Automatie | PMA 8-2016 by APR Media

6 jaa0r HE T IA -VAKBL AD VO OR NEDERL AND EN BELGIE 6 0S TE J A A RG A NG 2016

TECHNOLOGIE & BEURSSPECIAL

Instrumenten, security, Industry 4.o en robotica

13477f

Inhoud WoTS special Redactioneel paul petersen

WoTS special algemene informatie

WoTS special (seminar) Programma

WoTS special Overzicht van de beursvloer

World of Automation is nu

World of Technology & Science 2016

Genoeg te beleven op World of Automation

Plattegrond & Exposantenlijst

Pagina 02 Denios

Pagina 06 proleit Pagina 10 endress+Hauser en panasonic

Pagina 19 Mitsubishi electric

WoTS special techawards

WoTS special To patch of niet to patch

WoTS special Hygiënisch én slimmer, kan dat?

WoTS special Werkplek met speciaal reiningingssysteem

Genomineerden Techawards 2016

Een betere manier van patchen

Hygiënische overwegingen voedselrobots

Werkpleksysteem maakt gevaarlijk werk veilig

Pagina 21 yaskawa pagina 22 Automatie | PMA pagina 23 elsto

Pagina 25 fusacon

Pagina 27 a-b-t

Pagina 29 vierpool pagina 31 samson en ODS

WoTS special Zelf verantwoordelijk voor veiligheid!

WoTS special Wanneer is “oud” “nieuw”

WoTS special nieuws

redactioneel: Willem van der bijl

Zelf sleutelen aan machines?

Nieuwe CE na vervangen plc-besturing machine?!

FHI AutoID event 2016 en Kwaliteit & Controle in industrie

Instrumentatie en I4O

Pagina 34 moore, jumo en tempcontrol

Pagina 38 croonwolter&dros | TBI

pagina 42 industrial processing

redactioneel Liam Koert

AUTOMATIE Hoe bereken je de betrouwbaarheid?

PMA Agile, geen hype maar blijvertje

AUTOMATIE Alle begin is lastig, zelfs met richtlijn

Vloeibare keten

Voldoet het veiligheids systeem aan SIL?

Scrum je nog niet?

Solide basis voor cybersecurity

Pagina 44 hudson cybertec, Ae sensors en Murr elektronik

Pagina 50 knf verder en vierpool

PMA productiviteit en groei van de maakindustrie

AUTOMATIE nieuws

Negen pijlers van vooruitgang

Gebruikers van Yokogawa komen samen

Pagina 66 hadro, weidmüller en vr-news.nu pagina 69 yokogawa

Pagina 66 hadro weidmüller vr-news.nu pagina 72 pagina 69 endress+Hauser en yokogawa easyfairs

AUTOMATIE | PMA extra adverteerders

AUTOMATIE | PMA Colofon

pagina 74 turck en leuze pagina 79 Motek pagina 83 marktechnical, klay en danfoss pagina 84 baluff pagina 85 flexim pagina 88 exinspect

omslag 2 IFM omslag 3 REXEL omslag 4 Keller meettechniek meedrukker 59-62 krohne meedrukker 75-78 Profinieuws 4-2016

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE | PMA 08/2016

Van 4 t/m 7 oktober is Utrecht het technologisch centrum van Europa U VINDT ONS IN: HAL 8, stand nr. B 008 & HAL 7, stand nr. A 052

Proef de ultieme veiligheidsbeveleving bij DENIOS

NOVITEIT

PURIMA

SECU-EX

VARIO-FLOW 4.0

REINIGINGSTECHNIEK

VATENHANDLINGS SYSTEEM

WWW.DENIOS.cOm

OF bEL ONS

NL: 0172 - 50 64 66 BE: 03 â&#x20AC;&#x201C; 312 00 87

13595

redactioneel

World of Automation is nu

Paul Petersen directeur FHI p.petersen@fhi.nl

et maakt eigenlijk niet uit over welk vakgebied we praten, de kracht zit meer en meer in de automatisering. De efficiency en de effectiviteit worden bereikt met de World of Automation. Wat eens toekomstbeelden waren, is nu realiteit. De kracht van een beurs als de World of Technology & Science is de combinatie van werelden. Tijdens mijn vakantie heb ik een bezoek gebracht aan een melkfabriek in het Zillertal en dan zie je werelden bij elkaar komen. Robotica om de kazen te keren. Instrumentatie en pijpleidingen om de juiste stromen langs de juiste wegen te leiden. Een laboratorium voor de kwaliteitscontrole. Fabriekslijnen voor de productie van yoghurt, boter en andere melkproducten. Eén toepassingsgebied in één fabriek kent al een hele verzameling technologie. Dat is dan ook de praktijk. De brede hoeveelheid technologie vraagt om een combinatie van toeleveranciers, waarbij de deskundigheden op elkaar aansluiten. Waar vroeger de uitdaging kon liggen in een zoektocht naar het juiste instrument, gaat het nu eerder om het vinden van de juiste combinatie voor de gewenste oplossing. Die oplossing wordt dan snel verwoord in financiële doelstellingen als OPEX of andere termen van effectiviteit en eff iciency. Het biedt kansen aan de industrie, de infrastructuur en machinebouwers, om de combinatie van toeleveranciers te bezoeken en tijdens een beursbezoek al met elkaar af te stemmen of op elkaar aan te laten sluiten. Die goede combinatie is net zo gewenst bij de procesindustrie, farmacie, waterschappen, productielijnen als bij de agrarische machinebouwer.

Eén toepassingsgebied in één fabriek kent al een hele verzameling technologie.

Tijdens de World of Technology & Science is de combinatie toegankelijk gemaakt in diverse seminars, beursprojecten en paviljoens. Die “georganiseerde reizen” worden in deze beursspecial beschreven en de bezoeker kan zich op de site verder oriënteren. De gehele beurs is met ruim vierhonderd exposanten en een co-locatie met Industrial Processing natuurlijk nog rijker. Je kunt je met de beursapp of via de informatie op de site voorbereiden op een goede combinatie, die bij jou past. De onderwerpen die de beurscommissie en de betrokken exposanten in projecten en seminars benadrukt hebben, liggen over het algemeen in de praktische sfeer. Hoe kunnen wij cybersecurity concreet aanpakken? Er wordt veel gesproken over Industry 4.0. Laat het eens zien op een stand. Hoe kun je machineveiligheid echt meemaken? Ook dit is het voordeel van een beurs: maak het fysiek mee, raak dingen aan en krijg ter plekke deskundig advies. De mensen van de melkfabriek uit het Zillertal komen waarschijnlijk niet langs, maar je kunt je indenken dat daar ook een combinatie voor te stellen is. Zowel voor de robotica-technicus, de laborant, de inkoper als de productiemanager is er een weelde aan kennis beschikbaar. Dat geldt dus ook voor jou en je collega’s, om met de voordelen van de technologie beter te kunnen presteren in jullie markten.

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

algemene informatie

World of Technology & Science 2016 Locatie Jaarbeurs Utrecht, hal 7 t/m 11

Openingsdagen & tijden Dinsdag 4 oktober t/m vrijdag 7 oktober 2016 Dinsdag-donderdag: 10.00-17.30 uur Vrijdag: 10.00-16.00 uur

Statistieken (per 13 juli)

Oppervlakte: 15.837 m2 netto Aantal exposanten: 406

Toegang Een bezoek aan World of Technology & Science is gratis als men zich van tevoren aanmeldt via de bezoekersregistratielink op www.wots.nl.

Tijdens de World of Technology & Science, van 4 t/m 7 oktober 2016 in Jaarbeurs Utrecht, presenteren ruim 400 exposanten uit de industriële automatisering, aandrijftechniek, industriële elektronica en laboratoriumtechniek hun innovaties, kennis- en productontwikkelingen. De beurs biedt een breed en sterk technologisch aanbod en geeft daarnaast vele mogelijkheden om je eigen netwerk uit te breiden.

teit. Er zijn drie categorieën: World of Motion & Drives/World of Automation, World of Laboratory en World of Electronics. Op de beurssite kan gestemd worden op de noviteiten. De vier meest gewaardeerde noviteiten per categorie worden tijdens WoTS tentoongesteld.

Bereikbaarheid Jaarbeurs ligt in het centrum van Utrecht, naast het centraal station, op loopafstand van het historische stadscentrum. Vanaf het station is het circa 5 minuten lopen naar de Jaarbeurs. Kom je met de auto, volg dan vanaf de Ring Utrecht de blauwe ANWB borden met de aanduiding “Jaarbeurs”.

Parkeren Jaarbeurs Utrecht beschikt over diverse parkeerterreinen. Rondom het hallencomplex wordt aangegeven welke parkeerterreinen (P1 t/m P4) beschikbaar zijn. Wanneer het parkeerterrein van de Jaarbeurs vol dreigt te raken, kun je parkeren bij P+R Westraven.

Industrial Processing Gelijktijdig met WoTS 2016 wordt de beurs Industrial Processing gehouden. Industrial Processing is de grootste vakbeurs voor de totale natte en droge procesindustrie in de Benelux, met de laatste trends, producten en

Vier werelden De World of Technology & Science bestaat uit vier werelden: World of Automation, World of Laboratory, World of Motion & Drives en World of Electronics.

Themapaviljoens Robotica Paviljoen (hal 10), FEDA lounge (hal 10), Test & Meet Paviljoen (hal 9), Development Club Paviljoen (hal 9).

Conferentieprogramma Het totale conferentieprogramma van World of Technology & Science bestaat uit ruim twintig seminars, verdeeld over de vier werelden. Deze seminars worden gehouden in de congreszalen van de Jaarbeurs.

TechAward Tijdens de World of Technology & Science wordt de TechAward 2016 uitgereikt aan de beursdeelnemer met de meest gewaardeerde novi-

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Spannend en inspirerend World of Technology & Science 2016 laat zien dat technologie inspirerend, spannend, innovatief en leuk is. Onder de naam “Exciting Technology” worden al deze aspecten van technologie getoond. Zo kunnen bezoekers testen hoe nauwkeurig zij zijn in de ASML Precision Room en toveren vier studententeams tijdens de hackathon een doorsnee huiskamer om tot smart home. Ook kunnen bezoekers het prototype van de Delft Hyperloop op de beurs bewonderen en een simulatievlucht maken in de cockpit van een F16. Verspreid over de beursvloer staan verschillende stands en projecten die de dynamiek van technologie bewijzen:

Hyperloop............................................................. TU Delft.......................................... Hal 11 Virtueel lassen............................................................................................................ Hal 10 ASML Precision Room................................................................................................. Hal 9 F16 flight simulator..................................................................................................... Hal 9 Student Hackathon........................................... Smart home.................................... Hal 9 Algenkweekreactor.......................................... WUR.................................................. Hal 7 KWR en de microwereld van water....................................................................... Hal 7 LifeScience in Utrecht..................................... Science Park................................... Hal 7

World of Automation beursprojecten ontwikkelingen op het gebied van procesapparatuur, -engineering en -automatisering. De exposanten van Industrial Processing staan in hal 12.

Social media

www.twitter.com/wotsbeurs www.linkedin.com/company/worldof-technology-&-science www.facebook.com/worldoftechnologyandscience #wotsbeurs

Trefpunt technologie, wetenschap en industrie Zowel de vier werelden, Automation, Laboratory, Motion & Drives en Electronics als Industrial Processing staan tegelijkertijd in de Jaarbeurs. Hierdoor ontstaat het grootste trefpunt voor de technologie, wetenschap en industrie in Nederland. Je kunt met één toegangsbadge alle beurzen bezoeken. Via de registratielink registreer je jezelf voor een gratis bezoek aan World of Technology & Science. Bij de entree van de Jaarbeurs lever je je registratiebewijs in voor een toegangsbadge waarmee je toegang hebt tot zowel WoTS als Industrial Processing.

WoTSApp Vanaf eind augustus is er een interactieve app beschikbaar voor zowel iPhone als Android, waarmee je je beursbezoek gemakkelijk kunt voorbereiden en efficiënt plannen. De app is voorzien van de exposantenlijst - met profielen en productenlijsten, het conferentieprogramma, de deelnemers van de X-peditions en themaroutes en een interactieve plattegrond. Je kunt zoeken op productgroepen of fabrikanten en de resultaten worden direct in de plattegrond getoond. Ook de X-peditions en themaroutes worden in de app weergegeven. Met behulp van de favorietenoptie kun je vooraf een lijst met te bezoeken stands samenstellen.

Industry 4.0 Demonstratie Tour

bladzijde

Zie ook Negen pijlers van vooruitgang

De technologie is beschikbaar en de vierde industriële revolutie is begonnen. De actuele vraag is nu hóe Industry 4.0 gerealiseerd wordt. Voor een actueel en goed beeld van de mogelijkheden organiseren acht exposanten een tour. Op de stands van de betrokken exposanten krijg je inzicht in de engineering, technologie en systemen die beschikbaar zijn. Tijdens de tour beleef je bij iedere stand voordelen van de moderne connectiviteit: Van Cloud naar ERP naar MES naar productielijn. Deelnemers aan de tour krijgen door interactieve demonstraties een praktisch overzicht van de mogelijkheden.

Instrumentatie Expeditie

bladzijde Zie ook In een tour langs zes stands krijg Gebruikers van je door concrete demonstraties Yokogawa in Budapest een volledige beleving van instrumentatie voor f low, druk, temperatuur, niveau en analyse. Op de betref fende stands worden de actuele/moderne mogelijkheden afgewisseld met kennisoverdracht van de basisprincipes door de oorspronkelijke instrumenten. De instrumentatie heeft een trackrecord om trots op te zijn en tegelijkertijd kijken we vooruit naar toekomstbestendige applicaties. Voor alle demonstraties geldt dat ze concrete toegevoegde waarde van het gebruik tonen.

Machineveiligheid Tour

bladzijde Zie ook Acht exposanten in de World of Zelf sleutelen aan Automation werken samen in machines? het beursproject Machineveiligheid. Op de stands van de betrokken exposanten krijg je inzicht in de engineering, technologie en systemen die beschikbaar zijn om machineveiligheid praktisch te realiseren. Voor alle demonstraties geldt dat ze concrete toegevoegde waarde van het gebruik tonen. Op iedere stand verricht je een handeling met een demonstratie. Na het voltooien van de tour krijg je namens de deelnemers een typisch veiligheidspresentje. Het cadeau geeft symbolisch aan dat je meteen aan de slag kunt.

Robotica paviljoen

bladzijde Zie ook Samen met de betrokken beHygiënische dr ij ven is h et init iat ief ontvoedselrobots staan om een Robotica Paviljoen te organiseren. Op het Robotic a P aviljoen vind je niet alleen diverse demonstraties van industriële robot s maar ook alle kennis over een naadlo ze integratie in het productieproces. Op het Robotica Paviljoen kun je terecht met vragen over o.a. software, gebruiksvriendelijk programmeren, hygiënisch ontwerpen, besturing, vision en veiligheid. Omringd door de complete waardeketen vind je het Robotica Paviljoen in het hart van hal 10 op het grensvlak tussen World of Motion & Drives en World of (Factory) Auto mation.

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

13627

Programma

Genoeg te beleven op World of Automation Seminarprogramma World of Automation

Energy Efficiency Automation Dinsdag 4 oktober Expedition zaal

De voordelen in energieverbruik kan men realiseren door slim gebruik van sensoren, metingen en analyse. Dit geldt voor vele industrietakken. Hoe zien de energiestromen eruit? Wat kun je aan data verzamelen? Welke instrumenten gebruik je? Op welke wijze wordt de data geanalyseerd en welke oplossingen ga je implementeren? Op basis van concrete praktijkcases worden tijdens dit seminar lezingen geboden voor kleine, middelgrote en grote industriële partijen.

08.45 - 09.15 09.15 - 09.45 09.45 - 10.15 10.15 - 10.45 10.45 - 11.00 11.00 - 11.30 11.30 - 12.00 12.00 - 12.30

Cyber Security seminar Dinsdag 4 oktober Marijkezaal

De industrie digitaliseert en de grote hoeveelheid netwerken, die met elkaar verbonden zijn, vragen om zekerheid, betrouwbaarheid en integriteit. De term cybersecurity wordt door veel instanties gebruikt, maar bij allerlei marktpartijen in de procesindustrie, productiebedrijven en de kritische infrastructuur bestaan nog steeds veel vragen. In praktische zin wil men weten, hoe de eigen data en netwerken beveiligd kunnen worden. Dit seminar biedt zowel antwoorden aan de “eindgebruikers” in de industrie als een concrete werkwijze in de gehele bedrijfsketen. De deskundige sprekers van NEC 65, Shell, Liander en Fox-IT laten je zien welke stappen je kunt zetten.

Ontvangst Energie-efficiëntie in productie: een ketenvraagstuk René Peters, Van der Meer & van Tilburg Slim automatiseren in energieprojecten Peter Heijnen, ENGIE Oorzaak niet kloppende stoombalans Tomaso Della Vedova, Endress+Hauser Pauze Energie meten is weten, maar hoe pak je dat aan? Flexim Instruments Verhogen van energie-efficiëntie in industriële heaters Arthur Groenbos, Yokogawa Europe B.V. Discussie

bladzijde

09.00 - 09.30 09.30 - 10.00 10.00 - 10.30 10.30 - 10.45 10.45 - 11.15 11.15 - 11.45

11.45

Zie ook Solide basis voor cybersecurity

Ontvangst Nuttige stappen met standaarden Willem van der Bijl, voorzitter NEC 65 Samenwerking in de keten Ted Angevaare, Shell Pauze Vol aan de gang met Cyber Security Roelof Klein, Liander Leer van incidenten en kies het juiste niveau van bescherming Jeremy Butcher, FOX-IT Naar de beursvloer

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Programma

Energy Efficiency Mechatronica Woensdag 5 oktober Questzaal

Energy efficiency speelt een grote rol in de industrie. Door goede keuzes te maken met aandrijftechniek kan er door productiebedrijven en machinebouwers concreet bezuinigd worden in energieverbruik. Op basis van bedrijfscases komen concrete besparingen aan de orde, waarbij ook direct de voorbeelden in de keuzes voor technieken worden benadrukt: deskundigheid is gewenst.

08.45-09.15 09.15-09.45 09.45-10.15

10.15-10.45 10:45-11:00 11.00-11.30 11.30-12.00 12.00-12:30

Ontvangst De schoonste expeditie ooit Edwin ter Velde namens Apex Dynamics Juiste keuzes van componenten en aanpak met perslucht levert besparingen op SMC Pneumatics De bierbrouwer en energie besparing Marcel van den Hurk, Bosch Rexroth Pauze Inzicht in optimalisatie met software Koen Leeflang, Festo Ramspolbrug bewezen energieneutraal Ron Verleun, VSE Industrial Automation Resultaat in Beweging Arjen Schutte, ITSME

Kwaliteit en Controle De kracht van inline analysea pparatuur Woensdag 5 oktober zaal Mission 2

Bij het vaststellen van de kwaliteit van producten of onderdelen in een productie-omgeving, biedt inline analyseapparatuur een realtime analyse met betrouwbare meetresultaten. Daarnaast worden de metingen gebruikt voor het voldoen aan eisen en wetgeving, zodat de productie conform de juiste regels wordt uitgevoerd. Het seminar toont concrete voordelen van inline analyseapparatuur binnen applicaties van de productie- en procesindustrie.

Verschillende eindgebruikers vertellen hoe zij het proces optimaliseren en een hogere effectiviteit binnen hun productieproces realiseren. Betrouwbare meetresultaten en het b ewaken van de kwaliteit van het product leveren een kortere time-to-market op voor de eindgebruiker. Er worden ook presentaties vanuit technisch perspectief getoond. Het seminar biedt kennisoverdracht over de kracht van inline analyseapparatuur. bladzijde

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

08.45 - 09.15 09.15 - 09.45 09.45 - 10.15 10.15 - 11.45 10.45 - 11.00 11.00 - 11.30 11.30 - 12.00 12.00 - 12:30

Zie ook Kwaliteit & Controle in industrie

Ontvangst Een zuivelproducent voorzien van een inline spectroscopisch systeem KROHNE Nederland Procesanalyse vocht en zuurstof Michell Instruments Procesanalyse voor Food & Agri met inline NIR-analyzers René Nio, Foss Benelux Pauze Realtime meting met TDL in ethyleenproductie Inventech Benelux Procesanalyse: gisteren, vandaag en morgen Analytical Solutions and Products Quality Assurance System (QAS) Ankersmid

bladzijde

Robotica Woensdag 5 oktober Marijkezaal

De populariteit van robotica neemt de laatste jaren snel toe. Dat is zowel te danken aan de technische ontwikkeling als de maatschappelijke acceptatie. In diverse sectoren is er behoefte aan deskundige inzet bij een gebrek aan technici. Soms is het werk zodanig monotoon of belastend, dat er beter robots ingezet kunnen worden. Vanzelfsprekend zijn er kansen om de efficiency of effectiviteit te verbeteren door de inzet van robotica. Dit seminar geeft een insteek vanuit de politiek, de wetenschap en het bedrijfsleven.

08.45 - 09.15 09.15 - 09.45

09.45 - 10.15 10.15 - 10.45

10:45 - 11:00 11.00 - 11.30

11.30 - 12.00

12.00 - 12.30

09.00 - 09.30 09.30 - 10.00 10.00 - 10.30 10.30 - 10.45 10.45 - 11.15 11.15 - 11.45 11.45 - 12.15

Zie ook Hygiënische voedselrobots

Ontvangst Robotica: impact op onderwijs en arbeidsmarkt VVD, Anne-Wil Lucas Intersectorale voorbeelden Universiteit Twente en LEO Center for Service Robotics Prof. Dr. Ir. Stefano Stramigioli Pauze Robotica voor iedereen Smart Robotics, Heico Sandee The New Generation Assembly Platform Grauel International, Ruud Schenning Q&A

Energy Efficiency monitoring Donderdag 6 oktober zaal Mission 1

Voor elk bedrijf is het belangrijk goed op de kosten te letten. Een van de manieren is het begrijpen van het totale energieverbruik en hoe machines efficiënter en energiezuiniger ingezet kunnen worden, of misschien door peak-shifting: op tijden met goedkopere energieprijzen op vollast draaien. Ook door het meten van power quality en andere parameters kunnen maatregelen genomen worden die kostenverlagend werken. Ontvangst In dit seminar krijg je concrete voorPower Quality Prescan: gezondheidsmonitoring voor en beelden van klantencases, zoals bij op de aansluiting Alliander, om de grote voordelen van Walter Hulshorst, DNVGL Energy en Edwin Muller, Kenter monitoring te zien. Daarnaast gaan de Waarom het monitoren van spanningsdips zo effectief is sprekers in dit seminar in op de laatste Arjan Pit, forTop automation & energy control stand van sensoriek, telemetrie, moniHet juiste gereedschap is bepalend voor het resultaat, toring en troubleshooting voor de nodiook bij power quality metingen ge technische diepgang. Roy Hali, Batenburg Mechatronica Pauze Nyrstar reduceert productiestoringen door monitoren transiënte spanningen Christan van Dorst, Hyteps Powermonitoring & troubleshooting, een praktische aanpak Jelle Bierma, namens Dewetron Benelux BV Veilige dataoverdracht en monitoring van elektriciteitsnetten Erik van Hilten, National Instruments Netherlands

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Sensors

PLCs Relays

Connectors

Industry 4.0 Internet of Things

Switches

HMIs

Servo Drives

Eco-POWER METER

Klaar voor de digitale Automatisering Maak kennis met de innovatieve producten van Panasonic voor de Industrie 4.0 en “The Internet of Things”. Wij helpen u graag op weg naar een “connected future”. › Sensoren › PLC’s

› HMI’s › Servo-motoren

› Eco-POWER METERS › Elektromechanische relais

› Connectoren › Schakelaars

Bespreek de mogelijkheden – Vraag een sample aan – Ontvang een offerte Voor meer informatie bezoek onze website www.panasonic-electric-works.nl Panasonic Electric Works Sales Western Europe B.V. De Rijn 4, 5684 PJ Best, Nederland, Tel. +31(0)499 372727, email info.pewswe@eu.panasonic.com 13584a

18.08.16 11:56

MC2016-009

Industry4.0_180x122.indd 1

Radar stapt in een nieuwe dimensie

Micropilot FMR10/FMR20 innovatief en efficiënt Contactloze radarmeting, ideaal voor de (afval) waterindustie en watergerelateerde utiliteitsinstallaties. Innovatief • Bluetooth draadloze bediening, inbedrijfname en onderhoud m.b.v. SmartBlue app • Meest compacte radar dankzij uniek radarchip ontwerp Efficiënt • Radar met de beste prijs/prestatie verhouding • Volwaardig alternatief voor ultrasone of hydrostatische niveaumeting • Eenvoudige en veilige en betrouwbare Bluetooth bediening zelfs op explosie gevaarlijke en lastig te bereiken locaties.

Nieuw te zien op onze stand tijdens de WoTS. Hal 8.

Endress+Hauser BV Postbus 5102 1410 AC Naarden

Tel: (035) 695 86 11 info@nl.endress.com www.nl.endress.com 13615a

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Programma

Realiseren van Industry 4.0 and Smart Industry Donderdag 6 oktober Marijkezaal

De kansen van de digitalisering en connectiviteit zijn de afgelopen jaren duidelijk aan de orde gekomen. Maar hoe ga je het concreet doen? Tijdens de World of Technology & Science wordt de concrete realisatie juist benadrukt. De drie sprekers in dit seminar bieden die deskundigheid en gaan bladzijde Zie ook met de bezoekers in discussie, om de Cyberkroniek actuele, praktische uitdagingen te bespreken, zodat de kansen ook voor jou binnen handbereik komen. Miele Duits 09.00 - 09.30 Ontvangst land heeft een concreet model met hele 09.30 - 10.00 Smart Industry Fieldlabs , a cornerstone in the developpraktische voorbeelden. Thales Nederment of the new digital industry in The Netherlands land biedt deskundigheid voor cyberse Arnold Stokking, TNO Industry curity en de directeur van TNO Industry, 10.00 - 10.30 Extended Product Life Cycle Management and Cyber Arnold Stokking, toont de sterke saSecurity menwerking bij fieldlabs. Evelien Bras, Thales Nederland 10.30 - 10.45 Pauze 10.45 - 11.15 A practical start of Industrie 4.0 Pia Gausemeier, Miele Germany 11.15 - 11.45 Discussie: hoe realiseren we de praktische benadering

Disrupties in Technologie en Maatschappij Vrijdag 7 oktober zaal Progress

Wij zijn wereldkampioen met onze voetbalrobots, en wij zijn als Nederland nummer 1 wereldwijd in hightech machines met bijvoorbeeld een living lab voor slimme en elektrische autoâ&#x20AC;&#x2122;s. De technologische ontwikkelingen gaan zeer snel en nieuwe mogelijkheden doen hun intrede. Robots vinden we al veel in de industrie en komen ook in de agro/ 09.30 - 10.00 food sector steeds meer voor. De maat 10.00 - 11.00 schappelijke uitdaging is niet alleen hoe om te gaan met de acceptatie en de exploratie van de mogelijkheden, maar ook na te denken over de consequenties ervan. Wat kunnen de cross-overs opleveren en hoe versnellen we dat?

bladzijde

Zie ook Werkplek met speciaal reiningingssysteem

Ontvangst Disrupties in Technologie en Maatschappij Maarten Steinbuch, TU Eindhoven

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Plattegrond

WORLD OF AUTOMATION - FACTORY AUTOMATION

WORLD OF MOTION & DRIVES WORLD OF ELECTRONICS WORLD OF EXCITING TECHNOLOGY

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Plattegrond

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Plattegrond

WORLD OF LABORATORY WORLD OF AUTOMATION - PROCESS AUTOMATION

WORLD OF EXCITING TECHNOLOGY

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Plattegrond

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Exposantenlijst ASML Netherlands B.V. Avans Hogeschool Da Vinci College Delft Hyperloop KWR Watercycle Research Institute Ministerie van Defensie Utrecht Science Park Wageningen University and Research Centre

n Exciting Technology

9A100 10E022 10E018 11A039 7F125 9B100 7A097

n Exciting Technology

7F054

TechAward

n Automation,

n Exciting Technology n Exciting Technology n Exciting Technology n Exciting Technology n Exciting Technology

n Motion & Drives

4S Industrie B.V. n Factory Automation Actemium n Factory Automation AE Sensors B.V. n Factory Automation ALTHERIS B.V. n Factory Automation Applied Tech Systems B.V. n Factory Automation Automatie I PMA n Factory Automation Bege Aandrijftechniek B.V. n Factory Automation Bernstein AG n Factory Automation Bihl + Wiedemann GmbH n Factory Automation CC Nederland B.V. n Factory Automation DEMCON n Factory Automation Dobit N.V. n Factory Automation Duranmatic B.V. n Factory Automation Elobau Benelux BV n Factory Automation ENGIE Services West B.V. n Factory Automation EPLAN Software & Services B.V. n Factory Automation FELTEN Wire & Cable Solutions B.V. n Factory Automation Festo B.V. n Factory Automation Fortop Automation & Energy control B.V. n Factory Automation Hellebrekers Technieken B.V. n Factory Automation IFM Electronic B.V. n Factory Automation Isotron Systems B.V. n Factory Automation IXON n Factory Automation Keyence International n Factory Automation Lapp Benelux B.V. n Factory Automation Mark-10 n Factory Automation Mulder Hardenberg B.V. n Factory Automation Muller Beltex n Factory Automation Murrelektronik B.V. n Factory Automation Phoenix Contact B.V. n Factory Automation PLC Direct Benelux n Factory Automation Raster Products n Factory Automation Reditech Engineering B.V. n Factory Automation Rexel Nederland b.v. n Factory Automation Rittal B.V. n Factory Automation Salzmann-Wain Electrical n Factory Automation Schmalz n Factory Automation Sick B.V. n Factory Automation Stemmer Imaging n Factory Automation Systeme Helmholz Benelux B.V. n Factory Automation Turck B.V. n Factory Automation Vierpool B.V. n Factory Automation WeidmĂźller Benelux B.V. n Factory Automation Wenglor Sensortechniek B.V. n Factory Automation A-B-T B.V. Adesys

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

n Process Automation n Process Automation

11A058 10C020 11D058 10A002 11A029 10A017 11C001 11E001 10A027 10B013 10A049 11C004 10A042 10A007 11A044 10A030 11A008 11A007 11C002 11C008 11A034 10C044 10A020 10B030 10A014 11E057 11B040 11C003 10A001 11C029 11B018 11A008 10C047 10A035 11A013 11B054 11A008 10D019 10D049 10B038 11B028 10B002 10B020 10A038 10B041 10A050 8D048 8D044

Analytical Solutions and Products B.V. Ankersmid B.V. Automatie I PMA Bender Benelux B.V. Bronkhorst Nederland B.V. Brooks Instrument B.V. BĂźrkert-Contromatic B.V. CaTeC B.V. De Gidts & Feldman B.V. DENIOS B.V. Elscolab B.V. Endress+Hauser B.V. Envico Environment-Control B.V. Flexim Instruments Benelux B.V. Georg Fischer N.V. Ham-Let Benelux B.V. Honeywell Analytics B.V. Honeywell B.V. Huba Control AG Ingenieursburo Gommer B.V. Innovative Sensor Technology IST AG Intation Inventech Benelux B.V. JUMO Meet- en Regeltechniek B.V. Keller Meettechniek B.V. KERO Quality B.V. Klay Instruments B.V. Kobold Instrumentatie B.V. KROHNE Nederland B.V. Lighthouse Benelux B.V. Magnetrol International N.V. Marktechnical B.V. MCC Instruments GmbH Michell Instruments Benelux B.V. ODS Metering Systems B.V. PP4C PROCENTEC Renishaw Benelux BV SAMSON REGELTECHNIEK B.V. Servomex B.V. Techmation b.v. Tempcontrol Ind.Electr.Prod. B.V. Thermo-Electra B.V. U-F-M B.V. Vaisala Oyj Vierpool B.V. WIKA Benelux Yokogawa Europe Solutions B.V.

n Process Automation

2E Cable Assembly 2E Interconnection A&C Solutions BVBA A1 Electronics Netherlands B.V. ACAL BFI Nederland B.V. ACE electronics NV Adiform B.V. Alflex Products B.V. Amkor Zeefdruk B.V. Anritsu GmbH APEM Benelux AssemblyPartner

n Electronics 9D052

n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation n Process Automation

8D070 8C046 8D002 8E056 8C060 8C001 8C065 8C068 8D045 8B008 8B026 8B034 8E055 8B009 8B021 8E022 8D045 8D045 8E012 8B022 8D001 8E018 8B066 8C056 8D062 8B017 8C020 8B027 8C008 8A002 8D038 8D056 8C021 8C072 8E028 8B053 8C036 8E058 8B058 8E061 8B049 8B035 8D026 8C002 8C025 8C026 8D020 8D008

n Electronics 9D052 n Electronics 9D084 n Electronics 9A043 n Electronics 9B086 n Electronics 9A076 n Electronics 9C028 n Electronics 9B017 n Electronics 9B008 n Electronics 9B052 n Electronics 9C022 n Electronics 9A065

Exposantenlijst Avantes B.V. Azteco electronics B.V. Batenburg Mechatronica B.V. Bellmann B.V. Beta LAYOUT GmbH Binder Nederland B.V. BMF Systemparts B.V. C.N. Rood B.V. Capable B.V. Cobar Europe B.V. Comdes Componenten B.V. CTS Nederland B.V. D&D Mechatronics Danielson Europe B.V. DARE!! Instruments Delta Elektronika B.V. Dewetron Benelux Elektor International Media BV Elincom electronics B.V. Eltrex Motion Engineering Spirit Ernst Fisher Gmbh+co.kg Eurocircuits N.V. EURO-INDEX b.v. Faes Cases Farnell B.V. FEDA | FHI stand Flir Systems Formit B.V. Gepro Electronics B.V. Global Electronics B.V. Good Will Instruments Euro B.V. H.F. Technology B.V. Hackathon Hielkema Testequipment B.V. Hitaltech Hutronic Telecommunicatie N.V. HyTEPS B.V. imc Test & Measurement B.V. INCAA Computers B.V. Intemo Special Products B.V. Intronics B.V. j.j. bos B.V. JTAG Technologies Kalibra International B.V. Kardex Systemen B.V. Keysight Technologies Netherlands B.V. LEMO Connectors Benelux Lumberg Nederland B.V. MASER Engineering B.V. Metafas B.V. Metric Control MG Products Microtron B.V. MYbusinessmedia B.V. National Instruments Ned. B.V. NHU media Nijkerk Electronics B.V. NSI EUROPE Ontwerpstudio DUNC B.V. PM Komponenten B.V.

n Electronics 9B045 n Electronics 9A081 n Electronics 9B052 n Electronics 9D080 n Electronics 9A024 n Electronics 9C076 n Electronics 9D038 n Electronics 9B042 n Electronics 9D008 n Electronics 9C044 n Electronics 9C014 n Electronics 9B052 n Electronics 9C009 n Electronics 9D023 n Electronics 9B035 n Electronics 9B090 n Electronics 9B052 n Electronics 9A004 n Electronics 9C008 n Electronics 9C062 n Electronics 9A012 n Electronics 9A036 n Electronics 9A066 n Electronics 9C048 n Electronics 9D068 n Electronics 9C023 n Electronics 9C002 n Electronics 9D077 n Electronics 9A028 n Electronics 9A012

Q.P.I. Group B.V. Quad Industries N.V. Rodax N.V. Rohde & Schwarz Benelux B.V. Romal Romex B.V. RS Components B.V. Salland Electronics B.V. Samtec Europe Ltd Smans N.V. SMD-TEC Sovella Human Workspace B.V. Stichting Incas3 TBP Electronics B.V. TDK-Lambda France SAS TE Connectivity Nederland BV TechAward Electronics Telerex Nederland B.V. TMC Electronics B.V. Tooltronics TOP-Electronics B.V. Tradinco Instrument-Apparaten B.V. Transfer Multisort Elektronik Trescal B.V. TTI Inc. TĂ&#x153;V Rheinland Nederland B.V. Van Mierlo Ingenieursbureau B.V. Vermeulen Procurement Centre B.V. Vonk B.V. WĂźrth Elektronik Nederland B.V.

n Electronics 9A039

A.D. Jansen Zwolle B.V. a1-envirosciences GmbH Abbott Informatics Netherlands B.V. AC Analytical Controls B.V. Achrom N.V. AddspeX B.V. Aemas Agilent Technologies Neth. B.V. Airtest Solutions B.V. Altec Analytik Jena AG Anaspec Solutions Anton Paar Benelux BVBA Asecos B.V. Autoclave (Suurmond B.V.) Avans Hogeschool MB B.V. Avilo Stikstof en Persluchtsystemen B.V. Azbil Telstar Benelux B.V. B&N ProScan Beckman Coulter Nederland B.V. Benelux Scientific B.V. Beun- De Ronde B.V. Binder GmbH Bio-ITech Bio-Rad Laboratories B.V. BioSPX B.V. BioTRADING Benelux B.V. Boom B.V. Bronson Incubator Services B.V. Bruker Nederland B.V.

n Laboratory 7E067

n Electronics 9A015 n Electronics 9C062 n Electronics 9B052 n Electronics 9A005 n Electronics 9B065 n Electronics 9C036 n Electronics 9B018 n Electronics 9C035 n Electronics 9A088 n Electronics 9A050 n Electronics 9B079 n Electronics 9A018 n Electronics 9A060 n Electronics 9C041 n Electronics 9C090 n Electronics 9A091 n Electronics 9C062 n Electronics 9A012 n Electronics 9B023 n Electronics 9D037 n Electronics 9B052 n Electronics 9D018 n Electronics 9C027 n Electronics 9C090 n Electronics 9B052 n Electronics 9A009 n Electronics 9A080 n Electronics 9A002 n Electronics 9D051

n Electronics 9B075 n Electronics 9A042 n Electronics 9C054 n Electronics 9A008 n Electronics 9B052 n Electronics 9C001 n Electronics 9D026 n Electronics 9A101 n Electronics 9C045 n Electronics 9B012 n Electronics 9A012 n Electronics 9D081 n Electronics 9B052 n Electronics 9B052 n Electronics 9C082 n Electronics 9D102 n Electronics 9B086 n Electronics 9D064 n Electronics 9D009 n Electronics 9B052 n Electronics 9C013 n Electronics 9D041 n Electronics 9C019 n Electronics 9D029 n Electronics 9B024 n Electronics 9B036 n Electronics 9D022 n Electronics 9D042 n Electronics 9B028 n Electronics 9A059 n Electronics 9C086

n Laboratory 7D035 n Laboratory 7C119 n Laboratory 7E131 n Laboratory 7A018 n Laboratory 7D024 n Laboratory 7B133 n Laboratory 7D083 n Laboratory 7F029 n Laboratory 7B004 n Laboratory 7A055 n Laboratory 7B078 n Laboratory 7B002 n Laboratory 7A048 n Laboratory 7C066 n Laboratory 7E032 n Laboratory 7B071 n Laboratory 7E095 n Laboratory 7F050 n Laboratory 7D080 n Laboratory 7A088 n Laboratory 7D024 n Laboratory 7E068 n Laboratory 7C058 n Laboratory 7E096 n Laboratory 7D024 n Laboratory 7E134 n Laboratory

7E060 + 7E061

n Laboratory 7D060 n Laboratory 7B008

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Exposantenlijst BÜCHI Labortechnik GmbH Cell Signaling Technology Europe Cereal Tester NV Charles River Chrom8 International B.V. Cryo Solutions B.V. Cryo Store Da Vinci Laboratory Solutions B.V. DaklaPack Europe B.V. DENIOS B.V. DKC Koudetechniek B.V. DPVT B.V. DSM R+D Solutions B.V. Duranmatic B.V. ELPRO-Buchs AG Elscolab B.V. ENVICONTROL - ENVITEC Eppendorf Nederland B.V. FlexLink Systems B.V. Foss Benelux B.V. c | o Foss GmbH GC biotech B.V. Gilson International B.V. GL Sciences B.V. Greiner Bio-One B.V. HACH Hamamatsu Photonics Hamilton Bonaduz AG Hanna Instruments B.V. HBLab Hellma Benelux BVBA Helmholtz-Zentrum Geesthacht Hettich Benelux B.V. Inacom Instruments Infors Benelux B.V. Ingenieurbüro CAT M. Zipperer GmbH Instrument Solutions Ben. B.V. Interscience B.V. JEOL (Europe) B.V. JSB, Joint Analytical Systems Benelux B.V. JULABO GmbH KNF-Verder B.V. Köttermann B.V. KRSS Ltd. Kupan B.V. L.E.D. Techno nv LA Biosystems B.V. Lab Services B.V. LabMakelaar Benelux B.V. Labolutions Lab-QAcademy LabWare Limited Laser 2000 Benelux CV LECO Instrumente GmbH LGC Standards GmbH Linde Gas Cryoservice B.V. LPS B.V. maXus media publishers Merck Millipore B.V. Metrohm Nederland B.V. Mettler-Toledo B.V. Micromeritics B.V. Miele Nederland B.V.

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

n Laboratory 7C128 n Laboratory 7C133 n Laboratory 7F124 n Laboratory 7A024 n Laboratory 7C036 n Laboratory 7C074 n Laboratory 7D092 n Laboratory 7C082 n Laboratory 7D071 n Laboratory 7A052 n Laboratory 7F019 n Laboratory 7D095 n Laboratory 7F129 n Laboratory 7F032 n Laboratory 7D091 n Laboratory 7C024 n Laboratory 7F009 n Laboratory 7B064 n Laboratory 7C127 n Laboratory 7B026 n Laboratory 7D126 n Laboratory 7C094 n Laboratory 7C003 n Laboratory 7B110 n Laboratory 7D002 n Laboratory 7C030 n Laboratory 7A069 n Laboratory 7A111 n Laboratory 7A096 n Laboratory 7C024 n Laboratory 7B115 n Laboratory 7A009 n Laboratory 7F114 n Laboratory 7A126 n Laboratory 7F035 n Laboratory 7E114 n Laboratory 7B009 n Laboratory 7B034 n Laboratory 7C040 n Laboratory 7F088 n Laboratory 7E124 n Laboratory 7C110 n Laboratory 7F069 n Laboratory 7F134 n Laboratory 7B132 n Laboratory 7E048 n Laboratory 7E038 n Laboratory 7C054 n Laboratory 7A132 n Laboratory 7A059 n Laboratory 7B126 n Laboratory 7F060 n Laboratory 7D096 n Laboratory 7A093 n Laboratory 7B075 n Laboratory 7F064 n Laboratory 7A051 n Laboratory 7B048 n Laboratory

7D008 + 7E008 n Laboratory 7A096 n Laboratory 7A133 n Laboratory 7D129

MLS N.V. Molecular Devices Ltd. NovaVeth B.V. Ocean Optics B.V. Olympus Nederland B.V. Omnitek B.V. Optimus bvba PANalytical B.V. Panasonic Biomedical Sales Europe B.V. Peak Analysis & Automation PerkinElmer Nederland B.V. Perten Instruments Phenom-World B.V. PMT Benelux NV/SA Poly Temp Scientific B.V. Potteau-Labo S.A. Prolyse B.V. Promega Benelux b.v. QIAGEN GmbH Quantachrome R-Biopharm AG Restek Rycobel Belgium S+B Rotterdam B.V. Salm en Kipp B.V. Sarstedt B.V. Sartorius Netherlands B.V. Scala Scientific B.V. Screening Devices SHIELD Scientific B.V. Shimadzu Benelux Sigma-Aldrich Chemie B.V. Skalar Analytical B.V. Snijders Labs Sodexo Sopachem B.V. Steritec Stichting Batterijen Stichting TI-COAST Sympatec Benelux Synchron Instrumenten B.V. Sysmex Nederland B.V. t&p TA Instruments N.V. Tecan Benelux BVBA TechAward Laboratory Technex b.v. Thermo Fisher Scientific TIP Biosystems PTE LTD Transposafe Van Tol Laboratoriumtechniek VDW CoolSystems B.V. Velto B.V. - Bimos Veolia Water Solutions & Technologies NL VERDER Scientific Benelux Vos Instrumenten B.V. Waters Chromatography B.V. Wilten Instrumenten B.V. XTAC Analytical B.V. YMC Europe GmbH Zematra B.V. Zirbus Technology Benelux B.V.

n Laboratory 7A008 n Laboratory 7D086 n Laboratory 7B098 n Laboratory 7D004 n Laboratory 7B022 n Laboratory 7D110 n Laboratory 7E131 n Laboratory 7E110 n Laboratory 7E082 n Laboratory 7A065 n Laboratory 7B061 n Laboratory 7A100 n Laboratory 7B119 n Laboratory 7D130 n Laboratory 7F008 n Laboratory 7E115 n Laboratory 7D055 n Laboratory 7E071 n Laboratory 7D121 n Laboratory 7E130 n Laboratory 7F015 n Laboratory 7D065 n Laboratory 7F024 n Laboratory 7E020 n Laboratory 7C079 n Laboratory 7F101 n Laboratory 7A110 n Laboratory 7E052 n Laboratory 7E003 n Laboratory 7F070 n Laboratory 7A032 n Laboratory 7B048 n Laboratory 7C048 n Laboratory 7E072 n Laboratory 7E091 n Laboratory 7A084 n Laboratory 7C116 n Laboratory 7F078 n Laboratory 7F135 n Laboratory 7B127 n Laboratory 7A060 n Laboratory 7D048 n Laboratory 7A079 n Laboratory 7D059 n Laboratory 7B118 n Laboratory 7C134 n Laboratory 7B086 n Laboratory 7C008 n Laboratory 7E087 n Laboratory 7C122 n Laboratory 7D114 n Laboratory 7E028 n Laboratory 7D115 n Laboratory 7B101 n Laboratory 7A118 n Laboratory 7A121 n Laboratory 7B056 n Laboratory 7A066 n Laboratory 7D031 n Laboratory 7A018 n Laboratory 7E100 n Laboratory 7A029

De kers op de taart van uw productieproces! n Motion & Drives

11B008

n Motion & Drives

10D040 10D040 11E008 10D040 10D012 10D061 10E036 10A008 11D020 10D040 11C037 10E026 11B053 10B061 11E038 10B059 11D020 11E054 10C028 10D018 11D020 11D020 10E061 11D020 10E052 10C062 10D040 10D062 10C038 11E026 11C028 10D040 10D040 11D008 11C040 10D040 10C008 10C038 10E011 10D040 11D020 11C054 11C054 11E038 10A046 10D026 10C038 11D020 10D022 10E061 11E020 10D025 10B052 11E060 11C040 10C038 10B008 10C048 10C038 + 11C040 10E012

n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives n Motion & Drives

Snel, betrouwbaar en uiterste nauwkeurigheid De industriële robots van Mitsubishi Electric zijn ontworpen om snel, flexibel, functioneel en veilig te zijn in uw specifieke productie omgeving. MELFA robots bestrijken een breed portfolio van 4-assige SCARA, 6-assige verticale tot een innovatief ontworpen SCARA robot met plafondbevestigig. De MELFA robots kunnen worden geïntegreerd in een totaal oplossing, inclusief het plaatsen van de robotcontroller in de PLC en het aansturen van de robot via een HMI. Dit alles wordt geconfigureerd vanuit één programmeeromgeving. Bezoek ons op het WOTS robot paviljoen van het FHI op 4 t/m 7 oktober HAL 10. Of voor meer informatie: Telefoon 0297 250 350 Website nl3a.mitsubishielectric.com 13512a

ABI b.v. Alfagomma Germany GmbH | Dunlophiflex AMCA Hydraulics Controls Apex Dynamics ASI Soest B.V. Aventics B.V. AXIS & Stuifmeel BV B&R Industriële Automatisering B.V. Balluff B.V. Bosch Rexroth B.V. Brevini Nederland B.V. Camozzi Benelux B.V. CG Drives & Automation Danfoss B.V. DeR-Tec Aandrijftechniek BV Dynamic Drives B.V. EAO Benelux B.V. EKB Eldra B.V. ELSTO Aandrijftechniek EMC Epe-Goldman BV ESPS B.V. Fence Works B.V. Flex-Industries Framo Morat B.V. Gravograph Benelux GS-Hydro HEIDENHAIN NEDERLAND B.V. Hupico BVBA Igus Nederland GmbH Itsme Industrial Automation Kolmer Elektromotoren KTR Benelux B.V. Lenze B.V. MCA Molenberg | Stamhuis Mechatronica&Machinebouw Metal Work Nederland B.V. Mitsubishi Electric Europe B.V. Ningbo Degson Electronics Co., Ltd. PowerFlex Fluid Handling Products Rimas B.V. Rockwell Automation B.V. Routeco B.V. Sigma Control BV SIT SMC Pneumatics B.V. Stäubli Benelux N.V. Swanenberg Hydraulic Systems TELE RADIO BV The Text Factory TR-Electronic Nederland B.V. Trelleborg Sealing Solutions tsb-bescom bv VerAutomation BV VIPA Nederland B.V. VSE Industriële Automatisering WAGO Nederland B.V. Wittenstein Benelux Yaskawa Benelux B.V. Zilvertron B.V.

Techawards

TechAward World of Automation en World of Motion & Drives Tijdens de World of Technology & Science wordt de TechAward 2016 uitgereikt aan de beursdeelnemer met de meest gewaardeerde noviteit. Er zijn drie categorieën: World of Motion & Drives/World of Automation, World of Laboratory en World of Electronics. Op de beurssite kan gestemd worden op de noviteiten. Ook een vakjury buigt zich over de inzendingen. De vier meest gewaardeerde noviteiten per categorie worden tijdens WoTS tentoongesteld. Tijdens je beursbezoek kun je ook hier jouw stem uitbrengen, zodat aan het einde van de beursweek de winnaar per wereld bekend is.

De inzendingen voor World of Automation | World of Motion & Drives zijn: Actemium

Isotron Systems

Actemium en partner Fieldbit maken van iedere engineer een service-expert door het gebruik van Smart Glasses, met behulp van Augmented Reality.

De M-system TR30-G datalogger is een web-based data-acquisitiesysteem, dat volledig te bedienen is via een tablet, telefoon of ander device.

AXIS & Stuifmeel

ForTop automation & energy control

Innovatieve frequentieregelaar (IP65) voor motoropbouw of wandmontage, met draadloze afstandsbediening (IP67) en draadloos bedieningspaneel: de MOTIVE Neo Wifi.

sWave.NET is de volgende logische stap in de integratie van schakelaars in het netwerk van de toekomst: Industry 4.0. Draadloze communicatie tussen alle delen van de fabriek.

Endress+Hauser

IXON

Met stoom als meest toegepaste applicatie voor de Vortex in gedachten is de Prowirl 200 ontwikkeld. Een Vortex stoom-massaflowmeter en stoomkwaliteitsmeting in één.

Met het IXplatform kunnen machinebouwers realtime veilig en eenvoudig machinedata monitoren, analyseren en een VPN-verbinding met industriële hardware maken.

Endress+Hauser

JUMO Meet-en Regeltechniek

De RFID-Tag maakt onder alle omstandigheden eenvoudige en veilige identificatie van een meetpunt mogelijk. Nooit meer problemen met onleesbare instrumentnaamplanten.

Met digiLine presenteert JUMO een nieuw busaansluitsysteem voor digitale sensoren. Het systeem maakt een intelligent netwerk van sensoren mogelijk.

Flexim Instruments Benelux

Rittal

Met de clamp-on flowmeters zijn debietmetingen aan ondergrondse waterleidingen mogelijk zonder in de leiding te werken en de levering van drinkwater te onderbreken.

De Blue e+ met de gepatenteerde heatpipe technologie geeft 75% energiebesparing en is daarmee het meest efficiënte koelaggregaat ter wereld.

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Smans NV

Wenglor sensortechniek

50% productietijd reductie in de paneelbouw met de Komax Zeta 630. Dit automatische proces kent dankzij legio technische snufjes geen ombouwtijden.

De nieuwe generatie 2D/3D-sensoren, weCat3D MLWL en weCat3D MLSL, gebruikt lasertriangulatie. Ze creëren digitale 2D/3D-objecten met een consequente dot cloud.

SMC Pneumatics

Wenglor sensortechniek

De nieuwe compacte snelheidsregelventielen (AS-R en AS-Q serie) verminderen het verbruik van perslucht tijdens de slag van een cilinder aanzienlijk.

De high-performance afstandsensor P1KY001 geeft snelle en nauwkeurige schakeling – zelfs in schuine posities tot 89°en met schakelfrequenties tot 1.000 Hz.

Turck

Wenglor sensortechniek

De hybride PROFINET/PROFISAFE-module (IP67) wordt flexibel aangepast aan de signaalmix van elke machine en combineert zowel standaard- als ingangen/uitgangen.

De nieuwe reflexsensoren OPT’s voor rollenbaansystemen onderscheiden zich door een fast-clip bevestigingssysteem en tot 270° draaibare potentiometer.

YASKAWA TOTAL SYSTEM SOLUTIONS MASTERS OF ROBOTICS, MOTION AND CONTROL

Met innovatieve oplossingen voor Robotica, Motion Control en Controls systemen is YASKAWA uw ideale partner voor complete automatiseringsoplossingen “uit 1 hand”. Door onze brede ervaring in het realiseren van maatwerkoplossingen in vele verschillende industrietakken kunnen wij u deskundig adviseren bij uw specifieke vraagstelling.

Wij ontmoeten u graag tijdens de World of Technology & Science in de Jaarbeurs Utrecht van 4 tot 7 oktober op stand 11C040 of in het Robotica Paviljoen.

Masters of Robotics, Motion and Control YASKAWA Benelux B.V. Science Park Eindhoven 5031, 5692 EB Son (NL) Tel +31 (0)40 289 5500 info.nl@yaskawa.eu.com www.yaskawa.eu.com

13494a

TIJDSCHRIFT

ONS ? N E V J I L B BIJ- OP: K I JK

A U T O M A T I E - P M A . C O M / A B O N N E M E N T

HÉT VAKTIJDSCHRIFT VAN DE INDUSTRIËLE AUTOMATISERING EN INSTRUMENTATIE 13623

Techawards

CROUZET van Zilvertron De SQ75 borstelloze gelijkstroommotor met geïntegreerde elektronica (vermogensrange van 200 tot 600 Watt), voor positioneren, snelheid regelen en koppelcontrole.

Engineering, Specials, Services & System Solutions

BEZOEK ONS OP Elincom electronics Deutronic DP500IP, een 500W 24Vdc voeding, IP67 waterdicht, bestand tegen schokken en trillingen en daardoor ideaal voor gebruik in ruwe omgevingen.

HAL 10 STAND C028 JAARBEURS UTRECHT

Elincom electronics Block EasyB, elektronische installatieautomaat. Simpel, safe, individueel. Nieuwe zekeringsmodulen voor 24Vdc, maar nu als enkelvoudige modules die koppelbaar zijn.

De Dynamic Storage Manager DSM4.0 vereffent de DC-link van servo- en frequentieregelaars: tijdelijke opslag van overtollige energie en afgifte wanneer nodig.

Voor Slimme Besturingsoplossingen Servobesturingen

KROHNE Nederland

    

Regeneratieve regelaars

Elincom electronics

KROHNE WATERFLUX 3070, elektromagnetische flowmeter met geïntegreerde druk- en temperatuurmeting waarmee realtime op afstand data wordt verzameld.

Servomotorreductoren Industriële reductoren met servo aanbouwflens Frequentieregelaars (< 1,2 MW)

NIEUW!

YASKAWA Benelux

Human Machine Interface

YASKAWA Benelux De Sigma 7 servo drives garanderen een consistente, tijdbesparende inbedrijfstelling, en tegelijkertijd een hoog productieniveau en de maximale fail-safe tolerantie.

13515b

Nieuwe interfacegeneratie MotoLogix voor robotbesturing via plc. Robots kunnen gebruiksvriendelijk worden ingericht en zonder diepgaande robotkennis geprogrammeerd.

T +31(0)88 7865200 F +31(0)88 7865299 E info@elsto.eu

elsto.eu WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Een betere manier van patchen Patchen van software is een noodzakelijk kwaad in de IT en OT. Het is helaas een geaccepteerde manier van werken. Want de nadelen ervan zijn niet mis. Maar zou het ook anders kunnen? Rob Hulsebos

ls je zelf je pc goed bijhoudt, dan is het elke tweede dinsdag van de maand “patch dinsdag”. Microsoft lanceert de nieuwste securitypatches. Die worden automatisch geladen op de pc, en net als je dan ‘s avonds de pc uit wilt zetten, zegt hij dat dat niet mag: omdat updates geïnstalleerd moeten worden. De pc schakelt dan wel vanzelf uit, maar de volgende ochtend is er opnieuw extra tijd nodig. Andere leveranciers zoals Google doen dit updaten automatisch, zonder enige gebruikersassistentie. Dus waarom kan Microsoft dat eigenlijk ook niet? De technische reden hiervan is dat programma’s die actief zijn niet overschreven kunnen worden. En dat zijn er bij Windows toch net wat meer dan bij Google’s browser. En daarom moet de pc soms herstart worden, dan draait Windows even niet en kunnen nieuwe versies van bestanden geïnstalleerd worden. Het feit dat een pc herstart moet worden, is voor de gewone gebruiker geen probleem, maar dat is het wél in een productieomgeving. Zulke pc’s mogen niet stoppen. Wat dan gebeurt is voorspelbaar: de patches worden niet geïnstalleerd tot de volgende geplande productiestop. Vanuit cybersecurity-standpunt is dat ronduit slecht: al die systemen blijven kwetsbaar tot het moment van die volgende productiestop. Dan moeten op andere gebieden weer mitigerende maatregelen genomen worden om de kwetsbaarheden de baas te blijven. Maar niet alleen pc’s moeten geüpdatet worden, ook: fileservers, printers, plc’s, I/O-modules, frequentieomvormers, robots, slimme instrumenten, switches, routers, firewalls, databases, gateways, access points, remote logins, converters, mobieltjes, visionsystemen, safety-controllers, etc. etc. In tegenstelling tot pc’s hebben de kleinere apparaten geen harde schijf, maar enkel een beperkte hoeveelheid “flash” geheugen die geen twee versies software tegelijk kan bevatten. Het updateproces begint dan met het in een speciale bedrijfsmodus zetten van die apparatuur, waarna de nieuwe software erop geïnstalleerd kan worden. Het installatieproces mag niet onderbroken worden, daarom krijgt u vaak de waarschuwing dat

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

To patch of niet to patch

de netspanning niet uit mag. Waarom niet? Als slechts de helft erop staat, heeft het apparaat helemaal geen bruikbare software meer. Gaat alles goed, dan is nog een herstart nodig, en dan werkt het weer. Al met al een lastige procedure, ook al vanwege de benodigde speciale software - die per leverancier weer anders is! , speciale kabels, programmeersoftware, etc. Voor veel gebruikers dus een reden om de updates maar te laten zitten. Bovendien is patchen nu niet bepaald het interessantste werk voor (dure) systeembeheerders, die het daarom vaak niet erg vinden om dit over te slaan.

Ecosysteem De software-industrie heeft een heel ecosysteem ontwikkeld rondom het patchen. De IEC-62443/ISA-99-norm wijdt er zelfs een speciaal hoofdstuk aan. Iedereen lijkt dit maar voor zoete koek te slikken: het werk (gedoe!), de uitzoek/test/installeeruren, de downtime. Een leverancier maakt een fout en jíj wordt aan het werk gezet. Maar zou het ook anders kunnen? Eén manier om patchen te voorkomen is: geen fouten in software maken. Dit klinkt simpel, maar is het niet. Er zijn wel ontwikkelingen op dit gebied, maar dat gaat heel erg langzaam. De komende decennia zal software buggy zijn. Dus zullen hackers die fouten zoeken, leveranciers zullen ze dichten, en regelmatig krijgen we dus een nieuwe update om bestaande systemen te patchen. Maar waarom moeten patches zo moeilijk geïnstalleerd worden? Zou software niet gewoon “hot patched” kunnen worden? Daarmee bedoel ik: installeer de nieuwe versie terwijl de oude nog loopt, en dan - op het juiste moment - naadloos overschakelen? Als dit zou kunnen dan kunnen we afscheid nemen van de lastige patchprocedures en de noodzakelijke shutdowns en herstarts. Besturingssystemen kunnen gewoon doorlopen, patches kunnen geïnstalleerd worden zodra ze vrijgegeven zijn, en - een aangenaam neveneffect: het snellere update-tempo voorkomt misbruik door hackers. En dat is waar

van industriële besturingssystemen vragen en álles wat daar aan software in zit (zie het lijstje hierboven). Misschien meer geheugen, zodat de “oude” en de “nieuwe” software tijdelijk tegelijk aanwezig kunnen zijn. Of speciale processoren die kunnen overschakelen zonder hapering. Misschien een ander bedrijfssysteem, dat geen herstarts nodig heeft. Een andere manier van samenwerken tussen systeemdelen, met gedeelde datastructuren die zich in de tijd wijzigen. Een andere methode van het maken van applicatiesoftware, die zelf kan besluiten wanneer patches geïnstalleerd kunnen worden, of deze tegenhoudt tot een juist moment. Uiteraard moet ook de cybersecurity van dit alles goed geregeld zijn, we zouden niet willen dat hackers goede software omwisselen voor slechte. Bestaat dit al? Deels, soms worden redundante besturingen in delen uit bedrijf gehaald; één besturing draait door terwijl de tweede zijn nieuwe software krijgt. Daarna schakelt men om en wordt de eerste besturing aangepakt. Maar hiervoor is redundantie niet bedoeld, en dan nog: de meeste apparatuur is niet beschikbaar in redundante vorm.

‘ Eén manier om patchen te voorkomen is: geen fouten in software maken.’ het uiteindelijk allemaal om gaat; al die patchprocedures zijn misschien wel slim, maar toch blijft het een kwestie van het paard achter de wagen spannen.

Een nieuwe architectuur Hot patching zal een compleet nieuwe software-architectuur

Maar verder zie ik iedereen altijd overal: patchen. Zolang we dit als gebruikers accepteren, zal er niets veranderen en gaan we de komende jaren nóg meer patchen. De leveranciers moeten hier de koppen bij elkaar steken en gezamenlijk een grote sprong voorwaarts moeten maken. Dat zal niet triviaal zijn. Maar: BMW neemt 8.000 engineers aan om de zelfrijdende auto te ontwikkelen. Dan kunnen wij toch ook wel de hotpatchende besturing maken - en tijd overhouden voor écht werk?

advertentie

Fusacon B.V. levert ondersteuning aan de industrie op het gebied van

functionele veiligheid en machineveiligheid

Vogelenzangseweg 20, Hagestein +31(0)347 - 352 519 | www.fusacon.nl | info@fusacon.nl 13616

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

bladzijde

Zie ook Robotica paviljoen

Zie ook Robotica

bladzijde

Hygiënisch én slimmer, kan dat?

Hygiënische overwegingen voor voedselrobots Bij het produceren van voedsel rukt de robot gestaag op richting het primaire bereidingsproces. De voordelen zijn evident. Een robot heeft geen vieze handen, kan onverstoord zijn werk doen, ook bij lage temperaturen en is nooit ziek. Dankzij de robot is voedsel veilig en zijn de producten in het schap van een constante hoge kwaliteit. Wel dient een aantal bijzondere hygiënische eisen in acht genomen te worden. Liam van Koert

obotica en food. Beide onderwerpen genieten een enorme populariteit. Robotleveranciers pikken letterlijk graag een graantje mee van een markt die weliswaar krappe marges kent, maar wel een zekere is: een mens moet eten. Andersom lijken voedselproducenten steeds meer gecharmeerd van robots. Dat je er je pallets goed mee kan stapelen? Dat wisten ze al een tijdje. Dat ze een geweldige aanwinst zijn voor bijvoorbeeld mengverpakkingen wordt ook steeds meer duidelijk. En inmiddels komt ook het besef dat robots aardige voedselbereiders zijn. De sleutel tot hun succes? Vooral de grote flexibiliteit die robots hebben ten opzichte van traditionele machines en systemen blijkt een groot pluspunt. Net als in andere sectoren worden ook in food de productlevenscycli steeds korter, de seriegroottes kleiner en de time-to-market korter. Bovendien heeft de voedselverwerkende industrie vaak te maken met natuurproducten met een grote productvariatie. Dat is natuurlijk koren op de robotmolen.

Primaire proceskennis Robots en food zijn dus een sterk duo. Maar niet elke robot kan zonder meer voor voedselproductie worden ingezet. Wil een robot als voedselverwerker aan de slag, dan moet hij aan een aantal strenge eisen voldoen. Iemand die dit als geen ander weet is Ron Verleun van VSE Industrial Automation. Als integrator van hygiënische deltarobots van diverse robotbouwers, is VSE een belangrijke partner voor menig voedselver-

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

werkend bedrijf. ‘Robots rukken steeds meer op richting het primaire voedselverwerkende proces. Waar ze voorheen vooral verpakten of palletiseerden, verwerken ze nu naakt vlees, vis, groenten en fruit of bijvoorbeeld broodbeleg. Deze transitie maakt dat de voedselrobot een bijzondere plek binnen de robotica heeft ingenomen. Niet alleen is kennis nodig van motion, servotechnologie en besturingstechniek, ook dient een robotintegrator het voedselproductieproces in de vingers te hebben en oog te hebben voor de strenge hygiënische eisen die er gelden. Binnen VSE hebben we dit samengebracht in een integrale 4HD-aanpak. Hierbij staat HD voor Hygiënisch Design en VIER voor Verlichting, Installatie, Engineering en Robotica.’

Hygiënisch ontwerp Gevraagd naar enkele specif ieke robotkenmerken hoef t Verleun niet lang na te denken. ‘Al de hygiënische robots zijn uitgevoerd in typische “foodgrade” materialen als rvs, titanium en teflon. Hierdoor is contact met voedsel volledig veilig, en zijn de robots goed chemisch reinigbaar, zelfs onder zeer hoge drukken. Bovendien zijn bij een goed hygiënisch robotontwerp alle hoeken afgerond, zijn er geen kiertjes of gaatjes waar micro-organismen in kunnen achterblijven en zijn alle o ppervlakken spiegelglad voor een optimale reiniging.’ De diverse hygiënische deltarobots, die VSE in de Benelux als onderdeel van haar 4HD-programma integreert, hebben overigens nog een aantal slimmigheden in petto die de hygiëne

Applicatie gerichte oplossingen

13570

www.a-b-t.nl

‘Een robotintegrator dient het voedselproductieproces in de vingers te hebben.’ ten goede komen. Zo zijn ze uitgevoerd met vaste gewrichten en beschikken sommige varianten over een speciale hygiënische doorvoer voor kabels en additionele media. Verleun: ‘Bij de meeste deltarobots zie je dat de gewrichten met een veersysteem zijn uitgevoerd. Buiten het feit dat een veer natuurlijk een drama is om goed schoon te maken, moet je er niet aan denken dat er een veer breekt en een stukje ervan in het product terechtkomt. Je zal dan in ieder geval een metaaldetector in je lijn moeten integreren om te voorkomen dat dit verpakt en wel in de winkel komt te liggen en een vermogen kostende terugroepacties nodig zijn. Hetzelfde geldt voor de kabels en slangen die nodig zijn om de tools van energie te voorzien. Ook hier kunnen gemakkelijk etensresten aan blijven kleven en is een goede reiniging een probleem. Tot slot zijn gewone deltarobots vaak uitgerust met een coating die op termijn kan loslaten en in het voedsel terecht kan komen. Ook dit is natuurlijk uit den boze. Bij alle hygiënische robots die VSE integreert zijn al deze risico’s ondervangen.’

Compact en open totaalplaatje Natuurlijk staat hygiëne voorop. Maar doen al die gewichtige extra covers en afdichtingen geen afbreuk aan de inbouwruimte en prestatie van de robot? Volgens Verleun hoeft dat helemaal niet het geval te zijn. Sterker nog: als je het goed doordacht aanpakt, kan een hygiënische oplossing ook tot betere prestaties leiden. ‘Door je motoren slim te plaatsen kun je z owel compact bouwen als IP69K halen. Geen veren toe-

passen? Dat betekent een hogere nauwkeurigheid. En met een slimme doorvoer kun je je pneumatische ventiel bijvoorbeeld veel dichter bij je grijper plaatsen. Dat betekent een kortere slang en dus hogere cyclustijden. Wat dat betreft geldt ook hier de aloude wijsheid dat je moet kijken naar het totale plaatje. Naar de hygiëne, naar motion, maar ook naar de rest van de installatie, de procesbesturing en verlichting. Waar de robot vandaan komt? Dat is niet doorslaggevend. Ook niet welk besturingssysteem de klant kiest, hierin is hij helemaal vrij. Wel moet alles op een verantwoorde manier worden geïntegreerd. Dat is de kern van onze 4HDaanpak en daarmee willen we de wereld graag nog efficiënter en voedselveiliger maken.’ VSE is op de WoTS aanwezig in het Roboticapaviljoen op standnummer 10C038.

‘ De voedselverwerkende industrie heeft te maken met natuurproducten met een grote productvariatie.’

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

bladzijde

Zie ook Technologie en Maatschappij

Werkpleksysteem maakt gevaarlijk werk veilig Werkplek met speciaal reiningingssysteem Een van de primeurs tijdens de beurs World of Technology & Science (WoTS) in de Jaarbeurs in Utrecht (4-7 oktober) is de Vario-Flow 4.0. Deze werkplek is handmatig en volledig digitaal te bedienen en al dan niet uitgevoerd met geïntegreerde, geautomatiseerde reinigingstechniek. Gebruikers kunnen daardoor met gevaarlijke stoffen en dampen werken, zonder dat hun gezondheid in gevaar komt. Jacques Geluk

e Vario-Flow 4.0-werkplek is speciaal ontwikkeld om in bijvoorbeeld laboratoria en werkplaatsen gezondheidsrisico’s te vermijden, wanneer gebruikers werken met gevaarlijke stoffen en/of dampen. De toegepaste luchttechniek is gebaseerd op het “druk- en trek”werkingsprincipe. Alle emissie die tijdens het werk vrijkomt, wordt door het gelijkmatig toevoeren van lucht verplaatst naar de achterwand en daar direct afgezogen. Ejectoren blazen constant schone luchtsluiers vanaf de boven- en onderkant van de werkopening. Dat garandeert een optimale werking van het systeem, zelfs bij geringe luchttoevoer.

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

De ontwerpers van het bedrijf Denios, al dertig jaar specialist op het gebied van veilige opslag en handling van gevaarlijke stoffen, hebben de Vario-Flow-werkplek met opzet aan de voorkant opengehouden. Dat geeft gebruikers meer bewegingsvrijheid. Standaard bestaat de Vario-Flow 4.0 uit een bovenbouw, een - indien nodig - tegen agressieve media resistent werkblad, een onderstel en een onderbouwkast. Alle onderdelen, die naar eigen inzicht zijn te combineren, zijn uitgevoerd in roestvrijstaal. Het werkblad is naar keuze uitvoerbaar met geïntegreerde reinigingstechniek van het Duitse bedrijf Purima, denk aan hogedruk sproei-, kwast- en ultrasone

Procesveiligheid naar een hoger niveau

9000-serie

Veilig

Gecertificeerd voor SIL 1, 2 of 3 toepassingen volgens IEC 61508.

Gemak

Commissioning, supervisie en procesvisualisatie via Modbus met 4511-display, waardoor u de (Ex-d) kast niet hoeft te openen.

Gebruiksvriendelijk

Eenvoudig te programmeren met afneembaar frontdisplay, gedwongen menustructuur en copy/paste-functionaliteit voor hergebruik van instellingen.

Flexibel

Geschikt voor actief en passief mA-signaal op inen uitgang, HART-transparant.

Betrouwbaar

Detectie kortsluiting, draadbreuk en hardwarefouten volgens NAMUR NE43.

Comfortabel Rototronic reinigingsinstallatie.

Voeding via powerrail of aansluitklemmen en backplane-oplossing voor naadloze integratie met DCS-systemen.

Zekerheid

Standaard geleverd met 5 jaar garantie.

Hal 10 Stand A038 reiniging. Tijdens de WoTS presenteert Denios deze nieuwe modulair op te bouwen werkplek, waarin luchttechniek van DENIOS en reinigingstechniek van Purima optimaal zijn samengebracht, voor het eerst aan het grote publiek. Volgens Ralf Pape, directeur van Purima, is de Vario-Flow 4.0 de nieuwe industriële standaard. ‘De Vario-Flow maakt voor de vrije werkplek niet alleen gebruik van laminair-downflow-techniek om een hoog veiligheidsniveau te bereiken, maar ook met horizontale flow, of hf - die zeer gewild is in de cleanroomwereld - om de luchtstroom naar buiten te brengen. Sinds enige tijd leveren we horizontale flow-eenheden aan bijvoorbeeld ASML,

Personal Partners, Premium Products

 0346 - 59 45 55 | info@vierpool.nl | www.vierpool.nl 13624b

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Denios-directeur Peter van Doesum

‘Alle gegevens van de Vario-Flow 4.0 zijn met een smartphone of tablet overal ter wereld uit te lezen’ Vario-Flow 4.o

dat dit soort digitale besturingstechniek op hf-werktafels in hun cleanrooms erg waardeert.’

Volledig digitaal Peter van Doesum, directeur van de in Alphen aan den Rijn g evestigde Nederlandse tak van Denios: ‘Toen ons moeder bedrijf Denios AG in 2014 een meerderheidsbelang nam in Purima, werkten wij als milieuvriendelijke onderneming al met een kunststoffen reinigingstank, waarin wij hun biologische vloeistof gebruikten om “beestjes” als het ware olieresten te laten opeten. Pas na een gesprek met Ralf Pape realiseerden wij ons dat Purima heel veel kennis heeft van reinigingstechniek en niet alleen technisch hoogstaande grote machines bouwt voor onder meer de automobielindustrie, maar ook kleinere tanks voor gebruik in laboratoria en werkplaatsen.’ Denios gebruikt het Vario-Flowsysteem met ejectortechniek al meer dan twintig jaar. ‘We bouwen dat op een kleine productielocatie in Engeland en hebben gekeken wat we aan het systeem kunnen verbeteren. Daaruit is het prototype 4.0 voortgekomen, dat minder geluid maakt en beter functioneert,

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

doordat de luchthuishouding verder is geperfectioneerd. De Vario-Flow 4.0-werktafel is handmatig te bedienen met twee knopjes, maar ook volledig digitaal. Je kunt het zo gek niet noemen of het is via gevoelige sensoren te registreren en meten: welke gebruiker aan de tafel heeft gewerkt en wat de emissiewaarden zijn. Het systeem houdt alles automatisch bij. Alle gegevens zijn bij wijze van spreken met een smartphone of tablet aan de andere kant van de wereld uit te lezen. Wanneer er problemen zijn geweest, kunnen we alle relevante data zo terugvinden. We zijn apetrots op dit prototype, waarmee we echt stappen gaan maken’, aldus Van Doesum. ‘Alles is geautomatiseerd, zelfs in onze nieuwe productielocatie in China. Robots doen het werk. Neem onze innovatieve Rototronic-reinigingsoplossingen voor de industrie als voorbeeld. Conventionele reinigingstechnologieën maken bij het transport en het verlagen van rekken en manden gebruik van een dubbele asbeweging. Bij Rototronic voert een digitale sensorische robot deze taak uit met behulp van een extra aanvullende as’, zegt verkoopmanager Klaus Peisker van Purima.

www.ods-metering-systems.nl

Totaalleverancier van Flowmeetsystemen ODS Metering Systems

Reinigingsmachines Purima heeft in opdracht van Denios nog drie nieuwe typen reinigingsmachines ontwikkeld voor het professioneel schoonmaken van industriële componenten. De machines uit de P-s erie zijn bedoeld voor het met de hand reinigen van onderdelen en componenten met behulp van een kwast in bijvoorbeeld werkplaatsen of garages. Twee roestvrijstalen modellen uit de HSR-reeks zijn ontwikkeld voor automatische sproeireiniging van zwaarder vervuilde, complexere in massa geproduceerde werkstukken of producten. Die worden bij deze modellen met meerdere tegelijk geplaatst in een roterende RVS-korf en vervolgens onder hoge druk gereinigd. Olie, vet, emulsies en spanen zijn met deze installaties moeiteloos te verwijderen. Deze modellen zijn standaard voorzien van een geïntegreerd filtersysteem en een aansluiting voor dampafvoer en eenvoudige te bedienen via een aanraakscherm. Veel menselijke arbeid komt hier niet aan te pas, robots doen het werk en laden meestal ook de schoon te maken producten. Voor het verwijderen van hardnekkige vervuiling als roest of oxidatielagen, bij zowel kleinere als middelgrote complexe werkstukken van metaal of kunststof, zijn er modellen met ultrasone reiniging uit de U-serie. Deze installaties met ingebouwd filtersysteem lenen zich bij uitstek voor opstelling in een kliniek, een laboratorium of een praktijk, waar hoge eisen worden gesteld aan reinheid. De verwarming en de reinigingstijd zijn, afhankelijk van de vervuilingsgraad, ook handmatig instelbaar via het scherm.

WoTS 2016 4 t/m 7 oktober Jaarbeurs Utrecht Stand B058, hal 8

Cavitatie (g)een probleem ? Cavitatie in regelventielen kan leiden tot ongewenste onderhoudskosten en, in het uiterste geval, uitval van uw productieproces. De door de R&D-afdeling van SAMSON op maat ontwikkelde AC-trim voorkomt schade en geluid ten gevolge van hoge drukval in uw proces.

Ten slotte is er een nieuw vatenafhandelingssysteem voor het heffen en transporteren van stalen en kunststof vaten met gevaarlijke vloeistoffen in explosiegevaarlijke ATEX-zones. Het systeem is leverbaar met drie verschillende opnamemogelijkheden. Type M bijvoorbeeld is , naast de manueel te bedienen types, voorzien van een zogenaamde papegaaienbek waarmee vaten automatisch zijn te fixeren.

Denios en Purima hechten zwaar aan duurzaamheid. ‘Purima, dat in zijn fabriek volledig circulair kan recyclen, heeft een machine gemaakt, die van bedrukt plastic afval - dat overblijft na de productie van margarinekuipjes - de inkt verwijdert. De schone kunststof die overblijft, polyethyleen, is dan opnieuw te gebruiken, bijvoorbeeld om weer plastic kuipjes van te maken. Ook dit proces is vrijwel geheel geautomatiseerd’, aldus Van Doesum.

A01149NL

Duurzaam SAMSON REGELTECHNIEK B.V. Signaalrood 10 · 2718 SH Zoetermeer Tel. 079 361 05 01 · Fax. 079 361 59 30 info@samson-regeltechniek.nl www.samson-regeltechniek.nl

SMART IN FLOW CONTROL.

13507a

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

bladzijde

Zelf sleutelen aan machines?

Zie ook Machineveiligheid Tour

Zelf verantwoordelijk voor veiligheid! Machinefabrikanten zijn sinds de invoering van de CE-markering in 1995, waarmee ze zich conformeren aan Europese regelgeving, aansprakelijk voor de veiligheid van hun producten. Als hun afnemers zelf ingrijpende veranderingen aanbrengen aan deze machines of aan het plc-besturingssysteem, is de kans groot dat zij vanaf dan worden gezien als fabrikant. De wettelijke aansprakelijkheid gaat dan over op hen. Henk de Witte van de Inspectie SZW legt uit hoe dat zit. Jacques Geluk

it de vele vragen die de Inspectie SZW krijgt, blijkt dat - ruim twintig jaar na de definitieve invoering van de CE-markering voor machines - nog veel onduidelijkheid bestaat over wat ingrijpende of substantiële wijzigingen aan machines zijn en wie daarna aansprakelijk is. ‘Tot 1989 waren veiligheidseisen en wettelijke normen waaraan machines moesten voldoen in elk Europees land verschillend. In 1995 is de CE-markering, die fabrikanten zelf aanbrengen als zij vinden dat hun product conform de Europese regels is, definitief ingevoerd. Vaak dwingende nationale normen en wetten zijn toen buiten werking gesteld. Die belemmeren immers het vrije verkeer van personen, diensten, kapitaal en goederen binnen de Europese Unie. Nu kan de fabrikant zich niet meer beroepen op nationale wetten en normen en is hij altijd aansprakelijk voor de veilige werking van zijn machine, zolang de afnemer na levering daaraan geen ingrijpende wijzigingen doorvoert. Dat geldt volgens de productaansprakelijkheidsrichtlijn zelfs als de fabrikant geen schuld treft als er iets gebeurt. Bijvoorbeeld een ongeval. De

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

regels zijn niet al te vast omschreven om innovatie niet in de weg te zitten’, zegt Henk de Witte, specialist Markttoezicht van het Expertisecentrum Inspectie SZW. Voorbeelden van ingrijpende wijzigingen kunnen volgens De Witte mechanische aanpassingen zijn die invloed hebben op het vermogen en de snelheid, en dus de werking van de machine. Onderdelen kunnen losschieten, het materiaal kan verzwakken, wat allemaal gevolgen heeft voor de machineveiligheid. ‘Misschien nog crucialer zijn ingrijpende aanpassingen aan het elektronische pc- of plc-besturingssysteem’, aldus De Witte. ‘Wie wijzigingen wil doorvoeren moet allereerst bij zichzelf te rade gaan en vervolgens de oorspronkelijke fabrikant vragen of de gewenste aanpassing consequenties kan hebben voor het veilig werken met de machine. Dat voorkomt veel discussies en problemen. Wanneer flink aan een machine is geklust en bijvoorbeeld de sterkte van het frame of aandrijflijnen zijn aangepast, kunnen wij constateren dat het apparaat niet meer voldoet aan Arbobesluit artikel 7.2: een werkgever

moet CE-gemarkeerde - dus veilige - machines ter beschikking stellen aan zijn werknemers. Indien er door vooroverleg tussen gebruiker en fabrikant een verklaring van de fabrikant is die overigens niet verplicht is die te geven - waarin staat dat er geen sprake is van een ingrijpende wijziging en dat de CE-markering gehandhaafd blijft, is dat prima. Zo niet en de Inspectie-SZW kan niet constateren dat de oorspronkelijke fabrikant zijn CE-markering na een ingrijpende wijziging gestand doet, dan is de gebruiker die de wijzigingen heeft laten uitvoeren de nieuwe fabrikant of normadressaat. Die moet dan zelf zorgen dat de machine voldoet aan de Europese productveiligheidsrichtlijnen en dient ook zelf de CE-markering op het product zetten.’

Plc-besturingssystemen Ook wat betreft het plc-besturingssysteem ziet de inspectie wijzigingen die de originele CE-markering ongeldig maken. ‘Technisch-inhoudelijk kunnen wij daarnaar kijken, maar soms

‘De regels zijn niet al te vast omschreven om innovatie niet in de weg te zitten.’ is het erg gecompliceerd. We beoordelen niet of de software voldoet en de schakelvolgorde in orde is. Meestal constateren wij dergelijke wijzigingen helaas aan de hand van ongevallen, want ze zijn van de buitenkant niet zichtbaar. We onderzoeken vervolgens hoe een machine functioneel werkt, door te testen. Bij een geconstateerde wijziging aan de besturing van een machine is het uitgangspunt dat de markering niet meer geldt. Dat is een overtreding die de gebruiker moet oplossen door naar de fabrikant te gaan of zelf fabrikant te worden. In dat laatste geval moet hij een technisch dossier aanleggen, dat wij controleren. Klopt alles, dan mag hij de CE-markering weer aanbrengen.’ Programmeurs van bedrijven die het plc-systeem willen wijzigen, om dat bijvoorbeeld te laten aansluiten op andere apparatuur, krijgen vaak de broncode en oorspronkelijke software, maar niet de functieomschrijving van de software. Daardoor weten ze niet precies hoe het werkt en sleutelen ze soms aan de software zonder de exacte consequenties te kennen, met mogelijk tot gevolg dat bepaalde onderdelen niet goed meer werken en bijvoorbeeld met elkaar botsen of on-

verwacht in werking treden. Daardoor ontstaan gevaarlijke situaties voor werknemers. De Witte: ‘Eigenlijk zou je machines eerst moeten testen op veiligheid voor representatieve gebruikersgroepen, zoals dat in de consumentenwereld gebeurt. De fabrikant weet dan welke gedragingen van gebruikers hij kan verwachten en kan daarop het plc-systeem aanpassen. Een plc-programmeur van de producent is nu vaak met heel andere dingen bezig dan de operator die er later mee moet werken. Voor de programmeur is de machine veilig, maar de gebruiker kan heel andere dingen doen dan verwacht.’

Onverwachte problemen ‘Besturingssystemen kunnen vaak niet anticiperen op onverwachte problemen in de machine. Bijvoorbeeld als een storing optreedt en de boel vastloopt. Dan moet iemand de storing oplossen, maar die weet niet altijd precies wat de machine doet als je hem stopzet of - gedeeltelijk - weer opstart, etc. Daarin voorziet de programmatuur niet of niet duidelijk.’ Een fabrikant van een machine moet daarom dan ook rekening

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

8.265” 11.6875”

Make the Right Safety Choice.

Industrie 4.0 – Op weg naar de toekomst: 20037

You depend on your car’s safety devices to provide reliable protection when you need it the most. Have the same ety amount of condence in your Safety Instrumented System’s instruments ts with the FS Functional Safety Series from Moore Industries. Products including the new STZ Dual Input Smart HART Temperature Transmitter have been designed and built from the ground up to strict IEC 61508 standards, ensuring safe and reliable function – particularly in environments where hazardous or emergency situations are likely to occur.

Intelligent, bus-aansluitsysteem voor digitale sensoren in de industrie – JUMO digiLine

Demand Moore Reliability To learn more about our Functional Safetyy Dual Input p Smart HART Temperature Transmitter, go to: Or call (0)344-617971

www.miinet.com/safetyseries

E-mail info@mooreind.nl

13617

• modulair systeem voor flexibele inzet mogelijkheden: vanuit één meetlocatie tot een sensoren netwerk met 62 sensoren • veilige procesbewaking door digitale data overdracht • kostenbesparend door herbruikbare elektronica (alleen de sensor wordt verwisseld) • comfortabele keuze van sensor gegevens met JUMO DSM (Digital Sensor Management) • mobiele bewaking van procesgegevens met Bezoekt u ons de gratis JUMO Device App Welkom bij JUMO.

www.jumo.nl

in HAL 8 stand C056

13466b

2015-12_STZ_Seatbelt_A4_MIN.pdf

Uw specialist in temperatuur meet- en regeltechniek Tempcontrol is specialist op het gebied van meten, regelen en registreren van temperatuur, vocht en dauwpunt. We produceren temperatuursensoren en leveren instrumentatie van bekende merken als Ascon Tecnologic, ASL, Dostmann, Inor, MBW, Giussani en Kambic. Onze toegevoegde waarde: • Maatwerk dankzij eigen productieafdeling, kalibratielaboratorium en cleanroom. • Bekend met de specifieke eisen van verschillende industrieën. • Leverancier van een compleet temperatuur gerelateerd programma. Bezoek onze beursstand 8B035. Gratis voorregistratie op tempcontrol.nl

13591

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

‘Voor de programmeur is de machine veilig, maar de gebruiker kan heel andere dingen doen dan verwacht.’ houden met al het redelijkerwijs voorzienbaar gebruik én verkeerd gebruik. Dat laatste is bijvoorbeeld in kaart te brengen door te kijken hoe een gebruikersgroep met een machine omgaat. Het is vooral erg interessant om te zien hoe gebruikersgroepen zich gedragen bij storingen. De meeste ongevallen gebeuren in de situaties die afwijken van het normale. Heel vaak zien we bijvoorbeeld toch nog dat mensen bij s toringen in machines kruipen die niet spannings- en stroomloos zijn gemaakt. Sommige veiligheidsfuncties, denk bijvoorbeeld aan toegangsdeuren, mogen bij voorkeur niet via een standaardbesturing op de plc/pc lopen. Daarvoor zijn eigenlijk intern redundante veiligheidscomponenten nodig, die fouten die in een normale plc kunnen voorkomen. De Witte: ‘Het probleem met deze stelling is echter wel dat door de regelgeving op Europees gebied voorheen nationaal dwingende normen voor het gebruiken van veiligheidscomponenten niet meer dwingend zijn. Ik zou technische - Europees geharmoniseerde normen wel aanraden voor gebruik, doordat ze een wettelijk vermoeden leveren dat op dit vlak aan de Machinerichtlijn is voldaan. De Europese normen zijn er namelijk niet voor niets. Vanuit Europa wil men toch duidelijk de weg aangeven hoe een fabrikant aan de regelgeving kan voldoen, maar het staat hem zeker vrij om een net zo veilig of veiliger alternatief te fabriceren. Dat is bewust gedaan om innovaties niet in de weg te zitten. Maar men moet er wel op letten dat het leveren van een onveiliger machine dan wat er redelijkerwijs technisch en economisch haalbaar is, niet mag. Eigenlijk kun je dan wel stellen dat - tenzij een fabrikant met een lumineus idee een prachtinnovatie heeft gedaan - men het beste gewoon de normen zoveel mogelijk kan toepassen. Wij beseffen echter ook dat een norm de fabrikant soms gewoon niet biedt wat hij zoekt. En anderzijds is het ook weer niet zo dat het gebruik van een norm een fabrikant vrijpleit van aansprakelijkheid.’

wijziging van de nieuwe machine dus meteen al noodzakelijk. Er is immers sprake van een veiligheidsverplichting van de gebruiker naar zijn werknemers. Het is duidelijk dat de gebruiker een appeltje te schillen heeft met zijn inkoper, die vóór de aankoop had moeten letten op de aanwezigheid van een noodstop.’

De Witte: ‘Als een CE-gemarkeerde machine voldoet en er toch een ongeval gebeurt, is vaak sprake van een menselijke fout. Een fabrikant moet dus wel rekening houden met het feit dat mensen fouten maken. Het houdt natuurlijk wel ergens op. Soms zijn gedragingen zo onvoorzienbaar dat een fabrikant er echt niets aan had kunnen doen. Wanneer het wel aan de machine of de besturing ligt, is het een zaak van Markttoezicht. Bijvoorbeeld in een recent geval, waarbij iemand tussen een machine klem kwam te zitten. Die persoon valt niets te verwijten, hij kon niet weten dat de machine zo zou reageren. Een plc is prima, het gaat erom wat je ermee doet. De programmatuur bepaalt uiteindelijk voor een heel belangrijk deel hoe, en hoe veilig, de machine uiteindelijk werkt.’ Tot slot: ‘Mijn ervaring is dat mensen niet beseffen wat wijzigingen aan een machine of het plc-systeem teweeg kunnen brengen. Ze onderschatten de doorwerking van een aanpassing. Vaak treden fouten op die er eerder niet waren. Mijn advies, als het om oude machines gaat ook van voor 1995: haal de oude schema’s erbij, anders kun je niet doorgronden hoe alles veilig kan werken.’

Noodstopcircuit Een belangrijke substantiële wijziging in het besturingssysteem van een machine is het aanbrengen van een noodstopcircuit. Niet zomaar een extra knop, maar veelal een aanpassing in het elektronische circuit van de machine die cruciaal is voor de gebruiker. ‘Het Arbobesluit zegt dat het verplicht is een noodstopfunctie te hebben als dat de veiligheid vergroot. Dat is meestal en die knop moet áltijd werken. Als een noodstopcircuit ontbreekt na levering, is een ingrijpende en dure

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Nieuwe CE na vervangen plc-besturing machine?! Wanneer is “oud” “nieuw”

Bij productiebedrijven komt het geregeld voor dat b esturingscomponenten van een bestaande machine niet meer of moeilijk leverbaar zijn en het bedrijf de volledige plc-besturing van een machine wil vervangen. De grote vraag is natuurlijk: “Wordt de vervanging van een plc-besturing gezien als een substantiële wijziging die leidt tot een nieuwe CEmarkering?” In dit artikel komen twee praktijkcases aan bod en wordt de zienswijze van de Inspectie SZW ten aanzien van deze cases toegelicht. Nick de With

Eindgebruiker vraagt CE-adviseur om advies Als CE-adviseur komt het bij Fusacon B.V. regelmatig voor, dat een eindgebruiker ons vraagt of er bij het volledig vervangen van een elektrische besturing (plc hard- en software) sprake is van een “substantiële wijziging”. De machine is vaak mechanisch zo robuust gebouwd dat een vernieuwing van de elektrische besturing nog lonend is. De Europese Commissie heeft de woorden “substantiële wijziging” en de noodzaak van CEmarkering benoemd in de gids voor de toepassing van de Machinerichtlijn. Desondanks blijkt het in de praktijk zo te zijn dat als je deze vraag bij 3 CE-adviseurs neerlegt, je mogelijk ook 3 zeer verschillende antwoorden krijgt. De reden hiervoor is dat deze gids geen pasklare antwoorden heeft voor elke afzonderlijke situatie.

Gids Machinerichtlijn verwijst naar nationale overheid Aankomende december is het alweer 7 jaar geleden dat de “nieuwe” Machinerichtlijn actief is geworden. Deze Machinerichtlijn, met nummer 2006/42/EG, is een-op-een opgenomen

in het Warenwetbesluit Machines (lees: Nederlandse wet) en bestaat uit zo’n 40 pagina’s tekst. Omdat de tekst erg juridisch is opgesteld, heeft de Europese Unie een heldere uitleg van maar liefst 440 pagina’s gemaakt. Deze EU gids - zie figuur 1 heet: “Gids voor de toepassing van Machinerichtlijn 2006/42/ EG - 2de uitgave - juni 2010”. Het boekwerk is kosteloos te downloaden, zie hiervoor bijgaand kader. In deze gids wordt in paragraaf 72 het thema van een wijziging van nieuwe en gebruikte machines besproken, zoals weergegeven in kader 2. De uitleg geeft duidelijk aan dat de Machinerichtlijn ook van toepassing is op machines die zijn gebaseerd op gebruikte machines, en die zo substantieel zijn omgevormd of omgebouwd dat zij kunnen worden beschouwd als nieuwe machines. Kortom, bij een substantiële ombouw is sprake van een (nieuwe) CE-markering op de machine. Wil je als bedrijf zeker weten of dit het geval is, dan kan voor industriële machines schriftelijk contact worden gezocht met het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, waarover meer in het desbetreffende kader bij deze tekst.

Praktijkcase 1: Vervangen oude Philips P8 besturing Een bedrijf, we noemen dit bedrijf voor het gemak even bedrijf X, heeft zo’n 50 stand-alone metaalbewerkingsmachines staan met bouwjaar 1999, allen voorzien van een CE-markering. Deze ongewijzigde machines zijn in hun functie identiek, maar afkomstig van verschillende machinebouwers. De machines bewerken kleine metaaldelen en hebben een elektrischhydraulische aandrijving.

Figuur 1: Nederlands talige gids voor de toepassing van Machinerichtlijn 2006/42/EG. (bron: Europese Commissie)

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Bedrijf X wil nu de verouderde Philips plc-besturing type P8 en de visualisatie pc-besturing, vervangen door een nieuwe Siemens plc-besturing type S7 en een industriële pc met touchscreen (zie figuur 2). Hierbij blijven de bestaande

Figuur 2: Vervanging van een Philips P8 plc door een nieuwe Siemens S7-1200 plc. (bron: Relatie Fusacon B.V.)

losse bedieningsknoppen bestaan en worden deze verbonden met de nieuwe plc. Er worden functioneel geen wijzigingen of mechanische aanpassingen op de machine aangebracht. De werkzaamheden worden niet uitgevoerd door de oorspronkelijke fabrikant van de machine, maar door de eindgebruiker zelf, met hulp van een engineeringsbedrijf, dat we hier bedrijf Y zullen noemen. Het bedrijf heeft twee mechanisch identieke machines staan, waarin bij nieuwbouw al een Siemens S7 plc was toegepast. Men wil de software uit deze S7 plc door een gerenommeerd hardware- en software-engineeringsbedrijf laten kopiëren en overzetten in de aan te passen machines. De eindgebruiker vindt dit derhalve “geen” ingrijpende aanpassing, die een nieuwe CE-markering noodzakelijk maakt. Het bedrijf stelt de vraag per brief aan Inspectie SZW.

Nederlandstalige gids kosteloos te downloaden Deze Nederlandse versie van de “Gids voor de toepassing van Machinerichtlijn 2006/42/EG” is sinds 25 februari 2011 b eschikbaar. Hij is bestemd voor alle partijen die betrokken zijn bij de toepassing van de Machinerichtlijn, zoals fabrikanten, importeurs en distributeurs van machines en functionarissen van aangemelde instanties en markttoezichthouders. Er wordt met nadruk op gewezen dat alleen de M achinerichtlijn en de teksten ter omzetting ervan in nationaal recht, juridisch bindend zijn. De gids is kosteloos en kan in het Nederlands en 20 andere talen gedownload worden, via de volgende weblink: http://ec.europa.eu/DocsRoom/documents/9483/attachments/1/translations

Antwoord Inspectie SZW op praktijkcase 1 Na 5 weken volgt schriftelijk het antwoord van de Inspectie SZW. Inspectie SZW geeft aan dat de oorspronkelijke fabrikant van de CE-gemarkeerde machine door bedrijf X benaderd zou moeten worden. Als de oorspronkelijke fabrikant de wijziging als niet-ingrijpend beoordeelt, zal bedrijf X hiervan een schriftelijke verklaring van de fabrikant moeten opvragen. Bedrijf X voegt deze verklaring bij de oorspronkelijke EG-Verklaring van overeenstemming, zodat de Inspectie SZW dit kan verifiëren. Stel dat de oorspronkelijke fabrikant de wijziging wel als ingrijpend beoordeelt, dan dienen bedrijf X en bedrijf Y te overleggen wie de aansprakelijkheid en dus het CE-markeringstraject op zich neemt. Als het engineeringsbureau bedrijf Y hiertoe niet bereid is, het is geen verplichting, dan zal de opdrachtgever - bedrijf X - zelf de CE-verantwoordelijkheid op zich moeten nemen en de CE-markering moeten aanbrengen.

Figuur 3: Migratie van een Siemens S5 plc naar een nieuwe Siemens S7 plc. (bron: Relatie Fusacon B.V.)

Praktijkcase 2: Vervangen plc in niet CE-gemarkeerde machine Een farmaciebedrijf heeft een in de jaren negentig (voor 1-11995) door de technische dienst gebouwde vulmachine in ge-

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

De control room, essentieel voor de boardroom

Intelligente en zelfdenkende systemen worden steeds belangrijker in elk industrieel proces. Door de verregaande automatisering komt een schat aan data beschikbaar. Maar filter je hier inzichten uit? Bij Croonwolter&dros integreren we elektrotechniek, werktuigbouwkunde, automatisering en informatisering. Zo zorgen we niet alleen dat bedrijven in control zijn over hun processen, maar ook dat ze op elk moment over de juiste managementinformatie beschikken. De control room wordt hierdoor meer dan een bedrijfsonderdeel op afstand, het wordt van essentieel belang voor de boardroom.

13569b

bruik. De machine heeft een Siemens S5 besturing en bestaat uit een draaiende carrousel met capsules die automatisch gevuld worden. Het bedrijf is voornemens de bestaande besturingsplc te laten vervangen door het opvolgertype, de Siemens S7-plc. Behalve de besturings-plc wil het bedrijf ook besturingsgerelateerde aandrijvings- en besturingscomponenten vervangen en er worden twee bedieningsschermen vervangen. De genoemde activiteiten zullen worden uitgevoerd in samenwerking met een hardware- en softwareengineeringsbedrijf. Met betrekking tot de principiële functie van de machine zijn geen wijzigingen beoogd. Het is wel de bedoeling om in de nieuwe besturings-plc mogelijke veiligheidsverbeteringen te integreren, indien de noodzaak hiervoor blijkt uit de nog uit te voeren risicobeoordeling. Ook deze situatie wordt aan Inspectie SZW voorgelegd.

Antwoord Inspectie SZW op praktijkcase 2

‘De Europese Unie heeft een heldere uitleg van maar liefst 440 pagina’s gemaakt.’ 72 Nieuwe en gebruikte machines De Machinerichtlijn is ook van toepassing op machines die zijn gebaseerd op gebruikte machines die zo substantieel zijn omgevormd of omgebouwd dat zij kunnen worden beschouwd als nieuwe machines. De vraag doet zich voor wanneer de omvorming van een machine wordt beschouwd als de bouw van een nieuwe machine die onder de Machinerichtlijn valt. Het is niet mogelijk exacte criteria aan te geven om die vraag van geval tot geval te beantwoorden. Degene die een dergelijke omgebouwde machine in de handel brengt, wordt daarom aangeraden bij twijfel de desbetreffende nationale autoriteiten te raadplegen.

Na 8 weken volgt schriftelijk het antwoord van de Inspectie SZW. Deze geeft aan dat in de praktijk geregeld oude plc’s of soms hele relaiskasten vervangen worden door nieuwe plc’s. In ogenschouw nemend wat daarmee gepaard gaat, zou je in die gevallen wel moeten spreken van ingrijpende wijzigingen. Het is namelijk nooit zo dat het plaatsen van een nieuwe plc “plug and play” is. Programmatuur moet worden herschreven, stekkers vervangen, schakelkanalen kunnen zijn omgewisseld, redundantie moet intact blijven etc. Kortom, teveel om te kunnen stellen dat de machine zondermeer nog net zo veilig is als voor de vervanging. Tevens zou een dergelijke vervanging invloed kunnen hebben op de EMCbestendigheid en de elektrische veiligheid. Denk aan het mogelijk optreden van hogere harmonische interferentie in de bedrading, waardoor de machine zelf of zijn omgeving verstoord worden.

Wie wordt fabrikant volgens Inspectie SZW? Als de gebruiker de substantiële wijziging zelf uitvoert, bijvoorbeeld met de eigen technische dienst, of de regie voert in de wijziging, dan is de gebruiker zelf fabrikant. Als er een opdracht tot het uitvoeren van de wijziging plaatsvindt aan

Ing. Nick de With is Senior Consultant bij Fusacon B.V., docent bij NEN en lid van de normcommissies NEC 44 en IEC TC44/WG7.

een derde partij, dan hangt het af van de mate van detail van de opdracht tot wijziging. Als precies is voorgeschreven wat er moet gebeuren, dan is nog steeds de gebruiker de fabrikant. Als de derde partij de engineering en uitvoering zelf verzorgt, dan is het zeer wel mogelijk de derde partij aan te wijzen als fabrikant. Om juridisch getouwtrek te voorkomen is het aan te raden van tevoren af te spreken wie de fabrikant wordt en dus de CE-markering aanbrengt. Wat overigens niet kan is zelf de wijziging doorvoeren en vervolgens de beoordeling en CE-markering laten uitvoeren door bijvoorbeeld een externe veiligheidsconsultant die het “fabrikantschap” op zich neemt. Dit omdat dat niet overdraagbaar is.

Conclusie

Uit de hierboven besproken praktijkcases blijkt dat de Nederlandse overheid kan worden verzocht om een uitspraak te doen in een specifiek praktijkgeval. Het is van belang om de case uitgebreid te beschrijven en dan schriftelijk voor te leggen aan het Ministerie van SZW. Uit het antwoord van de Inspectie SZW op praktijkcase 2 komt duidelijk naar voren dat het vervangen van een bepaalde plc door een ander type wordt gezien als een substantiële wijziging. In eerste instantie wordt aangeraden om de oorspronkelijke fabrikant de wijziging uit te laten voeren zodat zijn CE-markering gehandhaafd blijft. Als dit niet lukt zal de gebruiker of het bedrijf dat de aanpassingen uitvoert als fabrikant moeten optreden. Door vroegtijdig in het project een CE-verantwoordelijke aan te wijzen kan een CE-stoelendans worden voorkomen.

informatie

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

Nieuws

FHI AutoID event 2016

niceren” en bijvoorbeeld de bezorging wijzigen. Een heel ander verhaal horen we van Rijkswaterstaat over gladheidsbestrijding en RFID. Als automobilist ben je je er niet van bewust, maar er is een permanente organisatie opgetuigd om bij het eerste begin van winterse weersomstandigHet identificeren en volgen van allerlei elementen in een goeheden uit te rukken om gladheid te bestrijden. Hierbij horen derenstroom is van cruciaal belang in de huidige maatschap56 steunpunten, 542 strooiers, 350 sneeuwploegen, 48 gladpij. Over hoe we dat technisch moeten invullen, valt nog veel heidscoördinatoren, 1200 mensen en ruim tweehonderdduite zeggen. Daarom organiseerde de Federatie Het Instrument zend ton zout. Het feitelijke bestrijdingswerk wordt door on(FHI) in maart een goed bezocht seminar bij Kontakt der Conderaannemers uitgevoerd en de bewegingen van de eenheden tinenten in Soesterberg. Harold van den Hauten worden continu gevolgd. De centrale weet op elk moment waar elke ploeg is. De hoeveelheid zoutdosering is ennisoverdracht over goede Meer informatie per wegdeel bekend, zo ook de strooitoepassingen met Auto ID www.fhi.nl breedte. Door de RFID-tags, die op elk technologie biedt kansen voor voertuig zitten, is bekend hoeveel zout industrie en logistiek. Auto IDer van de opslag wordt uitgereden en technologie geeft mogelijkheden voor waar dat zout gebruikt wordt. de controle van goederen in de (productie)processen. Tijdens het event zijn In dit seminar krijgen we ook een indruk van de techniek die presentaties over technologie, integratie en specifieke voorAuto ID mogelijk maakt. Van de codelezers is de barcodelebeelden gegeven. De voordelen in efficiency, veiligheid en lozer met lasertechnologie het bekendst. Het is in feite een lagistieke prestaties komen concreet naar voren bij deze kennisser die contrasten ziet. Hier is geen extra verlichting nodig en overdracht. Het seminar is bedoeld voor logistieke partijen, vreemd licht stoort niet. De techniek kan statisch opgesteld industriële eindgebruikers, system integrators en machinezijn of als handheld uitgevoerd worden. De scanner leest één bouwers uit de diverse marktsegmenten. lijn. Dat gaat vaak goed, maar bij beschadigingen van de barcode of onvoldoende vlak oppervlak kan de scanner verkeerd Met Auto ID (Automatische Identificatie) bedoelen we technolezen. De oriëntatie van de scanner en de barcode moeten wel logieën om informatie over producten of locaties te verzameovereen komen. Matrixcamera’s lezen een compleet beeld op len en vast te leggen in computersystemen. Een goede toepaseen CCD of CMOS sensor dat in een microprocessor wordt versing van Auto ID-technologie biedt controle over goederen en werkt. Zij lezen ook matrixcodes. Bj deze scanners is verlichvoordelen bij de (productie)processen in industrie en logisting nodig en vreemd licht kan invloed hebben. De matrixlezer tiek. De meest voor de hand liggende technologie ligt bij barkan lastiger objecten aan, zoals lezen onder een folie en mincodes en RFID, maar er is meer denkbaar. De hardware moet der vlakke ondergrond. voldoen aan bepaalde standaarden en zal voor de industriële RFID is inmiddels ook een veel toegepaste techniek, maar is eindgebruiker ook geïmplementeerd moeten worden. duurder dan een gedrukt barcodelabel en daardoor op dit moment buiten het bereik van veel potentiële toepassingen. OmIn de zomer van 2015 opende Wehkamp in Zwolle het grootdat RFID met radiofrequenties werkt is er geen licht nodig, ste geautomatiseerde distributiecentrum voor online retail maar elektromagnetische velden en metaal kunnen wel stoter wereld. Met dit centrum kan de retailer haar service aan ren. Ook reflecties van radiogolven spelen een rol. Een groot de klant op tal van manieren verder verbeteren. Klanten krijvoordeel is ook dat de tags overschrijfbaar zijn. En op de RFID gen nu hun pakketje nog dezelfde dag op iedere gewenste lokan je bijzonder veel informatie zetten. catie in Nederland geleverd. Binnen 30 minuten na plaatsing van een bestelling staat het pakketje klaar voor verzending. Het geautomatiseerde magazijnsysteem heeft bijna 480.000 Tenslotte “picklocaties”. De artikelen worden opgehaald door 468 geauIn dit seminar is een behoorlijk aantal toepassingen de revue tomatiseerde shuttles. Daarmee is dit het grootste geautomagepasseerd en ook de techniek is in behoorlijk detail besprotiseerde distributiecentrum ter wereld voor online retail. In het ken, zodat het allemaal niet in dit bestek past. Voor wie in de nieuwe distributiecentrum kunnen straks zo’n 12.350 items praktijk met Auto ID te maken heeft is dit seminar beslist een per uur “opgepikt” worden. Dat is vier keer zo snel als in het aanrader. distributiecentrum in Dedemsvaart. Natuurlijk is dit niet mogelijk zonder een effectief identificatiesysteem dat is gebaseerd op barcodes, waardoor op elk moment de locatie van de producten in de logistieke keten gevolgd wordt. Er is ook een app beschikbaar die gebaseerd is op deze barcode. Via deze Een video van het testen bij Wehkamp in Zwolle is hier te zien: app kan de klant rechtstreeks met zijn of haar order “commuwww.vimeo.com/124707113

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

bladzijde

Zie ook Kracht van inline analyseapparatuur

Kwaliteit & Controle in industrie Eindgebruikers hebben concrete behoefte aan informatie over kwaliteitsanalyse van industriële processen. Dit type analyse gaat immers een steeds grotere rol spelen. Bij de keuze en aankoop van analyse-instrumentatie wordt de eindgebruiker steeds meer geconfronteerd met openbaar aanbesteden en de rol van de inkoper. Harold van den Hauten

e Federatie Het Instrument (FHI) wil hier tijdens de beurs World of Technologie & Science aandacht aan besteden en organiseerde daartoe in maart ter voorbereiding een bijeenkomst van actieve leden. Het werd een middag met een aantal voordrachten en discussies op het grensvlak van productie en laboratorium.

torium. Dit gebeurt in een veranderende wereld; er is een trend naar minder deskundige technici bij de eindgebruikers terwijl de technologie steeds complexer wordt. Er kan dus veel meer en bovendien gaat er steeds meer complexe technologie naar het veld, waar dat voorheen een zuivere laboratoriumtoepassing was. De trend van minder technici leidt tot de behoefte aan meer kennisoverdracht. De kennis van de leverancier kan leidend worden en uit de discussie blijkt dat daar ook een gevaar in zit. Als het systeem later niet optimaal blijkt te werken, wordt de leverancier algauw aangesproken. Die kan op zijn beurt weer wijzen op onjuist gebruik. Het gevaar van de situatie is dat er een onproductieve discussie ontstaat, die men maar beter kan vermijden door oplossingsgericht te handelen. Een ander discussiepunt is dat de veranderende weten regelgeving gevolgd moet worden. Een van de gevolgen is de verplichte openbare aanbesteding, die de keuzes kan limiteren. Er wordt dan niet per se de beste technische oplossing gekozen die in de samenwerking tussen de probleemeigenaar en samenwerkende partners naar voren kwam. Samenwerking met alle betrokkenen is belangrijk, en niet te vergeten die tussen het kwaliteitslaboratorium en de meet- en regeltechnici op de productievloer. Uit de discussie blijkt dat dit, misschien niet onverwacht, nogal afhankelijk is van de grootte van het bedrijf. Bij kleinere bedrijven heb je gemakkelijker een fysieke samenwerking. Omdat samenwerking zeker voor de complexe analytische problematiek onontbeerlijk is, dienen grotere bedrijven hier speciaal op te letten.

Meer informatie FHI: www.fhi.nl Stahl: www.stahl.com Neste: www.neste.com

Stahl: Inline of lab? QC manager Huub Helmes van Stahl neemt ons mee naar een toepassing bij de fabricage van niet-ionogene oppervlakte- actieve stoffen. Die worden toegepast bij reinigingsmiddelen en persoonlijke verzorgingsproducten. De productie gebeurt met vier reactoren met een capaciteit van 25 tot 30 ton per batch. Hier is een kwaliteitsmeting nodig om het eindpunt van de reactie vast te stellen. De ideale techniek hiervoor bleek FT-NIR te zijn. De trend is in de richting van inline meting en daar is dan ook aan gewerkt, met een keuze voor een probe of een doorstroomcel. Deze technieken zijn terdege uitgeprobeerd, maar het resultaat is dat er te veel haken en ogen aan zitten en de inline optie is verlaten. Hier gaat dus de beslissing richting laboratoriumanalyse.

Neste Oil: samenwerking lab- en onlineteam Ronald Kars van Neste Oil laat ons zien hoe de analyseteams van lab en online samenwerken. Hij maakt dat goed inzichtelijk door per slide dezelfde analyse in de fabriek en op het lab te laten zien waardoor een goed sfeerbeeld ontstaat. In de plant wordt met twee personen gewerkt, van maandag tot en met vrijdag. In het lab ziet dat er totaal anders uit. Hier wordt 24/7 gewerkt door elf personen volgens een vooraf gedefinieerd tijdschema. De analyseresultaten van lab en fabriek worden systematisch vergeleken. Bij afwijkende resultaten gelden strenge regels: Samen oplossingen zoeken, geen schuldvraag, elkaar helpen. Het zijn voor elke onderneming aanbevelenswaardige regels!

Samenvatting en discussie Kwaliteitsmeting voor productie is een samenspel tussen m etingen in het proces en analyses in het kwaliteitslabora-

WORLD OF TECHNOLOGY AND SCIENCE 04 T/M 07 OKTOBER 2016

UNLOCKING FUTURE FACTORIES

4-7 OKTOBER

Meld u gratis aan op:

INDUSTRIALPROCESSING.NL

2016 JAARBEURS UTRECHT HAL 12

PARTNER

13582a

redactioneel Willem van der Bijl w.vdbijl@automatie-pma.com

Instrumentatie en I4O Het valt me op dat er de laatste tijd weinig nieuws wordt uitgebracht over nieuwe sensortechnieken voor de procesindustrie. Nu kan dat te maken hebben met de vermagering van de markt in de olie- en gassector. Daar werd immers noodzakelijkerwijs veel geïnvesteerd in nieuwe technologie. Overigens wordt er wél veel gedigitaliseerd. De uitgangsignalen van bestaande sensoren worden met méér detail verwerkt en geanalyseerd waardoor nieuwe gegevens van het proces, en van de sensor, kunnen worden gepresenteerd. In dit nummer kunt u bijvoorbeeld lezen over de meting van leidingcorrosie met een Coriolis-meter. Er zijn geen sensoren toegevoegd, er is slim omgegaan met de bestaande technologie. Eerder plaatsten we een artikel over vernieuwde meting van de Pt100 weerstandsensor waardoor beter voor de weerstand van de verbindingen wordt gecompenseerd. Dat zijn interessante ontwikkelingen die waarschijnlijk zonder nieuwe sensoren voldoende vernieuwing opleveren. De digitale elektronica, die hiervoor noodzakelijk is, geeft niet alleen meer informatie, maar biedt ook mogelijkheden om instellingen in de apparatuur te veranderen en delen in of uit te schakelen. Deze “smart” functies zijn voor instrumenten natuurlijk al decennia geleden geïntroduceerd, maar het slimme gebruik van “apps” en moderne mobiele communicatietoestellen geeft dit toch een geheel andere dimensie. Daarmee valt het tegelijk mooi onder de vlag van smart factory en Industry 4.0. I4O (spreek uit: aai-foor-oo), zoals de Amerikanen zeggen, doet zijn intrede in de procesindustrie. Maar al deze externe verbindingen met de procesinstallatie of regelsystemen roepen om extra aandacht voor cybersecurity. De normenreeks IEC62443 wordt specifiek voor dit doel samengesteld en een aantal delen is al beschikbaar. Elders in deze uitgave kunt u lezen over de aanpak en inhoud. Een ander vraagstuk in dit kader is de relatie tussen de afdelingen informatietechniek (IT) en operatietechniek (OT). De IT-mensen kijken naar de apparatuur als Windows-pc’s en hebben ctrl-alt-del als finale oplossing voor alle problemen. De OT-mensen kijken daarentegen naar de DCS-systemen en kunnen niet zomaar een herstart geven. Beschikbaarheid is immers het belangrijkste criterium en de cybernorm 62443 wordt ook op die basis geschreven. De IT- en OT-lieden groeien ongetwijfeld naar elkaar toe en gaan elkaar versterken.

‘smart factory’ en Industry 4.0. I4O doet zijn intrede in de procesindustrie’ Toegang tot procesinformatie is belangrijk en betrokken personen benutten de moderne mogelijkheden ook steeds meer. Meetinstrumenten met draadloze verbinding worden via hun IP-adres gebruikt om beter om te kunnen gaan met veiligheid, milieu en energie. Aan de hand van deze metingen worden apparaten op basis van energiegebruik aan- of uitgestuurd, worden instellingen aangepast en wordt gesignaleerd als er gevaar dreigt. Met meetinstrumenten als bron vloeit allerlei informatie over het net. Vroeger gaf een instrument één variabele, maar dat is intussen minimaal vertienvoudigd, waarvan een deel procesgegevens en een aanzienlijk deel ook gerelateerd aan de conditie van het instrument en de omliggende apparatuur. De gebruiker moet er nog steeds aan wennen en de relevante apps worden in beperkte mate gebruikt. Zodra de voordelen van de hoeveelheid informatie ook in de particuliere sector worden gewaardeerd, gaat I4O in de procesindustrie een verdere vlucht nemen. Eindeloze dataverbindingen worden één grote keten en dat is nu de wereld aan het veranderen. Op de World of Technology & Science treffen technische mensen uit deze wereld elkaar en delen kennis over deze en vele andere aspecten van het instrumentele meten. Ontmoeten we elkaar in de Jaarbeurs?

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 08/2016

AE Sensors, al 25 jaar hĂŠt adres voor advies en levering van sensoren. Vragen of advies nodig? 13601

Bel 078 6213152 of ga naar www.aesensors.nl! 25

AE Sensors

for heavy duty electronics 13605

Oscar Rottink

Digitally signed by Oscar Rottink DN: cn=Oscar Rottink, o=Fizion, ou, email=oscar@fizion.nl, c=NL Date: 2015.02.17 10:01:15 +01'00'

Murrelektronik

NEDERLAND

jaar

elektronica in De schakelkast

interface

aansluittechniek

i/o systemen

De basis voor uw succes Innovatieve oplossingen van Murrelektronik

ď&#x192;¨ murrelektronik | wots 2016 | hal 11 stand b018

www.murrelektronik.nl 13600

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

redactioneel Liam van Koert liam@thetextfactory.eu

Vloeibare keten

et begrip de vloeibare samenleving bestaat al een tijdje. Volgens internetbronnen was het Zygmunt Bauman die de term in zijn boek Moderniteit al in de jaren tachtig introduceerde. Zygmunt heeft maar weinig op met de individualisering van het moderne leven en de gevolgen van los-zandrelaties en fragmentatie. Ruim dertig jaar later schrijft Farid Tabarki, een oud-studiegenoot, trendwatcher en columnist bij het Financieel Dagblad ook een boek: “Het einde van het midden”. Hij stelt daarin dat over tien jaar de maatschappij vloeibaar en transparant is, de consument ook producent en investeerder is en het gedaan is met de middenklasse. Een decentrale wereld zonder hiërarchie waarin iedereen vluchtig via slanke platforms met elkaar communiceert. Of die tien jaar kloppen weet ik niet. Maar ook ik zie het langzaam smelten van de langetermijnverbanden. Half Nederland wordt zzp-er, dus de VAR moet op de schop, vaste winkels

sels waarmee de 4.0 boom opgetuigd wordt. Maar wat als productievloeren generiek worden en volautomatisch seriegrootte 1 kunnen maken? Door additive manufacturing bijvoorbeeld. Ervan uitgaande dat het product “echt weet wat het wil worden”, doordat echt alle informatie voor de hele levenscyclus eenduidig in een 3D-model is vastgelegd, maakt het feitelijk niet meer uit waar en door wie dat product gemaakt wordt. Natuurlijk zijn er heel veel factoren die een rol spelen. Wat is de capaciteit van elke fabriek? Wat zijn de kosten? Wat is de milieu-impact? Maar in een verbonden wereld kan het slimme “connected” product dat zelf veel beter bepalen. En uiteraard houdt het hierbij ook rekening met al die andere slimme producten die in wording zijn en hun stempel drukken. Een dergelijk maatschappijweerspiegelende “hiërarchie”, met generieke onderling gekoppelde fabrieken, is zeer complex om centraal aan te sturen. Dat gebeurt dus waarschijnlijk decen-

‘ Over tien jaar is de maatschappij een decentrale wereld zonder hiërarchie.’ aken plaats voor pop-up-stores en de laatste 50-jarige bruim loften worden gevierd. Wat dat betreft is het verwonderlijk dat alle kranten bol staan van Mark Rutte bij zomergasten. Altijd alleen gewoond en geen behoefte aan een vaste relatie? So what. Is hij niet gewoon een kind van deze tijd? Wat heeft dit alles met de industrie van doen, zul je je misschien afvragen. Logisch, heb ik ook gedaan. En ik kwam tot de volgende gedachte: Momenteel is het Smart Industry, 4.0 en IIoT wat de klok slaat. Voor het gemak noem ik het even digitaliseren en integreren van de productie. En van de keten. Inclusief big data, “seriegrootte 1” en alle onbemande versier-

traal, waarbij de producten en productie-units onderling communiceren en beslissen. Maar dat betekent ook dat we in de toekomst niet echt meer over een lineaire keten kunnen spreken. Net als de samenleving wordt ook deze vloeibaar. Ervoor in de plaats komt een ecosysteem waar met heel veel partijen moet worden samengewerkt en waarbinnen heel veel kennis en informatie moet worden uitgewisseld. Vooruit, nog een bruggetje dan maar. Het is per slot van rekening de WoTS. En laat dat nu net de perfecte gelegenheid zijn om aan dat ecosysteem te gaan bouwen en heel veel kennis en informatie met elkaar te delen. Hopelijk zien we elkaar daar!

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

Hoe bereken je de betrouwbaarheid?

Voldoet het veiligheidssysteem aan SIL?

Wat is een HAZOP? HAZOP staat voor HAZard en OPerability. Een HAZOP-studie is een gestructureerd en systematisch onderzoek van een bestaand of een te ontwikkelen proces of operatie. Het doel is om zaken te identificeren en te evalueren die een potentieel risico voor personeel, milieu of apparatuur vormen. Initieel is het onderzoek ontworpen om chemische processen te evalueren, maar de HAZOP wordt nu veel breder ingezet om risico’s te evalueren en te classificeren. Het wordt uitgevoerd door een multidisciplinair team van deskundigen waarbij op basis van gidswoorden diverse processcenario’s kwalitatief worden onderzocht. De kern van het HAZOP-proces is dat eerst de installatie wordt verdeeld in beheersbare, inzichtelijke delen, zogenaamde nodes. Daarna worden per node de juiste parameters geselecteerd die van toepassing zijn op de intentie van de relevante procesinstallatie, zoals debiet, druk, niveau, temperatuur, samenstelling et cetera. Vervolgens worden gidswoorden gebruikt om afwijkingen op deze parameters met het team te bespreken. Het is raadzaam om voor dit proces een onafhankelijke, bij voorkeur externe, HAZOP-leider of facilitator en secretaris of notulist te gebruiken. Het team dient niet te groot en niet te klein te zijn, doorgaans tussen vier en negen personen met verschillende achtergronden. Bij procestechnische installaties zou dat gaan om de volgende disciplines: procestechnoloog, instrument engineer, veiligheidskundige, werktuigbouwkundig engineer, proces operator, systeem engineer, onderhoud supervisor, en in het algemeen ook de plant manager. Het resultaat is een HAZOP-rapport met daarin een tabel die opgedeeld is in nodes. De rijen worden gevormd door de gidswoorden en de kolommen geven de scenario’s, de gevolgen, de kans - samen de risico’s - en de eventuele beveiligingen en aanbevelingen weer. Uiteindelijk is het doel om te komen tot acceptabele risico’s.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË Automatie 08/2016

Praktische toepassing van SIL deel 1 SIL als hulpmiddel bij risicomanagement in procesinstallaties wordt steeds meer toegepast. Waren het eerst de grote chemische bedrijven die het voortouw namen, nu volgen ook steeds meer de middelgrote - en zelfs de kleinere bedrijven zien de waarde van deze methodiek. De juiste toepassing blijkt niet eenvoudig. Om te beginnen wordt de vraag gesteld waar de gewenste SIL-waarde 1, 2, 3 of 4 vandaan komt of wie die vaststelt. En is de SIL-waarde bekend dan is er moeite met de SIL-berekening. In dit artikel wil ik met name dat laatste op eenvoudige wijze uitleggen. Willem van der Bijl

Figuur 1 oor de risicovaststelling, die volgens de Arbowet moet worden uitgevoerd, zou een HAZOP, een Hazard and Operability study, kunnen worden gebruikt. Als daarbij een risicomatrix wordt betrokken die met SIL-waarden gekalibreerd is, kan voor elk risico een SIL-getal worden gegeven. Als een risico SIL 2 is dan betekent dat, dat het risico minimaal een factor 100 (10 tot de macht 2) té groot is. Het automatische gevolg is dat dat het risico met minimaal eenzelfde factor 100 moet worden verlaagd om acceptabel te zijn. En dat is de eis uit de voornoemde Arbowet: alle risico’s moeten tot een acceptabel niveau worden teruggebracht. Deze factor wordt de risico reductie factor of RRF genoemd. Deze verlaging dient dan te worden uitgevoerd met een SILveiligheidssysteem, een SIS of Safety Instrumented System. Op basis van een gedefinieerde functie, de SIF of Safety Instrumented Function, wordt een kring, bestaande uit enkele elementen, samengesteld of ontworpen. De functie is erop gericht om het risico efficiënt te verlagen. Die kring moet in de basis uit elektrische, elektronische of programmeerbare elektronische (E/E/PE) componenten bestaan. De kring heeft vrijwel altijd een metend element, een logische besluitnemer en een finaal element. De eerste meet de kritische procesvariabele, de tweede neemt actie bij overschrijding van de meetwaarde en de derde voert deze actie op het proces uit. Dus telkens als het proces over de kritische waarde heen gaat, dient de veiligheidsfunctie verdere verandering tegen te gaan. Het liefst brengt de functie het proces weer in een veilige stand. En dat dan met een eerder genoemde RRF van 100.

Betrouwbaarheid De integriteit of betrouwbaarheid van de veiligheidskring in bovenstaand voorbeeld moet SIL 2 zijn. Dat betekent dat de RRF groter moet zijn dan 100. Maar wat betekent dat feitelijk? Eigenlijk betekent het dat bij alle keren dat het proces de fout in gaat, het veiligheidssysteem daarop minimaal 100 keer effectief ingrijpt. Als het proces een ongecontroleerde en ongewenste richting uitgaat, en daarmee een aanspraak doet op de werking van het veiligheidssysteem, noemen we dat een “demand” van het proces. En de frequentie waarmee dat gebeurt

Safety Integrity Level SIL

Te bereiken risicoverlaging m.b.v. SIS of RRF

Probability of Failure on Demand PFDavg

SIL < 1

Geen voorwaarden

SIL 1

> 10

< 0,1

SIL 2

> 100

< 0,01

SIL 3

> 1.000

< 0,001

SIL 4

> 10.000

< 0,0001

wordt “demand rate” genoemd. Het is natuurlijk de verwachting dat als de demand het veiligheidssysteem aanspreekt, het proces naar een veilige stand wordt gebracht. Zoals alles wel eens faalt, overkomt dat helaas ook dit systeem. De waarschijnlijkheid waarmee dit gebeurt wordt PFD genoemd. Deze probability of failure on demand heeft een directe relatie met SIL en wel als volgt: als een veiligheidssysteem een RRF moet hebben van minimaal 100, dan moet dit systeem minder dan 1 keer op 100 demands falen. Ofwel minder dan eenhonderdste, of anders geschreven: < 0,01. De PFD van een SIL 2-systeem is dus gelijk aan < 0,01. Zie ook de tabel in figuur 1. Dus we kunnen het volgende stellen: als in een proces honderd-en-een demands komen en het veiligheidssysteem faalt daarbij slechts één keer, dan wordt het proces dus honderd keer in een veilige stand gebracht. Dus het risico wordt in honderd van de honderd-en-een keer weggenomen en daarmee is een risicoreductie bereikt van honderd keer, een RRF van 100. Hoe kunnen we daar nu aan (of op) rekenen?

Wasmachine Een belangrijke variabele in deze is de faalkans van een component. De faalkans, lambda (λ) of failure rate, is een eigenschap die het gemiddelde aangeeft van de kans dat het component de functie waarvoor het ding bedoeld is, niet uitvoert. Neem als component bijvoorbeeld een wasmachine. De bedoeling van dat apparaat is dat het de dingen die men erin stopt schoon maakt. Als je op zoek bent naar de kwaliteit van een wasmachine dan zou je bij de consumentenbond te rade kunnen gaan. Je vraagt hen om de kwaliteit van een wasmachine. Hun reactie is dan bijvoorbeeld: ‘We hebben een on-

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË Automatie 08/2016

derzoek gedaan naar het gebruik Figuur 2 van wasmachines bij 2650 gemiddelde gezinnen in Nederland. Die gezinnen bestaan uit man, vrouw en 1,6 kinderen, ze wassen twee keer per week en hebben dan tekens gemiddeld 5,5 kg droog wasgoed. De locatie van deze gezinnen is zodanig over Nederland verspreid dat we een gelijke verdeling hebben van de hardheid van het water. Daarnaast hebben we van vijf fabricaten een wasmachine gekocht en deze aan een gedegen test onderworpen die representatief is voor het standaard gebruik. Ook hebben we een normaal onderhoudsprotocol betrokken bij het gebruik van de machines. Het falen van de machine hebben we gedefinieerd als dat de was niet schoon is, ongeacht welke reden. Het resultaat is dat fabricaat A 12,3 jaar meegaat, fabricaat B 10,8 jaar, fabricaat C 9,6 jaar, fabricaat D 9,4 jaar en fabricaat E 8,1 jaar. Gemiddeld, na de genoemde periodes, falen de wasmachines.’ Aldus de consumentenbond.

Nu moeten we toch dat falen nog wel een beetje differentiëren. Als namelijk de trommelmotor uitvalt dan faalt inderdaad de wasmachine, maar dat wordt wel duidelijk gemerkt. Het ding draait namelijk niet en dat is dus een 10 gedetecteerd falen. Daar kunnen we actie op nemen. En als er geen water wordt toegevoerd dan is dat ook nog wel duidelijk merkbaar. Het wordt pas lastig als we denken dat de wasmachine het doet, maar dat de was niet schoon is. Dat is ongemerkt gevaarlijk falen. Het zijn juist deze faalfactoren die we zoeken, de gevaarlijke niet-gedetecteerde fouten. De “dangerous undetected” failures, ofwel de λ du waarde.

‘Arbowet: alle risico’s moeten tot een acceptabel niveau worden teruggebracht.’

Deze gemiddelde periode tot falen noemen we ook wel MTTF, de mean time to fail. Ook wordt wel MTBF gebruikt, de mean time between failures. Deze laatste wordt wel gebruikt om aan te duiden dat in de bedoelde periode ook is meegenomen dat er “normaal” onderhoud is uitgevoerd. De gemiddelde kans dat wasmachine A faalt is dus één keer in de 12,3 jaar. Dát is de faalkans, lambda dus, en die is dus gelijk aan één gedeeld door de MTBF. Voor wasmachine A is de lambda dus 1/12,3 is 0,0813 keer per jaar. Dat kan ook in uren worden omgerekend: 12,3 jaar (x 8.760) is gelijk aan 107.748 uur. Eén gedeeld door dat aantal is 9,28 x 10 -6 keer faalt de machine per uur. Lambda, de faalkans, is dus de gemiddelde kans dat een component, in ons geval de wasmachine, faalt.

Apparatuur voor gebruik in veiligheidssystemen kent vier faalfactoren. De belangrijkste voor de SIL-berekening is de faalfactor gevaarlijke niet-gedetecteerde fouten, de λ du dus. De andere drie noemen we “safe failures”, met onderscheid in “dangerous detected” (λ dd ), “safe undetected” (λ su) en “safe detected” ( λ sd ). Het is voorstelbaar wat hiermee bedoeld wordt. Als de motor van de wasmachine niet draait dan is dat een veilige én duidelijk gedetecteerde fout, “safe detected” dus. Al deze foutwaarden, deze gemiddelde faalkansen, zijn statistisch bepaald en geven de faaleigenschap van de apparatuur. Hoe gaan we nu rekenen en wat is de PFD?

Probability of Failure on Demand Eigenlijk is de PFD de actuele momentane kans dat een systeem faalt, terwijl de lambda de gemiddelde faalkans is. We nemen nog een keer de wasmachine. De keuze is gemaakt, we kiezen de beste, wasmachine A. De machine wordt afgeleverd en geïnstalleerd. De persoon die hem geplaatst heeft,

informatie

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË Automatie 08/2016

w.vdbijl@automatie-pma.com

geeft een demonstratie en toont aan dat de machine op dát moment werkt. De wasmachine faalt op dat moment niet. Daarmee is de actuele faalkans ook nul. Met andere woorden: de PFD is nul. Zodra de leverancier het pand verlaten heeft begint het probleem, de actuele faalkans begint namelijk direct toe te nemen. De machine wordt gebruikt, er wordt aan de knoppen gedraaid, de deur gaat open en dicht, de waterdruk varieert et cetera. Allemaal omstandigheden die de actuele faalkans laat toenemen. Dus de PFD is een stijgende lijn. Omdat je zeker wilt weten dat het wasgoed deugdelijk schoongemaakt wordt, voer je na één jaar een volledige test uit. Je meet temperatuur van het water, kijkt naar de verdeling van het wasgoed, controleert het afvalwater, meet het toerental van de trommel bij wassen en centrifugeren, meet eventuele trillingen en bovenal, je ruikt of het wasgoed schoon en fris is. Als blijkt dat op het moment van testen alles in orde is, dan kan je stellen dat de actuele faalkans op dat moment weer nul is. Daarna begint het stijgen van de faalkans weer opnieuw. Zo ontstaat een soort zaagtandgrafiek. Overigens is het waarschijnlijk dat de test niet álle faalfactoren naar voren heeft gebracht. Daarom zal de actuele faalkans bij de test niet geheel op nul terecht komen. Zie ook de grafiek in figuur 2.

Sensing element

logic solver

final element

Transmitter

SIS

Veiligheidsklep (of pomp of motor)

SOV Safety Instrumented System AS

Figuur 3 Een veiligheidskring bestaande uit druktransmitter, plc, magneetventiel en afsluiter.

Trekken we nu een horizontale lijn door het midden van de zaagtandgrafiek, dan tonen we daarmee het gemiddelde van de actuele faalkans, ofwel de PFDavg. Het is deze PFDavg die de overeenkomst met SIL heeft. Voor SIL 2 moet de PFDavg kleiner zijn dan 0,01. Nu kijken we even naar de opbouw van de grafiek. De gemiddelde hellingshoek waarmee de actuele faalkans stijgt komt overeen met de λ du van het component. De afstand tussen de verticale lijnen, de testmomenten, noemen we het testinterval T i. Nu is de PFDavg gelijk aan een half maal λ du maal T i.

bruikt wordt, dan is dat eenvoudig te berekenen. Stel de MTBF van de transmitter op 25 jaar. Dat is niet onredelijk. Dan bedoel ik de MTBF van “dangerous undetected” falen, de MTBFdu. En stellen we het testinterval op één jaar.

Dan is de

PFDavg : 1/2 * 1/MTBF * Ti = 1 /2 * 1/25 * 1/1 = 0,02

In formule is

PFDavg = 1/2 *

* Ti Veiligheidskring

Passen we deze formule toe op bijvoorbeeld een druktransmitter die voor een “safety instrumented system” (SIS) ge-

Zoals eerder in dit artikel aangegeven bestaat een veiligheidskring uit drie elementen, het metende, het “besluitnemende” en het finale element. Voor bepaling van de PFD avg van deze kring bereken je de PFDavg van ieder van de drie elementen en

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË Automatie 08/2016

B Ut op ezo r e d e ek ch t , W O on s st TS an d 7 in E1 24

RotatieFilmveRdampeR RC600 optimaal vooR dagelijKS gebRuiK Pasklaar voor het laboratorium: n Direct gereed voor gebruik: Centrale bediening voor alle functies met tiptoetsen en daardoor zeer eenvoudig. n Stevige constructie: Het apparaat is ontworpen voor intensief gebruik. n Compact en veilig: Waterbad zonder kabels en voorzien van schenktuit, eenvoudig wisselen van de kolf, traploze hoekverstelling van de condensator met draaiknop. n Als totaalpakket: Samen met een KNF vacuümsysteem en Koeler ontstaat een perfect op elkaar afgestemd geheel.

Neem contact met ons op voor een demonstratie: info@knf-verder.nl www.knf-verder.nl

info@knf.be www.knf.be

13585a

Vision technologie van Datalogic: kinderlijk eenvoudig!

De Matrix 300N code Camera ✔ Compacte metalen behuizing ✔ Autofocus lens ✔ Standaard 0º - 90º verdraaibare M12 connectoren ✔ Power over ethernet ✔ ProfiNet IO ✔ Modbus

De P-serie Smart Camera ✔ Compacte metalen behuizing

✔ Snelste camera in z’n klasse ✔ Ongeëvenaarde leesprestaties ✔ Geïntegreerde DPM verlichting

✔ Verwisselbare lenzen ✔ Verwisselbare belichtingsunits ✔ Standaard 0º - 90º verdraaibare M12 connectoren ✔ Ethernet TCP/IP ✔ ProfiNet IO ✔ Modbus ✔ OCR

Hal 8

✔ Kleurencamera ✔ Impact Lite software

Stand C026

Neem eenvoudig contact met ons op  0346-59 45 55 13624b

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË Automatie 08/2016

‘Een risico van SIL 2 is minimaal een factor 100 te groot.’ telt deze bij elkaar op. De logica die daarachter zit is dat de test ook van ieder deelelement kan worden uitgevoerd. Om het meetelement te testen, verander je het proces aan de ingang en kijkt of de waarde aan de ingang van het logische element, de “logic solver” (de safety plc), daarmee overeenstemt. Om het finale element, de afsluiter bijvoorbeeld, te testen, verander je de status van de uitgang van de “logic solver” en kijkt of de afsluiter het proces op de juiste wijze beïnvloedt. Voor een goede berekening van het meetdeel van de kring dienen de faalkansen van de delen waaruit deze sectie bestaat te worden verzameld en bij elkaar te worden opgeteld, voordat deze in de formule worden gestopt. Het is vaak niet eenvoudig om aan deze variabelen te komen. Veelal berust dat op ervaringscijfers. En denk eraan dat het alleen de λ du waarden betreft. Dus eigenlijk bestaat dat bij de meetkant uit de λ du waarden van: de procesverbinding, het kranenblok, de sensor, de transmitter, de kabel, de aansluitklemmen, de safety barrier of isolator en de ingangskaart van de plc. Nu kan gesteld worden dat de kans dat een kabel gevaarlijk en ongedetecteerd faalt zeer klein is. En misschien wel verwaarloosbaar is. Maar bij kritische loops met SIL 3 kan dat best van invloed zijn.

Overigens geldt de formule van

PFDavg = 1/2 *

* Ti

alleen voor enkelvoudige veiligheidskringen.

Dus bij gebruik van één meetelement, één plc kanaal en één finaal element. Dat wordt 1oo1 genoemd. Een “voting” van “one-out-of-one”, één apparaat voor één functie. Als een hogere betrouwbaarheid gewenst is, kan een apparaat met een lagere λ du worden gekozen en/of een kleiner testinterval worden gebruikt. Maar ook kan een tweede meetelement parallel aan het eerste worden gezet. Redundant dus. De plc neemt actie als één van twee apparaten een overschrijding meet. Dat wordt 1oo2 genoemd. Bij deze parallelschakeling van elementen worden de kansen niet opgeteld maar vermenigvuldigd.

De formule is in dit geval

PFDavg = 1/3 *

* Ti

Met dit artikel is de belangrijkste basis gelegd voor de berekeningen die bij SIL worden gebruikt. Er is nog een aantal variabelen dat hierbij aan bod komt. In een volgend artikel gaan we daar verder op in en dan wordt ook aangegeven hoe we aan betrouwbare λ du-waarden kunnen komen.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË Automatie 08/2016

Agile, geen hype maar blijvertje De klassieke watervalmethode die de projecten van de jaren negentig kenmerkte, maakt steeds vaker plaats voor de lichtergewicht processen van “Agile”. Agile komt van oorsprong uit de software-ontwikkelingshoek, maar heeft inmiddels veel meer terrein gewonnen. Zo is het niet ongebruikelijk dat engineers de methode toepassen om machines te ontwerpen en te ontwikkelen. Nicole Belilos, Agile consultant bij Xebia, vertelt ons over hoe agile is bedoeld en welke praktische uitdagingen het met zich meebrengt. Bianca Scholten

Scrum je nog niet?

ederland telt slechts drie personen die de gecertificeerde trainingen van de Scrum Alliance mogen geven en Nicole Belilos is daar een van. De Scrum Alliance is een overkoepelend orgaan dat de Scrumen Agile-concepten wereldwijd uitdraagt en hiervoor certificeringstrajecten aanbiedt.

Hoe en waarom is agile ontstaan en wat houdt het in? Nicole Belilos: ‘De klassieke watervalmethode had duidelijk afgebakende fases, zoals specificatie, analyse, ontwerp, bouwen en uiteindelijk testen. Er zaten als het ware muurtjes tussen de fases en ze werden door andere mensen uitgevoerd. De processen vereisten alsmaar meer regels, procedures en checks, met als gevolg dat het weken kon duren om kleine wijzigingen in softwarecode door te voeren. Als reactie hierop ontstonden er lichtgewicht processen, zoals “extreme programming (XP)”, “Scrum” en “DSDM” (Dynamic Systems Development Method). In 2001 zijn de bedenkers van die methoden bijeengekomen, wat resulteerde in het Agile Manifesto. “Delight the customer” is het doel van dit alles. Met andere woorden: creëer zo snel mogelijk waarde voor de klant door incrementeel en iteratief te werken, met korte feedbackloops en op empirische wijze. De “Plan - Do - Check - Act” cirkel van Deming ligt hieraan ten grondslag. Een ander kenmerk is dat de processen worden uitgevoerd door autonome, multifunctionele teams. Net als bij de watervalmethode stellen de teams nog steeds specificaties op en maken ontwerpen. Deze zijn echter veel compacter, en worden “just-enough”, en iteratief, gedetailleerd. De overdracht naar andere teams is niet meer nodig omdat de kennis aanwezig is binnen een en hetzelfde team. Bij agile maakt ook de klant deel uit van dit team, zo-

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

dat deze kan blijven sturen op wensen en precies weet wat hij krijgt.’

Scrum en scrummaster? Nicole Belilos: ‘Agile is de overkoepelende filosofie en scrum is een framework dat daarbinnen past. Ken Schwaber en Jeff Sutherland, die scrum hebben bedacht, noemden dit naar het verschijnsel dat we kennen uit de rugby. Sutherland had een onderzoek van de Harvard Business Review gelezen, over hoe succesvolle teams vergelijkbaar zijn met zo’n rugbyteam. Een scrum-team kent drie basisrollen, namelijk scrummaster, product-owner en developer. De scrummaster is de coach van het team. De developers zijn de teamleden, waaronder bijvoorbeeld de analisten, programmeurs, databasespecialisten en testers worden geschaard. De product-owner concentreert zich op het product. Hij weet wat het team gaat maken, wat de behoefte van de klant is en hij doet aan stakeholdermanagement. Bij voorkeur is de product-owner zelf afkomstig uit de business en kan deze zodoende goed vertegenwoordigen. Verder spelen de eindgebruikers een actieve rol. Bij iedere iteratie voeren zij de gebruikersacceptatietesten uit. Door hen vanaf het begin bij de ontwikkeling te betrekken is de kans groter dat de oplossing uiteindelijk bij hun behoefte aansluit.’ ‘Oorspronkelijk waren het vooral IT-teams die agile en scrum toepasten, maar inmiddels zie je het overal. Praktische voorbeelden zijn een R&D team die een nieuwe printer ontwikkelt, en de teams van de TU Delft die raceauto’s maken die op zonne-energie kunnen rijden. Ook niet-technische omgevingen hebben agile en scrum ontdekt. Zo wordt er al driftig gescrumd door marketingafdelingen, salesafdelingen en zelfs op scholen (EduScrum).’ ‘Agile en scrum kunnen effectieve methoden zijn, maar in de

praktijk zie ik helaas vaak dat de rol van de product-owner slecht wordt ingevuld, terwijl deze cruciaal is. Soms ontbreekt hij helemaal, vaak ook is er iemand aangesteld met te weinig kennis, te weinig tijd of onvoldoende mandaat. Het is essentieel dat de product-owner beslissingen mag nemen en dat het management deze niet ongedaan maakt. Als je besluit om binnen je organisatie te gaan scrummen, moet je dan ook zorgen voor bewustwording. Zet zware mensen in op de rol van product-owner.’ ‘Een andere veelgehoorde misvatting is dat de scrummaster vooral administratieve en organisatorische taken heeft, zoals het actualiseren van de voortgang en zaaltjes reserveren. In werkelijkheid hoort de scrummaster zich vooral te richten op het continu verbeteren van het team. Hij is een dienend leider, dus hij moet de blokkades oplossen voor het team. Alles concentreert zich rondom het team, iedereen moet ervoor zorgen dat het team zo snel mogelijk vooruit kan. Veel leidingge-

venden vinden het moeilijk om over te stappen naar zo’n coachende stijl. Ze moeten de controle uit handen geven, ex-projectleiders zijn hier niet altijd even goed in. Leidinggevenden zullen bovendien de functioneringsgesprekken anders moeten vormgeven. De vraag is niet meer wat een individu heeft bereikt, maar hoe iemand het team heeft geholpen om succesvol te zijn.’ ‘Een andere uitdaging is het gevolg van de transparantie binnen agile-teams. Het delen van kennis kan bedreigend zijn, vooral voor mensen die hun status ontlenen aan hun unieke kennis. In een scrum-team moeten ze dit met junior teamleden delen. Je ziet dan ook een verandering optreden in agile-teams; goede mensen zijn waardevol en ze hoeven geen expert te zijn. In een agile-team heb je veel meer aan een nieuwsgierige all-rounder dan aan een specialist. Experts kunnen nog steeds ad hoc hun bijdrage leveren, maar maken niet structureel deel uit van het team.’

‘Er is lef voor nodig, toch leert de ervaring dat het veel oplevert.’

Wat is een sprint en hoe bepaal je de inhoud van een sprint? Nicole Belilos: ‘Een sprint, ook wel iteratie genoemd, is een vaste tijdsperiode waarin je het werk uitvoert. Bij de meeste teams duurt een sprint twee weken. Sprints volgen elkaar op. Aan het eind van iedere sprint levert het team een werkend product - “increment” - op.’ ‘Natuurlijk zal het team in eerste instantie een aantal basisvoorwaarden

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

moeten realiseren, maar het idee is om zo snel mogelijk een klein, werkend productje te maken. Na de sprint is dat deel af, wat nog niet wil zeggen dat het al wordt vrijgegeven voor gebruik. Het team maakt niet allemaal losse legoblokjes, maar één product dat met iedere sprint groeit. Als er verschillende teams parallel werken, dan zullen zij aan het eind van de sprint hun oplossingen moeten integreren. In de machinebouw werken hardware-teams bijvoorbeeld aan verschillende onderdelen en dan is het goed om deze zo vroeg mogelijk te integreren, om verrassingen te voorkomen. Bij het ontwikkelen van hardware brengt de scrummethode overigens specifieke uitdagingen met zich mee. Je moet immers rekening houden met de levertijden van onderdelen en de onderdelen zijn vaak te duur om met verschillende configuraties te kunnen experimenteren. Bij softwareontwikkeling is dat veel makkelijker. Overigens geldt zowel voor hardware als voor software dat je een mock object kunt maken van de nog ontbrekende modules, zodat je verder kunt met het andere deel.’ [red: Mock objecten zijn gesimuleerde objecten die het gedrag van werkelijke objecten nabootsen.]

Wat zijn aandachtspunten bij het inplannen van sprints? Nicole Belilos: ‘Scrum kent slechts weinig regels, maar het team kan zich maar beter strak houden aan de regels die er wel zijn, anders werkt het niet. Als je sprints van twee weken hebt afgesproken, pak er dan niet voor het gemak nog een dagje bij. Ook is het niet de bedoeling om, als iets in deze sprint niet afkomt, het zomaar naar de volgende sprint door te schuiven. De sprints zijn de hartslag, de teams mogen niet laks worden. Nieuwe teams zijn vaak overmoedig, ze plannen teveel in. Een goede scrummaster wijst ze daarop en helpt het team om de scope van de sprints realistischer te maken.’ ‘Stel dat je een deadline hebt voor wanneer het eindresultaat moet worden opgeleverd, dan is het verstandig eerst te werken aan de minimaal op te leveren functies. Dan heb je in ie-

der geval een werkend product. Hoe meer tijd erover blijft, des te rijker en gebruiksvriendelijker het product kan worden. Een goede product-owner vraagt zich af of de extra features nog wel waarde toevoegen of dat het geld beter ergens anders aan kan worden besteed. “Trim the tail”, zeggen ze dan: Snijd het staartje eraf. De waarde stijgt, maar bij het alsmaar toevoegen van functionaliteiten vlakt de waardelijn af. Dat geldt ook voor het ontwerpen van machines. Je komt bijvoorbeeld voor de keuze te staan om de machine robuuster te maken, of de nog resterende tijd te steken in een fraaie operator display.’

Wat is het doel van stand up meetings ? Nicole Belilos: ‘Jeff Sutherland merkte dat vergaderingen vaak lang duurden en weinig opleverden. De dagelijkse stand up - “daily scrum” - is een sessie van maximaal vijftien minuten waarin mensen daadwerkelijk staand overleg plegen over de voortgang van de sprint, en een plan maken voor de dag. Het lijkt alsof het specifiek bij scrum hoort, maar ik herinner me dat we dit in de watervaltijd, als er paniek uitbrak, al van nature deden. Dan staken we ook dagelijks kort de koppen bij elkaar om vervolgens snel weer verder te werken aan de oplossing. Helaas wordt zo’n daily scrum nogal eens gezien als een moment om teamleden om verantwoording te vragen. “Je had gezegd dat je het af zou krijgen, waarom is het niet gelukt?” vragen ze dan. Terwijl de goede reactie is: “Heb je hulp nodig?” Verder komt het nogal eens voor dat mensen niet voldoende interesse tonen in elkaar, dat de sessie te lang duurt of dat er teveel op de inhoud wordt ingegaan. Een goede scrummaster bewaakt dit en zorgt dat de teamleden er energie uithalen.’

Hoe gaan agile-teams om met documentatie en testen? Nicole Belilos: ‘Het “Agile Manifesto” stelt dat werkende software de voor-

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

Nicole Belilos

‘ Bij agile maakt ook de klant deel uit van het team.’

rang krijgt op allesomvattende documentatie. Dat is vaak geïnterpreteerd alsof je met agile geen documentatie meer hoeft te schrijven, wat niet zo is. Operatorhandleidingen, architectuurplaten, etc. zijn in veel gevallen nog steeds nodig. In agile zijn testscripts een belangrijke vorm van documentatie. Aan de testen zie je wat het product wordt. Na ieder sprint hebben we een product dat af is. “Af” betekent dan: het kan vrijgegeven worden. Het is getest, de unittesten, integratie- en de gebruikerstesten zijn gedaan, alsmede alle benodigde documentatie.’ ‘In de farmacie en life-science schrijft de wetgeving validatie voor, wat je kunt zien als een intensieve manier van testen. Toch kan agile ook in dat soort projecten worden toegepast.’ ‘Het documenteren van gebruikerseisen gaat ook anders dan in de watervalmethode. Je stelt niet voorafgaand aan het ontwikkelen de gebruikerseisen allemaal al in detail op. Uitsluitend de eisen voor de eerstvolgende sprint hoeven in voldoende detail te worden beschreven. Zo vermijd je verspilde moeite, de kans is immers groot dat, tegen de tijd dat de andere eisen moeten worden opgeleverd, de inzichten zijn veranderd. De basale architectuur moet echter wel vanaf het begin gedocumenteerd zijn.’

Wat bepaalt het einde van het project en wanneer is het geslaagd? Nicole Belilos: ‘Het project komt ten einde als de waarde die je nog toevoegt minder is dan de waarde die je elders kan toevoegen. We denken niet meer zozeer in projecten maar meer in producten. Dan eindigt het nooit, je blijft vaak het product wijzigen en optimaliseren. Bij voorkeur hou je het team bij elkaar want het team heeft geleerd hoe ze goed kunnen samenwerken.’ Welke “slappe aftreksels” van de Agile en Scrum methode zijn er in de praktijk en werkt het dan nog goed? Nicole Belilos: ‘Soms denken mensen dat ze “scrum doen” alleen omdat ze een bord hebben met stickies, terwijl de mentawww.xebia.com Race auto TU Delft: www.nuonsolarteam.nl/evenementen Scrummen op school: www.eduScrum.nl

liteit niet is veranderd. Ze doen dan als het ware de waterval methode in sprints met daily stand ups. Een andere ergernis is dat sommige teams besluiten de rol van product-owner en scrummaster weg te bezuinigen, ze zien dit als dure overhead. Ook komt het voor dat mensen nogal kortzichtig juist niet voor scrum kiezen om redenen die in werkelijkheid niets met de opzet van scrum te maken hebben. Ze beslissen dit op basis van te weinig of onjuiste informatie. Vergelijk het met een team dat voetbalt en de buitenspelregel niet toepast, en vervolgens concluderen ze dat voetbal een chaotische sport is.’ ‘Andere veel gehoorde onzinnige anti-scrum argumenten zijn: “We doen geen scrum want we hebben vaste deadlines”, “We doen geen scrum want we hebben ons te houden aan wettelijke regels”, “We kiezen niet voor scrum, want het is een buzzwoord”, en “We doen geen scrum want een huis bouw je toch ook niet zo!” Terwijl agile en scrum ook in de bouw worden toegepast! Het zal niet lang meer duren voor agile en scrum de defacto manier van werken zijn geworden. Ik zie nu al dat docenten op basisscholen en middelbare scholen het met hun groepen scholieren toepassen.’

Zijn er nog tips die je de lezers wilt meegeven? Nicole Belilos: ‘Het is belangrijk dat het management zich realiseert dat agile niet slechts een werkwijze is maar een cultuur. Voor grotere en oudere bedrijven is de omslag moeilijker dan voor kleine, hippe starters. Het management heeft een belangrijke rol in het realiseren van die mentaliteitsverandering. De transitie naar “dienend management” is nodig. Een heel stuk van de beslissingsbevoegdheid verschuift naar beneden, naar de teams. Je wilt innovatie, je wilt dat mensen dingen uitproberen en daar hoort bij, dat dingen mis mogen gaan. Daar is lef voor nodig. Met name het middelmanagement heeft daar moeite mee. Toch leert de ervaring dat het veel oplevert. Klanten zijn veel meer tevreden, teamleden vinden het prettig werken, het proces versnelt aanzienlijk en dat leidt tot een aanzienlijk kortere time-to-market.’

informatie

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

bladzijde

Alle begin is lastig, zelfs met richtlijn

Zie ook Cyber Security seminar

Solide basis voor cybersecurity Cybersecurity: iedereen vindt er wel iets van, steeds vaker ook binnen de Industrial Automation & Control Systems (IACS) omgevingen. Ook het Europees Parlement ziet het belang van cybersecurity voor de vitale infrastructuur en heeft daarnaar gehandeld. Met een splinternieuwe Europese cybersecurityrichtlijn over Network and Information Security (de NIS Directive) op zak kunnen de verschillende sectoren zich nu opmaken om cybersecurity echt aan te gaan pakken. Willem van der Bijl

oewel de individuele lidstaten zich nog moeten beraden over wat dit nu precies moet gaan betekenen voor de vitale infrastructuur, is het zeker voor bedrijven die actief zijn in die vitale infrastructuur zaak om cybersecurity serieus te gaan nemen en te integreren in de bedrijfsvoering. Maar zelfs met een Europese richtlijn op zak, hebben veel bedrijven nog geen idee waar ze nu moeten beginnen’, weet Marcel Jutte, Managing Director van Hudson Cybertec, een mondiaal opererende security solution provider met volledige focus op cybersecurity in het IACS-domein. Jutte: ‘Bedrijven snappen wel steeds vaker dat ze “iets” moeten gaan doen op gebied van cybersecurity om hun primaire processen te beveiligen, maar vaak ziet men door de bomen het bos niet meer en heeft men geen idee waar te beginnen.’

Onderken de situatie Voor beveiliging van hun technische net werken doen bedrijven veelal een beroep op de interne IT-afdeling of de ITpartner. Deze vertalen hun IT-competentie vaak een-op-een

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 08/2016

naar het domein van de industriële automatisering en controlesystemen. Door gebrek aan kennis van dit technische d omein, wordt er dan voorbij gegaan aan de grote verschillen tussen beiden omdat men deze simpelweg niet onderkent. Dit leidt niet zelden tot verkeerde adviezen en mislukte securityprojecten. Bedrijven zitten dan met een extra kostenpost. Omdat het senior management van bedrijven geen return on investment ziet, gaat vaak de hand op de knip. Voor de werkvloer, daar waar de securityproblemen vaak als eerste gesignaleerd worden, wordt het dan moeilijker om budgetten te k rijgen voor nieuwe securityprojecten. Maar wat is dan wel een goede aanpak? ‘Zorg dat de kennis met betrekking tot cybersecurity binnen de organisatie upto-date is. Doe voor ondersteuning een beroep op een partij

die kennis heeft van IACS-omgevingen en begrijpt wat daar speelt.’ zegt Jutte, ‘Deze partijen kennen als geen ander de specifieke problematiek waarmee men in het technisch domein te maken heeft. Daarnaast is het van belang een securitystandaard te omarmen die past bij het domein. Net zoals er binnen de IT vaak wordt gekozen voor de ISO 27001/27002 informatiebeveiligingsstandaard, kent het IACS-domein een eigen de facto standaard.’

De IEC 62443 standaard Deze cybersecuritystandaard voor Industrial Automation & Control Systems is een wereldwijd erkende en ondersteunde standaard die specifiek ontwikkeld is voor dit domein. De standaard biedt een solide basis voor het managen van cybersecurity binnen het IACS-domein. Er zijn verschillende delen binnen de standaard die elk een apart gebied afdekken. Zo zijn er delen waarmee eindgebruikers hun voordeel kunnen doen, maar zijn er ook delen waaraan juist systeemintegratoren en leveranciers veel hebben. Door het omarmen van de standaard kunnen allen binnen hun eigen discipline bijdragen aan het verhogen van de securityniveaus, waarbij de standaard een uniforme communicatie tussen de verschillende partijen faciliteert. Alleen als iedereen dezelfde taal spreekt, kan er synergie ontstaan tussen alle partijen die betrokken zijn bij het ontwerpen, leveren en gebruiken van bijvoorbeeld een procesinstallatie. Marcel Jutte geeft aan: ‘Het is belangrijk om te weten hoe je als organisatie maximaal profiteert van de handvatten die de IEC 62443 standaard geeft. Een goede training die toegespitst is op begrip en gebruik van de standaard is daarbij onontbeerlijk. Mensen moeten leren op welke wijze de standaard hen helpt bij het beheersen van cybersecurity binnen het IACS-domein.’ De trainingen van Hudson Cybertec zijn dan ook vooral gericht op het praktisch gebruik van de standaard door eindgebruikers, systeemintegratoren en leveranciers, en het managen van cybersecurity binnen de organisatie. De tijdens trainingen gebruikte praktijkvoorbeelden zijn herkenbaar voor iedereen en de opgedane kennis is meteen inzetbaar binnen de eigen organisatie.

Eindgebruikers Voor eindgebruikers is het van belang dat ze begrijpen hoe de IEC 62443 standaard kan helpen bij het op de juiste wijze inrichten van de beveiligingsorganisatie voor management van cybersecurity. Hierbij komen alle facetten aan de orde, van het opstellen van een risicoanalyse, via het adresseren van deze risico’s door het managen van cybersecurity, tot het monitoren

en verbeteren van de gebruikte cybersecurity managementsystematiek. ‘Om te slagen moet cybersecurity een integraal deel van de bedrijfsvoering worden.’ Jutte vervolgt: ‘Security is een proces, niet een eenmalige actie. Het moet worden verweven in elke vezel van de organisatie, het personeel en de gebruikte techniek.’ Zo dient het personeel getraind te worden op gebied van security, voldoende besef of “awareness” te hebben om mogelijke incidenten tijdig te herkennen en weten hoe zij daarop moeten reageren. Op organisatorisch vlak dient er een duidelijk securitybeleid te komen waarin de specifieke securitybelangen van de IACS-omgeving vertegenwoordigd zijn. Dit beleid dient te worden ondersteund door procedures en te worden uitgedragen door de beveiligingsorganisatie met steun van het senior management. Ook de technische maatregelen dienen op orde te zijn, waarbij er de nodige aandacht is voor onder andere het op juiste wijze segmenteren van het netwerk en toegangscontrole. ‘We komen nog steeds bedrijven tegen die een volledig plat netwerk hebben.’ zegt Jutte, ‘Kritieke IACS-systemen, essentieel voor het aansturen van de plant, zitten in hetzelfde segment als monitoringsystemen of zelfs het kantoornetwerk.’ Vaak wordt er geen onderscheid gemaakt tussen de onderlinge systemen binnen de procesautomatisering. De meest kritieke systemen worden niet geïsoleerd van de rest van het netwerk. Als het netwerk plat gaat door een malware-uitbraak, verliest men simpelweg de controle over het volledige proces. Dit kan leiden tot serieuze problemen met de veiligheid of zelfs tot werkelijke incidenten. Veelal ontbreekt het bedrijven aan een goed onderbouwd securitybeleid dat aansluiting vindt bij de specifieke behoeften van het technische domein. Regels die voor IT vanzelfsprekend lijken, zijn niet altijd toepasbaar binnen IACS, of hebben afwijkende voorwaarden om toegepast te kunnen worden. Zo is accountbeheer voor gebruikers binnen de IT vaak goed geregeld. Er zijn bijvoorbeeld regels voor het afsluiten van werkstations als men even de werkplek verlaat, het omgaan met wachtwoorden of het afsluiten van accounts bij het uit dienst treden van werknemers. In een regelkamer van waaruit complexe en potentieel gevaarlijke fysieke processen worden bestuurd en gemonitord, wordt echter vaker gewerkt met groepsaccounts en systemen die altijd toegankelijk zijn in geval van een calamiteit. Een procesbeheerder of operator dient altijd in te kunnen grijpen op het proces als dit n odig is. Ook op het personele vlak gaat het nog regelmatig verkeerd. Medewerkers zijn er lang niet altijd voldoende in getraind om potentieel risicovolle situaties te herkennen. Als voldoende awareness op verschillende lagen binnen de organisatie ontbreekt, wordt dit ook niet vanuit de organisatie gestuurd. Het blijven trainen van personeel op gebied van security-awareness is een must voor alle organisaties. De mens blijf t anders altijd de zwakste schakel. Het is dan ook duidelijk dat de industrie nog een grote inhaalslag te maken heeft. De verplichting voor bedrijven om te moe-

‘Regels die voor IT vanzelfsprekend lijken, zijn niet altijd toepasbaar binnen IACS.’

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 08/2016

ten voldoen aan de eerder genoemde cybersecurityrichtlijn zal dit proces mogelijk versnellen.

Systeemintegratoren Zoals gezegd dient security een integraal deel te worden van de bedrijfsvoering. Eindgebruikers dienen dan ook bij systeemintegratoren aan te geven wat zij verwachten met betrekking tot security. Ook hierbij kan de standaard dienen als leidraad. Een apart deel van de standaard beschrijft namelijk hoe eindgebruikers hun securityvereisten aan IACS-solution providers, ofwel de systeemintegratoren, kunnen aangeven. Als de eindgebruiker duidelijk vastlegt wat op securitygebied verwacht wordt van de systeemintegrator, heeft dat voor beiden grote voordelen. Beide partijen weten wat ze van elkaar kunnen verwachten op securitygebied en kunnen elkaar hieraan houden. Omdat een gedeelde standaard beiden dezelfde taal laat spreken, zal de efficiëntie van communicatie toenemen, zijn de securityrisico’s beter beheersbaar en levert dit een kostenbesparing op. Systeemintegratoren dienen zich ervan bewust te raken dat cybersecurity een proces is, en niet slechts een van de vele stappen in het ontwerpen van een nieuwe plant. Als cybersecurity niet vanaf het eerste moment wordt meegenomen, blijft men achter de feiten aanlopen. Het managen van cybersecurity wordt daardoor bemoeilijkt. Als men samen met de eindgebruiker vooraf duidelijke securityeisen stelt aan het ontwerp, kunnen deze op kosteneffectieve wijze worden geïmplementeerd. Achteraf de security repareren is omslachtiger en veel duurder. Vanuit de markt neemt de vraag naar systeemintegratoren met kennis van cybersecurity voor het IACS-domein toe. Eindgebruikers vragen steeds vaker specifiek om IEC 62443 kennis bij hun systeemintegrator, die zich vervolgens in de standaard moet verdiepen of extern de competenties inwint. Zo breidt de acceptatie van de standaard zich als een inktvlek steeds verder uit over het IACS-landschap.

Leveranciers Leveranciers kunnen op hun beurt de standaard gebruiken voor het ontwikkelen van producten die een hoger beveiligingsniveau kunnen behalen. De standaard voorziet leveranciers van duidelijke richtlijnen ten behoeve van softwareontwikkeling, projectexecutie en lifetime-support voor hun producten. Hiermee kunnen leveranciers hun operationele kosten voor ondersteuning verlagen, het aantal kwetsbaarheden in de producten terugbrengen en vertraging van leveringen verminderen. Jutte: ‘Leveranciers hebben nog te vaak de focus op de

informatie

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 08/2016

functionaliteit van hun eigen product. Security is daaraan ondergeschikt, zodat er producten op de markt komen die niet cybersecure zijn.’ De kans op reputatieschade of financieel verlies als gevolg van een security breach valt echter te verlagen door het verbeteren van de cybersecurity van producten. Dit heeft ook een positief effect voor de leverancier zelf. Goed doordachte en cybersecure producten leveren een positieve bijdrage aan het onderscheidend vermogen en de geloof waardigheid van de leverancier als partij die cybersecurity serieus neemt. Natuurlijk zijn Hudson Cybertec de grote IACS-leveranciers al met cymanaging director bersecurity aan de slag. ‘We zien bij de Marcel Jutte zogenaamde “grote jongens” een trend richting adoptie van de IEC 62443’ weet Jutte. Veel van de grote leveranciers hebben zich al verdiept in hoe zij de standaard kunnen benutten binnen hun organisatie.

De supply chain Natuurlijk is het belangrijk dat cybersecurity door de gehele supply chain serieus genomen en gemanaged gaat worden. Dus zowel eindgebruikers, als systeemintegratoren en leveranciers moeten hier wat mee. En daar blijft het niet bij. Ook alle andere partijen die betrokken zijn bij IACS-projecten, zullen het belang van cybersecurity moeten gaan onderkennen. Bedrijven dienen bij elke fase in een project gewoon te geraken aan de gedachte ‘Hoe kunnen we dit cybersecure doen?’. Als dit is gelukt, is het managen van cybersecurity binnen de organisatie succesvol.

Doorpakken Door kennis te nemen van de IEC 62443 zijn bedrijven beter instaat om cybersecurity te embedden in de organisatie. De standaard wordt steeds vaker gebruikt voor het inrichten van de securityorganisatie en het managen van cybersecurity. Nu de nieuwe Europese wetgeving geïmplementeerd moet gaan worden, is het volgens Jutte belangrijk voor bedrijven om dit momentum te gebruiken en door te pakken. ‘Er moet gewerkt worden aan de securitykennis van het personeel. Het zal niet lang meer duren voordat er getoetst gaat worden op het juiste kennisniveau. Nu vanuit verschillende hoeken de stukjes bij elkaar beginnen te komen, is het voor bedrijven een gunstig moment om een begin te maken met het managen van cybersecurity. Daarbij is het belangrijk dat organisaties weten waar ze staan op gebied van cybersecurity. Een nulmeting van dat niveau is hiervoor een ideaal startpunt.’

www.hudsoncybertec.com

Newsline BEURSSPECIAL

WoTS: HET Instrument en méér Ook KROHNE is weer aanwezig op de World of Technology & Science (WoTS) van 4 - 7 oktober 2016 in de Jaarbeurs te Utrecht. WoTS, de opvolger van HET Instrument, is de technologiebeurs voor de Benelux.

concrete voordelen ontstaan. U kunt nu in één periode op één locatie een breed en sterk technologisch aanbod bezoeken. Dit biedt mogelijkheden voor directe interactie en een waardevol beursbezoek.

WoTS is ontstaan door het samenvoegen van twee toonaangevende beurzen, namelijk HET Instrument en Aandrijftechniek. Door het samengaan van deze beurzen zijn er voor u

De beurs bestaat uit vier werelden: KROHNE vindt u onder World of Automation. Door middel van seminars en andere activiteiten wordt u geïnformeerd over en geïnspireerd door nieuwe ontwikkelingen en innovaties. Op een stand van 100m2 toont KROHNE u niet alleen de innovatieve ontwikkelingen binnen het instrumentatieprogramma, maar ook de vele mogelijkheden op het gebied van diagnostiek, inline verificatie en predictive maintenance. Voorbeelden van innovaties zoals elektromagnetische ﬂowmeters voorzien van geïntegreerde druk- en temperatuurmeting, 80 GHz Radar niveaumeting waarmee heel gericht gemeten kan worden. Maar ook inline analyzer systemen voor het meten van FFA, TPM, POV, vocht en vuil in eetbare olie en vetverwerking. Was HET Instrument voor u de beurs en/of bent u geïnteresseerd in Industriële Automatisering? Meldt u dan gratis aan voor de WoTS via www.krohne.nl.

KROHNE op de WoTS 2014

KROHNE Nederland ontvangt u graag op stand 8C008, waar ons team van Technisch Adviseurs tot uw beschikking staat!

Uitgave 5 | 2016

OPTIQUAD - EOF 4050 W Het inline analysesysteem meet vrije vetzuren, bijvoorbeeld van frituurvet. Maar ook parameters zoals TPM, POV, vuil, vocht, Ai en IO in processen van oliemolens, raffinaderijen, olie recyclingbedrijven, biodieselinstallaties en zelfs in processen die gebruik maken van vet gewonnen uit dierlijke resten. Het spectroscopisch analysesysteem bestaat uit een inline analyzer unit en een industriële pc met touchscreen display, en beschikt over 4 optische meetmethoden met max. 12 golﬂengten. Highlights • Hoge nauwkeurigheid en lange termijn stabiliteit • Voor gebruik in dynamische regelkringen • Aanzienlijke vermindering van monstername, transport en bereiding • Geen kosten voor chemicaliën, reagentia en reinigingsmiddelen • Indrukwekkende prijs – kwaliteit verhouding

Wereldprimeur: Eerste watermeter met ingebouwde druk- en temperatuurmeting

WATERFLUX 3070 V3

KROHNE introduceert nieuwe functies en opties voor de WATERFLUX 3070 V3. De derde generatie elektromagnetische ﬂowmeters voor de waterindustrie meet naast ﬂow ook druk en temperatuur.

Het instrument beschikt over meerdere communicatie opties, waaronder de Modbus RTU output. Deze data omvat meetgegevens, statusgegevens en actuele waarde voor druk, temperatuur en alarmen.

De innovatieve WATERFLUX staat voor: procesonafhankelijke installatie, multiparametermeting, geïntegreerde diagnostiek, langere levensduur van de batterij, communicatiemogelijkheden op afstand en lage onderhoudsvereisten.

De sensor is beschikbaar met schroefdraadaansluiting G1 en G1,5. De ﬂensuitvoering wordt in diameter DN25…200 standaard uitgerust met roestvast stalen ﬂenzen. De volgens MID MI-001 en OIML R49 gecertificeerde WATERFLUX kan nu ook voor grote diameters tot DN600 worden geverifieerd naar OIML R49 en MID MI-001 met 0 DN / 0 DN rechte inen uitloopstukken.

De versterkerbehuizing heeft beschermingsklasse IP 68 waardoor deze zonder problemen in meetputten die regelmatig overlopen geplaatst kan worden, en een kleine installatie footprint voor compacte inbouw. Voor locaties met netspanning, is de van origine batterij gevoede WATERFLUX 3070 nu ook verkrijgbaar met een externe FlexPower-unit voor aansluiting op een 110...230V AC of 10…30V DC. De unit heeft een interne batterij als back-up, mocht de externe energiebron uitvallen.

Met WATERFLUX 3070 V3 biedt KROHNE een alles-in-een watermeter en elimineert de installatie en bekabeling van aparte ﬂow-, druk- en temperatuursensoren. Omdat inen uitloopstukken niet nodig zijn, kan de WATERFLUX ook in de kleinste ruimtes worden ingebouwd. Beschermingsklasse IP68 en een speciale coating zorgen ervoor dat de sensor ook ondergronds kan worden ingebouwd.

• Alles-in-een watermeter met geïntegreerde druk- en temperatuursensor • Vereenvoudigde installatie en minder onderhoud • Netspanning optie met batterij back-up • Modbus RTU communicatie optie voor het verzenden van meetwaarden, status en alarmen • Certificering volgens OIML R49 en MID MI-001 met 0 DN tot DN600

Meet met SMARTPAT geleidbaarheid en bespaar op elektronica KROHNE heeft haar portfolio procesanalyse meetinstrumentatie uitgebreid met 3 nieuwe SMARTPAT sensoren voor conductieve geleidbaarheidsmeting van vloeistoffen: SMARTPAT COND 1200, 3200 en 5200.

SMARTPAT COND 1200, 3200 en 5200

• Nieuwe generatie analysesensoren voor conductieve geleidbaarheidsmeting • 2-draads analysesensoren met geïntegreerde versterkertechnologie • Universeel Hart 7 communicatieprotocol • Geschikt voor installatie in explosievrije (zone 0)- tot hygiënische omgevingen

Elke digitale 2-draads gevoede sensor met gëintegreerde versterkertechnologie kan direct worden aangesloten op het procescontrolesysteem via 4…20mA/HART 7 interface. Dit biedt voordelen in zowel handelingskosten als in aanschafkosten van een meetpunt. Versterkers zijn hierdoor overbodig. SMARTPAT sensoren kunnen ofﬂine worden gekalibreerd via PACTware FDT/DTM of met een HART handtoestel. SMARTPAT COND 1200 (meetrange met cel constante c=1: 100µS/cm…20mS/cm) is ontwikkeld voor de water- en afvalwater industrie en kan toegepast worden voor procesmonitoren/controle in waterbehandelingsinstallaties (industrieel en drinkwater), van waterkwaliteit/limietwaarde monitoring tot filtermonitoring.

SMARTPAT COND 3200 (meetrange voor cel constante c=0.1: 1…1000 µS/cm, c=0.01: 0.05…10µS/ cm) is ontwikkeld voor kwaliteitsmeting in condensaat, koelwater en boiler voedingswater van energiecentrales. De meting kan ook worden toegepast bij omgekeerde osmose, ion-wisselaar monitoring en bij deionisatie- of ontziltingsprocessen, bijvoorbeeld in semigeleide productie. SMARTPAT COND 5200 (meetrange voor cel constante c=1: 10 µS/cm…15 mS/cm) is ontworpen voor toepassing in bijvoorbeeld scheidingsprocessen(soda oplossing/water) of procesmonitoring in water- of afvalwaterbehandeling in de chemische-, petrochemische-, water- en afvalwaterindustrie. Elke sensor is speciaal ontworpen voor haar omgeving of applicatie. SMARTPAT is voorzien van de benodigde goedkeuringen en certificaten voor installatie in explosievrije omgevingen in de chemische industrie tot aan hygiënische omgevingen.

Entrained Gas Management voor Coriolis massaflowmeters KROHNE OPTIMASS 1000, 2000, 6000 en 7000 voorzien van MFC 400 converter. Dit geeft u het voordeel van Entrained gas Management (EGM™), geen verlies van het meetsignaal tot 100% gasinsluiting in het medium. Het instrument blijft tot 100% gasinsluiting de massaflow continue meten, tegelijk meldt het de 2-phasen status en is uitgerust met een configureerbaar alarm. De gebruiker kan hierdoor het proces monitoren en verbeteren. De MFC 400 beschikt over een uitstekende dynamische dichtheidsmeting naast de standaard instrumenten procesdiagnostiek volgens NAMUR NE 107. OPTIMASS 1400 De ideale prijs/prestatie massaflowmeter voor procestoepassingen. Meet massa, volume en dichtheid van zowel vloeistoffen als gassen tot 130°C. Deze eenvoudig te installeren basis massaflowmeter zorgt dankzij de drukvaste tweede behuizing, naast een betrouwbare meting ook voor verhoogde veiligheid in uw installatie.

OPTIMASS 6400 De massaﬂowmeter met gebogen buisontwerp voor vloeistof- en gasapplicaties in de procesindustrie. Overeenkomstig de NAMUR standaard installatielengtes is de OPTIMASS 6400 beschikbaar in afmetingen DN 08…..250 en temperaturen van -200° tot + 400ºC en drukken tot 200 bar.

OPTIMASS 2400 De OIML/MID gecertificeerde bulk massaflowmeter met geïntegreerde druk- en temperatuur sensoren, is de meest eenvoudige oplossing voor hoogwaardig bulkmeting. De dubbele rechte buis Coriolis massaflowmeter, met gecertificeerde drukvaste behuizing, meet naast massaflow ook de dichtheid van zowel vloeistoffen als gassen. Geschikt voor meetbereik tot 2300 t/h met een meetfout van 0.1%.

OPTIMASS 7400 De zeer nauwkeurige enkele rechte buis (extra dik) massaﬂowmeter is de oplossing voor processen met een geringe delta P (kan verstoppingen veroorzaken). En voor processen met agressieve vloeistoffen waarbij hoog resistente materialen gevraagd worden zoals Titanium of Tantaal natte delen (buis en ﬂenzen) gecombineerd met een OIML/MID certificaat.

OPTIBAR DP 7060 C: De verschildruktransmitter met KROHNE karakter OPTIBAR DP 7060 C, het nieuwste lid van de KROHNE OPTIBAR familie is ongeëvenaard als het gaat om veelzijdigheid en robuustheid. De geheel nieuw ontworpen universele verschildruktransmitter verschaft niet alleen de exacte differentiële druk onder alle bedrijfsomstandigheden, maar meet ook gelijktijdig de statische druk in de proceslijn. Uniek is dat elke DP meting een volledige 3D linearisatie ondergaat, en daardoor gecombineerd gekarakteriseerd wordt over zijn volledige operationele toepassingsgebied:

OPTIMASS EGM

Uitermate geschikt voor: • Drukbewaking van filters en pompen met beveiliging tegen overbelasting tot maximaal 160 bar • Niveaumetingen van vloeistoffen in drukvaten • Flowmeting van gassen, dampen en vloeistoffen met bijbehorend primair ﬂowelement • Meting van dichtheid en scheidingslagen van vloeistoffen in tanks • Zeer goede herhaalbaarheid en lange termijn stabiliteit van het meetsignaal

• Meetrange: +/- DP • Temperatuur: -40 °C … 85 °C • Statisch lijndruk: 0 … 160 bar

• Extreem snelle reactietijd van < 125 ms

Door deze kalibratie worden de drie grootste invloeden op de meetnauwkeurigheid gecompenseerd; lineariteit van de DP meting, omgevingstemperatuur en statische lijndruk.

• Meetbereik tot 30 mbar ook zonder elektronische spreiding

Testen in het veld in combinatie met reeds gevestigde fabrikaten, laten zien dat de OPTIBAR DP 7060 C minimaal de kwaliteit vertegenwoordigt die de markt vraagt. Een waardevolle aanvulling op het totale instrumentatieprogramma dat KROHNE als leverancier van meetoplossingen aanbiedt.

• Gecombineerde DP-, SP- en T-meting voor hoge procesbetrouwbaarheid

• Lichte compacte meetcel • Turn down tot 100:1, hoger op aanvraag • Universele modulariteit met de gehele OPTIBAR processerie • Uitgebreide diagnostische en parametrering functies op de display of via de gebruikersvriendelijke en kosteloze DTM OPTIBAR DP 7060 C

Service en méér In deze tijd zien we ook in onze markt dat steeds meer ondernemingen er voor kiezen zich te focussen op hun kernactiviteiten. Werkzaamheden op het gebied van service en onderhoud worden steeds vaker uitbesteed. Als u kiest voor KROHNE apparatuur, gaan wij verder dan alleen het leveren van instrumenten. Wij bieden hiervoor meerdere servicediensten aan, van adhoc assistentie on site en reparatie tot aan reguliere controles van de zogenaamde “installed base”. Installed base, zijn instrumenten die al jaren van trouwe dienst op hun naam hebben staan.

Veelal herkent u deze instrumenten alleen nog aan een correct meetsignaal op uw display in de controlekamer. Door de toenemende veiligheids- en kwaliteitseisen van de installatie en de oplopende maintenance kosten, is effectief onderhoud een vereiste. Met Conditioned Based Maintenance ofwel predictief onderhoud, kunt u de maintenance kosten optimaliseren. KROHNE heeft hiervoor een Quickscan ontwikkeld. Tijdens de Quickscan worden uw instrumenten gecontroleerd, en de resultaten in een advies uitgebracht. Dit biedt u volledig inzicht in de fysieke conditie van uw installed base. Hierdoor kunt u procesonderbrekingen van uw installatie minimaliseren, door tijdig de kritische componenten te vervangen. Een efficiënt onderhoudsplan verbetert de beschikbaarheid van uw installatie en voorkomt onnodig onderhoud, een significante reductie van uw maintenance kosten. Zoals bijvoorbeeld bij energiemetingen in gebouwen en ziekenhuizen. Maar ook bij deelprocessen in de (petro) chemische industrie. Preventief maar ook om de performance van de installatie te verbeteren. Veelal volstaat de vernieuwing van de elektronica, waarbij de installatie zelf gesloten kan blijven. Quickscan, het antwoord op ongewenste stilstand!

Ontmoet ons op de beurs

Neem voor meer informatie contact op met:

KROHNE neemt deel aan een groot aantal nationale en internationale beurzen. De belangrijkste evenementen voor onze Nederlandse klanten zijn:

KROHNE Nederland B.V. Postbus 110 3300 AC DORDRECHT Kerkeplaat 14 3313 LC Dordrecht Nederland Tel.: +31 (0)78 - 6306 200 Fax: +31 (0)78 - 6306 405 e-mail: infonl@krohne.com

• KROHNE Academy special SIL 10 november, Van der Valk Assen 15 november, Van der Valk Dordrecht 16 november, Van der Valk Middelburg • Aquarama, 12 oktober 2016, Brabanthal Leuven De volledige internationale beursagenda vindt u op onze website www.krohne.com

KROHNE Belgium N.V. Noordkustlaan 16 1702 Groot-Bijgaarden België Tel.: +32 (0)2 - 4 66 00 10 Fax: +32 (0)2 - 4 66 08 00 e-mail: krohnebelgium@krohne.com www.krohne.com

buskroniek

Ethercat-P

De gebruikersvereniging van Ethercat (ETG) heeft onlangs besloten om een nieuw concept voor voeding van apparatuur in een netwerk te lanceren. Het heet “Ethercat-P”, en biedt de mogelijkheid om met voedingsspanningen van 24 tot 630VAC/850VDC en stromen tot 64A om te gaan in dezelfde kabel waarin ook de vier (100 Mbit/s ethernet) signaaladers lopen. Daarbij blijft de werking van Ethercat zelf ongewijzigd. Rob Hulsebos

‘Een nieuw concept voor voeding van apparatuur in een netwerk.’

De kleinste variant van Ethercat-P werkt met een M8 connector met 4 pinnen. Deze vier zijn sowieso nodig voor het Ethercat netwerksignaal. Deze zijn gesuperponeerd op twee gescheiden 24VDC/3A, waar van de eerste wordt gebruikt voor voeding van de randapparatuur zelf en sensoren, en de tweede 24V is beschikbaar voor actuatoren. De te gebruiken kabels zijn de gewone CAT5 (AWG22), of voor kortere afstanden de dunnere AWG24; Beckhoff levert deze met een rood/zwarte mantel zodat duidelijk is dat het afwijkt van een “normale” Ethercat kabel. En ook al lijkt het sterk op Power-over-Ethernet, het is een andere technologie; PoE levert maar één voedingsspanning aan (48..56V, maximaal 13 of 35W). Ethercat-P is daarnaast nog door te lussen.

Voor het zwaardere werk is de M8 te klein en daarom zijn er nieuwe connectoren gelanceerd genaamd B12, B17, B23 en B36 (B van Beckhoff ?). Hierin zijn steeds weer vier pinnen voor de ethernetsignalen aanwezig; de B12 heeft 2 extra pinnen voor 90VDC/10A voeding, en de andere drie connectoren hebben vijf pinnen voor 630VAC/850DC voeding en respectievelijk 14A, 30A of 64A stroom. Dat is goed bruikbaar voor aansturing van (bijvoorbeeld) elektromotoren.

Als eerste zal de M8/24V op de markt komen, Beckhoff heeft reeds producten hiermee aangekondigd. Voor leden van de Ethercat gebruikersvereniging komt de technologie ook beschikbaar (via een licentie), dit is nodig om de compatibiliteit tussen verschillende leveranciers te kunnen garanderen. De concullega’s uit de Profibus gebruikersvereniging zitten ook niet stil; in 2015 is de “M12 Power” aangekondigd, waar over reeds in Automatie 4 gepubliceerd is. Deze connector gaat echter maar tot 63V/16A.

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 08/2016

bladzijde

Industry 4.0

Zie ook Industry 4.0 Demonstratie Tour

Autonome robots

Analyse van big data

Simulatie

De negen pijlers van technologische vooruitgang

Augmented Reality

Industry 4.0: over de productiviteit en groei van de maakindustrie De negen technologische ontwikkelgebieden die sterk gestimuleerd worden door Industry 4.0 zijn niet nieuw. Ze vormen ook nu de meest kenmerkende aandachtsgebieden. Ten gevolge van ontwikkelingen binnen het Industry 4.0 initiatief zullen zij de industriële productie geheel andere kenmerken geven. Lambert van Beukering

Additieve manufacturing

Cloud

De autonome geoptimaliseerde cellen van nu zullen samen met aspecten vanuit andere technologiedomeinen leiden tot volledig geïntegreerde, geautomatiseerde en geoptimaliseerd productieprocessen. Dit met grotere efficiëntie en met name grotere flexibiliteit als de traditionele productie. De relatie tussen leverancier, producent en klant zal vanuit een andere visie gestalte krijgen, waardoor er ruimte ontstaat voor de implementatie van nieuwe ideeën. De industriële keten zal vaak

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

Horizontale en verticale systeemintegratie

The Internet of Things of The Internet of Everything?

Cyberveiligheid en facilitering

omgedraaid worden; het initiatief zal vaak vanuit de klant komen en de leverancier zal hierin mee moeten wil hij onderdeel zijn van het proces. De definities van klant en leverancier zullen steeds ruimer worden; het zullen niet steeds personen of bedrijven zijn maar ook autonoom werkende entiteiten die kenmerken van robots of andere industriële systemen hebben.

Industry 4.0 1

Analyse van big data

Autonome robots

De analyse van grote hoeveelheden data is een vakgebied dat in het kader van Industry 4.0 sterk in ontwikkeling is. In een Industry 4.0 context gaat het om het verzamelen, en uitgebreid evalueren van gegevens uit veel verschillende bronnen en omgevingen. Het gaat om gegevens die opgeslagen zijn in productieapparatuur en -systemen maar ook om “ondernemersinformatie” die bijvoorbeeld is opgeslagen in MRP of klantmanagementsystemen. Van belang daarbij zijn twee zaken: 1 De transformatie van data in gegevens. Daarmee wordt bedoeld dat er vanuit “een wolk van gegevens” een destillaat gemaakt moet worden dat relevant en opportuun is in de heersende actuele situatie. 2 De gegevens moeten geschikt zijn voor realtime gebruik, waarmee aangegeven wordt dat ze de dynamische situatie van een producerende omgeving moeten kunnen ondersteunen.

Robots zijn al decennialang in gebruik als het werktuig dat op basis van een vaste programmering handelingen van de mens kan overnemen. In toenemende mate werd vervolgens de taak van de robot opgenomen in een geregeld systeem, waardoor de koppeling tussen taak en proces beter beheerst kon worden. Een autonoom werkende robot wordt een taak opgedragen die in interactie met zijn omgeving gerealiseerd moet worden, zonder dat daarbij sprake is van een door de omgeving opgedrongen vast patroon. De volgende stap is coöperatie: Robots communiceren met elkaar om gezamenlijk tot een optimale uitvoering van een pakket van taken te komen. Deze ontwikkeling past naadloos in het streven naar flexibiliteit en mass customization of zoals het in de volksmond heet “seriegrootte 1”. Kuka levert al autonome robots die met elkaar samenwerken en automatisch hun acties aanpassen op de volgende stap in een productielijn. Industriële-robotleverancier ABB heeft de tweearmige robot YuMi gelanceerd om montagehandelingen te realiseren die vragen om meerdere op elkaar afgestemde handelingen.

In de discussie over big data wordt er vaak van uitgegaan dat de gebruiker moet beschikken over alle data die mogelijk betrekking heeft op zijn toepassingsdomein. Dit is echter een misvatting: data moet vindbaar en opvraagbaar zijn. Immers, de data op basis waarvan een toepassing zijn actuele beleid vaststelt, is deel van een dynamische wereld. Zou er gebruik gemaakt worden van data die in het bezit is van die toepassing, dan gaat het dynamisch karakter volledig verloren.

Voorbeeld De fabrikant van halfgeleiders Infineon Technologies heeft de data betreffende de verschillende productiefasen verzameld (noem dat big data). Bij problemen en afkeur wordt er een specifieke analyse op deze data toegepast. Op deze manier kan het productiesysteem zelf patronen herkennen die helpen bij het vroegtijdig ontdekken van defecten en een bijdrage leveren aan het continue proces van kwaliteitsverbetering. http://wp.me/p4NCRq-22t

De Industry 4.0 aspecten in deze toepassing zijn vooral terug te vinden in het - door de softwareomgeving van de autonome robot - formuleren van een opdracht, om vervolgens die opdracht in een dynamisch patroon van handelingen om te kunnen zetten. Dit resulteert in het verwerken van die opdracht, oftewel in het autonoom realiseren van een productiestap of zelfs een heel productieproces. Daarbij zal door het softwaresysteem zelfstandig gebruik gemaakt worden van ontwerpinformatie van componenten, constructiegegevens van het product en veel andere informatie. Deze informatie zal gedestilleerd moeten worden uit data die in de cloud te vinden is. Cloud staat hierbij niet persé voor “ver weg” of “van derden”, maar voor “dynamisch van aard”, “niet aanwijsbaar” en “specifiek voor een bepaalde situatie”.

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

Hét laatste virtual reality nieuws als eerst

w w w . v r- n e w s . n u

Westbaan 270 2841 MC Moordrecht, Nederland Tel. +31 (0) 182 - 52 71 90 Fax +31 (0) 182 - 54 90 08 info@hadro.nl, www.hadro.nl

P E D cat. III

13513

DIN boven, ANSI onder?

Magnetisch peiltoestel

13622

Paneelbouw vereist innovatieve ideeën Klippon® Connect biedt vooruitstrevende verbindingsoplossingen Let’s connect. Stelt u zich voor dat u in staat bent sneller te plannen en efficiënter te werken dankzij aangepaste producttoepassingen. Als pionier in de Industrial Connectivity zijn wij altijd bezig om een stap verder te gaan: met Klippon® Connect bieden we op maat gemaakte oplossingen voor terugkerende paneeltoepassingen. Dit garandeert u significante productiviteitsvoordelen in alle stadia van het proces. www.klippon-connect.com

Bezoek ons op de WoTS hal 10 stand B041

Let’s connect. 13598

Industry 4.0 3

Simulatie

Nu is het al zo dat machines verspaningsgegevens uitwisselen op basis van het gewenste eindeffect. Dit is vooral van belang bij het incidenteel bewerken van exotische materialen of bij het minimaliseren van bewerkingstijd en bewerkingskosten bij massaproductie. Siemens en een Duitse leverancier van verspaningsgereedschap ontwikkelden onlangs een virtuele machine die de orders kan analyseren en vervolgens de benodigde bewerkingen kan simuleren met behulp van gegevens uit de fysieke machine. Dit verlaagt de insteltijd voor de fysieke machine met maar liefst 80 procent.

In de engineeringfase, bij de 3D-simulaties van producten, materiaalgedrag en productieprocessen wordt in toenemende mate gebruik gemaakt van simulaties. Op dit moment is het gebruikelijk dat de mens de verbindende schakel is tussen conclusies die uit die simulaties getrokken kunnen worden en de daaruit voortvloeiende acties. In toenemende mate zal de keten van simulaties zelf zorgen voor een nadere optimalisatie van product en productieproces. Dit aan de hand van de specificaties die vanuit de klantwensen daaraan verbonden worden.

Horizontale en verticale systeemintegratie

The Internet of Things of The Internet of Everything?

De meeste IT-systemen kunnen data uitwisselen met hun omgeving, maar er is vrijwel nooit sprake van volledige integratie. Bedrijven, leveranciers en klanten zijn daardoor niet op een bevraagbare wijze met elkaar verbonden. Dit geldt ook voor bedrijfsinterne zaken, voor afdelingen zoals engineering, productie en service. De functies van de onderneming naar het werkvloerniveau zijn niet volledig geïntegreerd, maar ook de relatie met de klant mist deze eigenschap. Dat betekent dat de industriële keten niet omgedraaid kan worden en dat de klant dus geen rechtstreekse invloed kan hebben op het productieproces. Software Agents kunnen geen transacties realiseren die gebaseerd zijn op onderhandelingen tussen klanteigen en leveranciergebonden systemen.

Slechts een deel van de producten van fabrikanten van sensoren en machines is geschikt voor actief contact met hun omgeving. Veelal zijn ze deel van een verticale doorsnede van de automatiseringspiramide, waarbinnen sensoren en apparaten met beperkte intelligentie via controllers worden geïntegreerd in het overkoepelende productieproces. In het “Internet of Things” zijn entiteiten in staat om intelligent, veelal via embedded systemen, met elkaar te communiceren. In aanvang gingen fabrikanten bij deze communicatie door op de lijn die zij in het verleden ingezet hadden. Deels vanwege de inspanning die al gedaan was, maar ook om in bepaalde mate beschermd te zijn tegen - vanuit de in die tijd heersende gedachte - ongewenste communicatie met concurrenten.

Industry 4.0 beoogt om bedrijven, afdelingen, functies en mogelijkheden zo veel als realiseerbaar softwarematig met elkaar in contact te (kunnen) brengen zodat een samenhangend, cross company, universeel en geïntegreerd datanetwerk ontstaat en daardoor een ver geautomatiseerde waardeketen gerealiseerd wordt. Bijvoorbeeld: Dassault en BoostAeroSpace lanceerden een collaboratieplatform voor de Europese luchten ruimtevaart en defensie-industrie. Het platform, AirDesign, fungeert als een gemeenschappelijke werkr uimte voor ontwerp en productie. Deze samenwerking wordt gerealiseerd binnen een cloudservice. Het is een voorbeeld van de complexe taak van het beheer van producten productiegegevens van meerdere partners.

In korte tijd heeft in dat kader een complete heroriëntatie plaatsgevonden: Men beseft nu dat men alleen maar “Internet of Everything” kan worden of zijn, als men gevonden kan worden door software agents en kan communiceren met “everything”. Bosch Rexroth, een leverancier van drive- and control systemen, exploiteert voor kleppen een gedecentraliseerd productieproces. Producten worden geïdentificeerd door RFID-identificatiecodes en werkstations “weten” voor elk product welke productiestappen moeten worden uitgevoerd.

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

Industry 4.0 6

Cyberveiligheid en facilitering Veel bedrijven werken nog steeds met informatiesystemen die niet ontworpen zijn om te acteren met hun omgeving. Enerzijds is dit het historische gevolg van het koppelen van eilandoplossingen, anderzijds doordat het belang van een dergelijke faciliteit nog niet van belang of voorzienbaar was ten tijde van de aanschaf. We moeten beseffen dat veel bedrijven vaak al meer dan een decennium tot volle tevredenheid werken met een systeem dat destijds, gebaseerd op een standaardapplicatie, voor veel geld specifiek voor hen is voorzien van maatwerkfuncties. Met de verhoogde connectiviteit en het gebruik van standaard communicatieprotocollen, die aspecten van Industry 4.0 ondersteunen, stijgt niet alleen de behoefte om kritische industriële systemen en productiefaciliteiten te beschermen tegen cyberaanvallen maar ook de behoefte om het gewenste gebruik goed en genuanceerd te regelen. Zo kan het in bepaalde gevallen van belang zijn om de omgeving een antwoord te geven op een bepaalde vraag, maar de feiten waarvoor dat antwoord van toepassing is binnenshuis te houden. Een voorbeeld daarvan kan zijn dat een fabrikant best met zijn collega wil communiceren over de dieptrekeigenschappen van een bepaald materiaal, maar dat hij er geen behoefte aan heeft om prijs te geven dat hij bezig is met het herontwerp van een bepaald veelgevraagd product. Voor het voortbestaan van bedrijven en de bescherming van de samenleving is het van essentieel belang dat de manier waarop we omgaan met informatie goed geregeld en vervolgens dienaangaand maximaal beschermd is. Daarbij

moeten we ons realiseren dat het niet alleen relatief statistische informatie betreft (zoals patiëntgegevens uit een ziekenhuisdatabase) maar en met name informatie die deel is van een actief proces. Het gaat in het laatste geval over process control security. Dit kan vitale en/of zeer kostbare infrastructuren betreffen. Derhalve dient er binnen het “cyberontwerp” niet alleen een passend basisniveau van cybersecurity te zijn gerealiseerd, maar ook dienen maatregelen te worden getroffen tegen bijvoorbeeld grootschalige uitval, ernstige verstoringen, gerichte cyberaanvallen of moedwillig menselijk handelen met een extremistisch of terroristisch karakter. Op dit moment zijn er globaal bezien twee stromingen in het streven naar de noodzakelijke cyberveiligheid en de gewenste facilitering. Binnen de ene stroming wordt getracht om binnen het heersende systeem, het ISO gestandaardiseerd referentiemodel voor datacommunicatie, te komen tot oplossingen die het contact met “de wereld” veilig en adequaat maken. Vervolgens wordt de bedrijfssoftware-omgeving daarop aangepast. Anderen zijn van mening dat de “Industry 4.0 interconnectie” vraagt om een exclusieve oplossing die niet belast mag zijn met de historische consequenties van het huidige systeem. Men beseft dat bij ontwikkelingen vanuit de ISO-omgeving steeds voldaan moet blijven aan de huidige mogelijkheden, hetgeen ernstige ontwerpbeperkingen oplevert. Verschillende leveranciers van industriële apparatuur, overheden en onderzoeksinstituten bundelen hun krachten om tot een toekomstbestendige cyberveiligheid en -facilitering te komen.

Cloud Veel bedrijven zijn met behulp van cloudgebaseerde software al met elkaar in contact. Maar Industry 4.0 vraagt meer. Productie- en bedrijfsgeoriënteerde gegevens zullen op basis van receptuur met elkaar gedeeld moeten worden. De receptuur betreft niet alleen de vorm en de “intimiteitsfactor” van de informatie, maar ook de interactiesnelheid die bereikt kan worden. Uiteraard zal in een ontwerp getracht worden om de tijdskritische omgeving zo klein mogelijk te laten zijn, maar dat betekent niet dat de cloud daarin geen rol zal spelen.

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

‘Op dit moment zijn er globaal bezien twee stromingen in het streven naar de noodzakelijke cyberveiligheid en de gewenste facilitering.’

Additieve manufacturing Het afgelopen jaar heeft zich een revolutie voltrokken op het gebied van additieve manufacturing. Dit niet alleen voor wat betreft de toe te passen materialen, maar ook met betrekking tot de beheersing van de processen. Ook is de prijsstelling van de apparatuur en de materialen zodanig geworden, dat deze passend is binnen de investeringsmogelijkheden van een groot aantal bedrijven. Van groot belang is ook dat er een structuur is ontstaan die vanuit het ontwerp via prototyping ondersteuning biedt aan deze wijze van produceren. Was tot voor kort deze technologie alleen interessant voor prototypen en zeer exclusief maatwerk, nu zijn de grenzen verschoven naar perspectief voor de grotere aantallen. Vooral als dit leidt tot een veel grotere functionaliteit of reductie van gewicht. Industry 4.0 speelt daarbij een belangrijke rol vanwege de mogelijkheid om een product just in time te vervaardigen op de plaats waar het gebruikt zal gaan worden, terwijl het ontwerp en de prototyping op een willekeurige andere plaats heeft plaatsgevonden.

Together facing a brighter tomorrow At Yokogawa, we believe the sky’s the limit. And to reach beyond today’s horizons, we work step-by-step with you to make the unimagined a reality. That’s how we move forward, through the synergy of co-innovation partnership. Join hands with us, and together we can sustain a brighter future. Yokogawa: Building a better tomorrow with you today.

Augmented Reality In de CAD-wereld heeft zich in de loop van de afgelopen 20 jaar een ontwikkeling voorgedaan die vanuit het simpel 2D-tekenen geworden is tot het compleet en dynamisch virtueel beschikbaar krijgen van de gewenste functionaliteit in de omgeving waarin het uiteindelijk toegepast zal gaan worden. Zo vormen virtuele botsproeven van automobielen op dit moment een belangrijke fase in het ontwerp van een voertuig. Het toepassen van deze op werkelijkheid gebaseerde systemen gaat echter veel verder. Het zal niet lang meer duren of de brandweer wandelt tijdens de rit naar een brand al virtueel door het object om zodoende tactiek en gevaar al ingeschat te hebben voordat de plaats des onheils is bereikt. De gegevens die de brandweer in het kader van deze calamiteit ter beschikking krijgt, zullen anders van aard en diepgang zijn dan hetgeen in het publieke gedeelte van de cloud vrijgegeven wordt. Het Comos systeem van Siemens biedt in dat kader al vele mogelijkheden.

Please visit www.yokogawa.com/nl

13606

Facing-a-brighter86x252.indd 1

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

25/08/16 14:56

bladzijde

Nieuws

Zie ook Instrumentatie Expeditie

Gebruikers van Yokogawa komen samen in Budapest In de aanloop naar haar gebruikersconferentie trommelde Yokogawa haar systeemen apparatuurgebruikers op om eind mei in Budapest met elkaar te komen spreken over de technische en economische ontwikkelingen. Het thema “Great ideas are worth sharing” sprak menigeen aan. Helaas was de druk op de olie- en gasindustrie merkbaar in het bezoekersaantal. En de reisbeperkingen door de aanslagen in Brussel zorgden nog voor extra afmeldingen. Maar de locatie is prachtig: zowel de stad Budapest, als het hotel, Kempinski Hotel Corvinus. Willem van der Bijl

Herman van den Berg President Yokogawa Europe

Richard van Hooijdonk Trendwatcher

Ted Angevaare van Shell opende als voorzitter van de stuurgroep de achtste Europese gebruikersconferentie met een gepast “safety first” en gaf de adressen van het dichtstbijzijnde ziekenhuis, brandweer- en politiepost en gaf aanvullend nog een anti-trust statement. De overige leden van de stuurgroep zijn Igor Stolz van Evonik, John Sams van BP, Peter Owen van Vopak en Perry Jaspers van Yara. Het andere thema werd ook genoemd: “co-innovating tomorrow”. Was het eerste thema mij wel duidelijk, over dit tweede thema moest ik toch wel even nadenken, maar gelukkig werd het later uitgelegd. Herman van den Berg, president van Yokogawa Europe, heette iedereen welkom en gaf om te beginnen enkele historische

Satoru Kurosu Director Solutions Service Business

mijlpalen van het Europese bedrijf met als meest recente de oprichting van het Analyzer System Integration centrum in Spanje dit jaar. Door allerlei oorzaken is de zakelijke werkomgeving is erg snel aan het veranderen, zei hij, en wees daarbij vooral op de snelle technologische ontwikkeling. We hebben allen te maken met MVO en duurzaamheid, met globalisering en met open communicatie. ‘Daarom nemen wij het voortouw door met onze relaties en partners samen de juiste oplossingen te ontwikkelen en we noemen dat co-innovatie, want great ideas are worth sharing,’ aldus van den Berg. Hij toonde daarbij een veelzeggend beeld van de ontwikkeling van de mobiele telefoons dat illustreert dat de verandering steeds sneller gaat.’ ‘Bij het 100-jarig bestaan van Yokogawa in 2015 is een nieuwe basis gelegd voor groei in de volgende 100 jaar. Deze basis is toen “Transformation 2017” genoemd en bestaat uit drie initiatieven: focus op onze klanten, het creëren van nieuwe waardes en ontwikkeling van een hoog efficiënt wereldwijd bedrijf.’

Trendwatcher Daarmee was het een kleine stap naar de volgende spreker, trendwatcher Richard van Hooijdonk. In grote vaart sprak hij over een enorme hoeveelheid

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË Automatie 08/2016

Nieuws

Efficiency

Human Reliability

nieuwe ontwikkelingen die de wereld aan het veranderen zijn. En al sprekend kwamen met dezelfde snelheid plaatjes voorbij van indrukwekkende apparaten en de toepassingen ervan. Hij sprak over 3D-bioprinters waarmee organen of delen ervan kunnen worden geprint - én gebruikt, over de smart mirror waarbij je, als je er in kijkt, informatie over jezelf op diezelfde spiegel ziet verschijnen. Hij had het over de ePil, die hij zelf binnenkort gaat innemen en die al reizend door je lichaam allerlei medische informatie geeft. Van Hooijdonk heeft al een soort RFID-chip in zijn arm laten plaatsen waarmee de elektronische apparatuur in zijn omgeving aangestuurd kan worden. Zijn auto, bijvoorbeeld, gaat automatisch open als hij in de buurt komt. En ook de retail-wereld staat op zijn kop, want voedsel zal in de toekomst geprint gaan worden. Wij mensen zijn niet gemaakt voor verandering en toch moeten we mee in de vaart van de ontwikkelingen. Zijn uitspraak “change is the only constant factor” past daar aardig bij. Yokogawa’s Transformation 2017 lijkt de juiste keuze om bij te blijven en mee te groeien.

Co-innovatie In de volgende voordracht, door Satoru Kurosu, Director Solutions Service Business, werd ingegaan op de vraag hoe we gezamenlijk, mét onze klanten, waarde kunnen creëren. In aanvang memoreert Kurosu san een aantal megatrends waaronder de wereldwijde bevolkingsexplosie, de klimaatverandering, de afname van onze essentiële natuurlijke bronnen, de globalisatie en de onvoorspelbare vluchtigheid van zaken. En als we daar in mee willen gaan, hebben we onze relaties en eigen mensen hard nodig. Maar we hebben ook te maken met een veranderende arbeidsmarkt en werkkrachten. Deskundige mensen zijn onze werkomgeving aan het verlaten, de nieuwe medewerkers komen niet meer van dichtbij en de verjonging houden we niet tegen. Kurosu san noemt vier samenhangende elementen waar Yokogawa zich op richt omdat dat de belangrijkste uitdagingen van de klanten blijken te zijn. Deze zijn effectiviteit, veiligheid & zekerheid, beschikbaarheid & betrouwbaarheid en menselijke betrouwbaarheid. Zie ook het schema.

Massaflowmeting Tijdens de conferentie werd een aantal nieuwe producten gepresenteerd waaronder een nieuwe flowmeter op basis van het Coriolis-principe. Niets nieuws dacht ik, want die techniek wordt al aardig wat jaartjes gebruikt. En inderdaad, de reeds bekende foto van Gustave-Gaspard Coriolis verscheen als eerste op het scherm. De presentator, Andreas Dobratz, Vice-

KBC

Availability & Reliability

A Yokogawa Company

Strategic planning Manufacturing operations management Manufacturing control

YOKOGAWA

Safety & Security

Bij elk van deze kritische elementen wordt een aantal uitgangspunten en oplossingen gegeven. Aanvullend wordt uitgelegd dat gestructureerd complete oplossingen worden ontwikkeld en gegeven voor de volledige waardeketen en zakelijke levenscyclus van planning, ontwerp, engineering, installatie & commissioning en operatie & onderhoud. Om dit te ondersteunen heeft Yokogawa het bedrijf KBC overgenomen. KBC opereert in het bovenste gedeelte van de bedrijfskolom. Of zoals KBC het zelf zegt, wij analyseren en adviseren en Yokogawa implementeert en opereert. En met deze combinatie van de twee bedrijven kan waarde voor de volledige waardeketen worden gecreëerd. Met de digitalisering van procesaparatuur en IIoT komen steeds meer gegevens beschikbaar die als big data behandeld worden. Vervolgens kunnen deze slim worden omgezet in nuttige informatie die weer via dashboards voeding levert voor het bedrijfsmanagement. En daar wordt het bedrijf mee en op “geregeld” terwijl op de lagere levels geregeld wordt door machines en systemen. Het getoonde schema geeft de feitelijke invulling duidelijk weer. KBC maakt softwareprogramma’s die de verbinding vormen tussen bedrijfsdata en de bedrijfsdoelstellingen, die de KPI’s dus inzichtelijk maken. Enkele van deze applicaties zijn Petro-SIM, Maximus, Multiflash en Energy-SIM. Hiermee wordt industriële kennis gegenereerd op basis van zo veel mogelijk realtime data waardoor direct actie genomen kan worden: DaaS, Data-as-a-Service. Zo’n vijftig tot zestig procent van de internationale bedrijven in de chemie en olie- en gassector maken intussen succesvol gebruik van DaaS. Zo heeft Shell in Nederland in dit kader een project PACE, Platform for Advanced Control and Estimation mede in samenwerking met Yokogawa en Cisco. Belangrijkste uit dagingen in de markt

Field devices

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË Automatie 08/2016

MC2015-004

Proline Prowirl 200 Revolutionaire Vortex flowmeting van stoom, gas en vloeistoffen. • Geïntegreerde temperatuurmeting voor de massa / energiestroming van verzadigde stoom • Hoogste procesveiligheid - dualsens versie voor een redundante meting • Hoge beschikbaarheid - bewezen robuustheid, weerstand tegen trillingen, temperatuur schokken en waterslag • Geen onderhoud - levenslange kalibratie • Veilige werking - niet nodig om het apparaat te openen als gevolg van een display met touch control en achtergrond verlichting • Geïntegreerde verificatie - Heartbeat Technology ™ www.nl.endress.com/proline_prowirl200

Endress+Hauser BV Postbus 5102 1410 AC Naarden

Tel. (035) 695 86 11 info@nl.endress.com www.nl.endress.com

Betrouwbare flowmeting. 13615

5 & 6 april | Brabanthallen | ‘s-Hertogenbosch

Het nieuwe event over automatisering in verpakken en interne logistiek. • Drive technologies • Process control • Engineering • Mechatronics • Motion control • Software • Industrial engineering • Sensor technology

Gelijktijdig met Empack en Logistics & Distribution.

Let op: laatste stands

BOEK NU UW STAND Ga naar automation-show.nl voor meer info +31 (0)162 408 985

automation-nl@easyfairs.com

13610

160801 Auto-Adv-180x122.indd 1

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË Automatie 08/2016

09/08/16 12:02

Nieuws President van Rota Yokogawa Europa, bevestigde dat Coriolis een flowmeter is geworden voor algemeen gebruik, maar met name heel geschikt is voor toepassingen met speciale eigenschappen. ‘Wij zagen behoefte om het meetprincipe, dat inmiddels sinds 2013 de nummer één is in het industrieel meten van flow, wat verder te verfijnen met enkele nieuwe eigenschappen. Zo hebben we het drukverlies kunnen verlagen, wat minder energieverlies geeft en de nauwkeurigheid bij laag debiet verbetert. Door op een speciale manier met de voeding naar de sensoren om te gaan, hebben we de meting van tweefasen stroming en de nulstabiliteit kunnen verbeteren. Maar met slimme software, op diverse plaatsen, hebben we de massaflowmeting nóg een stap verder gebracht. We noemen het TI, Total Insight, waarmee we de gebruiker over de gehele levenscyclus helpen. Dat start bij de selectie van een meter en bij gebruik worden allerlei kritische conditievariabelen over de status van de meter continu opgeslagen in de transmitter. Deze zogenaamde “tube health check” bevat specifieke gegevens van de meetbuizen over aangroei, corrosie, kalibratie en andere afwijkingen. Dit helpt voor een betrouwbare massameting in kritische applicaties.’

Total Insight Bij de Total Insight-filosofie worden zes stappen gegeven: Eenvoudige selectie, Expert gids, Proces begeleiding, Onderhoud beheer, Data mobiliteit en Geavanceerde flexibiliteit. Ten aanzien van de selectie zijn er zes verschillende modellen ontwikkeld, te weten nano, prima, supreme, intense, hygenic en giga, en er is keuze tussen twee verschillende transmitters, de essential en de ultimate. De expert gids is een hulpmiddel om zelf, of met begeleiding, de meter volledig voor de toepassing in te MassaFlowmeter stellen. De procesbegeleiding geeft onRotaMass met line informatie, op basis van NAMUR, ‘Total Insight’ als een soort eventlogger van de conditie en afwijking van de meting en meter. Het onderhoudsbeheer is gebaseerd op nieuwe technieken om de conditie van de meetbuizen te meten. Door middel van een ingebouwde micro-sd geheugenkaart wordt alle data opgeslagen en is daarmee gemakkelijk over te dragen ten behoeve van de datamobiliteit. Met de geavanceerde flexibiliteit geeft de transmitter de gebruiker de mogelijkheid om vier inen uitgangen vrij voor elke toepassing te configureren en diverse opties zijn door de gebruiker via software keys te activeren. Natuurlijk werd ik getriggerd door de bij de meetbuizen aangebrachte “nieuwe technieken” en dus sprak ik na de lezing met Product Manager Hans Stolzenburg. Hij gaf aan dat door een speciale analyse van de aandrijfspoel gemeten kon worden hoeveel ingesloten gas er in de buizen is en of er aangroei of corrosie is. ‘Hoe dan?’, vroeg ik. Stolzenburg antwoordde enthousiast en deskundig: ‘De aandrijfspoel zorgt ervoor dat

de twee parallelle buizen in resonantie op en neer bewegen ten behoeve van de meting. En de temperatuur van de buizen wordt gemeten om te kunnen bepalen wat de elasticiteit van de buizen is. Dat is gebruikelijk, maar wat wij gedaan hebben is dat we een extra trillingsfrequentie op de basisfrequentie hebben gesuperponeerd. Dit creëert een extra buistrilling en de response of de verandering van deze trilling wordt alleen veroorzaakt door veranderingen in de wanddikte van de buizen. Daarmee hebben we aangroei of corrosie meetbaar gemaakt, en dat is natuurlijk gepatenteerd.’ zei hij met een lach.

Monstername systemen Vaak is de grootste uitdaging bij een analytische meting in de proceswereld het aanbieden van het juiste monster. En als de - logische - wens is om dat zo snel mogelijk te doen, zodat je er nog online mee kan regelen, is het al helemaal moeilijk. De zogenaamde monstername of sample-handling systemen zijn best complex en altijd afhankelijk van de procesconditie en het gewenste component dat je zou willen meten. Loek van Eijck, Business Unit Manager Analytical Solutions bij Yokogawa gaf een inkijk in de analyzerwereld en de reactie daarop van zijn bedrijf. In de Europese markt zijn de meeste installaties meer dan 25 jaar oud en hij stelde dan ook de vraag of de analyse nog steeds betrouwbaar en juist gedaan werd. Analyzers leveren een bijdrage aan de kwaliteit, doorloop en veiligheid van de chemische bedrijven. Dus hoe kunnen we daarbij helpen. Van Eijck: ‘Tachtig procent van de problemen met analyzers wordt veroorzaakt door een verkeerd ontwerp van de monsternamesystemen. En dat is niet nodig want het loont de investering om een goede analyse te hebben. In een onderzoek over een periode van 15 jaar is aangetoond dat bij een goede procesanalyse de verdiensten drie keer de kosten van aanschaf en opereren bedragen. Daarom heeft Yokogawa in 2016 in Europa een speciale werkplaats van drieduizend vierkante meter geopend waar analyzer systemen worden ontwikkeld en samengesteld. We noemen dit ASI, Analyzer System Integration. Deze staat in Spanje en is niet de eerste. Web bouwen dus op ervaring van de bestaande ASI’s in Texas, gebouwd in 1967 en die in Singapore in 1998. We werken nauw samen met deze en andere externe partners om systemen zo goed mogelijk in te passen in de applicatie. Natuurlijk is er een trend naar inline meting, maar ook daar is de juiste behandeling van de monsters noodzakelijk. Daarnaast wordt veel aandacht besteedt aan de integratie van onderhoudsgegevens. We helpen daarmee onze klanten de juiste analyse te kunnen blijven doen.’ De Europese gebruikersconferentie van Yokogawa was interessant en nuttig. De uitwisseling van informatie was intensief en de gebruikers waren enthousiast: Because great ideas are worth sharing!

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË Automatie 08/2016

Your Global Automation Partner

Veiliger Dan Ooit! Hybride Veiligheid I/O Module Betrouwbare werking door robuuste IP65/67/69K module voor PROFIsafe Maximale flexibiliteit door combinatie van standaard en veiligheid in-/uitgangen en IO-Link in één enkele module Variabel uit te breiden met I/O-hubs tot 32 standaard I/O’s

www.turck.nl 13523b

SMARTER PRODUCT USABILITY Sven-Philipp Abraham

SMARTER PRODUCT USABILITY

ZO EENVOUDIG LEEST MEN BARCODES TEGENWOORDIG. OP CAMERA GEBASEERDE CODELEZER DCR 200i

Product Management Product Center Ident + Vision

Dankzij de Setup Wizard in drie minuten in bedrijf genomen. De nieuwe DCR 200i identificeert snel en betrouwbaar 1D en 2D codes, óók bij ongunstige omstandigheden.

easy handling. www.leuze.nl 13452a

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

PROFI

nieuws

NederlaNd | 2016 | JaargaNg 14 | #4

Brandjes blussen op de PROFIdag 2016

in de lift

sAve the dAte, 1 december 2016 In het evoluon In eIndhoven Midden augustus â&#x20AC;&#x2122;16, de NederRemote Maintenance, minimale downtime en modulair bouwen, facto-

landse Economie zit in de lift,

ren die continu spelen binnen de industrie om meer rendement te beha-

we zijn met zâ&#x20AC;&#x2122;n allen veel vaker

len, maar echt noodzakelijk zijn als het gaat om mensenlevens. Het is

op vakantie geweest dan tien

niet voor niets dat ZIEGLER Brandweertechniek bij het bouwen van hun

jaar geleden en hopelijk heb-

brandweerauto kiest voor een bewezen techniek als PROFINET. De bestu-

ben we er van genoten! Want

ring van pompen, kleppen, schuimsystemen en andere bluscomponenten

we werken er hard voor, er ligt

verloopt geheel automatisch. Ook binnen de wereld van voertuigen zien

veel druk op ons als Europa.

we dat PROFINET de toekomst is, op de PROFIdag 2016 zal de projectaan-

Vandaag de dag kunnen we niet

pak en de integratie van PROFINET uitvoerig worden besproken.

veel verder vooruit kijken dan een aantal maanden, tenmin-

Een brandje kan ook ontstaan als er

taak gekregen om u de basis uit te leg-

ste als dat nog lukt. De lage olie-

sprake is van onenigheid of onduide-

gen.

prijs, dreigingen voor aansla-

lijkheid. Meer en meer zien we samen-

ook wordt er op 1 december ingegaan

gen en vluchtelingenstromen,

werking tussen oT en iT afdelingen,

op profinET in de cloud, status en

maken het niet gemakkelijk om

dat we elkaar soms niet begrijpen

diagnosemeldingen, de interactie tus-

iets uit de glazen bol te krijgen.

is een feit. als we namelijk met bei-

sen mens, machine en robots en het

Maar voor ons als Nederlandse

de partijen aan tafel zitten praten we

gebruik van draadloos en glasvezel in

pioniers brengen deze onstabie-

over hele andere snelheden, protocol-

combinatie met profibus en profi-

le factoren ook kansen. Zo zien

len en omgevingsfactoren. We zijn dan

nET. Daarnaast wordt er veel uitleg

we veel productie terug komen

ook verheugd dat we Waterschap de

gegeven over het veelbesproken io-

naar Europa, mede door de inte-

Dommel bereid hebben gevonden om

link en zullen we aandacht besteden

gratie van automatisering. Nu is

te komen vertellen hoe zij de integratie

aan EMC problematiek.

het van belang dat we het ver-

van oT en iT aanpakken.

naast de lezingen zullen er veel leden

eenvoudigingproces inzetten,

Terug van weggeweest zijn de basics,

aanwezig zijn om u de nieuwste oplos-

om het minimale aanbod van

dit jaar met een speciale taak voor de

singen te presenteren op de markt-

technisch personeel op te van-

profistudents. Zij zullen u wegwijs

plaats. al met al een verzorgde dag

gen. Hierbij kan een juiste inte-

maken in de wereld van profinET,

waarbij veel aspecten van profibus,

gratie van IT de oplossing bie-

profibus en io-link. in opdracht van

profinET en io-link worden bespro-

den. Hoe? Begin met een bezoek

de vereniging hebben de studenten de

ken. bent u eindgebruiker van profi-

aan de PROFIdag, hier spreekt

bus, profinET en io-link of bent u

Waterschap De Dommel over

benieuwd naar de mogelijkheden

de automatisering van zestig

hiervan, dan bent u hierbij

gemalen, welke 24/7 beschik-

van har te uitgenodigd

baar moeten zijn. Wij zien u

voor de profidag op

graag op de PROFIdag 1 decem-

1 december 2016.

ber 2016.

Peter Hollebrandse Meldt u direct aan

Voorzitter PI Nederland

op www.profibus.nl

Abonneren op proFInIeuws: Mail naar info@profibus.nl

Thema

Het ontwikkelen van een PROFINET product Door de verenigingsaanpak kunnen wij gezamenlijk werken aan de innovatie van het protocol en gezamenlijk zorg dragen voor kennisoverdracht naar eindgebruikers en productleveranciers die PROFINET willen integreren. Er zijn veel manieren om profinET te

bent u er niet zeker van of certifice-

pI-leden hebben toegAng

integreren in uw apparaat, maar waar

ring vereist is voor uw product, de

tot hulpmIddelen

moet u beginnen? afhankelijk van het

beslissende factor is: “is er een GsD-

alle profinET apparaten worden uit-

type product, het huidige ontwerp, de

bestand nodig?” als dat zo is, dan moet

voerig getest door een van de pi Test

verwachte hoeveelheid en de ontwik-

het product gecer tificeerd worden.

labs. Een juiste voorbereiding voor dit

keltijd, maakt u een keuze. Voor een

(Het GsD-bestand, geschreven in XMl,

traject scheelt u veel tijd. ideaal zou

product met een bestaande Ethernet-

bepaalt de unieke parameters, waar-

zijn als u de tests kunt voorbereiden en

controller kan een profinET software

den en alarmen voor uw product.)

zelf kunt uitvoeren, voordat uw product

stack de oplossing zijn. Dit kan wor-

de officiële tests in gaat. leden van pi

den geschreven vanuit de specificatie

Er zijn geen administratieve drempels.

krijgen exclusief toegang tot de test-

(niet aanbevolen) of door een stack van

in tegenstelling tot sommige andere

bundel.

een van de vele leveranciers. Voor een

industrial Ethernet-netwerken, is er

nadat u uw product hebt ingediend bij

product dat wordt opgebouwd vanaf de

geen contract te ondertekenen of hoeft

een testlab ontvangt u de testresulta-

grond, is de keuze afhankelijk van de te

u geen royalty’s te betalen.Er zijn veel

ten, wanneer uw product slaagt voor

verwachte hoeveelheid en de time to

middelen om u te helpen bij het toe-

de testen kunt u een aanvraag voor

market.

voegen van profinET in uw product,

een profinET certificaat doen. Hier-

zoals een webinar “The rapid Way to

bij krijgen leden korting op de kos-

in afnemende volgorde van complexi-

profinET”, profinET developer trai-

ten van het certificaat. Met het certi-

teit, zijn de keuzes:

ning en de guideline “recommenda-

ficaat in handen wordt het de hoog-

1 Chip

tion for Design and implementation of

ste tijd om uw apparaat op de markt te

2 standard Ethernet controller plus

profinET Devices.”

brengen, ook hierbij helpt de vereni-

stack

ging. u plaatst uw apparaat gratis in

3 board/module

Komt u er niet uit, graag helpen de

de product guide en krijgt toegang tot

4 Externe gateway

vereniging pi nederland en de pi Com-

vele marketing uitingen! pi nederland

petence Centers, aTs en proCEnTEC

heeft een netwerk van vele gebruikers

Welke manier u ook kiest, uw profi-

u bij het ontwerpen en uitwerken van

en leveranciers, die u een vliegende

nET product moet worden gecertifi-

uw profinET product. bekijk de vori-

start kunnen geven. Continu houden

ceerd. Voor meer informatie, bekijk op

ge editie van profinieuws, om te lezen

wij de gebruiker op de hoogte op www.

www.profinet.nl de negentien minuten

hoe profinET geïntegreerd is binnen

profinet.nl, via de nieuwsbrieven en de

durende webinar.

de flowmeter van bronkhorst.

vele activiteiten.

PROFINIEUWS 2016

Thema

Flexibele machine zorgt voor maatwerk verpakkingen Hellebrekers Technieken is specialist in softwareoplossingen, besturingstechniek en industriële waterbehandeling. Hellebrekers heeft de software voor de verpakkingsmachine van haar klant Stand-By ontworpen. Deze machine wordt gebruikt door bedrijven die producten produceren die in lengte variëren. Stand-By is in 1980 opgestart als onderhouds- en reparatiebureau van bedrijfsmachines, sinds 1985 zijn zij de Europees leider in eindlooskarton-verwerkingsmachines. Met de eindlooskarton-verwerkingsmachine behoor t een voorraad van honderden verschillende dozen van alle vormen en lengtes tot het verleden. Het is een geavanceerde machine die snel eindlooskarton ver werkt tot verpakkingen waarin elk product perfect past. Voor elk product is de lengte van de doos apart in te stellen (handmatig of automatisch). Een instelbaar stansmechanisme maakt

heldere diagnostiek, de aansluitvolg-

kunnen worden en dat de status van

de kopse kanten van de doos, zodat de

orde per sensor en de complete stek-

dit relais door de plC gelezen wordt.

doos gesloten kan worden, met of zon-

kerbaarheid kon het bedieningsgemak

Gebruik hiervan vereenvoudigt en ver-

der lijm. Een vouwtafel verpakt auto-

worden gewaarborgd.

mindert ook de bedrading. Doordat de

matisch het product in de op maat

machine opgebouwd, getest en ook

gemaakte verpakking. Het sCaDa+

overzIcht en eFFIcIëntIe

weer uit elkaar gehaald dient te wor-

systeem maakt niet alleen automa-

Voor de besturing van het bedienings-

den, was de wens groot om stekker-

tisch de juiste doos, het systeem voor-

paneel van de ver pakkingsmachi-

baar te werken. Er is gekozen voor ter-

ziet de verpakking ook automatisch

ne is gekozen voor een Cpu1515 van

minals met connectoren en ook de i/o

van het juiste label.

siemens, hier zijn drie u-remote i/o

punten worden door middel van Weid-

Hellebrekers werkt al t waalf jaar

stations op aangesloten. De plC en

müllers unieke HD connectoren direct

samen met stand-by poly techniek.

u-remote stations worden door mid-

op het station aangesloten. afbreken

Waar in het begin sprake was van een

del van profinET aan elkaar verbon-

en weer opbouwen is hierdoor kinder-

leverancier klantrelatie, wordt er nu

den. op het u-remote station komen

spel geworden.

samengewerkt aan totaaloplossingen.

verschillende signalen binnen en wor-

Door gebruik te maken van de geïn-

Door steeds meer uitbreidingen in het

den contactoren, ventielen, motoren

tegreerde webser ver kan de machi-

verleden aan het voormalige plC plat-

en een labelprinter volledig automa-

ne heel eenvoudig getest en ingesteld

form was het tijd voor een complete

tisch aangestuurd. in totaal worden er

worden. in een later stadium wordt

redesign van de verpakkingsmachine.

ongeveer 154 i/o punten verwerkt. Met

een seriële kaart en een weegmodule

Deze moest alle oude mogelijkheden

een encoder(kaart) kan heel nauwkeu-

ingebouwd. De seriële modules gaan

en eigenschappen behouden in een

rig de lengte van het karton bepaald en

gebruikt worden voor communicatie

compacter en efficiënter geheel waar-

gesneden worden.

met de barcodescanners, printer en

bij bedieningsgemak, aansluitvolgorde

(tijdelijk) weegcomputers.

per sensor en complete stekkerbaar-

veIlIgheId

heid vereisten waren.

De nieuwe machine moest ook veiliger

“De keuze voor Weidmüller u-remo-

De grootste uitdaging bij het ontwerp

worden. om dit te bereiken is gebruik

te was snel gemaakt”, aldus ferro

van de software voor het bedienings-

gemaakt van een remote i/o schijf als

Koornberg van Hellebrekers. “Weid-

paneel voor de nieuwe verpakkings-

veiligheidsrelais. Het voordeel hier-

müller u-remote heef t alle goede

machine was de gebruiksvriendelijk-

van is dat alle ingangen blijven bin-

eigenschappen van de concurrentie in

heid. Voornamelijk omdat de gebrui-

nen komen en de uitgangen achter de

één remote i/o systeem. De voordelen

ker een verpakker is die de machine

noodstopkaart met een veiligheids-

van u-remote waren meteen duidelijk

bedient en geen operator is. Door de

niveau van ple of sil3 uitgeschakeld

en hebben zich bewezen”. PROFINIEUWS 2016

PRODUCTNIeUWS

PBI-PLUS USB INTERFACE VOOR PROFIBUS PA Gebruik deze krachtige usb / profibus-pa interface om eenvoudig en gemakkelijk uw profibus-pa apparaten te confi gureren. Het kan worden ingezet als klasse 2 profibus master binnen het netwerk, ook kan het functioneren als stand-alone hulpmiddel voor de confi guratie en het onderhoud van profibus pa apparaten zonder de noodzaak van een externe voeding of Dp/pa coupler.

JUMO MTRON T VANAF HEDEN IN SYSTEEMVERSIE 4.0 BESCHIKBA AR Het meet-, regelen automatiseringssysteem JuMo mTron T wordt sinds de marktintroductie permanent uitgebreid en aan klanteneisen aangepast. Meer opslag, integratie van het nieuwe JuMo digiline systeem en een automatische afmelding zijn geïntegreerd.

Smar Nederland Tel: +31(0)172494922 Web: www.smar.nl

JUMO Meet- en Regeltechniek Tel: +31(0)294491498 Web: www.jumo.nl

MOTOLOGIX NIEUWE INTERFACE GENERATIE VOOR ROBOTBESTURING VIA PLC

PROFINET INTERFACE VOOR ACTUATORS

Een interessante innovatie: Motologix, de integratie van plC en robotbesturing. Waarbij de voordelen van beide systemen worden gecombineerd: het gemak van het direct programmeren van de robot via de ‘programmable logic Controller’ (plC) en de hoge precisie van de DX200 robotbesturing.

auma kan met een nieuw interface, aC aandrijvingen integreren in een profinET netwerk. De interface voldoet aan de eisen van profinET specificatie 2.3 en ondersteunt Conformance Class b (CC-b). naast de integratie in verschillende typologieen, zijn snelheden tot 100 Mbit/s mogelijk. De actuator heeft een eenvoudige foutdiagnose en geautomatiseerde adres toewijzing.

The Independent Solution provider for Industrial and Process Automation, Quality & IT

VIPA Nederland B.V. Tel: +31553564208 Web: www.vipa.nl

AUMA BENELUX Tel: +31(0)715814040 Web: www.auma.nl

PROFINIEUWS

pi nederland leusderend 12, 3832 rC leusden postbus 366, 3830 aK leusden Tel.: +31(0)33 - 469 05 07 fax: +31(0)33 - 461 66 38 netherlands@profibus.com www.profibus.nl

Het onafhankelijke PROFIBUS & PROFINET

PRODUCTIE

Competence- en Training center

apr Media Groep bV Tel.: +31(0)33 - 456 70 50 studio@aprmediagroep.nl

DRUKWERK antilope, lier (belgië)

COMPETENCE CENTER www.ats-profibus-profinet.com Bert.vd.Linden@ats-global.com T. 0529 43 83 10

TRAINING CENTER www.ats-academy.com academy.nl@ats-global.com T. 0529 43 83 10 13506

SECRETARIA AT

PROFINIEUWS 2016

Nieuws

Nieuwe HART temperatuur transmitter in Ex-d behuizing met lokale interface 35e Motek Internationale vakbeurs Meer informatie www.vierpool.nl

voor automatisering van productie en montage Assemblage-installaties en systeemoplossingen

De signaalconditionerings-specialisten van PR electronics hebben de innovatieve 7501 temperatuurtransmitter ontwikkeld. Deze heeft een Ex-d behuizing en een uniek lokale operating display om de procestemperatuur uit te lezen, diagnoses te plegen en parameters te wijzigen. Hierbij hoef je de behuizing niet te openen. De gebruiker kan zelfs zónder handheld communicator en mét werkhandschoenen geavanceerde HART® 7 instellingen doen via het display. Het display heeft een gepatenteerde optische interface die het mogelijk maakt om in de meest extreme omstandigheden de unit in te stellen. Deze interface is immuun voor lichtbronnen, reflecties en schaduwen. Daarnaast past de interface zich automatisch aan als er vocht-, stof- of vuilophoping ontstaat op het glas.

Handlingtechnologie Procestechnologie voor verbinden, bewerken, controleren en kenmerken Componenten voor de speciale machinebouw Software en dienstverlening

De belangrijkste kenmerken: Ingang: 2-, 3-, 4-draads RTD, 13 typen TC, bipolair mV of weerstandsmeting; Instelbaar backlight: wit/rood, knipperend in geval van storing; Flexibele montage met draaibaar display 0-90-180-270˚; Montage op temperatuursensor, pijp of wand (bulkhead); Ook programmeerbaar met PReset, HHC, AMS en PACTware; Keurmerken: Atex, IECEx, FM, CSA, NEPSI, EAC, INMETRO, DNV, GL, CE; Geschikt voor SIL-applicaties; Hoge meetnauwkeurigheid: <0,05% van het meetgebied; De unit is backwards compatibel met HART® 5; Verkrijgbaar in een Ex-d, Ex-i en general purpose uitvoering.

10 T/M 13 OKTOBER 2016 STUTTGART www.motek-messe.de

13525

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 08/2016

Slimme, flexibele softwareschil voor industriële robots en randapparatuur

Een kind kan de robot programmeren Robots in de industrie kunnen sneller, goedkoper en flexibeler worden gebruikt. Innovatieprogramma’s zoals Smart Industry (en het Duitse Industrie 4.0) zijn in het leven geroepen om ontwikkelingen rondom onder andere productieflexibiliteit te versnellen. Een belangrijk aspect hiervan is digitalisering van product en proces. Er komt hierdoor meer informatie beschikbaar om processen in te richten en veelzijdige machines maken daar sterk gebruik van. De industriële robot maakt tot dusver nog maar mondjesmaat gebruik van deze digitalisering, maar waarom eigenlijk? Maarten Essers

e maakindustrie ondergaat een grote verandering. Waar de laatste jaren de focus lag op het goedkoop produceren in grote massa’s, worden productiebedrijven nu geacht sneller, goedkoper, gepersonaliseerde producten en maatwerk te leveren. Niet langer worden fabrieken achteloos in lagelonenlanden neergezet, maar verschuift de productie terug naar eigen land. Deze trend is vooral waar te nemen in productie waarbij kwaliteit, levertijd, garanties en betrouwbaarheid een grote rol spelen. Om aan de

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 08/2016

strenge eisen van de afnemende klanten te voldoen, dient de maakindustrie flexibel en wendbaar te zijn om snel in te haken op de wensen van de klant op dat moment. De opkomst van industriële robots in samenhang met flexibiliteit kan daartoe bijdragen. Al sinds de eerste industriële robot (de Unimate) de fabriek van General Motors kwam versterken in 1961, stond de robot bekend als veelzijdige machine met grote potentie. In de jaren

die erop volgden werden ze sneller, nauwkeuriger, slanker, stijver, betrouwbaarder en veelzijdiger. Een eigenschap die vaak toegekend wordt aan robots is “flexibel”. Eén op de twee robots wordt echter gebruikt in de massaproductie van auto’s. In de automobielsector worden robots doorgaans slechts voor één enkele taak geprogrammeerd en ze voeren deze uit tot het einde van hun levenscyclus. Opnieuw programmeren en configureren kost zoveel tijd en geld, dat dit vaak niet wordt gedaan. Terwijl allerlei componenten in de automatisering steeds slimmer en flexibeler worden, lijkt de industriële robot achter te lopen op deze ontwikkelingen.

een productieomgeving worden daardoor disproportioneel hoog vergeleken met de kosten van de robot en zijn potentie.

Flexibele communicatie tussen Smart Devices

Sensoren worden slimmer; kijk bijvoorbeeld naar de SmartCam van Cognex of de Inspectors van SICK. Zelfs camera’s met imageprocessingsoftware vereisen geen programmeerkennis meer en ook hun implementatie is niet langer een e llenl ang ontwikkeltraject. Ook de informatievoorziening aan productiemedewerkers wordt steeds slimmer. Informatie over m achines, processen en mogelijke storingen wordt geautom atiseerd aangeboden aan onderhouds- en storingsmonteurs en komt vaak op hun smartphone of tablet binnen. En ook gebouwen en facilitaire systemen worden slimmer. Software en hardware werken samen om beter om te kunnen gaan met energiev erbruik, onderhoud te voorspellen en te plannen, productieprocessen te optimaliseren en in te spelen op de marktvraag.

De genoemde tekortkomingen van de industriële robot zijn al jaren onderwerp van onderzoek en ontwikkeling bij onderzoeksinstellingen en bedrijven. Een van de projecten waarin de tekortkomingen werden onderzocht was project SInBot (Smart Industrial Robotics) dat startte in 2012. Samen met 9 partners uit de onderzoekswereld en het bedrijfsleven onderzocht de Universiteit Twente hoe robots efficiënter ingezet kunnen worden voor productie in kleine series. Maarten E ssers, auteur van dit artikel, promoveerde binnen dit project op flexibele aansturing van de veelzijdige robots. In zijn proefschrift behandelde hij de stappen die nodig zijn om een robot meer intelligentie te geven en ontwikkelde en evalueerde hij een aansturingsmethode die gebruik maakt van Smart Devices. Daarbij draait het om creëren van bewustzijn: bewustzijn van omgeving, taak, product, maar ook van de eigen rol, c apaciteit en limitatie. Deze aspecten zijn in de robotindustrie ver te zoeken. Robots hebben hun eigen traditionele programmeeromgeving en worden op relatief laag niveau geprogrammeerd. De tijd die het kost om een robot te programmeren kan oplopen tot 360 keer de cyclustijd van de uit te voeren taak. Een simpele taak, zoals het verplaatsen van een product - wat slechts drie seconden hoeft te duren, kost een ervaren programmeur al gauw 20 minuten programmeerwerk.

De belangrijkste oorzaak van de grote hoeveelheid tijd en de hoge kosten die gepaard gaan met het inzetten van industriële robots, is de merkafhankelijke programmeertaal en aanpak. Iedere robot heeft zijn eigen taal en ieder merk zijn eigen methode om de robot aan andere apparatuur te koppelen. De ontwikkelkosten voor de implementatie van een robot in

Wanneer een industriële omgeving bestaat uit Smart Devices, dan is de tweede stap flexibele communicatie. Deze communicatie is niet langer sturend, maar lijkt meer op overleg. Robots, sensoren, intelligente software en overige productie-entiteiten overleggen over wie welke taak gaat oppakken, wat de deadlines zijn en welke veranderingen hebben plaats-

Randapparatuur en systemen steeds slimmer

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 08/2016

gevonden. Aangesloten machines en sensoren kunnen op ieder moment aanmelden en afmelden van het communicatiesysteem, wat een flexibele aanpak vereist. Een centraal communicatiesysteem moet hierbij worden vermeden om geen bottlenecks of Single Points Of Failure te introduceren.

aan”. Hoog niveau vaardigheden zijn gerelateerd aan het aansturen van taken die gepland worden door een planningssysteem. Voorbeelden zijn “pak product x” en “product y in tray z”. De informatie die nodig is om een vaardigheid te voltooien verschilt nogal. Zo is in de grafische weergave het koppelen van een sensor aan een hoog n iveau vaardigheid (d.w.z. het slepen van een blokje ‘sensor’ naar het blokje “taak x”) voldoende voor de robot om de benodigde informatie te kunnen achter halen.

Vaardigheid Taak Taak

Stapelen van blokjes ENGIE Industrial Automation (onderdeel van ENGIE Services) heeft geïnvesteerd in de ontwikkeling van een slimme, flexibele sof twareschil voor industriële robot s en randapparatuur. Die zorgt er niet alleen voor dat robots merkonafhankelijk geconfigureerd kunnen worden, maar biedt ook de flexibele koppeling naar sensoren, andere r obots, of controllers (bijvoorbeeld plc of pc) en bovenliggende aansturingslagen (SCADA, MES, ERP). Om de sof tware toegankelijk te houden wordt geen programmeertaal gebruikt zoals bekend uit de traditionele automatisering, maar een variatie op grafische programmeertalen die voor kinderen werden ontwikkeld. Het gevolg is dat een productiestap niet geprogrammeerd, maar eerder geconf igureerd wordt. Zo kan een kind nu in vijf minuten doen wat een expert vroeger dagen kostte.

Taak

Praktische toepassing Inmiddels is de eerste toepassing van deze softwareschil gerealiseerd waarbij twee verschillende Stäubli robots, 2 SICK camera’s, een MES (de door ENGIE ontwikkelde MES Toolbox) en andere randapparatuur, waaronder belichting, f lexibel werden gekoppeld. Beide robots hebben te allen tijde toegang tot informatie van alle apparaten in het netwerk en kunnen online en inline worden geconfigureerd. De robots kunnen taken aannemen van andere robots, maar ook van het MES. Het programmeren van een nieuwe taak voor de robot is letterlijk een kwestie van seconden tot minuten, afhankelijk van de complexiteit van de taak. Beide robots zijn in staat producten te vinden, op te pakken, aan elkaar te overhandigen, te testen en alle bevindingen en statussen door te spelen aan elkaar en aan bovenliggende systemen. Nieuwe producten en functies toevoegen is een kwestie van minuten. Mede doordat de robots zich “bewust” zijn van hun omgeving, is schaalvergroting een kwestie van kopi ëren en plakken. In tegenstelling tot de conventionele aanpak wordt daarbij niet de programmatuur gekopieerd, maar de aangeleerde vaardigheden.

Sensor

Taak x

De grafische configuratie is gebaseerd op het populaire Scratch, ontwikkeld door MIT (Massachusetts Institute of Technology). Functies die normaal in code geschreven zijn worden weergegeven als blokjes. Door de blokjes te stapelen ontstaat een programma. Door van een serie blokjes weer een nieuw blokje te maken ontstaat een zekere mate van gelaagdheid waarmee snel complexe nieuwe programma’s gemaakt kunnen worden. Wanneer deze gelaagdheid consequent wordt doorgevoerd in de productieomgeving ontstaat er een modulair productiesysteem. Een juiste keuze van de basisblokjes staat vervolgens garant voor de flexibiliteit en efficiëntie. In plaats van blokjes die functies voorstellen, wordt voor robots vaak het woord “vaardigheden” gebruikt. Laag niveau vaardigheden hebben te maken met de aansturing van beweging. Voorbeelden daarvan zijn “beweeg motor” of “gripper

Het terugdringen van de programmeertijd en -kosten van industriële robots zal leiden tot een toename in de acceptatie en het gebruik van industriële robots door het mkb. Ze zullen daar worden ingezet voor productie van kleine series. Maar ook de grotere bedrijven worden door deze nieuwe ontwikkeling in staat gesteld sneller en tegen lagere kosten in te springen op de marktvraag.

informatie

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 08/2016

maarten.essers@engie.com

Druk- en niveau meting

Digitale druktransmitter en schakelaar type DPC

Dé FRONT MEMBRAAN SPECIALIST

NIEUW!!

Bezoek ons op stand

8D056

F Uitgang analoog of Volt vrij instelbaar F 2 transistor uitgangen PNP F Bereik 0..1 tot 100 bar F Relatieve of absolute drukmeting

F Dunne film op staal of keramische meetcel F Parameters instelbaar via NFC - smartphone App F Datalogger tot 3518 data points F Display en elektrische aansluiting draaibaar FrontMembraanTechnologie FFront rontM rontM Membraan embraanTTechnologie echnologie

Marktechnical B.V. Lage Ham 172-178 5102 AE Dongen

Tel.: 0162 31 42 85 E-mail: info@marktechnical.nl www.marktechnical.nl 13526

De sleutel tot uw systeem rendement

Enkele kenmerken:

Sterke Frontmembranen Standaard gepolijst EHEDG gecertificeerd Minimale olievulling Actieve Temperatuur compensatie Hoog overdrukbaar

Flexibel. Communicatief. Eenvoudig in gebruik. ..ideaal voor uw toepassing

MEER WETEN ??

De compacte VLT® Midi Drive FC 280 heeft een handige Memory Module voor een slimme en snelle inbedrijfname, een geïntegreerde DC-spoel, een RFI-filter en diverse veldbusopties. Bezoek ons op stand 11B053 tijdens WoTS en ontvang het boek Wetenswaardigheden over Frequentieomvormers!

Bezoek ons op de beurs WOTS

Danfoss Drives, Vareseweg 105, 3047 AT Rotterdam, Nederland Tel. +31 10 2492050, E-mail: vltsales@danfoss.nl, www.drives.danfoss.nl

DKDD.PA.824.A1.10

http://mididrive.danfoss.com

13502

Standnr: Hal

8 C020

13535a

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË AUTOMATIE 08/2016

STANDNUMMER

10A008

SENSOR SOLUTIONS AND SYSTEMS For all areas of the automation industry

Meer informatie www.catec.nl

As a global player, we stand for comprehensive system expertise, continuous innovation, the highest quality, and the greatest reliability. Balluff means technological variety and first-class service. Our 2450 worldwide employees are working to ensure this.

Fieldlogger Systems and Service

Object Detection

Industrial Networking and Connectivity

Industrial Identification

Linear Position Sensing and Measurement

Condition Monitioring and Fluid Sensors

Industriële universele datalogger CaTeC levert een Fieldlogger, een zeer breed inzetbare datalogger met ongekende ingangs- en communicatie mogelijkheden. De logger kan zowel a naloge- als digitale signalen verwerken en deze onderling vergelijken en combineren met behulp van krachtige wiskundige bewerkingen. Met de prettige en eenvoudig te bedienen interface wordt de gebruiker begeleid in het instellen van de datalogger. Meerdere Fieldloggers kunnen worden gecombineerd tot een compleet meetnetwerk. Data van maximaal 100 kanalen kunnen simultaan worden gelogd.

Accessories

Image_90x259_2013_01_E_NL.indd 1

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË Automatie 08/2016

13531b

www.balluff.nl

Balluff B.V. Europalaan 6a, 5232 BC ‘s-Hertogenbosch Phone +31-73-6579702

6/24/2013 4:12:31 PM

De Fieldlogger is voorzien van diverse communicatie en opslagmogelijkheden: usbpoort: voor pc-communicatie of een geheugen stick, RS 485 poort: Modbus voor draadloze opn emers en extra Fieldloggers, ethernet interface: 10/100 Mbps, sd-kaart interface: voor geheugenuitbreiding (Standaard 512 kB). Ingang- en uitgangsmogelijkheden: temperatuur: thermokoppels (8 typen), Pt100/1000, analoog: diverse spanning en stroomsignalen, digitaal: 8 configureerbare inen uitgangen, alarm: 2 relaisuitgangen, uitbreidbaar door meerdere Field dataloggers te netwerken. De Fieldlogger vindt zijn toepassingen in de industrie, farmaceutica, installatiewereld, binnenklimaatcontrole en laboratoria. Optioneel is de Fieldlogger te voorzien van een grafisch en numeriek display, grafische analyse software en Scada software.

Markt & Techniek

Meer informatie www.camozzi.nl

Nieuwe elektronische proportionele drukregelaar In Camozzi’s elektronische proportionele drukregelaar MX-Pro is de geavanceerde technologie van de elektronische proportionele microdrukregelaar K8P gecombineerd met de betrouwbaarheid en uitstekende prestaties van de serie MX2 modulaire drukregelaars. Deze nieuwe drukregelaar verzekert de gebruiker van een uiterst hoge mate van precisie in de drukregeling, een hoge flow rate en een laag verbruik. De opbouw van de MX-serie maakt het bovendien mogelijk om compacte manifolds samen te stellen. De drukregelaar is modulair opgebouwd en verkrijgbaar met ingebouwde manometers of poorten voor meters, inpasbaar in de serie MX2 en beschikbaar in manifoldversie en als extern aangestuurde versie. Poorten: G1/2, manifold poorten: G1/ 2.

Energie management begint met meten FLUXUS® Energy is het antwoord

Bel ons voor een demonstratie op uw installatie !

FLEXIM Instruments Benelux B.V. Tel.: +31 10 24 92 333 benelux@flexim.com

www.flexim.com

HET IA-VAKBLAD VOOR NEDERLAND EN BELGIË Automatie 08/2016

13234g

 In kaart brengen van de energie effiency van warmtewisselaars, boilers en koelinstallaties  Voor perslucht- en brander installaties  Eenvoudig en snel meten met clamp on sensoren  Inzetbaar voor vloeistoffen, lucht en gassen  Zowel voor vaste als tijdelijke opstellingen

bladzijde

Cyberkroniek

Zie ook Industry 4.0 and Smart Industry

Siemens opent Cybersecurity Opcenter Siemens heeft in Lissabon, München en Milford (VS) drie “Cybersecurity Operation Centers” (CSOC) geopend. In Milford was men al sinds november 2014 actief, en deze CSOC’s zijn onderdeel van Siemens’ onderdeel “Plant Security Services”, bedoeld om ondernemingen te helpen bij het voorkomen van (cyber)veiligheidsincidenten. En als het toch nog fout mocht gaan: het oplossen hiervan. Om dit mogelijk te maken werkt Siemens samen met Intel’s dochteronderneming McAfee (www.intelsecurity.com), wiens producten VirusScan, Application Control, ePolicy Orchestrator en Enterprise Security Manager worden ingezet. Dat alles geeft een klant toegang tot de wereldwijde database van malware en kennis van Siemens’ cybersecurity-experts. Rob Hulsebos

Personeel van de CSOC’s bewaakt plants continu, waarschuwt klanten bij gedetecteerde cybersecurityincidenten, en coördineert bij bestrijdingsacties en implementatie ervan. Hoe dit laatste precies gedaan wordt, hangt af van de zwaarte van het incident en de gevolgen voor de productie. Een CSOC kan ook antivirusmaatregelen beheren, de firewalls beheren, software-updates uitrollen (voor PCS7, Windows, Adobe PDF Reader en Flash); aanbevelingen voor de patch-strategie geven, back-ups uit voeren en forensische analyses uit voeren. Daarnaast krijgt de klant een dashboard met de cy-

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

bersecuritystatus van zijn plant, volgens ISO 27002 of IEC 62443, en een maandelijks statusrapport. Speciaal is ook dat “false positive” foutmeldingen van virusscanners over Siemens producten worden gedetecteerd. Hierbij wordt dus per abuis een Siemens softwareproduct als malware gezien en alarm gegeven. Dat is op zijn minst vervelend, maar wordt lastig als deze software dan geblokkeerd of verwijderd wordt. Siemens werkt daarom samen met leveranciers van antivirusproducten om onterechte foutmeldingen te kunnen voorkomen.

Cyberkroniek

Is het middel erger dan de kwaal? De meeste pc-eigenaren en in mindere mate ook de eigenaren van tablets en mobieltjes vertrouwen op een virusscanner om bescherming te bieden tegen malware. Deze scannen alle inkomende netwerkverkeer, ingeplugde usbsticks en andere opslagmedia en de bestanden op de harde schijf op aanwezigheid van bepaalde datapatronen die een indicatie zijn van aanwezigheid van malware. Rob Hulsebos

Soms is de virusscanner abuis, een normaal bestand wordt aangezien voor malware en in quarantaine gezet, van de schijf gewist, of kan niet opgestart worden. Ik maak dat als softwareontwikkelaar wel eens mee, de door mij zojuist nieuw ontwikkelde software wordt door de virusscanner niet herkend en als gevaarlijk gezien. Vervelend, maar we klikken de melding gewoon weg. Lastiger wordt het als legale producten wereldwijd afgekeurd worden. Leveranciers van besturingssoftware kunnen de bestanden van nieuwe releases van hun producten dan ook laten “trainen” bij sommige virusscannerleveranciers, zodat de virusscanners op tijd op de hoogte zijn. Vervelender wordt het als virusscanners een systeem beschadigen door vitale systeembestanden te wissen, zodat een pc niet meer op kan starten. Een incident in Duitsland enkele jaren geleden maakte het voor honderden pc’s in een bedrijf onmogelijk om nog te kunnen netwerken. Die konden dus ook niet meer op afstand worden gerepareerd. Reparatie hiervan kost zeer veel tijd. Nog vervelender wordt het als virusscanners zélf door hackers worden aangevallen. Dit is onlangs voorgekomen bij sommige producten van Symantec. En dan blijkt: virusscanners zijn ook maar software. En die software wordt gemaakt door programmeurs die niet altijd genoeg kaas hebben gegeten van “veilig programmeren”. Deze producten waren net zo kwetsbaar voor hackers als de producten die ze hadden moeten beschermen. Waar we normaal software niet met beheerdersrechten laten werken, juist om de gevolgen van malware zoveel mogelijk in te perken, moeten virusscanners juist wél beheerdersrechten hebben om hun werk goed te kunnen doen. Maar dan zou je er wel op moeten kunnen vertrouwen dat deze extra rechten niet misbruikt kunnen worden. Er is namelijk niemand die de bewaker bewaakt. Een van Google’s beveiligingsonderzoekers, Tavis Ormandy, specialiseert zich in het testen van de cyberveiligheid van virusscanners. In het verleden heeft hij zo zwakheden in de producten van AVG, Sophos, ESET, Kaspersky, Avast, Trend Micro, Malwarebytes en Comodo gevonden. Onlangs publiceerde hij over 25 lekken in (professionele en consumenten-)producten van Symantec. Deze maken het mogelijk dat een pc zonder enige gebruikersinteractie besmet kan worden, ondanks de aanwezigheid van de virusscanner. Ook kan de virusscanner gestopt worden.

Bijvoorbeeld, als een email een besmet attachment bevat, dan kan die in sommige gevallen dankzij de virusscan toch de pc besmetten, ook al is de email niet eens geopend. Hoe kan dit? Dit is mogelijk omdat de bijlage gelezen wordt door de virusscanner vóórdat de gebruiker hem te zien krijgt. Symantec blijkt het lezen van bijlages - in allerlei formaten, zoals .doc, .zip, .xls, .jpg, etc. - uit te laten voeren door software uit een open-sourcebibliotheek. Dat is op zich niet zo’n probleem, maar: gedurende de laatste zeven jaar waren alle updates op die bibliotheek niet doorgevoerd, en die was dus kwetsbaar. Dus de malware maakt gebruik van fouten in die oude bibliotheken om de werking van de virusscanner te frustreren of te stoppen. Dit geeft een ernstig gebrek aan in de ontwikkelen onderhoudsprocessen van die leverancier, die klanten wél adviseert dit soort dingen te doen, maar het zelf níet doet. Is het middel erger dan de kwaal? Paradoxaal zou het zelfs zo kunnen zijn dat een pc die helemaal “bij” is met patches dus toch nog geïnfecteerd wordt door zijn virusscanner. Maar wie bewaakt de bewaker? Daarom ook het advies om nooit op één beveiligingsmaatregel te vertrouwen; de “defense in depth” aanpak helpt tolerant te zijn tegen een falende beveiligingscomponent; hopelijk wordt de malware dan gestopt door iets anders .

Productie en machine automatisering PMA 08/2016

colofon Redactieraad

Hoofdredactie

Willem van der Bijl

Ing. Peter van den Berg, Ing. Lambert van Beukering, Ing. Ton Bol, Ing. Bernard Bos, Ing. Willem van der Bijl, Ing. Frits Boddeman, André Braakman, Ing. Adrian de Bruijn, Jacques Geluk, Harold van den Hauten, Ing. Rob Hulsebos, Sikko de Jong Sr., Ing. Liam van Koert, Janet Kooren, Ing. Peter Korsten, Ir. Hans Mosselman, Ir.ing. Wim O xenaar Eur. Erg., Ir. Paul Petersen, Ing. Remco Rijsenbrij, Drs. Bianca Scholten, Ing. Karel Walinga, Ir. Hans van Wijk en Ing. Nick de With.

Hoofdredactie

Liam van Koert

Deelname van redactieraadleden aan het redactieraadteam is op persoonlijke titel.

Uitgave uitgever

jaco otto

Automatie BV Bezoekadres: Spacelab 2, 3824 MR Amersfoort Postadres: Postbus 2696, 3800 GE Amersfoort Telefoon: 033 456 70 50 E-mail: info@automatie-pma.com Internet: www.automatie-pma.com

Uitgever Jaco Otto (Automatie BV), j.otto@aprmediagroep.nl Sales

Erik de Jong

Advertenties Erik de Jong (Advercom), edejong@advercom.nl

Vormgeving APR Media Groep BV, studio@aprmediagroep.nl redactie

Bianca scholten

Advertentie- en orderadministratie APR Media Groep BV, orders@aprmediagroep.nl

Abonneeservice Post: Daalakkersweg 2 - 72, 5641 JA Eindhoven Telefoon: 088 226 66 86 E-mail: abo@aprmediagroep.nl redactie

lambert van beukering

redactie

rob hulsebos

Abonnementen kunnen iedere maand ingaan en w orden jaarlijks automatisch verlengd. Opzegg ingen, uitsluitend schriftelijk, dienen uiterlijk twee maanden voor het einde van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn.

Nederland Buitenland Proefabonnement Losse nummers

€ 79,- per jaar (excl. btw) € 140,- per jaar € 35,- 6 maanden € 10,-

Overname artikelen Informeer bij de uitgever. redactie

harold van den hauten

redactie

Karel Walinga

redactie

Nick de With

13511

Aansprakelijkheid Aan de inhoud van dit vaktijdschrift is veel aandacht besteed. Het is echter mogelijk dat de inhoud van deze uitgave verouderd, incompleet en/of incorrect is. Aan de inhoud hiervan kunnen dan ook geen rechten worden ontleend. Automatie BV kan niet aansprakelijk worden gehouden voor de directe alsook indirecte gevolgen van het gebruik, op welke wijze dan ook, van de hierin aangeboden informatie. Automatie BV geeft geen enkele garantie, noch aanvaardt enigerlei aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud, data, adviezen, verklaringen, producten of ander materiaal in het vaktijdschrift. Overname van artikelen uit deze uitgave is uitsluitend toegestaan met bronvermelding en na toestemming van de uitgever van Automatie BV. Alle regels met betrekking tot de Nederlandse intellectuele eigendomsrechten zijn van toepassing.

11 11 HA HLAL B50454 11B 110 ND AD STSATN

Snel, Snel,ﬂﬂexibel exibelen eneffi efficiënt ciëntwerken? werken? Rexel, Rexel,uw uwpartner partnerininIndustrie! Industrie!

AanAan de de hand hand vanvan de de ontwikkeling, ontwikkeling, prototyping, prototyping, productie productie en en hethet onderhoud onderhoud vanvan eeneen Formule Formule 1-racewagen 1-racewagen trekken trekken we we eeneen parallel parallel metmet de de diensten diensten die die Rexel Rexel verleent verleent aanaan machinemachineen paneelbouw en paneelbouw en industriële en industriële eindgebruikers. eindgebruikers. Want Want uw uw succes succes staat staat of valt of valt ookook metmet de de juiste juiste partner partner die die u inualle in alle fasen fasen vanvan hethet bedrijfsproces bedrijfsproces op op de juiste de juiste wijze, wijze, metmet de juiste de juiste middelen, middelen, op op hethet juiste juiste tijdstip, tijdstip, bijstaat. bijstaat. Bezoek Bezoek onsons op op de de WoTS WoTS (4 t/m (4 t/m 7 oktober, 7 oktober, Jaarbeurs Jaarbeurs Utrecht) Utrecht) en laat en laat u u informeren informeren hoehoe we we uw uw “time “time to market” to market” aanzienlijk aanzienlijk kunnen kunnen verkorten verkorten en en u uw u uw ﬂexibiliteit ﬂexibiliteit en effi en ciency efficiency kunt kunt verhogen. verhogen.

Meld Meld u nu u hier nu hier aanaan

Scan Scan deze deze QR-code QR-code

voor voor eeneen gratis gratis

voor voor meer meer informatie: informatie:

toegangsbewijs: toegangsbewijs:

Samen Samendedetoekomst toekomstbouwen bouwen

www.rexelnederland.nl/wots www.rexelnederland.nl/wots

13597 1359

Pressure Measurement. Our Business.

VISIT US AT STAND

8D062

OEM Pressure Transducers

Pressure Transmitters

Level Probes, Data Loggers

Remote Transmission Units

Digital Manometers

keller-holland.nl

13335d