclusief optics, elektronica, LED indicatoren en transistor

versterkerDetectieafstand tot 500mm (EX-Z13) › Detecteert objecten met diameter zo klein als 0,3mm (EX-Z11)

uitgang

› Front & Side sensing type beschikbaar

› Thru beam type met ingebouwde

› Duidelijk zichtbaar LED licht › IP67 beschermingsgraad › Versie met robotkabel beschikbaar

Voor meer informatie bezoek onze website www.panasonic-electric-works.nl of neem contact op met ons kantoor.

Panasonic Electric Works Sales Western Europe B.V.

De Rijn 4, 5684 PJ Best, Nederland Tel. +31(0)499 372727 · email info.pewswe@eu.panasonic.com

13584c

EX-Z_advert_180x122_1016.indd 1

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

26.10.16 06:54

REDACTIONEEL

AGENDA Willem van der Bijl W.VDBIJL@AUTOMATIE-PMA.COM

NOVEMBER 21 MACHEVO CONNECT Jaarbeurs Utrecht

Virtual Reality

ij de Actemium Automation Award had ik een vrijkaart gekregen voor een bezoek, met twee personen, aan The VR Room in Utrecht. We moesten vooraf inschrijven. Het werd een mooie zondag, eind oktober, dat mijn vrouw en ik naar de Domstad togen om op onderzoek te gaan. Op de website wordt de vraag gesteld “is this real life, or is it virtual reality?” In een kantoor met open werkruimte was wat apparatuur opgesteld en met de laatst beschikbare technologie op het VR-gebied, de “Oculus Rift”, werd de werkelijkheid nagebootst, met beeld en geluid. Indrukwekkend. Je loopt langs de Grand Canyon, je praat met een buitenaards wezen, je staat op een van de hoogste wolkenkrabbers in een grote stad, en in een tunnel komt een T-rex je besnuffelen. Je kunt met blokken spelen door ze te maken, te stapelen, te gooien en te vervormen. Driedimensionaal tekenen was ook heel interessant. Ik ben gewend in twee dimensies, bij het tekenen van iets simpels als een huis, direct een perspectief aan te brengen. Bij driedimensionaal tekenen vorm je alle randen van het huis waarna je tafel en bed erin kunt tekenen. Je loopt eromheen en zet een boom achter het huis en een auto ervoor. Geweldig. De werkelijkheid wordt goed nagebootst en onze hersenen zijn, via oren en ogen, eenvoudig voor het lapje te houden. Het is een technologie die nog in de kinderschoenen staat, maar de ontwikkeling gaat heel snel. En wat als de “dingen” die we zien ook nog eens allerlei variabelen gaan delen. Dat betekent dat je thuis in je luie stoel, bijvoorbeeld, een producerende bewerkingsmachine kan zien en dat de machineonderdelen informatie geven over hun conditie en die van het product door middel van kleur- of vormverandering. Het wordt steeds mooier; het virtuele internet of things, VIoT. “Dingen” worden steeds meer verbonden en gaan informatie geven. Daarmee kan een virtuele wereld gecreeerd worden waarmee nieuwe producten kunnen worden ontwikkeld. Dat is veilig zodat de mens zonder risico voor zichzelf of anderen kan experimenteren. IoT is al een hype. Het onderzoeksbureau Gartner verwacht dat de wereld in 2020 circa 25 miljard met internet verbonden “things” heeft. Dat is al over vier jaar en veel grote bedrijven moeten hun bedrijven ombouwen tot digitale ondernemingen met nieuwe zakelijke modellen. Gartner voorspelt dat hiermee wereldwijd bijna twee biljoen US dollar aan economisch voordeel gehaald kan worden. Een duizelingwekkend getal. We moeten het niet zomaar laten gebeuren, laten we het vooral aandachtig volgen. Virtual en augmented reality, IIoT, Industry 4.0, smart factory. Het is fantastisch dat jonge mensen deze moderne middelen omarmen en ze met de wereld willen delen. Breng ook eens een bezoek aan The VR Room in Utrecht, www.thevrroom.nl. Het is een mooie en leerzame ervaring. En het brengt ons dichter bij de realiteit van de toekomst. Fijne feestdagen en een goede jaarwisseling, namens ons hele team!

23 DUTCH RF CONFERENCE Novio Tech Campus Nijmegen 29-30 BUSINESS SOFTWARE EVENT 1931 Congrescentrum ‘s Hertogenbosch 30-1 E|DPC Nuremberg Expo Duitsland DECEMBER 1 PROFIdag Evoluon Eindhoven 8 MACHINEBOUW EVENT Hart van Holland Nijkerk 14-15 AGRIFOODTECH Brabanthallen ’s-Hertogenbosch JANUARI 11-13 ELTEC Nuremberg Expo Duitsland 26 INDUSTRIELE VEILIGHEID CONGRES DeFabrique Utrecht

POWERED BIJ INDUSTRYPLANNER.COM

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

In de slimme fabrieken van de nabije toekomst werken vrijwel geen mensen meer. Machines “praten” met elkaar én de hele bevoorradings- en toeleveringsketen. Industry 4.0 evolueert snel in Industry 5.0. Volgens trendwatcher en futurist Richard van Hooijdonk is over 15 jaar dertig procent van de huidige fabrieken verdwenen, maar zien veel CEO’s dat niet aankomen. Ook de overheid ontwikkelt beleid voor “nu”, dat haaks staat op wat de toekomst in petto heeft. Organisaties die de transitie binnen acht jaar niet hebben gemaakt, wacht faillissement. Jacques Geluk

‘Als de machine eenmaal praat, komt transformatie te laat’ Trendwatcher/futurist Richard van Hooijdonk

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

www.ods-metering-systems.nl

Totaalleverancier van Flowmeetsystemen ODS Metering Systems

D ‘

e komende tien jaar gebeurt er meer in de industrie dan de afgelopen honderd jaar. Binnen acht jaar werkt niemand meer aan de lopende band. Dan zijn mensen daar niet meer nodig. De inpakmachine “praat” met de productie-installatie en de freesmachine met het apparaat dat het bewerkte materiaal in stukken snijdt. Deze machines communiceren met de afwerkapparatuur, die vervolgens de distributiemachines aanstuurt. Robots laden de producten zelfstandig op zelfrijdende vrachtauto’s’, schetst Richard van Hooijdonk, op dit moment de meest gevraagde Nederlandse spreker over dit onderwerp. ‘Preventief onderhoud gaat ook automatisch. Speciale machines geven aan dat iets kapot gaat en weten of het nodig is een onderdeel te vervangen. Als dat het geval is, gaat automatisch een opdracht naar de eigen 3D-printer of die van de onderdelenfabrikant.’ Volgens Van Hooijdonk gebeurt dat nu al volop in vele sectoren, waaronder de maritieme sector. Sensoren zien dat kapjes kapot gaan of schroeven stuk zijn. Intelligente algoritmen controleren dat en sturen automatisch kleine printers aan boord van het schip aan, die de onderdelen meteen printen. ‘Mensen zullen kleine onderdelen zelf blijven vervangen, maar robots, die direct contact hebben met de printer, zijn beter geschikt voor het op bepaalde plaatsen assembleren van complexere onderdelen en systemen. Een technische functionaris zit de eerste tijd nog achter een paneel om dit hele proces te monitoren, maar ook hij is uiteindelijk te vervangen door een algoritme dat alle onderdelen een voor een afloopt om te zien of ze goed zijn vervangen en werken, en dan groen licht geeft. Sensoren en algoritmen kunnen dat aan de hand van abstracte data beter dan mensen, die straks binaire activiteiten helemaal niet meer zelf uitvoeren.’

Multifunctionele fabrieken Veel ondernemingen en productontwikkelaars hebben straks geen eigen productiebedrijven meer. ‘Waarom zouden ze, als ze ruimte en capaciteit kunnen huren in multifunctionele slimme fabrieken. Alle intelligentie is daar aanwezig om alles te kunnen maken volgens de laatste technische specificaties. Veel bestaande bedrijven kunnen daar zelfstandig niet tegenop. Ze hebben daar gewoonweg te weinig kennis en investeringskracht voor. Door gebruik te maken van de multifunctionele fabriek blijft meer geld en tijd over voor het ontwikkelen van nieuwe producten. Bedrijven kunnen een investering van honderden miljoenen delen door samen een multifunctionele fabriek te bouwen, die als dienstverlener voor alle deelnemers updates verzorgt, algoritmen bouwt en contacten met afnemers onderhoudt. Daardoor ontstaan kleinere organisaties en verminderen de risico’s. Andere fabrieken worden automatisch aangestuurd door (voorspelbaar) consumptiegedrag van

mensen en dieren. Er verandert nog veel meer. Investeren in reserve-onderdelen is niet meer nodig. 3D-printers printen ze terwijl de afnemer wacht. Dat betekent dat fabrieken voor onderdelen verdwijnen en het aantal transportbewegingen drastisch afneemt.’

Niet voorbereid Big data en algoritmen maken het dus mogelijk dat machines met elkaar communiceren en ingrijpen voordat het fout gaat. Die apparaten maken bovendien zelf contact met bijvoorbeeld productie- en transportsystemen. CEO’s denken daar nog niet echt over na en zijn niet voorbereid op de veranderingen die zich in steeds hoger tempo voordoen. Vaak werken ze nog met machines en systemen die wel data automatisch verwerken, maar verder dom en niet verbonden zijn. Ondernemers denken dat het hun tijd wel zal duren. Dat is volgens Van Hooijdonk niet zo. ‘Deze afwachtende houding past nu niet. We zijn pas begonnen en hebben nog niets gezien. Om faillissementen tot 2025 te voorkomen, moeten ondernemers bereid zijn een aanzienlijk deel van hun vermogen in te zetten voor het opzetten van “the next company”, waarin zij met de nieuwe ontwikkelingen aan de gang kunnen. Ze moeten nu fabrieken ontwerpen die er heel anders uitzien en andere partners uitzoeken. Vooral grotere ondernemingen kunnen ter voorbereiding het best laboratoria opzetten en daarin samenwerken met (technische) universiteiten en instellingen als TNO. Dat moeten ze snel doen. ‘Ze hebben geen tien jaar meer. De transitie moet binnen vijf tot tien jaar zijn afgerond. Anders verliezen ze het van generatie X en Y en spin-offs van universiteiten. Zij kennen de kracht van disruptie en verandering, laten fabrieken voor wat ze zijn en gaan zelf met hun startups aan de slag’, zegt Van Hooijdonk. ‘Al die jongeren zijn hyper verbonden en weten dat klein het nieuwe groot is.’

Onzekerheid voor mensen ‘Machines nemen niet alleen productie, assemblage en logistiek over, ze zijn bovendien veel beter in staat raakpunten te vergelijken en duiden en kunnen alle metertjes tegelijk in de gaten houden. Dat kunnen wij niet. Mensen kunnen machines de komende tien tot vijftien jaar nog dingen leren. Daarna kunnen ze het zelf.’ Van Hooijdonk verwacht dat binnen vijftien jaar de meeste banen waarvoor een lage of middelbare opleiding nodig is gaan verdwijnen. ‘Mooi is wel dat veel nieuwe banen zullen ontstaan, waarvan we een groot aantal nog niet eens kennen. Bedrijven moeten de grote mate van onzekerheid die eraan komt gaan managen door te experimenteren en meerdere scenario’s uit te werken, zodat ze antwoorden op vragen kunnen vinden. Dan beseffen ze dat mensen nodig blijven, maar bijvoorbeeld geen 300 zoals nu. Straks zijn dat misschien vijf werknemers die de processen in de gaten houden.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

Tot de algoritmen in de wat verdere toekomst helemaal briljant zijn en zelf via een stappenplan problemen en de oorzaken ervan kunnen vinden en oplossen. Watson - een supercomputer van IBM die werkt op basis van diepe vraag- en antwoordsoftware die verdergaat dan kunstmatige intelligentie - is nu al in staat tienduizenden miljoenen foto’s van kankersoorten te vergelijken. Oncologen hebben daardoor heel snel een zeldzame vorm van leukemie ontdekt. Daar zijn ze normaal minimaal zes maanden mee bezig.’ ‘Het gaat heel hard’, constateert de futurist. ‘De prijs van technologie daalt, de snelheid van technologische ontwikkelingen stijgt exponentieel.’ De universiteiten merken dat steeds meer studenten techniek willen studeren. Dat is sexy en geeft hen meer kansen. Toch leidt het onderwijs over het algemeen op voor banen van nu, die er straks niet meer zijn. Dat baart Van Hooijdonk zorgen. ‘Hetzelfde geldt voor de overheid. Ook die richt haar beleid op het heden, terwijl de toekomst daar in veel gevallen haaks op staat. De grote veranderingen gaan we pas zien als de generaties X (geboren tussen 1968 en 1981) en Y (1982-2001) aan het roer staan. Dat is echter voor de economische positie van veel landen te laat. Bedrijven en overheden moeten nu al tenminste 50 procent in innovatie en ontwrichting steken. Zij moeten de startupcultuur en de aanval op eigen businessmodellen initiëren. Meer investeren alleen is niet de oplossing. We moeten aan de slag met een hyperverbonden overheid, die zich niet beperkt tot geijkte patronen en nationale wandelgangen.’

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

“Hou op, geen zin in, privacy” Mensen maken zich zorgen over schadelijke bijeffecten van bijvoorbeeld wifi. ‘Er komen steeds meer apparaten, radarsystemen en sensoren die via wifi met elkaar communiceren. Onderzoek laat echter zien dat we maar aan enkele tienden van de toegestane wifistraling blootstaan. Dat zou geen probleem moeten zijn.’ Privacy is eveneens een reden terughoudend te zijn met het accepteren en implementeren van nieuwe ontwikkelingen, maar volgens Van Hooijdonk zien steeds meer mensen de voordelen van meer delen en het gedeeltelijk loslaten van privégegevens. ‘Neem fitbits, draagbare technologie ontwikkeld voor de fitnessbranche, die nu ook bij werknemers voor tdurend meet hoeveel zij - trappen - lopen, wat hun hartslag is en of ze goed slapen. Dat levert allerlei mooie data, adviezen en tips op om gezond en dus productief te blijven. Eerst waren medewerkers tegen “Hou op, daar hebben we geen zin in, hoe zit het met de privacy?”, nu vinden ze het best gaaf en zien ze positieve effecten. We gaan toe naar een wereld waarin het delen van informatie steeds gewoner en zelfs de basis wordt. Sensoren, elektronische pillen in ons lijf, zien hoe ons lichaam functioneert. Door dat te delen met de fabrikant, kan die producten ontwikkelen die daarbij passen. Gepersonaliseerd voedsel. Persoonlijke melk met meer mineralen of vitaminen of cola. Dat gaat zelfs zover dat een voedselprinter straks alleen voedingsmiddelen print die goed zijn voor het lichaam. We zijn daar nog tien, vijftien jaar vanaf, maar het gaat hard.’

Setting Standards

‘3D-printers printen ze terwijl de afnemer wacht.’ Over voedsel gesproken: het genetisch manipuleren daarvan ligt in Europa gevoelig en dat remt de ontwikkeling van een deel van de voedingsmiddelenindustrie. Van Hooijdonk: ‘Het grote probleem is dat we de uitkomsten en gevolgen op de langere termijn nog niet helemaal kennen. Dat is een uitdaging. Mijn stelling is dat het gecontroleerd genetisch manipuleren van voedsel een aanzienlijke bijdrage kan leveren aan de volksgezondheid. Ik denk ook dat de wetenschap zover is dat we op een redelijk veilige manier kunnen experimenteren en modificeren. Dan krijg je een krop sla waar de vitamines inzitten die we de afgelopen decennia zijn verloren. Ook zitten er minder pesticiden op, omdat het dankzij sensoren en minidrones mogelijk is heel gericht, dus alleen waar het echt nodig is, te sproeien. De Voedsel- en Warenautoriteit en de overheid moeten zich hervormen en kennisnemen van dit soort ontwikkelingen. Pesticiden zijn vaak schadelijker dan modificaties. Transgene processen zorgen ervoor dat vissen veel groter en gezonder zijn. Door organismen te integreren in het vissenlichaam verdwijnt het kwik. De eerste appels die - dankzij GMO - niet bruin worden, liggen waarschijnlijk eind dit jaar in de schappen. Een ontwikkeling die het mogelijk maakt de hele wereld van meer fruit te voorzien. We moeten openstaan voor al deze opties, anders doen we de wereld tekort. Tegelijkertijd moeten we onze hersenen gebruiken en de onzekerheid een plaats geven. De effecten van genetica zien er veelbelovend uit en zijn ook interessant. Positief en negatief. We zullen leren van onze fouten en de toekomst perfectioneren.’

Contactvrije flowmeters voor bijvoorbeeld capaciteits bepaling van pompen en compressoren  Toepasbaar op vrijwel elke flow applikatie  Geen drukval in de leiding dus u bespaart op energiekosten  Geen shutdown meer, het proces wordt niet onderbroken  Geen signaal verloop dus geen kosten voor calibratie  Breed meet bereik van 0 m/s tot 35 m/s

Flexim Instruments Benelux BV Tel.: +31(0)10 24 92 333 www.flexim.com benelux@flexim.com 13234f

“GMO gezonder dan pesticiden”

nie goe uw Si dge l 2 keu rd

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

Verticale integratie Over het concreet maken van Industry 4.0 heeft al menig automatiseerder uitspraken gedaan. Ook Lenze heeft er haar ideeën bij. Ze bouwden een robotdemo die via een app een zelfgekozen “woordbestelling” afhandelt. Feitelijk is de demo, die ook het live-streamen van de orderafhandeling behelst, een modern voorbeeld van verticale integratie. Maar wie goed luistert, bespeurt ook enkele interessante horizontale en digitale verbindingen. Verbindingen met 4.0-systemen en met specialistische IIoT-partners. Liam van Koert

PRODUCTIE EN MACHINE AUTOMATISERING PMA 10/2016

verstuurd dat de order succesvol is afgehandeld en per post naar je onderweg is. Natuurlijk kan je wachten tot sint-juttemis op een pakketje. Aan de robotinstallatie is geen verpakkingslijn, geen etiketteermachine en geen bestelbus van PostNL gekoppeld. Maar het is niet moeilijk je voor te stellen dat de demo in het geval van chocoladeletters een regelrechte Sinterklaashit zou zijn. Een webwinkel+, waar zonder tussenkomst van mensenhanden een op maat gemaakt cadeau vanuit de luie stoel besteld kan worden en bovendien het hele productieproces live kan worden gevolgd.

Van as tot app Het scrabbelscenario heef t een aantal elementen in zich, die verraden dat Industry 4.0 misschien toch meer evolutie dan revolutie is. Op de eerste plaats is er in het voorbeeld

“Geïntegreerde scrabbledemo toont concrete 4.0 praktijk in drie richtingen”

e WoTS was eigenlijk al de derde keer dat de “robotwordfeud-demo” als publiekstrekker de bezoeker aan het woord liet. Eerder was hij op de Hannover Messe te zien en ook tijdens de Lenze Industrie 4.0 Dagen bleek hij populair. Toegegeven dat het aantal letters te beperkt was voor literaire hoogstandjes en dichterlijke vrijheden dus onvermijdelijk waren, gaf de demo namelijk een prima beeld van klantspecifieke mogelijkheden anno 2016. Het “scrabbelen” gaat als volgt. Installeer een Smart Factory app op je telefoon. Natuurlijk waren de Lenze medewerkers meer dan bereid hun eigen telefoon beschikbaar te stellen, maar omwille van een overtuigend “proof of concept” geniet een zelfbedachte order via een eigen 4g-verbinding de voorkeur. Maak een klantenprofi el aan en plaats een order door een woord met de beschikbare letters te leggen. Kijk in de wachtrij wanneer de order – het systeem werkt op basis van fi fo – aan de beurt is en kijk via een livestream hoe een deltarobot de letters in de juiste volgorde van een lopende band afpakt en het bestelde woord legt. Houd vervolgens de mailbox in de gaten. Als het goed is, is er een bevestigingsemail

“seriegrootte 1”. Elk product wordt klantspecifiek geproduceerd, wat mogelijk is door modularisering. De modules zijn in dit geval letters. Het gevolg is dat we het traditionele push -systeem in ieder geval ten dele (de modules c.q. letters moeten wel op voorraad zijn) voor een pull-systeem hebben verruild. Een tweede element is dat alles volautomatisch verloopt. In principe kan “de woordenfabriek” zonder tussenkomst van de mens - uiteraard binnen de grenzen van de productiemiddelen - naar hartelust precies op tijd de juiste woorden maken. Wel is hiervoor een verregaande integratie van diverse automatiseringslagen nodig, iets wat we jaren geleden verticale integratie noemden. Het grote verschil met vroeger is echter dat we nu niet stoppen bij ERP, maar te maken hebben met internet, clouds ( ja meervoud), apps en aanverwante IoT-verschijnselen. In het geval van Lenze en hun scrabbeldemo konden binnenshuis al heel wat verbindingen worden gelegd. Voor het hele traject van as tot en met de plc, heeft het bedrijf de afgelopen jaren flinke stappen gezet om met minimale inspanningen van een goed machineconcept tot een werkende machine te komen. Een steeds grotere hoofdrol krijgt hierbij hun eigen software. Zo kom je via hun Easy Explorer en Drive Solution Designer-software snel tot een goed gedimensioneerd motionontwerp. Met behulp van de zogenoemde FAST-templates worden vervolgens applicatiespecifi eke motionprofi elen de controllers ingeschoten. Voor de weg naar buiten? Daarvoor werd een beroep gedaan op een nieuwe samenwerkingsverband binnen de Brainport-gelederen. Softwareport bestaat als joint

PRODUCTIE EN MACHINE AUTOMATISERING PMA 10/2016

De kers op de taart van uw productieproces!

SENSOR SOLUTIONS AND SYSTEMS For all areas of the automation industry As a global player, we stand for comprehensive system expertise, continuous innovation, the highest quality, and the greatest reliability. Balluff means technological variety and first-class service. Our 2450 worldwide employees are working to ensure this.

Snel, betrouwbaar en uiterste nauwkeurigheid De industriële robots van Mitsubishi Electric zijn ontworpen om snel, flexibel, functioneel en veilig te zijn in uw specifieke productie omgeving. MELFA robots bestrijken een breed portfolio van 4-assige SCARA, 6-assige verticale tot een innovatief ontworpen SCARA robot met plafondbevestigig. De MELFA robots kunnen worden geïntegreerd in een totaal oplossing, inclusief het plaatsen van de robotcontroller in de PLC en het aansturen van de robot via een HMI. Dit alles wordt geconfigureerd vanuit één programmeeromgeving.

Systems and Service

Industrial Networking and Connectivity

Industrial Identification

Object Detection

Linear Position Sensing and Measurement

Condition Monitioring and Fluid Sensors

Accessories

Bezoek ons op het WOTS robot paviljoen van het FHI op 4 t/m 7 oktober HAL 10.

www.balluff.nl

Balluff B.V. Europalaan 6a, 5232 BC ‘s-Hertogenbosch Phone +31-73-6579702

Image_90x259_2013_01_E_NL.indd 1

13531c

13512b

Of voor meer informatie: Telefoon 0297 250 350 Website nl3a.mitsubishielectric.com

6/24/2013 4:12:31 PM

venture binnen het Brainport High-Tech Software Cluster uit drie bedrijven: Festa Solutions, Cordis en Unit040. Zij maakten voor de demo niet alleen de veilige koppeling tussen de plc en ERP (Cordis), ook de beveiligde gegevensuitwisseling tussen ERP en de app - ook een eigen fabricaat (Festa) - werd door hen verzorgd. Verbindende toverwoord hierbij bleek UML, wat staat voor Unified Modeling Language. Met deze objectgeorienteerde modelleertaal is het mogelijk om op een abstract niveau een model voor de informatieoverdracht tussen de systemen vast te leggen. Hier vanuit genereer je vervolgens de juiste code voor bijvoorbeeld de plc. Volgens Lenze is deze abstractie de sleutel voor een flexibele verticale integratie met tal van systemen. UML maakt naast een betrouwbare ook een snelle informatieoverdracht tussen alle lagen mogelijk, iets wat natuurlijk erg prettig is als je je order live gaat streamen.

Van model tot machine Het 4.0 element van unieke producten gaat natuurlijk niet alleen op voor de consument en Sinterklaas. Ook de machinebouwer koestert dergelijke wensen. Wederom blijkt UML uitkomst te bieden. Want waar we zagen dat Lenze zelf al de nodige tools in huis heef t om snel tot machineconcepten te komen en de code te genereren in plaats van te programmeren, koppelt de derde Sof twareport-partner, Unit040, dit met UML aan 3D, virtual- en augmented reality en simulatie. Hoewel voor de scrabbeldemo nog niet ver doorgevoerd, is het idee om een machine eerst helemaal virtueel op te bouwen. Vervolgens wordt het virtuele model met de plc aangestuurd. Door deze vorm van simuleren kan je al in een vroeg stadium ook niet-softwaremensen bij het ontwerp betrekken en elimineer je alle fouten voordat er nog maar één stuk hardware gemaakt is. Met als gevolg lagere engineering-, bouwen commissioningkosten en een snellere time-to-market. Bovendien brengt de koppeling van virtuele (3D) machinemodellen met de echte wereld nog andere voordelen. Voor het virtueel ondersteunen van onderhoudsmonteurs bijvoorbeeld. Of voor het doen van voorspellingen ten aanzien van productstromen, condities en andere operationele criteria.

Applicatie gerichte oplossingen

13570

www.a-b-t.nl

een VPN-verbinding contact gemaakt met een flink beveiligde cloudomgeving die Ixon het IXplatform noemt en waar de ontsloten data via dashboards betekenis krijgt. In het geval van de robotscrabbelaar kan op alles waarop een browser draait de order, livestream en wachtrij worden getoond, maar ook de actuele status van specifieke machineonderdelen. Wat ziet het visionsysteem, is er ergens een storing, en hoe zit het met mijn OEE? Uiteraard hangt het van het gebruikersprofiel en de toegekende rechten af wat je te zien

“Het is de hoogste tijd de slimme woorden om te zetten in concrete daden”

Van data tot diagnose Dat brengt ons bij het laatste integratielijntje. En aangezien voor de integratie van productiemiddelen in de regel de horizontale richting gereserveerd is, past hier wellicht de diagonale richting. Hij valt er namelijk een beetje tussenin: het remote ontsluiten van machinedata. Big data als je niet weet wat je ermee moet en alles maar verzamelt, maar waardevolle informatie als je weet naar welke woorden vanuit de machine je moet luisteren. Lenze heeft hiervoor de samenwerking met de firma Ixon gezocht. Dit relatief jonge bedrijf – het bestaat nu drie jaar – heeft een router ontwikkeld die direct aan plc of HMI gekoppeld kan worden. Via deze router wordt middels

krijgt na inloggen. Maar feitelijk heb je de realtime-status van een compleet mondiaal machinepark met één swipe op je scherm.

Concrete conclusie Of je het nu verticale, horizontale, diagonale of ketenintegratie noemt en de cirkel rond maakt, maakt feitelijk niet zo veel uit. Hetzelfde geldt voor Smart en 4.0. Uiteindelijk krijgt alles een IP-adres en kan je de lijntjes trekken zoals je wilt. Wat belangrijker is, is dat je door de juiste hedendaagse technologieen met elkaar te verbinden, serieuze stappen kunt zetten richting enkelstuksproductie en dit bovendien nog sneller, goedkoper en robuuster kunt doen dan met de traditionele aanpak. Modelleertalen als UML zijn dankzij hun abstractieniveau een prima instrument om deze verbindingen te leggen. En als het hierdoor mogelijk is dat de taal van het ene systeem door een anderstalig systeem wordt begrepen, dan rest slechts één advies: het is de hoogste tijd de slimme woorden om te zetten in concrete daden.

PRODUCTIE EN MACHINE AUTOMATISERING PMA 10/2016

Nieuwe kijk op automatisering

Concept Smart Glasses Dirk Matheussen komt uit de ITwereld. Hij heeft het hele parcours van programmeur tot CIO in verschillende bedrijven afgelopen maar wel altijd gericht op bedrijven met een innovatie inslag. Bianca Scholten

D ‘

rie jaar geleden, naar aanleiding van een opdracht van biobakkerij De Trog - een bedrijf dat ik meehielp te herstructureren, werd ik geconfronteerd met hun logistieke problemen. We hebben toen een oplossing uitgewerkt, kijkend naar Smart Glasses. De Trog is een grote bakkerij en daar draait het nu al twee jaar, de implementatie was zeer succesvol. Toen heb ik besloten een bedrijf op te starten in oplossingen voor de logistiek, om daar Smart Glasses te implementeren. En dat is Evolar.’

Waar is het concept Smart Glasses voor bedoeld? Matheussen: ‘Initieel was dit concept van Google vooral gericht naar de consumentenmarkt. Ze verwachtten dat het als een add-on op de smartphone zou worden gebruikt. De gebruiker zou in dit geval informatie en andere zaken direct in het zichtveld krijgen en zaken direct kunnen zien en uitvoeren. Ik heb er nooit in geloofd, maar in het zog van Google zijn er andere bedrijven in de markt gesprongen. Die zagen echter dat het een toepassing kan zijn voor de bedrijfswereld.’

Zijn er leveranciers die Smart Glasses leveren? ‘Bedrijven als Vuzix, Epson en Microsoft hebben oplossingen op de markt gebracht,’ vervolgt hij. ‘Die zijn allemaal gericht op de bedrijfswereld. De toepassing die we het meeste zien is het ondersteunen van de werknemer in de processen. Bij-

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIÃ&#x2039; AUTOMATIE 10/2016

voorbeeld in de logistiek, maar ook in de servicewereld, waar iemand iets moet uitvoeren waarvoor hij of zij de kennis niet heeft. Via zijn of haar Smart Glasses kan de monteur contact opnemen met de helpdesk. Bij het uitvoeren van de processen krijgt men contextuele informatie. De bril heeft intelligentie, de bril weet wat de persoon doet en welke informatie er nodig is. De werknemer heeft ondertussen de handen vrij. Dat is de gemeenschappelijke functionaliteit die die systemen van uiteenlopende leveranciers aanbieden.’

van de informatie op één oog, terwijl de ander de informatie liever op beide ogen geprojecteerd krijgt. Als er veel informatie moet worden gegeven dan is het beter om het op beide ogen te projecteren, want dan heb je een breder gezichtsveld. Het voordeel van het projecteren op één oog is dat je met het andere oog nog volledig zicht hebt. Overigens is dit vooral de beleving van de gebruiker; uit een studie is gebleken dat medewerkers met het gebruik van Smart Glasses minder stress hadden dan toen zijn nog met papier werkten.’

Hoe kunnen Smart Glasses waarde bieden?

Zijn er voorbeelden van specifieke software?

‘In het geval van de bakkerij ondersteunen Smart Glasses het proces. De operator heeft bijvoorbeeld duizend stokbroden en moet die verdelen over tweehonderd verdeelpunten: broodmanden die naast elkaar staan. Als de operator bij het eerste verdeelpunt staat, herkent de camera van de bril de code van de mand. De bril herkent de mand en weet dat de operator hier vijf broden in moet leggen en in de volgende tien. De bril haalt deze informatie via wifi uit een ERP of uit een warehousemanagementsysteem.’

‘De systemen op de achtergrond, typisch ERP of WMS, hebben meestal wel een bediening om informatie uit te wisselen, bijvoorbeeld webservices. De bril is qua technologie ongeveer hetzelfde als een smartphone. Het heeft een scherm, een camera, een CPU en connectie met wifi. De applicatie maakt verbinding met het backend systeem en zo kan informatie met de bril worden uitgewisseld. We maken dus gebruik van bestaande connecties van de technologie van het WMS- of ERP-systeem.’ ‘Voor het terugkoppelen van informatie bestaan verschillende manieren. Bij de verdeling van broden is snelheid belangrijk. Daarom hebben we besloten om ervan uit te gaan dat informatie die 0,8 seconden - dat is vrij lang - getoond wordt, ook gezien is. Op die basis wordt de handeling bevestigd en de volgende opdracht gegeven. Een andere manier is om ter bevestiging een barcode op te vangen. Bij een bedrijf waar orderpicking plaatsvindt, heeft de operator ook een smartwatch Dirk Matheussen en bevestigt hij zijn acties door op de OK-knop op het horloge te drukken. Verder hebben we testen met voice

Voordat het bedrijf Smart Glasses introduceerde, werkten medewerkers met informatie op papier. Ze legden het aantal broden in de mand en registreerden dit op een lijst. Sinds de implementatie van de Smart Glasses werkt men vijfentwintig procent sneller. Bovendien worden er tweederde minder fouten gemaakt, dus het resultaat is fenomenaal. Matheussen: ‘Samen met het Vlaams Instituut voor de Logistiek hebben we de gebruikers een vragenlijst laten invullen. De oplossing kreeg een tevredenheidsscore van 7,7 van de tien. Overigens zijn sommige mensen er ontvankelijker voor dan andere. De een heeft een voorkeur voor het projecteren

‘Via zijn of haar Smart Glasses kan de monteur contact opnemen met de helpdesk.’

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

gedaan en ook dat blijkt mogelijk: de operator bevestigt de handeling door oké te zeggen. Dit is een combinatie van voiceen visionsystemen.’

schermpje met de informatie door zijn eigen bril. In situaties waarbij ook data-entry nodig is werkt de oplossing ook niet goed, aangezien je geen toetsenbord hebt.’

‘Er zit ook een knop - of gevoelig oppervlak - op de Smart Glasses maar ik ben er geen voorstander van om deze te gebruiken. Het gebruik hiervan kan men beter beperken tot het opstarten, verder is het goed zo weinig mogelijk aan de bril komen. Dan heeft men steeds de handen vrij. Dat is belangrijk voor de operatoren. De bril ondersteunt de operator, mag hun natuurlijke workflow niet onderbreken maar moet hier juist helemaal in meegaan.’

Welke technologie wordt hiermee vervangen?

Matheussen vertelt over wat praktijkvoorbeelden van toepassingen. ‘Ondertussen heb ik al bij veertien bedrijven projecten gedaan in België, Frankrijk, Duitsland en Canada. We hebben bijvoorbeeld implementaties gedaan voor postsorteercentra, en in de logistiek. Bij het postorderbedrijf selecteren medewerkers de pakjes van de band die bij hun eigen verdeelroute horen en ze leggen deze in rolcontainers. Met de Smart Glasses kunnen ze zien welke pakjes voor hen zijn.’ ‘Bij een sorteercentrum heeft een medewerker bijvoorbeeld vijftig bakken. Hij scant pakjes met een ringscanner op zijn vinger en ziet vervolgens op zijn bril in welke bak hij het pakje moet leggen. De bril haalt deze informatie via wifi uit het ERP-systeem. Zo verwerkt men zevenhonderdvijftig tot duizend pakjes per uur per persoon. De bril hoeft niet per se een realtime connectie met het ERP-systeem te hebben, het is ook mogelijk een bestand te downloaden naar de bril zodat men verder kan, mocht de connectie wegvallen.’ ‘Voor de automobielsector hebben we een applicatie gemaakt waar mensen onderdelen naar de productieband brengen. En een bouwbedrijf stuurt werfleiders naar werven, deze doen de inspecties samen met een specialist die op kantoor achter de computer zit en instructies kan geven. Een andere mogelijkheid is het uitvoeren van geijkte vaste procedures waar de operator telkens de instructies voor de volgende stap te zien krijgt.’

Wat zijn de uitdagingen bij de implementatie? ‘Een van de verwachtingen was dat de bril barcodes kan lezen, zeker ten bate van logistieke processen. De brillen kunnen dat wel maar het werkt niet goed. Je moet de code bijvoorbeeld maximaal veertig centimeter van de camera houden en het duurt dan twee seconden voor de barcode gescand is. Daarom hebben we naar andere oplossingen gezocht, zoals het werken met een ringscanner of het overbodig maken van scannen. De verwachting is overigens dat in de toekomst de brillen barcodes op een afstand van wel twee meter kunnen lezen.’ ‘De tweede uitdaging is ergonomie. De Smart Glasses mogen geen last zijn voor de gebruiker. Als een medewerker zelf al een bril draagt dan is het beter om een hoofdband te dragen waaraan het toestel is bevestigd. Dan ziet de medewerker het

WWW.EVOLAR.BE WWW.SMARTPICK.BE

‘Vooral in de logistiek zal het de grotere scanners en schermen gaan vervangen en mogelijk ook de voice-picking-systemen. Door beelden gestuurd worden is veel eenvoudiger dan auditief aangestuurd worden. We hebben daar onderzoek naar gedaan en Smart Glasses blijken iets sneller te werken dan voice-systemen.’ ‘De technologische ontwikkeling kan snel gaan, maar de openheid van de bedrijven is de remmende factor. Toch schat ik in dat in 2019 de uitrol in grote volumes wordt bereikt. Bedrijven zitten nu nog in de pilot fase. Ze onderzoeken het. Maar de intentie om het groot aan te pakken, is er wel. De hype is achter de rug en nu begint het serieuze werk. Ik heb steeds meer klanten die een pilot doen. Het eerste jaar uittesten, vervolgens doen ze de implementatie en rollen het in het tweede jaar uit. Dat betekent dat we in 2019 het uitrollen van grotere volumes zullen bereiken terwijl we nu in de voorbereidende fase zitten. Tegen die tijd zullen er in grote organisaties honderden toestellen in gebruik zijn.’ ‘Er zijn ook bedrijven die na de pilot besluiten om het toch niet in te voeren. Een van de redenen kan zijn dat de vakbond tegenwerkt of dat er mensen zijn die zeggen dat ze het gewoon niet willen. Dan is het verandermanagement niet goed gelopen. Maar bedrijven die het om technologische redenen niet accepteren, die heb ik nog niet gehad. Directies staan er voor honderd procent achter vanwege de aantoonbare foutreductie en verhoging van de snelheid. De acceptatie op de werkvloer is de uitdaging. Dat is bij veel technologieën een uitdaging, de weerstand tegen verandering.’

Wegen de kosten al tegen de baten op? ‘Kosten zijn de uitdaging niet. Er zijn verschillende studies gedaan en met de huidige stand van zaken is er een terugverdientijd van een half jaar. Dat is zeer kort. We kunnen bovendien een efficiencyverbetering van vijfentwintig tot dertig procent aantonen. Bij een bedrijf werkten vroeger negen man aan een proces en nu zijn er nog maar zes nodig. Binnen een paar maanden hebben zij de investering terugverdiend en is er een doorlopende besparing. De kosten van het project zitten vooral in de aankoop van licenties. Verder kruipt de meeste tijd in het koppelen aan het WMS- of ERP-systeem en in het geïntroduceerd krijgen op de werkvloer. Dat zijn geen directe kosten. Mensen moeten er tijd in steken, iemand moet het introduceren. Dat zijn meer verborgen kosten.’

Is het concept al volwassen? ‘Het Smart Glasses concept is uit de kinderschoenen en zit in zijn pubertijd. Je kunt er iets mee doen maar soms is het nukkig en werkt het nog wat tegen.’

INFORMATIE

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

Vrouwen in de Techniek Wat houdt ze tegen?

Zijn vrouwen de leiders van de toekomst? Heeft een quotum in Nederland ook effect? Wat is de invloed van gender op leiderschapsgedrag? Wat voor wetenschappelijk onderzoek is hieraan gedaan? Janet Kooren

llemaal vragen die aan bod kunnen komen als het gaat over vrouwen in de techniek. Een onderwerp waarover Diana van Putten - Stigter, MCSE, drs. en werkzaam bij Pilz, een seminar organiseerde. Een seminar waarvoor vrouwen uit verschillende geledingen binnen de techniek werden uitgenodigd. Circa twintig vrouwen gaven gehoor aan die uitnodiging. Vanuit de infrastructuur, kunststofindustrie, engineeringsbureau, technische media en onderwijs, de bezetting was zeer divers. Alles rondom de centrale vraag: in hoeverre is het voor vrouwen “anders” dan voor mannen om in de techniek te werken. Meer vrouwen in technische beroepen is een wens die bij velen leeft, dat moge duidelijk zijn. Dat zie je aan de aandacht voor de techniekopleidingen en hoe die zich ook richt op meisjes. Het doel van deze middag was ervarin-

PRODUCTIE EN MACHINE AUTOMATISERING PMA 10/2016

gen uit te wisselen en interactief met elkaar bezig te zijn, onder meer aan het netwerk. Een wat verlaat opstarten van het “old-girls-network”.

Als eerste onderwerp van de middag gaf Diana van Putten een presentatie waarin het verschil tussen mannen en vrouwen in hun carrière aan bod kwam. Hoe vergaat het hen in hun gehele loopbaan, qua perspectief en beloning. Hoe functioneert een vrouw als leidinggevende in een mannenomgeving, hoe belemmerend werken stereotyperingen. En hoe krijgen we die stereotyperin-

“De gemiddelde vrouw denkt “ik moet het eerst waarmaken/verdienen”. gen uit ons dagelijks denken. Zo is er inmiddels bijvoorbeeld een meldpunt voor rolbevestigend lesmateriaal op basisscholen. Er blijkt in Nederland een zogenaamde pay-gap te zijn van maar liefst 20%! Dat heeft deels te maken met de instelling van de gemiddelde vrouw, die denkt “ik moet het eerst waarmaken/verdienen” terwijl de gemiddelde man denkt “ik ben het waard”. Vanuit deze overtuiging starten mannen met een hoger salaris. En dat verschil wordt nagenoeg niet ingelopen gedurende hun werkzame leven.

Na deze opening gaf communicatiecoach en trainer Annett Keizer een interactieve workshop over overtuigingskracht. Om in ieder geval maar een van die belemmeringen uit de weg te halen. Diana van Putten was blij met de opkomst en response deze eerste editie. ‘We krijgen hele positieve feedback en het is een mooie interactieve middag geweest,’ zo vertelt ze. Inmiddels staat de volgende editie al gepland voor 21 september 2017. Wat haar nog meer opviel? ‘Als we hier een bijeenkomst voor mannen organiseren, dan zijn ze na het eten snel vertrokken. Dat is vandaag beslist niet het geval!’

advertentie

Your Global Automation Partner

Besturingsparadijs! HMI Panel met CODESYS PLC Modern compact apparaat voor eenvoudige programmering van de besturing en visualisatie functies met CODESYS 3 Kan flexibel gebruikt worden als PROFINET master, EtherNet/IP scanner, Modbus TCP/RTU master of Modbus TCP/RTU slave Hoge kwaliteit TFT displays in 7, 10 of 13 inch

www.turck.com/tx500 13523d

PRODUCTIE EN MACHINE AUTOMATISERING PMA 10/2016

Licht op sensortechnieken

Een van de zintuigen van de machine Dat sensortechnieken een belangrijke rol spelen bij het concretiseren van Industry 4.0, moge duidelijk zijn. En dat concreet maken, daar zijn steeds meer partijen actief mee bezig. Tijdens de World of Technology en Science, begin oktober dit jaar, raakten we op de stand van SICK aan de praat met Kelvin Hagebeuk. Bij SICK weten ze iets van detecteren, controleren en identificeren, dus we vroegen Hagebeuk om ons eens het fijne te vertellen over sensortechnieken. Wat is er zoal, wat zijn de voor- en nadelen, en waar gaat het naartoe. Janet Kooren

intuigen zorgen er bij mensen voor dat ze kunnen communiceren. En als je Wikipedia erop naslaat dan is “een sensor (…) een kunstmatige uitvoering van wat in de biologie een zintuig wordt genoemd. De meeste sensoren zijn elektrisch of mechanisch uitgevoerd, softwarematige en ‘virtuele’ sensoren zijn ook mogelijk.” Hagebeuk verwoordt de visie van SICK: ‘om succesvol fl exibele productie toe te passen, is communicatie van groot belang. Enerzijds bedoelen we hiermee de communicatie tussen verschillende apparaten, machines, sensoren en onderdelen van machines. Anderzijds de communicatie tussen personen over ervaringen, het delen van kennis en delen van visie over de technologische mogelijkheden.’ SICK positioneert zich als kennispartner voor de toepassing van sensoren om flexibeler te kunnen produceren, kwaliteit en efficiëntie bij productie te verhogen en omsteltijden te kunnen reduceren. Veel Smartsensoren natuurlijk en ook IO-link komt aan bod.

Communicatie Er zijn enorm veel soorten sensoren. Denk aan druksensoren, ultrasoonsensoren, trilvorksensoren, radarsensoren, temperatuursensoren, stromingssensoren, magneetveldsensoren en zo kunnen we nog wel even doorgaan. Maar voor de communicatie waar we het in dit verband over willen hebben, gaan we hier vooral dieper in op de traditionele fotocel. Een fotocel die gebruikt wordt voor de detectie van objecten. In de basis is het eigenlijk niets meer en niets minder dan een schakelaar die geactiveerd wordt door licht. En alleen al bij de fotocel zijn er veel verschillende technieken die kunnen worden ingezet, met ieder zijn eigen eigenschappen, voor- en nadelen. ‘Welke techniek het meest geschikt is, hangt altijd af van de applicatie,’ zo vertelt Hagebeuk. ‘Je kunt met optische sensoren objecten herkennen, classificeren, tellen en positioneren. Maar ook vormen en posities herkennen en oppervlakteverschillen detecteren. Het zijn dus eigenlijk de zintuigen van de machine.’

PRODUCTIE EN MACHINE AUTOMATISERING PMA 10/2016

Licht Fotocellen zijn voor hun werking afhankelijk van de ontvangst van licht. Bij refl ectorfotocellen wordt het licht via een hoog reflecterend object - de reflector - teruggezonden en verwerkt. Bij gescheiden zender/ontvanger-systemen wordt het licht rechtstreeks door de ontvanger opgenomen. Tastende fotocellen zijn juist weer afhankelijk van de reflectie van het te detecteren object. Bij een systeem met een aparte zender en ontvanger schakelt de sensor als de lichtstraal wordt onderbroken. Ook bij mist en stof blijft de detectie goed en detectie van kleine objecten is ook op grote afstanden mogelijk. Hagebeuk: ‘Dit systeem vraagt mede door de bedrading wel een hogere investering bij het installeren en de sensoren moeten goed uitgelijnd worden.’

Zitten de zender en ontvanger in dezelfde behuizing, dan is er minder bedrading nodig. Het licht wordt hier weerkaatst door een reflector en daarna verwerkt. Met dit systeem kan ook glas worden gedetecteerd en met behulp van een polarisatiefilter zijn ook glanzende objecten heel betrouwbaar te detecteren. Er kunnen minder grote afstanden worden overbrugd dan met een losse zender en ontvanger. Dan gaat Hagebeuk over tot het beschrijven van de tastende sensoren. ‘Er zijn drie typen tastende sensoren. De eerste is een energetische sensor, waarbij zender en ontvanger ook in dezelfde behuizing zitten. Hier zorgt alleen het object zelf voor de weerkaatsing, dus dan is de reflectie van het object van belang. De andere twee typen tastende sensoren zijn twee varianten op eenzelfde principe. De eerste is een sensor met achtergrondonderdrukking. Daarbij detecteren refl extasters objecten op dezelfde afstand, zonder invloed van de achtergrond. Hierbij wordt gebruik gemaakt van meerdere ontvangers in de sensor of, zoals in de nieuwste generatie sensoren, 16-bits lijnontvangers. Afhankelijk van de afstand waarvan het licht wordt gereflecteerd, komt het licht onder een andere hoek in de sensor en valt hierdoor op een andere ont vanger – de meting werkt op basis van triangulatie. Het licht dat door de achtergrond wordt geref lecteerd, valt op een andere ont-

ten opzichte van de transportband een groot reflectieverschil hebben – denk aan een chocoladereep op een witte transportband, betrouwbaar te detecteren.’ Autocollimatie is een terugspiegelingsprincipe waarbij de uittredende lichtstraal door een halfdoorlatende spiegel op een reflector valt en het reflecterende licht op dezelfde optische as wordt weerkaats. Dit valt via het spiegelende deel van de halfdoorlatende spiegel op de ontvanger terug. Je kunt hiermee makkelijk met een sensor door een smalle opening kijken en je hebt al vanaf 0 mm afstand betrouwbare detectie. De laatste techniek die we van Hagebeuk horen is de sensor met “Time of Flight”. Dit principe meet de afstand tussen de sensor en het object door de tijd te meten tussen zenden en ontvangen, de lichtlooptijd. Objecten kunnen over grotere afstand betrouwbaar worden gedetecteerd en verstoringen op de achtergrond worden onderdrukt.

Smart En met Industry 4.0 wordt dat alles ook nog smart, zo vervolgt Hagebeuk. ‘Extra procesdata zorgt voor betere beslissingen en oplossingen. Het is daarbij belangrijk dat sensoren automatisch en op afstand ingesteld en uitgelezen kunnen worden. Zo kunnen omsteltijden drastisch worden gereduceerd en maak je voorspellend onderhoud mogelijk. Daarom zijn er nu veel smart-sensoren die naast de traditionele functionaliteit bepaalde functies uitvoeren die via IO-link ingesteld en uitgelezen kunnen worden.’ De smart-sensoren, waarbij de intelligentie digitaal beschikbaar is en/of is verwerkt in de sensor zelf, hebben verschillende functies al intern beschikbaar. Denk daarbij aan een high-speed telfunctie voor snelheidsbewaking, -meting en nauwkeurige detectie en telling. Maar ook een timerfunctie voor lengtemeting van producten, afstandsmeting tussen twee producten en snelheidsmeting. Ook hebben deze sensoren een onderdrukkingsfunctie bij valse activering (false tripping suppression of debouncing): tijdens het machinaal bewerken van producten kunnen vuil, rondvliegende spaanders of gaten in het product ongewenste detectiesignalen afgeven. De sensor kan signaalveranderingen van bijvoorbeeld minder dan 5 ms negeren, waardoor ongewenste schakelingen tot een minimum worden beperkt. Daarnaast is er een profi elherkennings- en verifi catiefunctie voor objectpositiebepaling, herkenning van verschillende verpakkingen en herkenning van productafwijkingen en -fouten. En last but not least noemt Hagebeuk een track&tracefunctie met Time Stamp: snelle, precieze productdetectie kan worden gekoppeld aan een tijdwaarde voor een uiterst nauwkeurige positiebepaling. De waarde wordt realtime in de sensor gesynchroniseerd met een geautomatiseerd systeem. Het moge duidelijk zijn dat een smart-sensor veel toegevoegde waarde kan bieden aan een proces.

‘Extra procesdata zorgt voor betere beslissingen en oplossingen.’ vanger dan het licht dat door het te detecteren object wordt gerefl ecteerd. De sensor kan zo een onderscheid maken tussen object en achtergrond. Het tegenovergestelde van deze meting is een meting met voorgrondonderdrukking. Hierbij worden de sensoren zo ingesteld, dat een constant aanwezige achtergrond (meestal een transportband) herkend wordt. Objecten die op de transportband voorbijkomen, worden ongeacht materiaal of kleur betrouwbaar gedetecteerd. Deze techniek wordt gebruikt om bijvoorbeeld lage objecten die

WWW.SICK.NL

INFORMATIE

PRODUCTIE EN MACHINE AUTOMATISERING PMA 10/2016

NIEUWS

NEN en Hudson Cybertec tekenen samenwerkingsovereenkomst In Automatie | PMA nummer 8 op blz 56 ev schreven we al over de noodzaak om aandacht te besteden aan digitale zekerheid en veiligheid. De organisatie ECP, Platform voor informatiesamenleving, maakte via de website AlertOnline.nl bekend dat 70% van de Nederlandse jeugd zich geen zorgen maakt om digitale veiligheid. En dat terwijl zij heel veel online zijn. Groei van het bewustzijn is belangrijk. Training kan hierbij helpen. De basis is een deugdelijke handleiding. Op veel fronten wordt hier aan gewerkt. Speciaal voor het bedrijfsleven, mkb en productiebedrijven, wordt een standaard geproduceerd. De norm NEN-EN-IEC62443 bestaat uit diverse delen en geeft deugdelijke steun om digitale veiligheid aan te pakken. Training op de toepassing van deze standaard is een nuttig hulpmiddel om de aanbevelingen in realiteit om te zetten.

Om hierbij te helpen hebben NEN en een basis voor het managen van cyberHudson Cyber tec de handen ineen security binnen de eigen organisatie. Meer informatie De training bevat diverse interactieve geslagen om zich in te zetten voor een www.nen.nl/trainingcybersecurity componenten en praktijkoefeningen betere digitale beveiliging van industrien sluit aan bij wat er speelt bij medeele systemen tegen “cyber crime”. Door werkers die betrokken zijn bij cyberhet samenbrengen van beide partijen security binnen het Industrial Automaontstaat een nieuw trainingsplatform tion & Control Systems (IACS) domein.’ voor cybersecurity binnen industriële De driedaagse training is beschikbaar in twee varianten: voor en technische automatiseringsomgevingen. Tevens is het in de eindgebruikers en voor system integrators. Deelnemers wornabije toekomst voor deelnemers mogelijk om zich door NEN den opgeleid tot IEC 62443 security professionals en kunnen te laten examineren, waardoor zij zich op kennisniveau kunnen de opgedane kennis direct toepassen in overeenstemming met onderscheiden. de norm en Europese regelgeving. In toenemende mate worden industriële systemen geïntegreerd in bedrijfsnetwerken, waardoor ze kwetsbaar zijn voor Marc Klumper, Manager Productmanagement NEN: ‘Door onbevoegde digitale toegang of kwaadaardige interacties. met Hudson Cybertec samen te werken benadrukken we het Daarom is het belangrijk dat organisaties zich bewust zijn belang van cybersecurity en normen bij industriële installavan de cyberrisico’s die zich kunnen voordoen en hoe zij zich ties. Het bedrijf heeft een sterke positie in de markt met het hiertegen kunnen beschermen. Marcel Jutte, Managing Directrainen van zowel eindgebruikers als system integrators. Daartor Hudson Cybertec: ‘De training die we aanbieden gaat over bij hebben de trainers ieder hun eigen core domein waardoor cybersecurity van de primaire processen en is voor iedereen de trainer een specialist is. We zijn dan ook erg trots dat we deze training aan ons portfolio kunnen toevoegen’. toegankelijk, ongeacht het kennisniveau. De deelnemer legt

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

PROFI

NIEUWS

NEDERLAND | 2016 | JAARGANG 14 | #5

2016 voorbij gevlogen! Aangekomen bij het einde van 2016 kunnen we als vereniging terug kij-

Automatisering, niet te stoppen

ken op een mooi technologisch jaar. Als PI Vereniging hebben we veel activiteiten mogen organiseren voor gebruikers en toekomstige gebrui-

We worden er mee belaagd, ter-

kers van PROFIBUS, PROFINET en IO-Link. Gezamenlijk hebben we veel

men als Industr ie 4.0, Smart

kennis mogen delen. De trainingcenters PROCENTEC en ATS hebben in

Indust r ie, IIoT en noem het

totaal meer dan honderd gecertificeerde PI specialisten getraind in 2016

maar op. Alles draait om ver-

en daarnaast nog veel advies gegeven op het gebied van integratie.

binding en uit w isseling van data. Hierbij is het essentieel

Ook de economische groei lijkt niet te stoppen, de raderen draaien en we zien een

om apparaten en instrumen-

inhaalslag op automatisering gebied. Dit sluit aan op de grote adoptie van PRO-

ten met elkaar te kunnen ver-

FINET en IO-Link, meer en meer krijgen we vragen over deze techniek en ook

binden. Hierbij moeten helde-

zien we dat veel apparatuur aangesloten wordt op deze techniek. Ondanks dat

re en uniforme afspraken wor-

Nederland een minimaal aan-

den gemaakt over de taal die

tal instrumenten ontwerpers

er wordt gesproken. Standaar-

kent, zijn we er trots op dat er

disat ie van datacommunica-

dit jaar een aantal Nederland-

tie is de basis voor data ontslui-

se PROFINET instrumenten zijn

ting en veel belangrijker nog;

gecertificeerd en in 2017 ver-

het kunnen onderhouden van

wachten we er weer een aantal.

deze complexer wordende technolog ie. Juist deze basisvoor-

De leden van PI Nederland

waarde heeft de vereniging PI

hebben ook veel gevarieerde

voor u gelegd. In samenwerking

projecten uitgevoerd, een aan-

met de industrie en leveranciers

tal hiervan hebben we beschreven in de PROFInieuws, in editie 4 hebben we een

heeft PI aan een breed gedragen

kijkje mogen nemen in een flessenvulfabriek en in de 8e editie lezen we over de

industr ie standaard gewerkt,

verpakkingindustrie. Maar dat is echt nog een klein topje van de ijsberg. Al met al,

welke u het leven gemakkelij-

in de industriĂŤle automatisering hebben we in 2016 niet stil gestaan. Ondanks de

ker maakt. Het (op een veili-

lage olieprijs, welke natuurlijk zijn nadruk legt op de proces industrie, horen wij

ge manier) ontsluiten van data

dat veel orderportefeuilles goed gevuld zijn, dat is niet alleen te merken aan de

naar bu iten toe, is real iteit

inzet die van personeel gevraagd wordt maar ook aan de vacatures welke worden

geworden. Meer en meer horen

uitgezet. De vraag naar goede technisch specialisten is enorm, inherent aan het

wij vanuit de industrie en leve-

aanbod. Op dit vlak hebben we als samenleving een uitdaging.

ranciers dat het remote benaderen van apparaten en instru-

Wij hopen in 2017 deze positiviteit te continueren, hopelijk met nog meer leden die

menten de praktijk is. Dit levert

zich willen inzetten om kennis te delen, te netwerken en aan willen sluiten bij de

grote voordelen op voor het ver-

vereniging achter PROFIBUS, PROFINET en IO-Link.

korten van de hersteltijd van een storing en dat ook nog eens

ALS PI NEDERLAND WENSEN WIJ U ALVAST

tegen veel lagere kosten. Voort-

FIJNE FEESTDAGEN EN EEN GELUKKIG 2017!

gaande automatisering en data ontsluiting, het is niet te stoppen, laten we er vooral gebruik van maken. Peter Hollebrandse

ABONNEREN MAIL NA AR

OP PROFINIEUWS: INFO@PROFIBUS.NL

Voorzitter PI Nederland

THEMA

Meten is weten Nu PROFIBUS al meer dan 25 jaar op de markt is, zien we ook netwerken die al heel lang in bedrijf zijn. Slijtage gaat dan soms een rol spelen, maar preventief onderhoud op een PROFIBUS netwerk komt niet zo vaak voor. Dat is echter wel erg zinvol, zoals de ervaring van Daas Baksteen bewijst. Daas Baksteen uit Azewijn maakt met

spanningen op de deelnemers te laag

en-neer. Er werd wel gebruik gemaakt

twee productielijnen zo’n 300.000 bak-

waren waardoor deze af-en-toe uit-

van repeaters, maar die waren ver-

stenen per dag. Nu de economie aan-

vielen. Nadat extra voedingen geïn-

keerd geplaatst. Dit is allemaal gecor-

trekt draaien beide lijnen op volle toe-

stalleerd zijn, zijn de problemen ver-

rigeerd. Het aantal storingen nam

ren. Eén machine, met een PROFIBUS/

dwenen en hebben we bijna tien jaar

direct al af, maar werd niet nul. Daar-

PROFISafe netwerk, viel echter steeds

goed kunnen werken. Sinds enige tijd

na hebben we alle connectoren gecon-

vaker uit met vreemde netwerkpro-

hadden we opnieuw last van deelne-

troleerd; in een geval was de aarding

net werkproblemen waren ongrijp-

mers die soms uitvielen. Meteen dach-

niet meer in orde. In een andere con-

baar. Soms viel het systeem 10x per

ten we aan de problemen van tien jaar

nector waren de afsluitweerstanden

dag uit, maar het kon daarna weer een

terug. Maar dat bleek niet opnieuw de

niet meer aangekoppeld. Soms zat

week goed lopen. De problemen deden

oorzaak te zijn. We hebben onze sys-

een schroefje niet goed meer vast. Het

zich in verschillende besturingskasten

teemintegrator (van Egmond) om hulp

aantal storingen daalde nog verder,

voor, maar welke: dat was onvoorspel-

gevraagd. Later is ook Applied Tech

maar ze verdwenen nog niet helemaal.

baar. Er was geen relatie te ontdek-

Systems ATS uit Dalfsen er bij geko-

Na elke aanpassing liep de machine

ken tussen wat er voor type baksteen

men, want zij beschikken als PI Com-

weer lange tijd goed, en we dachten

gemaakt werd, door welke operator,

petence Center over specialistische

“nu zijn we er”. Maar dan opeens ging

het moment van de dag, welk seizoen,

PROFIBUS kennis en vaardigheden.

het tóch weer fout.

etc. Die machine is deel van een groter

Het gehele systeem is stap-voor-stap

geheel, dat ook allemaal met PROFI-

doorgenomen. De PLC is gecontro-

Om te kunnen zien wat er op het net-

BUS werkt. Maar alleen die ene machi-

leerd; alles was goed. De PROFIBUS-

werk fout gaat, heeft ATS een netwerk-

ne was onvoorspelbaar - je wist nooit

configuratie klopte. Firmware was

analyzer van de firma Softing aan-

wat er ging gebeuren.

allemaal up-to-date. Er waren geen

gesloten. Dit was zéér verhelderend,

“De PLC had wel een overzicht van

vochtproblemen. Onze productiehal is

want toen zagen we dat één PROFI-

foutmeldingen, maar er w aren er

redelijk open, dus ’s-winters erg koud

BUSdeelnemer heel veel fouten had,

soms zoveel dat de oudste meldingen

en ’s-zomers erg warm, maar ook

en alle andere apparaten niet. De

al weer gewist waren. De software is

temperatuur was geen probleem. Toen

PLC stuurt namelijk steeds een “pre-

daarna aangepast om de laatste 1000

kwam de bekabeling aan de beurt, hier

sence check” bericht, en die deelne-

meldingen te bewaren, maar daar wer-

is wel wat gevonden. De praktijk bleek

mer gaf daar soms geen antwoord op.

den we ook niet wijzer van.

nogal af te wijken van wat we op teke-

Dan kwam er een herhaling (retr y)

Toen de machine in 2006 is opgele-

ningen hadden staan. Door diverse

van de PLC, soms ging dit dan weer

verd hadden we problemen met deel-

aanpassingen in de loop der jaren was

goed, soms nog eens fout. Als het te

nemers die soms uitvielen. Maar dit

het netwerk veel te lang geworden. In

vaak fout gaat geeft de PLC een mel-

bleek te komen omdat de voedings-

één geval liep de netwerkkabel tus-

ding, en (erger) PROFISafe gaat in

kabels te lang waren, de voedings-

sen twee schakelkasten zelfs 3x op-

een veilige toestand; alles wordt uit-

blemen. Slijtage bleek een belangrijke factor. Door het hele PROFIBUSnetwerk te renoveren loopt de machine nu weer feilloos. Hoofd Technische Dienst André Bruntink werd er af-en-toe moedeloos van. Dat een machine soms kapot gaat, is normaal. Maar dat was altijd terug te voeren op een te begrijpen (mechanische, fysische of elektrische) oorzaak. Maar de PROFIBUS

PROFINIEUWS 2016

THEMA

geschakeld. Het speciale aan die ene

Vanuit PROFIBUS International wordt gewerkt aan een standaard voor

deelnemer is dat hij via een rupska-

netwerkdocumentatie. In de praktijk blijkt dat systemen worden opge-

bel werd aangestuurd. Ook al beweegt

leverd zonder documentatie over hoe het netwerk er fysiek uit ziet, hoe

dat machinedeel maar heel lang-

het geconfigureerd is, etc. De nieuwe standaard wordt gemaakt door

zaam heen-en-weer over een slag

de universiteit van Hannover gebaseerd op ervaringen uit de praktijk,

van 40 cm, na 10 jaar bleek de kabel

en zal op Hannover Messe 2017 worden opgeleverd. Ook komt er een

toch sterk gesleten en dit maakte dat

nieuwe versie van de bekabelingsguideline met extra aandacht voor

de netwerkberichten soms niet goed

aarding.

meer over kwamen. Deze kabel was een gewone (paarse) PROFIBUSka-

tronica zal natuurlijk nog steeds optre-

ken gaan doen, zodat we weten wat de

bel, die zijn daar eigenlijk niet voor

den, maar we zien dit nu in de Softing-

kwaliteit van de huidige systemen is.

gemaakt. Het is verbazingwekkend

analyses terug. Het is uiteraard beter

Ze komen jaarlijks langs om alles te

dat hij het nog zo lang heeft uitge-

preventief te werken dan reactief. Dit

controleren. Als er iets aan het slij-

houden. We hebben die kabel met-

jaar had ik dan ook een hele rustige

ten is, weten we dat straks ruim op

een ver vangen door een Igus-kabel

Hemelvaartsvakantie, in tegenstelling

tijd.” En vooruitlopend op de aanschaf

die wel geschikt is voor dit soort werk.

tot een jaar eerder.”

van nieuwe machines: “Eigenlijk zou

De resultaten waren verbluffend: de

elke nieuwe machine door de leveran-

machine loopt nu al meer dan een half

André Bruntink is blij dat de externe

cier al moeten voorzien van een “base-

jaar zonder problemen! In de rups zit-

expertise zijn geld heeft opgeleverd:

line” rapport (een nulmeting), zodat

ten nog meer (stuurstroom)kabels; die

“We zijn heel tevreden met de door

we zeker weten dat het netwerk fout-

hebben we ook prompt vervangen door

ATS uitgevoerde controle. Zo tevre-

vrij werkend wordt opgeleverd, en hoe

nieuwe.

den zelfs dat we dit ook op alle ande-

het netwerkgebruik er tijdens normaal

re PROFIBUSnetwerken in onze fabrie-

bedrijf uitziet.”

Zonder de analy zer zouden we er nooit uitgekomen zijn. De rupskabel was natuurlijk fout, maar de andere problemen vertroebelden de ana-

Ledennieuws:

lyse. Achteraf gezien heeft er vanaf

D W G A u to m a ti o n h e ef t s in d s d e

2006 al iets in het netwerk fout geze-

oprichting op 1 april 2014 een forse

ten, maar de signaalkwaliteit was nog

groei mogen doormaken. De dienst-

hoog genoeg. De door PROFIBUS uit-

verlening richt zich inmiddels op: Pro-

gevoerde retries losten automatisch

cess Engineering, Functional Safe-

allerlei problemen op. Dat is goed, je

ty, E&I engineering, Management IT

merkt er niets van, alles draait door.

Solutions en Automation Solutions. Kortom een zeer compleet portfolio waarbij

Maar de rupskabel sleet, de elektroni-

de relaties en ruim 45 medewerkers centraal staan. Groei betekent ook behoef-

ca verouderde, en de signaalkwaliteit

te aan ruimte. Graag willen wij als PI Nederland DWG Automation feliciteren met

werd langzaam minder. Ons proces is

het betrekken van de nieuwe kantoorruimte aan de Admiraal Lucashof 5 te Schie-

vrij langzaam, dus een enkele retry is

dam. Wij zijn overtuigd dat wij vanuit deze locatie u nu en in de toekomst optimaal

geen probleem. Maar op een bepaald

van dienst kunnen zijn.

moment werkt dat niet meer: als het maximum aantal retries is bereikt, en dan valt het systeem uit. Maar voor de gebruiker is dat vervelend, want je ziet het niet aankomen. We hebben de Softing analyzer nu permanent in het netwerk aangesloten zitten, zodat we weten hoe het netwerk er voor staat. In een histogram zien we van alle deelnemers het aantal retries. Slijtage van bekabeling en veroudering van elek-

Foto: DWG Automation

PROFINIEUWS 2016

PRODUCTNIEUWS

DRA ADLOOS PROFINET

PROFINET - JUMO DICON TOUCH

Met de komst van de nieuwe DATAE AGLE 4000 familie van Systeme Helmholz Benelux is er nu ook voor PROFINET een robuuste methode beschikbaar om draadloos te communiceren. Voor draadloos PROFIBUS wordt er al jaren gebruik gemaakt van een gepatenteerde filtertechniek die zorgt voor een veilige draadloze verbinding. Die technologie is nu ook voor PROFINET beschikbaar.

Met de tweekanaals proces- en programmaregelaar JUMO DICON touch is, naast de reeds beschikbare interfaces RS422/ RS485 en PROFIBUS DP, nu ook aansluiting en communicatie met een PROFINET controller mogelijk. Het apparaat gebruikt hiervoor een PROFINET interface met een geïntegreerde switch die het opbouwen van eenvoudige lijnstructuren mogelijk maakt.

Systeme Helmholz Benelux Tel: +31(0)854010710 www.helmholz-benelux.eu

JUMO Meet- en Regeltechniek Tel: +31(0)294491498 Web: www.jumo.nl

IO-LINK VOEDINGEN MET HEARTBEAT® -FUNCTIE Intelligente voedingen van Balluff met Heartbeat ®-functie voorzien elke toepassing op een betrouwbare en efficiënte manier van spanning. De voedingen zijn verkrijgbaar in de vermogensklassen 60W, 120W, 240W en 480W. Power-Boost zorgt voor een vermogensreserve van 150% voor piekbelastingen. Via Heartbeat® geeft de voeding voortdurend informatie over de interne status van het apparaat. En geeft het huidige belastingsniveau en de huidige belasting van de interne componenten weer.

AGENDA, COLOFON EN TRAININGEN

ATS APPLIED TECH SYSTEMS

Certified PROFINET Installer

1 december 2016

VERZORGT DE VOLGENDE TRAI-

22 - 23 december 2016, Dalfsen

Evoluon - Eindhoven

NINGEN

PROFIdag 2016

Certified PROFIBUS Installer

PROCENTEC VERZORGT DE

Algemene leden vergadering

24 - 25 november 2016, Weert

VOLGENDE TRAININGEN

12 januari 2017

Certified PROFINET Installer

Certified PROFIBUS Engineer

24 - 25 november 2016, Weert

12 - 15 december 2016, Wate-

Industrial Ethernet 2017

Certified PROFIBUS Engineer

ringen

16 maart 2017

29 november - 2 december 2016

Hart van Holland - Nijkerk

Certified PROFINET Engineer 13 - 16 december, Dalfsen

Workshop IO-Link

Certified PROFIBUS Installer

Q1 2017

22 - 23 december 2016, Dalfsen

PROFINIEUWS

SECRETARIA AT

PRODUCTIE

DRUKWERK

PI Nederland Leusderend 12, 3832 RC Leusden Postbus 366, 3830 AK Leusden Tel.: +31(0)33 - 469 05 07 Fax: +31(0)33 - 461 66 38 netherlands@profibus.com www.profibus.nl

APR Media Groep BV Tel.: +31(0)33 - 456 70 50 studio@aprmediagroep.nl

13627a

13627a AUT ProLeit.indd 1

10-10-16 14:25

Smart Safe IO Functionele veiligheid slim in uw automatiseringssyteem integreren zonder van besturing te veranderen! Met Smart Safe IO integreert u veiligheidsfuncties eenvoudig in uw automatiseringsoplossing. Onafhankelijk welke besturing of welk netwerk u toepast, met deze technologie kunt u via standaard automatiseringsnetwerken veiligheidsgerichte signalen doorgeven en analyseren. Deze technologie staat ter beschikking voor de I/Osystemen Axioline F en Inline en is gecertificeerd voor de meest gebruikte industrieĂŤle bussystemen en Ethernet netwerken. Meer informatie? Bel +31 316 59 17 20 of kijk op www.phoenixcontact.nl/safety

ION04-13.001.L1 ÂŠ PHOENIX CONTACT 2016 13658

CYBERKRONIEK

Nieuw Cisco/NSA-lek

allemaal veel makkelijker. Er is genoeg malware die zich heel stilletjes op een pc nestelt en in een laag tempo op zoek gaat naar interessante bestanden, om In het vorige nummer besteedden we aandacht aan de software van de NSA die spedie dan via het internet naar een server ciaal gemaakt was om bij bepaalde types Cisco-apparatuur te kunnen binnendrinergens achterin Rusland of China door gen. Op 16 september maakte het bedrijf bekend dat het eerder gemelde lek óók te sturen. Een bedrijf dat zijn netwerkperimeter goed controleert, heeft dit al aanwezig is in Cisco IOS XR softwareversie 4.3, 5.0, 5.1 en 5.2. Versie 5.3 is niet snel in de gaten. Bekend is ook het op kwetsbaar. Cisco werkt aan een update van de software; in de tussentijd is het niet afstand inschakelen van een webcam mogelijk om de apparatuur te beschermen anders dan gebruik te maken van andere en microfoon, waarbij het ledje van de apparatuur zoals een IPS of IDS (Intrusion Prevention/Detection System). webcam dan ook nog uitgezet wordt. Veiligheidsbewuste personen hebben Opvallend is dat de door de NSA gevonden (en misbruikte) in elk geval hun webcam afgeplakt. Maar er zijn nog meer methodes om afl uisterapparatuur een bedrijf binnen te krijgen: zwakheden in de Cisco-software het “IKE” protocol betreffen. via relatiegeschenken. Dit wordt gebruikt om tussen apparaten de gegevens uit te Minister Hennis- Plasschaert van Defensie meldde onlangs in wisselen hoe een te beveiligen communicatiesessie (met ende Tweede Kamer dat ze alle ontvangen relatiegeschenken liet cryptie) opgezet moet worden. Inderdaad, daar zijn we weer: controleren op aanwezigheid van verborgen elektronica. De wie bewaakt de bewaker! minister gaf verder ook aan in bepaalde landen enkel met een prepaid-telefoon te bellen. Ongetwijfeld zal zij ook nooit een Cybersecurity van relatiegeschenken Een heel bijzondere kant van cybersecurity is cyberspionage. laptop of tablet onbeheerd in een hotelkamer achterlaten; met een “evil maid” aanval kan er malware op geïnstalleerd worHoe voorkom je dat derden er vandoor gaan met interessante den. In ons vak zullen het waarschijnlijk geen landen zijn die bedrijfsgegevens, telefoongesprekken en vergaderingen niet dit doen, maar misschien wel een concurrent of (nieuwe) klant. afluisteren, broncode niet kopiëren et cetera. Het klinkt allemaal een beetje James-Bond-achtig, die nog tijdens een inWie werkt in omgevingen met gevoelige informatie (technisch, braak in het kantoor van een tegenstander een microfoonzencommercieel) kan wat dat betreft niet voorzichtig genoeg zijn. Google maar eens op “spy shop” voor de mogelijkheden. der onder een tafel plakt. Maar in het digitale tijdperk kan het

Investeren in cybersecurity is reden tot alarm. Geheel nieuwe malware kan zo toch gedetecteerd worden. SecurityMatters won eerder de “Wetenschapsvalorisatieprijs 2012” en werd door Gartner in 2014 als “CoolVendor” benoemd vanwege de innovatieve technologie en de nieuwe mogelijkheden Securit yMat ters is ontstaan vanuit die het biedt in de beveiligingsmarkt. Meer details over SecurityMatters theoretisch onderzoek aan de TU TwenGrote klanten die SilentDefense al geen de werking van SilentDefense: te naar “op anomalie gebaseerde inbruiken zijn Boeing en KPN. Afgelopen Zie Automatie | PMA editie 8-2012 braakdetectie”. Een manier van detecjuli werd bekend dat het bedrijf, samen tie van malware op een netwerk die met enkele andere Nederlandse bedrijcompleet anders is dan gebruikelijk. ven die ook actief zijn met cybersecuNormaliter wordt gekeken naar de inrity, gaat assisteren bij de beveiliging houd van netwerkberichten, als daar bepaalde bekende patrovan de Japanse nationale kritische infrastructuur tijdens de nen in staan dan is dat een indicatie voor malware. Maar zo is Olympische Spelen van 2020 in Tokyo. nooit nieuwe malware te detecteren. De bescherming is dus alSecurityMatters wil zich hiermee agressiever positioneren tijd te laat. Met het product SilentDefense wordt automatisch op de wereldmarkt, aldus een publicatie van mede-oprichter geleerd wat “normaal” netwerkverkeer is: wie communiceert Sandro Etalle op LinkedIn. Tevens kunnen de nieuwe partners met wie, hoe vaak, waarover etc. Dat is juist relatief eenvoudig helpen om nieuwe markten open te breken. En die partners op industriële systemen, want netwerkverkeer volgt daar vaak (Robert Bosch en Phoenix Contact) hebben misschien zelf ook een strak cyclisch en geheel voorspelbaar ritme. Wat afwijkt, wel interesse in het product.

De investeringsmaatschappijen van KPN, Robert Bosch en Phoenix Contact, samen met Emerald Ventures, investeren gezamenlijk in het Eindhovense SecurityMatters, leverancier van innovatieve beveiligingsoplossingen voor industriële systemen. Het exacte bedrag is niet bekend, maar er wordt gesproken over circa 5 miljoen euro.

PRODUCTIE EN MACHINE AUTOMATISERING PMA 10/2016

13658

VERBINDING

ISA100 End-User Seminar Eind september organiseerde ISA’s Wireless Compliance Institute (WCI) de eerste ISA-100 End User’s Conference. In Rotterdam was een 30-tal geïnteresseerden bij elkaar gekomen om naar een negental sprekers over ISA-100 en diverse toepassingen te luisteren. Het was de eerste Europese end-user conferentie, na een eerdere versie eind juni in Houston. Rob Hulsebos

Waarom organiseert het Wireless Compliance Institute eigenlijk deze dag? Gegeven de naam lijkt het geen gebruikersorganisatie om ISA-100 technologie te promoten. Maar dat is wel het geval, zo blijkt uit de eigen website (www.isa100wci.org). En WCI was al eerder actief in Nederland; maart 2012 organiseerde het bij WIB in Den Haag ook al een seminar over ISA100, dat toen nog erg jong was. Inmiddels is het systeem al een heel stuk verder. WCI is de organisatie die vanuit ISA is opgericht om te testen of de implementaties van ISA-100 producten voldoen aan de norm. Zoals bij alle soorten netwerken is er enerzijds de papieren specificatie en anderzijds de interpretatie ervan. Mensen lezen teksten anders dan bedoeld, of er zijn vaagheden in de tekst die de ene leverancier anders leest dan de andere leverancier. De eindgebruiker krijgt dan te maken met producten die misschien niet goed kunnen samenwerken, af-en-toe uitvallen, of soms helemaal niet met el-

kaar kunnen communiceren. Door hierop te laten testen, door WCI dus, kunnen al dit soort problemen voorkomen worden. Volgens WCI-directeur Andre Ristaino zijn er inmiddels 52 producten met ISA-100 op de markt en hiervan zijn er 30 gecertificeerd, waarvan 3 voor veiligheidstoepassingen (SIL2). Toch is het niet altijd rozengeur en maneschijn, want in de wandelgangen verzuchtte een leverancier dat er nog wel wat subtiele verschillen waren tussen de Honeywell- en Yokogawa-implementaties.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

Een vijftal applicaties passeerde daarna de revue. Als eerste kwam Rotork (ex-Eltav) aan bod met hun draadloze klepstandmonitor. Volgens Rotork wordt slechts 5% van alle kleppen wereldwijd gemonitord. Met hun vrij eenvoudig uitziende apparaat kan de stand van een klep elke milliseconde gemeten worden. Met software kan dan geanalyseerd worden wat er allemaal met de klep gebeurt. Het bewegingsprofiel (positie versus tijd) wordt dan vergeleken met een referentieprofiel, en bij majeure afwijkingen hierop wordt alarm gegeven; bijvoorbeeld omdat hij niet helemaal open of dicht gaat of oscilleert. Rotork claimt dat de hoge meetsnelheid met WirelessHART niet mogelijk is, reden dus om voor ISA-100 te kiezen. De tweede toepassing betrof het bewaken van condenspotten (steam traps) door een instrument van Spirax Sarco. Het instrument wordt op de leiding geklemd en de elektronica kan een oordeel geven over de (in)correcte werking van de pot. Volgens de spreker is het niet vreemd als in een grotere installatie zo’n 20% van alle condenspotten niet goed functioneert. Afgezien van het energieverlies kan dit ook een gevaarlijk situatie in het proces opleveren. Met behulp van ISA-100 is het erg makkelijk om de monitoring geheel te automatiseren zonder hoge kosten voor bekabeling.

GasSecure DF1 Analyzer

Een derde toepassing betrof het gebruik van ISA-100 in bouwkranen en -lif ten. Verrassend omdat dit eerder een toepassing lijkt voor een netwerk uit de discrete besturingswereld. Het ging hier ook niet om enkel monitoring maar vooral om besturing. De eisen die de klant (en de wetgever) stelt aan dit soort toepassingen zijn dan ook afwijkend van wat normaal met ISA-100 kan. Eén aspect is bijvoorbeeld de opstarttijd van een netwerk als op alle apparatuur de spanning aan gaat. De gemiddelde procesinstallatie staat altijd aan, en een netwerkopstarttijd van een minuut is dan geen probleem. Maar als een kraan wordt aangezet, is een minuut erg lang. Implementator CDS is het gelukt om (met wat aanpassingen) de opstarttijd onder één seconde te krijgen. Ook is bij besturingstoepassingen een hoge snelheid belangrijk.

VERBINDING e en p ak m el k k an z o’n d e te c tor t wee jaar autonoom f unc tioneren. Alarmen worden via ISA-100 doorgegeven, waarbij wel op een innovatieve manier van het ISA-100 protocol gebruik gemaakt wordt om altijd binnen de wettelijke limiet van 5 seconden alarm te kunnen geven. De detector legt daarbij expres soms de communicatie even stil, zodat als er een alarm is deze ook direct gegeven kan worden. Volgens de spreker is de detector steeds “armed & ready”, altijd in de startblokken dus. Dat heeft ook nog een ander interessant voordeel: omdat het communicatietempo dan fors omlaag gaat, gaat de batterij langer mee. De communicatie met de DCS loopt (opvallend) via het ProfiSafe protocol dat getunneld wordt op ISA-100 en op de DCS is dus ook een ProfiNet implementatie nodig. Via een ProfiNet/ISA-100 gateway wordt het contact dan gelegd. Volgens de spreker is ISA-100 in combinatie met hun product “Fantastic for brown-field systems”, en kan voor 1/3 van de gebruikelijke kosten worden aangelegd door de afwezigheid van bekabeling.

‘De meest bijzondere toepassing van ISA-100 is wel die in satellieten.’

Transmissietijden van netwerkberichten zijn hier slechts 20 milliseconde, en systeemklokken kunnen via het netwerk tot op 100 microseconde nauwkeurig gesynchroniseerd blijven. Dat zijn getallen waar zelfs menig machinebouwer nog iets mee kan. Verder had deze lezing (en de volgende) weinig te doen met de gemiddelde procesautomatiseringstoepassingen, maar het was leuk om te horen wat met enige engineering zoal kan met ISA-100. De meest bijzondere toepassing van ISA-100 is wel die in satellieten. De ESA (European Space Agency) onderzoekt het gebruik van draadloze sensoren in een satelliet, om te besparen op gewicht van bekabeling. Dat is blijkbaar al interessant genoeg op een afstand van slechts 2 meter. Het Roemeense CDS heeft hiervoor de elektronica gemaakt, weliswaar met een afwijkende radiotechnologie (UltraWideBand in plaats van IEEE 802.15.4) en een aangepast protocol om hogere snelheden aan te kunnen. Dus er is geen sprake van enige compatibiliteit met alle andere ISA-100 apparatuur. Mogelijk gaat ISA100 dus ergens na 2020 dus de ruimte in. De laatste toepassing betrof de draadloze gasdetectiesystemen van Draeger/GasSecure. Ongeveer zo groot als

Opvallend aan deze applicaties is steeds de nadruk op snelheid. Er wordt immers vaak gezegd dat netwerken in de procesindustrie niet zo snel hoeven te zijn. Maar juist in de besproken toepassingen is van alles gedaan om de netwerksnelheid omhoog (voor transport van grotere hoeveelheden data) en de responsetijden omlaag te krijgen. Dat dat met ISA100 allemaal kan, is wel interessant. Er zit dus blijkbaar nog veel rek in de specificatie en ook al vult iedereen dat nu op een andere manier in, het is goed te weten dat een technologie geen dead-end is. De dag werd afgesloten met twee presentaties over ISA-100 in combinatie met safety, helaas kon ik deze presentaties niet bijwonen. Maar alle presentaties staan op de WCI-website (hier zijn ook presentaties van eerdere seminars te vinden).

advertentie

PROFIdag 2016

1 december 2016 Evoluon Eindhoven PROFINET.nl

13642

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

ARBEID & ONDERWIJS

Die vrouwen toch

vermogen om samen te werken. Oh, en lezen. Blijkt ook een belangrijke kwaliteit. Dat blijken vrouwen overigens goed te kunnen, zo horen we ook weer. Er waren dit jaar maar liefst negen teams afgevaardigd die evenzoveel opJe ziet ze ineens overal. En sommigen vinden het onzin om daar aandacht aan te bedrachten tot een goed einde moesten steden. ‘Leuk om naar te kijken, maar verder niets bijzonders,’ zo noteren we. Waar weten te brengen. En die opdrachten het over gaat? Vrouwen in de techniek. Janet Kooren toonden een aardige mix van wat je in de “echte wereld” zoal kunt tegenkomen. Hoewel armpje drukken met een isschien een wat bijzondere inleiding, maar toerobot nou niet een alledaags gebeuren vertegenwoordigt, vallig kwam het zo uit dat er deze maand wat acmaar het moge duidelijk zijn dat het hier symbolisch ging om tiviteiten waren waarbij dit onderwerp ter sprake de veiligheid van de interactie van een robot met een persoon. kwam. Feit is dat we de dames goed kunnen geHoe doe je dat veilig, dat armpje drukken. Deze opdracht, inbruiken, want technici zijn er nou eenmaal niet in overvloed. gebracht door SEW, behelsde het maken van een risicoanalyBij Actemium werd in oktober al voor de negende keer de wedse en het minimaliseren van de gevonden risico’s tijdens deze strijd voor hbo-teams georganiseerd: De Actemium Automatisportieve activiteit. on Award. En daar was – voor het eerst – een team aanwezig dat volledig uit dames bestond, jawel The Femmies. Weliswaar Inspannend begeleid door een mannelijke docent, maar toch. En laten we We zagen ingespannen gezichten bij alle teams. Van het bouOtje niet vergeten, Otje & The Guys was een ander team dat wen van een HMI-scherm voor op je smartphone bij Novotek schitterde dankzij (?) een vrouwelijke captain. tot het aansturen en troubleshooten bij een sluis van Siemens, alle opdrachten dienden in maximaal 30 minuten afgerond te Challenges zijn. Maar goed, het zijn dan ook 3e- of 4e-jaars hbo-studenEven in het kort: ieder jaar worden hogescholen uitgenodigd ten die we hier aantreffen. Dus dan mag er iets van ze verwacht worden. Een uitdaging bleek het door Rockwell opdelen om teams af te vaardigen die een serie challenges moeten voltooien. De challenges – of opdrachten – worden door partin twee groepjes per team en dan afzonderlijk een motorstuners van Actemium verzorgd en de jury – samengesteld uit exring en de ethernetswitch-topologie mag toevoegen aan een perts uit de industrie – beoordeelt de uitvoering. De opdrachdemo-opstelling. Hoera als de demo het daarna doet natuurten doen niet alleen een beroep op de kennis en kunde van de lijk. Bij Phoenix mocht een plc-configuratie worden gescand individuele deelnemers, maar misschien nog wel meer op het op een fout: zoek de fout en los hem op, was hier het motto.

9 jaar Actemium Award

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

Bij ifm liepen de dames en heren op eieren om een 3D-camera aan te sluiten op een pc en het bijbehorende visualisatieprogramma te configureren. Op de juiste manier dan. Bij Wonderware van Schneider was een anomalie te vinden in een productieoutput – en op te lossen - en bij Itsme bestond de opdracht uit maar liefst drie onderdelen: het maken van een HMI, het schrijven van een programma voor een S7-1200 plc en het instellen van de daardoor aangestuurde regelaar. En bij Proleit mochten de teams uitzoeken hoe een biertransfer op de juiste manier door de leidingen, pompen en kleppen te loodsen. Dat is ook weer eens iets anders.

Together facing a brighter tomorrow

Pauzeact

future. Yokogawa: Building a better

Als altijd waren de challenges verweven in een mooi dagvullend programma. Als pauzeact zagen we Team Rembrandts 4481, die we ook al tijdens de WoTS in levende lijven mochten bewonderen. Ze toonden een tweetal robots en verzorgden een demonstratie over de FIRST Robotics Competition, waaraan ze al meerdere edities hebben deelgenomen. Een initiatief van FIRST, een organisatie die internationale scholencompetities verzorgt, al vanaf de basisscholen. Let op: ook hierbij was een dame aanwezig!

tomorrow with you today.

At Yokogawa, we believe the sky’s the limit. And to reach beyond today’s horizons, we work step-by-step with you to make the unimagined a reality. That’s how we move forward, through the synergy of co-innovation partnership. Join hands with us, and together we can sustain a brighter

Veiligheid Veiligheid bleek een hot item bij de challenges dit jaar, zo horen we van de jury. Willem van der Bijl, de voorzitter van de jury, betoogde in zijn slotwoord dat ook Industry 4.0 en Smart Factory steeds meer hun weg vinden in de challenges. Dankzij de smartphone, die iedere student op zijn of haar duimpje kent, is dit terrein voor de meeste van hen niet zo onbegaanbaar. Zo zeer zelfs, zo mijmerde hij, ‘dat de challenges straks wellicht niet meer op deze locatie zullen hoeven plaatsvinden, maar dat dat alles ook remote kan gebeuren.’ Weg gezelligheid. ‘Het niveau was opvallend hoog en opvallend gelijk, het was een echte strijd met minieme verschillen in de scores,’ zo noteren we uit zijn mond. De derde prijs was voor het team Just in Time van Avans Den Bosch. Otje & The Guys, van Hogeschool Utrecht, schitterden met een tweede plaats en de eerste plaats was voor team Appel van Fontys Eindhoven, nadat ze al eerder naast de hoofdprijs grepen. Een mooi geldbedrag én een beker. Met daarbij de eer, bij elkaar meer dan de moeite waard.

Please visit www.yokogawa.com/nl

Klap op de vuurpijl Alle deelnemende teams mochten bovendien nog uit een soort tombola, via een robot die werd bestuurd met spierkracht, een prijs trekken. Peter van den Berg van Avans mocht daarbij het spits afbijten en laten zien hoe het moest. Natuurlijk schoof de schrijfster dezes na afloop nog even aan bij de dames. Hoe ze het ervaren hebben, wat hun ambities zijn en meer van die nieuwsgierige vragen. Het blijken stuk voor stuk dames die stevig in de schoenen staan met ambities die er niet om liegen! Go girls!

13606b

VERBINDING

Deterministisch ethernet Eind ’90 jaren begonnen de ontwikkelingen aan industrieel ethernet. Vele varianten zagen het daglicht. Nu komt er nog een bij: deterministisch ethernet. Het zou wel eens dé standaard kunnen gaan worden voor industrieel gebruik. Rob Hulsebos

Lange tijd werd van ethernet gedacht dat het niet geschikt zou zijn voor industrieel gebruik. En dat klopte ook, het realtime gedrag was onvoorspelbaar: gemiddeld zal een netwerkbericht zo snel mogelijk worden afgeleverd, maar dankzij “collisions” tussen netwerkberichten kon deze tijd soms wel honderden milliseconde langer zijn. Dat is niet acceptabel voor industrieel gebruik; het ethernetnetwerk was “niet deterministisch”. Deze lacune werd dankbaar opgevuld door de 1e generatie veldbussystemen. Maar ook ethernet ontwikkelde zich door; dankzij de uitvinding van switches begin 90’er jaren verdwenen de collisions uit beeld, en werd de random afleververtraging een stuk kleiner. Maar het was nog steeds niet goed genoeg. Begin deze eeuw begonnen daarom ook de ontwikkelingen aan een heel scala industrieel ethernetprotocollen: ProfiNet, Powerlink, Foundation Fieldbus HSE, Ethercat, Varan, Modbus/TCP, etc. Een aantal hiervan kon leven met standaard ethernet, dat inmiddels snel genoeg was. Een aantal protocollen richtte zich op de high-speed motion / robot / CNC markt, waar elke microseconde telt, en ontwikkelde ook de hiervoor benodigde hardware die dus afwijkt van wat in (kantoor)ethernet gangbaar is. Determinisme was er nu ook in ethernet. Jammer aan al deze ontwikkelingen is dat ze niet geleid hebben tot een dominante technologie die uit zal groeien tot “de” standaard. Let wel: IEC-standaarden zijn er genoeg, maar elk protocol heeft zijn eigen IEC-standaard gekregen. Daarom zeg ik altijd maar, op zijn Cruijffiaans: industrieel ethernet bestaat niet, maar je ken het wel kopen.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

Determinisme Determinisme is dus belangrijk voor een besturingsnetwerk. Over wat “determinisme” nu precies is, kunnen veel bomen worden opgezet - net zoals over wat “realtime” precies is. De expert hierover, professor Herman Kopetz van de TU Wenen, legt dit in zijn presentatie uit: http://goo.gl/vbnrpF. Voor toepassingen in netwerken leg ik het zelf als volgt uit: Het op tijd versturen van een bericht op een netwerk is belangrijk, maar óók dat het op tijd aankomt. Niet de ene keer op tijd, en de volgende keer veel sneller of langzamer. En liefst altijd even snel; geen variatie hierin - geen “jitter” - boven een bepaalde grens. De ons bekende industriële protocollen regelen dit, met een vaste cyclustijd, prioriteit voor realtime data, en ruimte voor andere netwerkberichten als er nog bandbreedte vrij is. Dit voorspelbare gedrag maakt een netwerk deterministisch, en dan ook goed inzetbaar in een besturingstoepassing. Dat staat nog los van de realtime eigenschappen; hoe snel nu precies snel is, kan per toepassing verschillen. De ene toepassing is tevreden met 1x per seconde, de ander wil elke paar microseconde een update. Zolang we op één netwerk actief zijn, is dit nog wel te overzien. Maar als netwerkgrenzen overschreden worden, dan wordt het lastiger. Dit wordt opgelost met “time triggered networking”. Hierbij worden vaste tijdsloten toegewezen aan applicaties. Als het moment daar is, kan data verstuurd worden. Iedereen in het datapad tussen zender en ontvanger weet ervan; de bijbehorende netwerkberichten worden direct doorgestuurd. Dit geeft dan een minimale jitter en een vast aflevermoment, zowel voor kleine als grote datapakketten. Net-

VERBINDING werkberichten met lage prioriteit komen later. Het is eigenlijk net zoals Prorail op het spoor werkt: vastgestelde dienstregelingspaden.

men met de IEEE 802.3, ethernet dus, standaardiseert de commissie ook de werking van switches. Dit is belangrijk, want switches zijn het hart van elk ethernet.

Uiteraard moet iedereen natuurlijk wel exact weten hoe laat het is. Er is dus een behoefte aan zéér nauwkeurige kloksynchronisatie over het netwerk zelf, dus zonder gebruik van gsm- of gps-ontvangers.

Time Sensitive Networking (TSN)

TTP en TTEthernet De universiteit van Wenen stond aan de wieg van het eerste time-triggered protocol, toepasselijk genaamd: TTP, dat begin 80’er jaren ontstaan is. Voor industriële besturingstoepassingen is het nooit aangeslagen, behalve voor rail-, avionica- en ruimtevaarttoepassingen. In 1998 heeft de TU Wenen spin-off TTTech opgericht, die nu verder verantwoordelijk is voor TTP. TTTech heeft TTP doorontwikkeld naar een ethernetvariant

TSN is de verzamelnaam voor een aantal ethernet-uitbreidingen voor hard realtime netwerken met redundantie. Allereerst is er 802.1ASbt, om systeemklokken over een netwerk exact gelijk te laten lopen. Er wordt gebruik gemaakt van een subset van het bekende IEEE-1588 protocol (Precision Time Protocol), met een uitbreiding erop om de nauwkeurigheid nog verder te verhogen. Dan beschrijf t 802.1Qbv het time-triggered werken. In 802.1Qbu wordt een techniek beschreven om hoge-prioriteit netwerkberichten “door” lage-prioriteitsberichten heen te sturen. Normaliter moet eerst gewacht worden tot het lageprio bericht klaar is met transmissie. Dat is lastig als het heel erg lang is; het hoge-prioriteit bericht wordt dan toch opgehouden. Dit wordt ook wel “priority inversion” genoemd. In 802.1Qca wordt het beheer van redundante communicatiepaden geregeld, en in 802.1CB het uitfilteren van dubbel ontvangen netwerkberichten over die redundante paden. Tenslotte geeft 802.1Qcc de mogelijkheid om “streams” te reserveren op een netwerk. Naast TSN bestaat er ook nog AVB (Audio-Video Bridging), een aantal uitbreidingen voor transport van audio- en videodata over netwerken. De eisen die hieraan gesteld worden, liggen niet zo hoog als voor industriële toepassingen. AVB en TSN komen samen in “deterministisch ethernet”.

‘Industrieel ethernet bestaat niet, maar je kan het wel kopen.’ genaamd TTEthernet. Ook dit protocol is voor besturingstoepassingen niet aangeslagen. Maar na bijna 40 jaar blijken de ideeën achter TTP / TTEthernet opeens heel erg bruikbaar te zijn voor industriële- en besturingstoepassingen, en voor gebruik in combinatie met het IoT (Internet of Things). We zien het dan ook opduiken in de IEEE 802.1, waaraan door TTTech wordt bijgedragen.

IEEE 802.1 De afwezigheid van een standaard binnen ethernet heeft al geleid tot veel marktspecifieke technologieën die deterministisch gedrag van een netwerk eisen. Naast de industriële automatisering met zijn eigen set protocollen hebben ook de audio/videosector, vliegtuigleveranciers, de ruimtevaart, de spoorwegindustrie en de automobielindustrie eigen ontwikkelingen gestart. Allemaal ethernet, doch ook weer steeds anders. Parallel hieraan heeft ook het IoT behoefte aan een gestandaardiseerde infrastructuur. Daarom is ook de IEEE bezig met het standaardiseren van time-triggered technologie in ethernet. Het wordt “deterministisch ethernet” genoemd. Naast de hierboven genoemde toepassingsgebieden, wordt het ook voor industriële toepassingen en safety goed inzetbaar geacht, ook dankzij de mogelijkheid tot het aanleggen van redundante netwerken. Dit werk wordt gedaan door de standaardisatiecommissie IEEE 802.1, die generieke architecturen voor local area networks en metropolitan area networks (LAN, MAN) moet definiëren. Sa-

Voordeel van deterministisch ethernet Het voordeel van het hebben van een IEEE-standaard voor deterministisch ethernet is dat het eisen van veel verschillende toepassingsgebieden kan afdekken. Wordt dit dan straks in standaard ethernet randapparatuur (bijvoorbeeld switches, routers) ingebouwd, dan zou het best nog wel eens een basis kunnen worden van de ons nu bekende industrieel ethernetprotocollen. Op de hogere netwerkniveaus hebben die nog hun eigen implementaties, daar zal deterministisch ethernet niets aan veranderen. In “de wandelgangen” ving ik al op dat bij ProfiNet er gekeken wordt naar deterministisch ethernet. Dus dé gedroomde veldbusstandaard komt er na 25 jaar nog steeds niet. Maar vanaf de onderkant gezien worden de verschillen tussen alle protocollen fors minder, en men kan dan makkelijker samenleven op één netwerk, van hoog naar laag.

Wie eerst? Uiteraard zal het nog even duren voordat deterministisch ethernet te koop is. Maar erg lang hoeven we niet te wachten op time-triggered netwerken: de technologie van TTEthernet is gestandaardiseerd in de norm SAE AS6802, die straks in alle auto’s het besturingsnetwerk zal vormen.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

ARBEID & ONDERWIJS

Nieuw Vakkanjerprogramma

kanjerprogramma. ‘Maar het gaat niet langer om “de beste”. We richten ons nu vooral op “de gemotiveerde”: die willen we de kans geven zijn of haar Innovatieve opdrachten voor een landelijke opdrachtgever. Werken aan “21st cenvakmanschap te ontdekken en verder tury skills”. Teamwork. Een doorlopende lijn van vmbo tot mbo. Meer samenwerte ontwikkelen.’ In het nieuwe Vakkanking tussen school en bedrijfsleven. Dat is het nieuwe Vakkanjerprogramma in vojerprogramma kunnen leerlingen meedoen van de eerste klas van het vmbo gelvlucht. Einddoel: meer goed opgeleide jonge vakmensen met een goede positie tot en met niveau 4 van het mbo. In op de arbeidsmarkt. een doorlopende lijn van Vakkanjer Scout, Vakkanjer Explorer (onderbouw vmbo) en Vakkanjer Pioneer (bovenbouw vmbo) ontdekken de deelnemers hun taMeer informatie lent, gaan ze aan de slag en ontwikkelen ze hun vakmanschap. www.vakkanjers.nl Op het mbo werken de deelnemers vervolgens als Vakkanjer Navigator in multidisciplinaire teams aan uitdagende opdrachten.

Duizenden technische talenten werkten de afgelopen zeventien jaar als Vakkanjer aan hun vakmanschap. In die periode zijn niet-technische skills steeds belangrijker geworden. Denk aan initiatief nemen, teamwerk en klantcontact. In het vernieuwde Vakkanjerprogramma werken de deelnemers aan zulke skills, zodat ze straks optimaal voorbereid aan een mooie carrière kunnen beginnen.

Gemotiveerd ‘In de vernieuwde opzet is er nog steeds sprake van een wedstrijdelement zoals we van de VakkanjerWedstrijden gewend zijn’, zegt Jeroen Collignon, manager van het Vak-

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

Landelijke opdrachtgever De Vakkanjers gaan aan de slag met realistische opdrachten voor een landelijke opdrachtgever. Dit jaar is dat het Rode Kruis Nederland, dat de deelnemers uitdaagt slimme oplossingen te bedenken voor noodhulpverlening. De opdrachten van alle Vakkanjers draaien om hetzelfde thema. ‘De teams onderzoeken zelf wat de beste oplossing is en doorlopen vervolgens alle fases in het ontwikkelingsproces. Van eerste ontwerp tot budgettering, van planning tot prototype. Ieder heeft zijn eigen rol. Daarmee komt ook het proces meer centraal te staan: het gaat niet alleen om technisch vakmanschap.’

FHI De Nederlandse brancheorganisaties van technologiebedrijven scharen zich achter de oproep van de kersverse Nobelprijswinnaar Ben Feringa om in de toekomst extra budget te alloceren voor fundamenteel onderzoek. Zowel de direct aan Feringaâ&#x20AC;&#x2122;s onderzoeksterrein gerelateerde branche voor MicroNano Technologie, MinacNed, als de federatie van technologiebranches FHI, onderschrijven de noodzaak.

PO ST BU S 36 6 38 30 AK LE US DE N TE L. 03 3 46 E- MA IL INF 5 75 07 O@FH I.N L WW W. FH I.N L

Technologiebranches steunen oproep Nobelprijswinnaar Feringa Dat Nederland als kennisland nu erkenning krijgt via het werk van de Groningse hoogleraar, heeft veel te maken met de inspanningen uit het recente verleden, die voor een belangrijk deel werden gefinancierd vanuit de overheid. De ontwikkeling van de technologiebranches werd daar ook door gestimuleerd. Nu de budgetten voor fundamenteel onderzoek voor een belangrijk deel zijn teruggeschroefd, maken de branches zich zorgen over de vraag of de positie van Nederland in de nabije toekomst wel behouden kan blijven. Anderzijds zien de technologiebedrijven grote kansen om overheidsinvesteringen in fundamenteel onderzoek via vermenigvuldigingsfactoren te doen bijdragen aan de Nederlandse economie en de Nederlandse rol als technologische voortrekker in de wereld te versterken. De oproep van de branches komt op het moment dat FHI haar grote tweejaarlijkse evenement World of Technology & Science succesvol afsluit met een bezoekersaantal van 21.384 technologen, die in de afgelopen week de beurs en het conferentieprogramma bezochten in de Jaarbeurs Utrecht. MinacNed bereidt op dit moment haar jaarlijkse International MicroNano conference voor. In december brengt dit evenement de academische wereld en het bedrijfsleven uit de hele wereld bij elkaar in de Beurs van Berlage in Amsterdam.

F HI GE NIE T E XC LU S IE V E G A S T V R I JHE ID IN A U T O M AT IE | P M A . DE V E R A N T W O O R DIN G V O O R DE GE P U BL I C E E R DE KO P I J O P DE Z E PA GIN A L I G T B I J F HI.

Bij FHI en MinacNed zijn in totaal ongeveer 800 bedrijven en onderzoeksinstellingen aangesloten, die samen jaarlijks een omzet realiseren van circa 8 miljard euro. Als federatie van technologiebranches bundelt en organiseert FHI activiteiten voor de aangesloten branches en hun lidbedrijven op drie terreinen: collectieve marketing, gezamenlijke belangenbehartiging en managementgerelateerde dienstverlening voor de aangesloten bedrijven.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIĂ&#x2039; AUTOMATIE 10/2016

NEN

Specifieke platformen ondersteunen het normenwerk Platformen Analyzers en Cyber Security helpen commissie NEC65 Normenwerk is niet eenvoudig. Het vergt goede kennis van technologie, toepassing, marktwaarde, gemak en bruikbaarheid. Om aan al deze aspecten te voldoen is het tegelijk noodzakelijk om alle belanghebbende partijen bij dit werk te betrekken. Anders wordt het snel eenzijdig. Voor elektrische apparaten en systemen wordt doorgaans gewerkt onder de vlag van de internationale elektrische commissie, de IEC. Dit wereldwijde orgaan, gezeteld in Genève, beheert en organiseert het onderhoud, de vernieuwing en de ontwikkeling van (elektrisch gerelateerde) normen. IEC maakt daarbij gebruik van aangesloten nationale commissies die werken binnen nationale organisaties. In Nederland is dat NEN en voor IEC worden de nationale vertegenwoordigers NEC genoemd. Daarnaast heeft IEC het enorme terrein opgesplitst in technisch logische segmenten, technische commissies of TC”s genaamd. Met deze nummering is in 1906 gestart met TC1, die zich richt

op Terminologie, en telkens als er een nieuw “aandachtsgebied” ontstond, kreeg dat een opvolgend nummer. Zo is er de TC31, of in Nederland de NEC31, voor elektrisch materieel in explosiegevaarlijke omgevingen en de TC44 en NEC44 voor elektrische uitrusting van machines. De TC65 en NEC65 richt zich op industrieel meten, regelen en automatiseren. Intussen is IEC al bij TC121. Zie ook www.iec.ch. Om beter te kunnen voldoen aan de voornoemde aspecten is bij deze laatste commissie door Willem van der Bijl, voorzitter NEC65, het initiatief genomen specifieke werkgroepen of platformen te formeren waaraan iedereen kan deelnemen. In 2009 is gestart met het SIL Platform dat inmiddels is uitgegroeid tot een krachtig team van 42 leden. Twee jaar geleden is het Industrieel Platform Cyber Security opgericht en dit jaar is daar het Analyzer Platform aan toegevoegd. In dit artikel wordt het werkgebied en activiteiten van de laatste twee toegelicht.

NEN Platform Analyzers stevig uit de startblokken

Het nieuwe Platform Analyzers bij NEN is begin dit jaar definitief opgericht en direct stevig uit de startblokken gekomen. De specialisten verenigd in dit platform gaan normcommissie NEC 65 met het brede werkterrein “Industrieel Meten, Regelen en Automatiseren” ondersteunen bij de normalisatie van industriële analyzers en sampling-systemen. Dankzij deze nieuwe basis heeft ons land nu ook op dit specifieke vakgebied een sterke stem bij het internationale normalisatie-instituut IEC. Daar werkten leden van de commissie en het platform niet alleen mee aan de vernieuwing van de verouderde norm voor industriële “analyzers”. Bij de ontwikkeling van de eerste overkoepelende norm voor de daaraan gekoppelde “sampling-systemen” nemen zij zelfs het voortouw. Harrie Heemskerk

Arno van Adrichem is internationaal analyzer-specialist bij ExxonMobil. Vanuit de vestiging in het Rotterdamse Botlek-gebied werkt hij bij de internationale Engelse afdeling Research & Engineering voor alle raffinaderijen binnen de regio”s Europa, Midden-Oosten en Afrika. Bij NEN is hij lid van normcommissie NEC 65 en voorzitter van het nieuwe Platform Analyzers. Hij legt uit wat analyzers en sampling-systemen doen en wat ook binnen dit specialisme het belang is van een sterke Ne-

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

derlandse inbreng bij de internationale normalisatie ervan. Maar eerst verzekert hij dat de leden van het platform daar “niet alleen veel input voor inleveren, maar er ook heel veel voor terugkrijgen”. Het platform kan namelijk nog best wat versterking van nieuwe leden gebruiken.

Rendement, veiligheid, kwaliteit In de procesindustrie zorgt continue analyse in de verschillende fasen van het productieproces voor een constante en aantoonbare kwaliteit van de eindproducten. En dat bij een maximaal haalbare veiligheid en een zo laag mogelijk energieverbruik. Tijdens de productie worden de geautomatiseerde processen voortdurend aan- en bijgestuurd op basis van “sampling” en vervolgens analyse van de hierbij genomen monsters. Ook dat proces is grotendeels geautomatiseerd.

NEN RIA NN E BO NE N CO NS UL EK TE L. 015 26 TA NT RIA NN E.B OE 9 01 94 K@NE WW W. NE N.N N.N L L

De sampling gebeurt “in proces” en deze monsters gaan via leidingsystemen naar industriële “analyzers”. De omvang van zo”n analyzer kan variëren van een kast tot een complete afdeling in een fabriek, en van een afzonderlijk gebouw tot complete takelbare “shelters” op industriële plants. Niet alleen voor de veiligheid dienen de analyzers aan hoge nationale en internationale eisen te voldoen, maar ook voor de uniformiteit en vergelijkbaarheid van de resultaten ervan. Daartoe moeten ook de monsters op een eenduidige wijze worden genomen met de aan de analyzers verbonden sampling-systemen die aan overeenkomstige eisen voldoen. De nieuwe norm voor analyzershelters is NEN-EN-IEC 61285. Die voor de sampling moet nog worden ontwikkeld en kent dus nog geen nummer. Maar wie in de elektrotechniek kende de oude NEN-EN-IEC 61285? Het aantal marktpartijen en andere organisaties in ons land dat belang heeft bij de NEN-EN-IEC 61285 is de afgelopen jaren door de voortgaande industriële automatisering sterk gegroeid: ‘Op de eerste plaats is NEN-EN-IEC 61285 allang niet meer alleen van belang voor de petrochemie. De norm is

NE N GE NIE T E XC LU S IE V E G A S T V R I JHE ID IN A U T O M AT IE | P M A . DE V E R A N T W O O R DIN G V O O R DE GE P UBL IC E E R DE KO P I J O P DE Z E PA GIN A L I G T BI J NE N.

ook van toepassing op analyse-ruimtes in tal van andere sectoren in de industrie. De technisch complexe analyzers vormen voor engineers, adviseurs, installateurs en inspecteurs een nieuw soort specialisme, net als bijvoorbeeld datacenters. De vertegenwoordiging van ons land bij het Europese overleg over de verdere doorontwikkeling van NEN-EN-IEC 61285 door alleen ons werkgroepje was hierdoor te smal en te eenzijdig geworden.’ Binnen het Platform Analyzers krijgt Van Adrichem nu meer “feedback” uit de rest van de nationale markt en hij hoopt ook van de overheid. Op deze wijze moet de Nederlandse inspraak bij de volgende aanpassingen van NEN-EN-IEC 61285 een stuk breder worden. Het nieuwe Nederlandse Platform Analyzers wordt hierbij nu vertegenwoordigd door maar liefst tien leden.

Normcommissie NEC 65 NEN-EN-IEC 61285 behoort samen met een aantal andere normen voor industriële installaties en machines in ons land tot het brede domein van normcommissie NEC 65. Ook binnen deze commissie en haar ondersteunende platforms wordt volop aandacht besteed aan de snel groeiende samenhang van al deze normen, in het kader van een integrale aansturing, beveiliging en beheer van de complete productie-eenheden waarop ze van toepassing zijn, vertelt Van Adrichem: ‘Uniformiteit in de toegepaste besturings-, veiligheids-, communicatie- en databeheersystemen is hierbij een noodzaak. Dit vraagt om objectieve maatstaven waaraan producten, installaties, mensen en processen kunnen worden getoetst, zowel op nationaal als internationaal niveau. En die maatstaven, dat zijn normen.’ En wat betreft het Platform Analyzers voegt hij daaraan nog toe: ‘In tegenstelling tot wat velen denken brengen de platformleden niet alleen hun kennis en ervaring in. Ze krijgen daar ook twee keer per jaar de jongste internationale informatie als eerste in ons land voor terug. En zij kunnen hun ervaringen daarmee met elkaar en de commissieleden delen. Die informatie nemen wij dan weer mee bij ons volgende buitenlands overleg. Dit geeft de leden niet alleen een grote voorsprong in kennis, ze krijgen hiermee ook veel meer invloed op de normen waar zij de komende jaren zelf mee moeten gaan werken.’

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

NEN

Industrieel Platform Cyber Security groeit snel De ombouw van de bestaande elektriciteitsvoorziening naar duurzame en intelligente smart grids is geen toekomstmuziek, maar voltrekt zich ook nu al iedere dag. En dat in een steeds hoger tempo. Het gaat om een kostbare operatie die de samenleving uiteindelijk ook veel gaat opleveren. Tegelijkertijd echter maakt dit samen met een aantal andere digitale ontwikkelingen de Westerse maatschappij en economie ook kwetsbaarder voor ongeoorloofde en zelfs gewelddadige ingrepen van buitenaf. Daarom zouden we de smart grids en smart industry ook meteen “intrinsiek veilig” moeten maken, meent voorzitter Eric van Aken van het Industrieel Platform Cyber Security (IPCS) bij NEN. De technologie ervoor is klaar. Nu de normen nog. Harrie Heemskerk We groeien toe naar een technologische toekomst van smart homes, smart buildings en smart industry. Die worden via smart grids met elkaar verbonden en van energie en data voorzien. En zo komen we uiteindelijk tot een smart world, die duurzamer is dan de huidige samenleving, en daarmee veel minder belastend voor het milieu. Zo is het afgesproken in internationale milieu-akkoorden: 20 procent minder CO 2 -uitstoot in 2020.

Ministerie van EZ In het kader daarvan gaan verder sectoren als de bouwen in-

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

stallatieketen digitaal samenwerken binnen BIM. En de industriële keten via de digitale snelweg IoT binnen smart industr y. Niet alleen om energie te besparen en zo het milieu minder te belasten, maar ook om de concurrentiepositie van de Nederlandse en Europese economie te versterken. Het Ministerie van Economische Zaken stimuleert dit alles dan ook in ons land. Maar tegelijkertijd maken al die datastromen, datacenters en dataopslag de samenleving kwetsbaarder. Dat vereist een hoger niveau van cybersecurity.

Geen toekomstmuziek ‘Dit klinkt misschien allemaal als toekomstmuziek. Maar deze ontwikkelingen voltrekken zich ook vandaag al zó snel, en op zo veel fronten tegelijk’, zegt Eric van Aken. Hij is er dagelijks mee bezig als specialist energietechnologie bij Nederlands grootste netbeheerder Liander in Arnhem. Verder is hij actief

NEN

bij de overkoepelende organisatie van openbare netbeheerders, Netbeheer Nederland, en tevens lid van normcommissie NEC 65. Deze normcommissie houdt zich bij NEN bezig met de normalisatie van industrieel meten, regelen en automatiseren, ook in de elektriciteitsnetten. Zonder normen werken deze systemen immers niet. Maar door de snel stijgende graad van automatisering worden de datastromen steeds groter en begeven zich via openbare netten ook buiten de gesloten bedrijfssystemen.

zich in snel tempo ontwikkelen tot smart grids.’ Het Platform Smart Grids, dat daarnaast bij NEN functioneert, is meer gericht op de automatisering van het installatietechnische gedeelte van de elektriciteitsnetten. En inderdaad, uiteindelijk wordt ook de cybersecurity daarvan één integraal onderdeel, beaamt van Aken: ‘Maar eerst moeten de verschillende domeinen hun eigen cybersecurity op orde hebben. Vervolgens komen alle afzonderlijke normcommissies en -platforms dan wel samen voor de overkoepeling.’

Afzonderlijke domeinen

Hoge prijs

Zij vroeg Van Aken samen met enkele andere commissieleden na te gaan of er behoefte is aan het opzetten van een platform voor “industriële cybersecurity”. ‘Dat is dus iets anders dan bijvoorbeeld administratieve en logistieke automatisering, of digitale samenwerkingssystemen als BIM in de bouwen installatieketen, of Internet of Things (IoT) in de industriële keten’, zo maakt Van Aken nadrukkelijk het onderscheid. Ook daar voor worden bij NEN cybersecurity-normen ontwikkeld, maar dan in andere commissies en platforms, en in andere internationale verbanden.

Duurzaamheid heeft een hoge prijs, zo spreekt Van Aken. Vooral als we onze veiligheid en zekerheid in stand willen houden, of zelfs moeten verbeteren door een hogere graad van cybersecurity. Zijn persoonlijke mening daarbij is: ‘De transitie van de oude openbare elektriciteitsvoorziening gebaseerd op centrale opwekking uit fossiele brandstoffen, naar duurzame smart grids met decentrale opwekking uit hernieuwbare bronnen is allang begonnen en gaat de samenleving toch al veel geld kosten. Laten we onze netten als onderdeel van die transitie ook op het gebied van dataverkeer meteen intrinsiek veilig maken. Zeker met het oog op de jongste internationale politieke, maatschappelijke en economische ontwikkelingen.’

Van Aken: ‘Dat klopt, dat zijn andere “domeinen”. Eerst zal ieder domein op zichzelf door voortgaande standaardisatie van alle verschillende systemen tot een bepaald niveau van cybersecurity moeten komen. Pas daarna kan er een overkoepelend niveau van veiligheid worden ontwikkeld en genormaliseerd. Ons Industrieel Platform Cybersecurity beperkt zich eerst tot de veiligheid en beveiliging van industriële datanetten en het dataverkeer in de openbare elektriciteitsnetten, die

NE N GE NIE T E XC LU S IE V E G A S T V R I JHE ID IN A U T O M AT IE | P M A . DE V E R A N T W O O R DIN G V O O R DE GE P U BL I C E E R DE KO P I J O P DE Z E PA GIN A L I G T B I J NE N.

Daar moet in zijn ogen niet alleen een breder maatschappelijk, politiek en economisch draagvlak voor komen. Maar: ‘Op de eerste plaats technologie volgens normen. Daar richten wij ons nu vooral op. Voorlopig eerst binnen ons eigen platform, en voor de overkoepeling waarschijnlijk in een volgend stadium met de betrokken andere platforms.’

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

COLOFON Redactieraad

Digitale druktransmitter en schakelaar type DPC

HOOFDREDACTIE

WILLEM VAN DER BIJL

NIEUW!!

HOOFDREDACTIE

LIAM VAN KOERT

8D056

F Dunne film op staal of keramische meetcel F Parameters instelbaar via NFC - smartphone App F Datalogger tot 3518 data points F Display en elektrische aansluiting draaibaar

UITGEVER

JACO OTTO

Tel.: 0162 31 42 85 E-mail: info@marktechnical.nl www.marktechnical.nl

Automatie BV Bezoekadres: Spacelab 2, 3824 MR Amersfoort Postadres: Postbus 2696, 3800 GE Amersfoort Telefoon: 033 456 70 50 E-mail: info@automatie-pma.com Internet: www.automatie-pma.com

Uitgever SALES

Marktechnical B.V. Lage Ham 172-178 5102 AE Dongen

Deelname van redactieraadleden aan het redactieraadteam is op persoonlijke titel.

Uitgave

Bezoek ons op stand

F Uitgang analoog of Volt vrij instelbaar F 2 transistor uitgangen PNP F Bereik 0..1 tot 100 bar F Relatieve of absolute drukmeting

Ing. Peter van den Berg, Ing. Lambert van Beukering, Ing. Ton Bol, Ing. Bernard Bos, Ing. Willem van der Bijl, Ing. Frits Boddeman, André Braakman, Ing. Adrian de Bruijn, Jacques Geluk, Harold van den Hauten, Ing. Rob Hulsebos, Sikko de Jong Sr., Ing. Liam van Koert, Janet Kooren, Ing. Peter Korsten, Ir. Hans Mosselman, Ir.ing. Wim Oxenaar Eur. Erg., Ir. Paul Petersen, Ing. Remco Rijsenbrij, Drs. Bianca Scholten, Ing. Ad Spijkers, Marc Vissers, Ing. Karel Walinga, Ir. Hans van Wijk en Ing. Nick de With.

ERIK DE JONG

Jaco Otto (Automatie BV), j.otto@aprmediagroep.nl

Advertenties Erik de Jong (Advercom), edejong@advercom.nl

Vormgeving

13526

APR Media Groep BV, studio@aprmediagroep.nl REDACTIE

BIANCA SCHOLTEN

Advertentie- en orderadministratie APR Media Groep BV, orders@aprmediagroep.nl

Abonneeservice

Hét laatste virtual reality nieuws als eerst

REDACTIE

LAMBERT VAN BEUKERING

REDACTIE

ROB HULSEBOS

Post: Daalakkersweg 2 - 72, 5641 JA Eindhoven Telefoon: 088 226 66 86 E-mail: abo@aprmediagroep.nl Abonnementen kunnen iedere maand ingaan en worden jaarlijks automatisch verlengd. Opzeg gingen, uitsluitend schriftelijk, dienen uiterlijk twee maanden voor het einde van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn.

Nederland Buitenland Proefabonnement Losse nummers

€ 79,- per jaar (excl. btw) € 140,- per jaar € 35,- 6 maanden € 10,-

Overname artikelen Informeer bij de uitgever. REDACTIE

HAROLD VAN DEN HAUTEN

REDACTIE

KAREL WALINGA

w w w.v r-n e w s . n u

REDACTIE

13622b

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 10/2016

NICK DE WITH

AANSPRAKELIJKHEID Aan de inhoud van dit vaktijdschrift is veel aandacht besteed. Het is echter mogelijk dat de inhoud van deze uitgave verouderd, incompleet en/of incorrect is. Aan de inhoud hiervan kunnen dan ook geen rechten worden ontleend. Automatie BV kan niet aansprakelijk worden gehouden voor de directe alsook indirecte gevolgen van het gebruik, op welke wijze dan ook, van de hierin aangeboden informatie. Automatie BV geeft geen enkele garantie, noch aanvaardt enigerlei aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud, data, adviezen, verklaringen, producten of ander materiaal in het vaktijdschrift. Overname van artikelen uit deze uitgave is uitsluitend toegestaan met bronvermelding en na toestemming van de uitgever van Automatie BV. Alle regels met betrekking tot de Nederlandse intellec tuele eigendomsrechten zijn van toepassing.

De control room, essentieel voor de boardroom

Intelligente en zelfdenkende systemen worden steeds belangrijker in elk industrieel proces. Door de verregaande automatisering komt een schat aan data beschikbaar. Maar filter je hier inzichten uit? Bij Croonwolter&dros integreren we elektrotechniek, werktuigbouwkunde, automatisering en informatisering. Zo zorgen we niet alleen dat bedrijven in control zijn over hun processen, maar ook dat ze op elk moment over de juiste managementinformatie beschikken. De control room wordt hierdoor meer dan een bedrijfsonderdeel op afstand, het wordt van essentieel belang voor de boardroom.

13569b

0540.00.751 adv tekst_Controlroom 210x297.indd 1

18/08/16 15:02

KELLER unplugged!

Passieve RFID-Druktransponder

RFID-Drukdatalogger -Drukdatalogger

Serie 21 D RFID

Serie 21 DC RFID

Geeft druk, meetlokatie ID, temperatuur en sensor informatie Voeding via RFID-Interface, zonder onderhoud onbeperkt bruikbaar – Eenvoudig uitlezen en verwerken van meetdata – Extreem robuust tegen omgevingsfactoren en vandalisme – Drukbereiken van 0...3 bar t/m 0...1000 bar

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 10/2016

Registreert tot 8000 paired druk- en temperatuurwaarden Geïntegreerde longlife batterij voor autonome werking – Total error band ± 0,5 %FS @ 0…50 °C – Passieve RFID-Interface 13,56 MHz / ISO 14443 – Geïntegreerde low-power I2C druktransmitter tevens als OEM sensor leverbaar

keller-holland.nl 13335b

13335b AUT Keller Meettechniek - RFID semiconductor.indd 1

15-12-15 14:23