Bouw en Uitvoering 4-2021

HOF VAN

DUURZAAMHEID

PIONIEREN

IN HOUT

GROTE OPGAVEN BEPERKTE RUIMTE

AARDGASVRIJE P RO EF T U I N EN ASBESTSTELSEL STRIJD OP HET DAK BOUW EN UITVOERING

BEREIKT RUIM 73.100 LEZERS

JAARGANG 53 - 4 2021 HET VAKBLAD VOOR RIJK, PROVINCIE EN GEMEENTE

IN NEDERLAND EN BELGIE

Grip op uw daken Dakbehoud Nederland is een organisatie met landelijke dekking voor dakonderhoud en dakmanagement. Onze klanten zijn overheid, woningcorporaties, vastgoedbeheerders en VvE’s. U hebt één overzichtelijk contract en continu inzicht in de conditie van uw vastgoed.

VOORDELEN DAKBEHOUD •

Gecertificeerde dakdekkersbedrijven

•

Landelijke dekking / Calamiteitenservice

•

Inzicht in en grip op de conditie van uw daken

•

Langere levensduur daken

•

Kostenbesparing door dakonderhoud

Dakbehoud Nederland Databankweg 26 3821 AL Amersfoort 036 530 44 90 info@dakbehoud.nl WWW.DAKBEHOUD.NL

13824f

INSPIRATIEBOEK ‘WONINGBOUW IN HOUT’ Het Inspiratieboek Woningbouw in hout presenteert achttien voorbeeldprojecten in de (sociale) woningbouw. Het boek geeft een variatie van laagbouw en hoogbouw, modulaire en hybride vormen in combinatie met staal, beton of baksteen. Met fraaie beelden en enthousiaste ervaringen van de betrokken woningcorporaties, architecten en bouwers.

Het bevat veel voorbeelden waarbij biobased bouwen gecombineerd wordt met

herbruikbaarheid, toepassing van traditionele materialen en de ‘Nederlandse smaak’.

Het boek is een uitgave van het Transitieteam Circulaire Bouwconomie, een samenwerking van overheid en markt. Het Transitieteam werkt in opdracht van het kabinet aan 100% circulair bouwen in 2050.

Meer lezen en het Inspiratieboek Woningbouw in Hout gratis downloaden als pdf, kan via de QR-link of op www.bouwenuitvoering.nl

BIJ DE VOORPAGINA Ochtend in de Rijnhaven met appartementen in nieuw- en oudbouw. De Rotterdamse Rijnhaven is een van de oudste havens op de zuidoever van de Nieuwe Maas.

INHOUD

(Foto: RossHelen/Shutterstock)

8 Hof van Duurzaamheid, woningbouw in een groen jasje In Amersfoort is de bouw van Hof van Duurzaamheid begonnen. In opdracht van projectontwikkelaar Schipper Bosch realiseert Karbouw daar 162 eengezinswoningen en appartementen. We spraken met architect Jan Nauta en met Bob Elzen, directeur van het bedrijf dat de houtbouw levert.

‘We zijn in de positie om de bouwketen in positieve zin bij te sturen’

B+U 4 2021 3

‘ Als je een economisch ontwerp in hout maakt, moet je weten wat de beperkingen zijn’ Pionieren in hout We zijn in Nederland goed in praten, maar architect Dennis Hauer is meer een doener. Met Urban Climate Architects ontwikkelde hij een catalogus voor houtbouw en gaat de uitdaging aan om grootschalige sociale woningbouw te realiseren die qua prijs marktconform is. We gingen met hem in gesprek.

24

38 Grote opgaven in een beperkte ruimte Verstedelijking. De draagkracht van bodem, water en biodiversiteit staat onder grote druk door klimaatverandering, landbouw, woningbouw en bedrijvigheid. Een belangrijke taak van het nieuwe kabinet is de veelheid aan opgaven letterlijk op de kaart te zetten en de haperende uitvoering weer aan te jagen, aldus het PBL.

‘Afgelopen decennia is vaak gekozen voor economische benutting van de ruimte’

B+U 4 2021 5

Enthousiast over aardgasvrije proeftuinen

32

De voortgangsrapportage van het ­ rogramma Aardgasvrije wijken over P 2020 laat zien dat gemeenten positief zijn over het kunnen leren in de proeftuinen. Het blijkt een complexe opgave om wijken aardgasvrij te maken.

Een stevige regierol van gemeenten, goede samenwerking met partners en bewoners is nodig.

Kritisch over ontwerp nieuw Asbeststelsel

46

Brancheverenigingen VERAS en VVTB reageerden in een gezamenlijke reactie op het ontwerp Arbobesluit nieuw Asbeststelsel. Het ministerie van SZW heeft het voorstel tot wijziging van de asbestregelgeving voor inspraak gepubliceerd.

Lees meer over de bezwaren en pluspunten van het stelsel.

STRIJD TUSSEN ZONNE­ DAKEN EN ZONNEPARKEN Vanuit de dakdekkersbranche komt veel kritiek op de wijze waarop PV installaties momenteel worden geplaatst. Daken worden meer dan vol gelegd om de afspraken in het klimaat­ akkoord te halen. Onder meer de veiligheid is in het geding, stellen de dakdekkers.

50

EN VERDER

FOTOPAGINA ................ 1+53+57 KENNISPARTNER INFO............ 54 COLOFON............................... 64

VERGUNNINGEN EN PLANNEN VERTRAGEN BIJ GEMEENTEN Branchevereniging Nederlandse Architectenbureaus (BNA) bericht na onderzoek onder haar leden, dat bijna 80 procent van de architectenbureaus merkt dat processen bij gemeenten, waaronder bestemmingsplannen, vergunningen en welstand vertragen als gevolg van de coronacrisis. “Dit leidt tot moeilijkere besluitvorming bij opdrachtgevers en hollen of stilstaan bij bureaus”, zo bericht men.

Van alle architectenbureaus merkt 78% dat processen vertraging oplopen. BNAdirecteur Fred Schoorl: “We doen nogmaals een dringende oproep aan gemeenten. Houd de plan- en bouwprocessen gaande, dat is cruciaal voor de kwaliteit en het tempo in de woningbouwopgave.”

Een jaar geleden riep BNA de gemeenten al op alle plan- en bouwactiviteiten zoveel mogelijk door te zetten. Men doet daarom een hernieuwde oproep aan gemeenten… “om woningbouwplannen niet uit te stellen en vergunningverlening en aanbesteding van nieuwe opdrachten zoveel mogelijk op niveau te houden”.

Fred Schoorl: “We snappen dat er nu veel aandacht en geld van gemeenten gaat naar het sociale domein. Dit mag niet leiden tot een gebrek aan energie en geld voor toekomstbestendige woningbouw.

In een herstelplan voor Nederland moeten ruimtelijke kwaliteit en woningbouw topprioriteit zijn.”

Lees meer via de QR-code of op www.bouwenuitvoering.nl

B+U 4 2021 7

NUANCES IN HOUT Houtbouw is booming. De projecten en inspiratieboeken vliegen je om de oren. Er is dan

REDACTIONEEL

ook veel te zeggen voor houtbouw. Er is een korte bouwtijd voor nodig, je kunt prefab

bouwen. Bouwen met hout zorgt voor een gezond en comfortabel binnenklimaat en voor een positieve milieubalans.

Aan de basis van de houtrevolutie staat cross-laminated timber. Deze techniek heeft het mogelijk gemaakt om grote overspanningen te maken voor vloeren en wanden, vergelijkbaar met beton. Kortom, meer dan genoeg redenen om in dit nummer van Bouw en Uitvoering uitvoerig in te gaan op een aantal woningbouwprojecten.

We zijn in Nederland goed in praten, maar architect Dennis Hauer is meer een doener.

Op pagina 24 vertelt Hauer hoe hij met Urban Climate Architects een catalogus voor

houtbouw heeft ontwikkeld. Het bureau gaat de uitdaging aan om grootschalige

sociale woningbouw te realiseren die qua prijs marktconform is. Uit de koker van Urban Climate Architects komen twaalf biobased appartementen in Delft. Er is hier een houten

woongebouw van drie lagen gerealiseerd op de fundering van een bestaand gebouw van 1 laag. Dure verzwaringen of extra heipalen waren niet nodig.

Aan de Laan van Duurzaamheid in Amersfoort is de bouw begonnen van 162 eengezins­ woningen en appartementen. Het grootschalige woonproject is duurzaam en groen. Bouw & Uitvoering spreekt op pagina 8 met architect Jan Nauta, alsook met Bob Elzen, directeur van Treetek, het bedrijf dat de houtbouw levert.

Pagina 1 staat in het teken van het ‘Inspiratieboek Woningbouw in hout’. Hierin worden

achttien voorbeeldprojecten in de (sociale) woningbouw gepresenteerd. Het boek geeft een variatie van laagbouw en hoogbouw, modulaire en hybride vormen in combinatie met staal, beton of baksteen.

Het is niet alleen hout wat de klok slaat in dit nummer van Bouw en Uitvoering. We berichten ook over aardgasvrije proefwijken. We besteden verder aandacht aan de door de coranacrisis vertraagde gang van zaken bij bestemmingsplannen, vergunningen en welstand.

GERARD VOS HOOFDREDACTEUR BOUW EN UITVOERING G.VOS@APRMEDIAGROEP.NL

B+U 4 2021 9

SCHONE WONINGBOUW

IN GROEN JASJE uniek woonproject Hof van Duurzaamheid

B+U 4 2021 11

De bouw is begonnen aan de Laan van Duurzaamheid en Rondweg Noord in Amersfoort. In opdracht van projectontwikkelaar Schipper Bosch realiseert bouwbedrijf Karbouw 162 eengezinswoningen en appartementen.

Het grootschalige woonproject is duurzaam en groen. We spraken met architect Jan Nauta, alsook met Bob Elzen, directeur van Treetek, het bedrijf dat de houtbouw levert.

TEKST BETTY ROMBOUT

B+U 4 2021 13

D

e bouwvlakte ligt aan de rand van Amersfoort, ingeklemd tussen jaren ’90 wijken, een bedrijventerrein en een belangrijke verkeersader. De stedenbouwkundige opzet vormde het uitgangspunt bij de start van het ontwerp.

Ooit was het de bedoeling op deze vlakte een bedrijventerrein te realiseren met een Shell-station. In verband met ingediende bezwaren werd de Raad van State erbij betrokken. Maar uiteindelijk zijn ontwikkelaar Schipper Bosch en de gemeente Amersfoort eruit gekomen; geen tankstation, maar wel een plek voor het realiseren van 162 woningen (eengezinswoningen, appartementen).

Oftewel, het creëren van een bijzondere buurt bedoeld voor een mix van doelgroepen. Waarbij, hoe kan het ook anders, veel aandacht is voor groen en duurzaamheid.

INTEGRALE VISIE

De architect van dit bijzondere woonproject is Jan Nauta, oprichter en directeur van Studio Nauta. Het bureau heeft steeds meer de focus op biobased bouwen. “Een paar jaar geleden hebben we een huis gebouwd in Cross Laminated Timber (CLT). Dat smaakte naar meer”, vertelt Nauta. “Het is belangrijk om als architect precies met de ingrediënten om te gaan. We zijn in de positie om de bouwketen in positieve zin bij te sturen. Steeds vaker zijn we dan ook bij duurzame projecten betrokken.”

Zo ook bij de bouw van Hof van Duurzaamheid, dat een groene en duurzame wijk wordt met aardgasloze woningen. Op de vraag hoe Nauta tot het huidige ontwerp is gekomen, antwoordt hij: “Van minuut één werken we nauw samen met de landschapsarchitect. Met onze opdrachtgever Schipper Bosch ambiëren we niet alleen groene gebouwen neer te zetten, maar ook een groene wijk. Zo zijn we tot een integrale visie gekomen. Hoe

jan nauta, architect, oprichter en directeur van studio nauta. (foto: ari versluis)

gaan we om met energie en circulariteit? Alsook hebben we ons de vraag gesteld wat de identiteit van de wijk is.

Uiteindelijk zijn we tot een ontwerp gekomen, waarbij het landschap de hoofdrol speelt. De architectuur van de woningen doet als het ware een stapje terug. Oftewel, deze is vrij abstract. Teruggetrokken bouwblokken. Geen ornamenten.”

De woningen zijn toekomstbestendig. Ze kunnen invulling geven aan een veranderende vraag. “De ruimtes zijn genereus”, vervolgt Jan Nauta. “Dat blijkt onder meer uit de plafonds die net iets hoger zijn dan normaal. Omdat de woningen niet-dragende binnenwanden krijgen, kunnen de ruimtes indien nodig anders ingedeeld worden.

De duurzame elektra- en waterinstallaties zijn gemakkelijk te verplaatsen. Het aanpassingsvermogen van de woningen is dus hoog.”

Binnen het project is goed gekeken naar het materialenpaspoort. “We bouwen zoveel mogelijk circulair; zijn materialen opnieuw te gebruiken? De bevestigings­ methode van de materialen is bovendien losmaakbaar”, aldus de architect.

SCHONE BOUW

Het materialenpaspoort is dus belangrijk om zo duurzaam mogelijk te kunnen bouwen. Beton- en kalkzand-

B+U 4 2021 15

‘We bouwen zoveel mogelijk­ circulair. De bevestigings­ methode van materialen is bovendien losmaakbaar’

16 B+U 4 2021

B+U 4 2021 17

PROJECTLEIDER EDWIN DE ROOS VAN SCHIPPER BOSCH: “We zijn blij dat er door de uitspraak van de Raad van State een opening kwam om opnieuw met elkaar in gesprek te gaan. Gevoed door de verandering in mobiliteit, de krapte op de woningmarkt en de maatschappelijke opgave voor klimaatverbetering, hebben we nu gezamenlijk kunnen besluiten het tankstation niet te bouwen en ons in dit project volledig op woningen te richten. Dat er geen nieuw tankstation met fossiele brandstoffen gebouwd wordt, zien wij als een belangrijke stap in de klimaatopgave en een winst voor de stad. (bron: www.schipperbosch.nl)

bob elzen, directeur treetek

steen is vervangen door hout voor het bouwen van de woningen. Met uitzondering van de begane grondvloer. Nauta: “Fantastisch bouwmateriaal. Normaliter stoten we tonnen CO2 uit met de gebruikte materialen.

Nu slaan we het op. We gaan van heel negatief naar positief. Hout heeft ook een positieve uitstraling op de bewoners. Het is esthetisch mooi en bovendien licht en ook goed te prefabriceren.”

Als er iemand is die alles weet over houtbouw, is het Bob Elzen. Hij is directeur van Treetek, het bedrijf dat de houtbouw casco, geprefabriceerde gevelelementen (inclusief kozijnen en beglazing) en geprefabriceerde badkamers levert voor het project. Het jonge bedrijf richt zich, zo mag duidelijk zijn, op een schone bouw.

Hout is hierbij het instrument om tot deze bouw te kunnen komen. Elzen legt uit: “We maken gebruik van materialen die een zo laag mogelijke impact hebben op de omgeving. Schone bouw betekent ook zo min mogelijk afval produceren en dit ook tijdens de productie en realisatie voortzetten. Complete bouwdelen worden op de bouw geleverd. We hoeven het dan alleen maar in elkaar te schroeven. We zijn dus sneller met bouwen.

Daarnaast valt het duurzaam inrichten van de bouwplaats ook onder schone bouw. Zodanig, dat we tijdens de bouw geen last hebben van bijvoorbeeld vocht, regen, wind en modder. Ook kijken we naar de geluidsoverlast. We werken alleen met elektrisch hijsmaterieel.

Bij de planning van de bouw stellen we het welzijn van de bouwvakkers en omwonenden voorop.”

18 B+U 4 2021

B+U 4 2021 19

VOORDELEN HOUTBOUW

Bouwen met hout betekent, Bob Elzen noemde het al, dat een project eerder opgeleverd kan worden. Daar zitten voordelen aan. Jan Nauta vult aan: “Stel dat we de bouwtijd van een jaar terug kunnen brengen naar drie maanden? Dan is dat voor de bouw in een stad bijvoorbeeld interessant. Daarom dat we tijdens de realisatie van Hof van Duurzaamheid de bouwtijd meten; hoe snel kunnen we nu eigenlijk zijn?”

Houtbouw zorgt ook voor reductie in afval en verkeersbewegingen. Een criterium dat voor gemeenten steeds belangrijker is. Kijkende naar bijvoorbeeld de impact op de directe omgeving. Bovendien kunnen gemeenten een dergelijke schone bouw meenemen in onderhandelen over de grondprijs, aldus Nauta.

Voor alle duidelijkheid, het hout komt uit een PEFC (Programme for the Endorsement of Forest Certification) gecertificeerd Europees productiebos in Oostenrijk. Een bos dat al honderden jaren in het bezit is van dezelfde houtzagerij. Voor elke boom die gekapt wordt, plaatst men twee bomen terug.

UITDAGINGEN HOUTBOUW

Bouwen met hout kent dan wel vele voordelen, maar het brengt ook uitdagingen met zich mee. “Het betekent een andere manier van omgaan met de bouwplaats”, vervolgt Jan Nauta. “Met beton zet je een casco neer, dat best wel vies mag worden, want het wordt nog geschilderd.

20 B+U 4 2021

B+U 4 2021 21

Met houtbouw zien we de draagstructuur: ‘what you see is what you get’. Het is een eerlijke manier van bouwen.

Maar het betekent wel, dat er vanaf het begin van de bouw netjes met dit materiaal omgegaan moet worden.” Bouwen met hout in plaats van kalksteen en beton betekent ook een andere wijze - en dus uitdaging - van bouwen. “De akoestische prestatieswaarde is bijvoorbeeld anders”, zegt Bob Elzen. “Wij houden hier rekening mee en ontwerpen op comfort niveau. En omdat we veel prefabriceren kunnen we op de bouw zelf ‘niet zomaar’ een wandcontactdoosje inbrengen. Dus dat betekent een andere manier van organiseren met stakeholders en installatiebedrijven. Daarom ook dat we vooraf een digitale tekening hebben gemaakt van het project. We hebben alle gebouwdelen zo uitgewerkt, dat we het direct in productie kunnen geven. Alle keuzes zijn dus aan de voorkant gemaakt, opdat we op de bouw zelf niet voor de vraag komen te staan waar we bijvoorbeeld die wandcontactdoos moeten plaatsen.”

Houtbouw, het klinkt allemaal heel positief. Toch staat het pas sinds anderhalf jaar ‘in the picture’ in Nederland.

We moeten er nog mee leren bouwen, zegt Jan Nauta.

“De sector gebruikt nog veel beton vanuit gewenning en om aan de normen te voldoen. Het bijzondere aan Hof van Duurzaamheid is, dat we de voor de hand liggende

22 B+U 4 2021

typologie, lage woningbouw - waarvan we er ongelooflijk veel van moeten bouwen de komende jaren - op grote schaal in massief hout optrekken. Dat is voor het eerst in ons land.”

VERTROUWEN EN ENTHOUSIASME

De integratiemethode tussen traditionele en nieuwe bouwmethode is best ‘spannend’. De bouw is van origine vrij conservatief. Maar het vertrouwen en enthousiasme binnen het team is er, zegt Jan Nauta.

Bob Elzen sluit zich hierbij aan. “Ik heb er een goed gevoel over. Als het project klaar is, hebben we een voor Nederland unieke, schone en groene woonwijk neergezet.”

PROJECTDETAILS HOF VAN DUURZAAMHEID Locatie: Laan van Duurzaamheid, Amersfoort Functie: Wonen Oplevering: Herfst 2022 Betrokken partijen: Schipper Bosch (projectontwikkelaar) Studio Nauta (architect) Karbouw (aannemer) Treetek (houtbouw en industriële fabricage) Smink Infra (grondwerk) Le Far West en VIC Landscapes (landschapsarchitectuur) Meer informatie: www.schipperbosch.nl/hof-van-duurzaamheid

B+U 4 2021 23

CSLASTECH De specialist in lastechnieken

CSlastechniek levert zowel in aanneming als in onderaanneming gecertificeerde lassers die voor u het totaalplaatje kunnen verzorgen.

Sprangers W A T E R B O U W

CSINFRA De specialist in leidingsystemen CSinfra is voor u de specialist in het (doen) ontwerpen, aannemen, aanleggen, monteren, fabriceren en onderhouden van ondergrondse en bovengrondse leidingsystemen.

CStransport is op het gebied van transport over de weg een ervaren partner. Door onze jarenlange ervaring en oplossingsgerichte denkwijze zijn wij een uitstekende partner.

CSBV

T 015 - 310 93 16 T 06 - 106 782 55 info@csbv.nl www.csbv.nl

14143

CSTRANSPORT

De specialist in transport en logistieke oplossingen

• Onderaanneming • Gerecycled hardhout • Buispaalcover • Damwanden • Remmingwerken • Sluisdeuren info@sprangerswaterbouw.nl 06 23 31 17 45

14036

www.sprangerswaterbouw.nl

ALLES WAT MET ASFALT TE MAKEN HÈT, ONDER ÉÉN PET

PERSONEEL EN MATERIEEL

Gevel- en Damwandreiniging Kuijntjes Infra B.V. Van Heemstraweg 1 5305 TA ZUILICHEM T. 06 - 105 84 759 E. info@kuijntjesinfra.nl I. www.kuijntjesinfra.nl

T&T Wandenwassers 06-51159878 / 06-53781310 Info@wandenwassers.nl, Schansweg 3, 5374 NR, Schaijk 14146

www.wandenwassers.nl

14140

24 B+U 4 2021

B+U 4 2021 25

PIONIEREN IN HOUT

26 B+U 4 2021

‘Er wordt vooral veel gepraat over hout’

B+U 4 2021 27

We zijn in Nederland goed in praten, maar architect Dennis Hauer is meer een doener.

Met Urban Climate Architects ontwikkelde hij een catalogus voor houtbouw en gaat de uitdaging aan om grootschalige sociale woningbouw te realiseren die qua prijs marktconform is.

TEKST GERARD VOS BEELD URBAN CLIMATE ARCHITECTS

D

dennis hauer

NIEUWE PUBLICATIE OVER HOUTEN WONINGBOUW Het Inspiratieboek Woningbouw in hout presenteert achttien voorbeeldprojecten in de (sociale) woningbouw. Een variatie van laagbouw en hoogbouw, HSB, CLT, modulair en hybride vormen in combinatie met staal, beton of baksteen.

Vincent Gruis, voorzitter van het Transitieteam Circulaire Bouweconomie en Professor Housing Management aan de TU. “Het Inspiratieboek geeft een aantal voorbeelden van houten woningbouw die niet misstaan in de Nederlandse gebouwde omgeving. Het laat zien dat bouwen in hout nu de aandacht krijgt die het verdient. Voor de omvangrijke woningbouwopgave is het zeer belangrijk dat er alternatieven worden ontwikkeld die naast de huidige bouwmethoden kunnen worden ingezet. Het bouwen met biobased materialen biedt nieuwe kansen om die woningbouwopgave zodanig in te vullen

dat deze ook bijdraagt aan de gewenste transitie naar een circulaire economie.”

Het inspiratieboek bevat veel voorbeelden waarbij biobased bouwen gecombineerd wordt met herbruikbaarheid, toepassing van traditionele materialen en de ‘Nederlandse smaak’, wat bij kan dragen aan de bredere acceptatie.

ennis Hauer werkt sinds 2016 bij Urban ­Climate Architects. Het bureau heeft vestigingen in Groningen en Delft en specialiseert zich in binnenstedelijke woningbouwprojecten waarbij hout het uitgangspunt vormt. “Tien jaar geleden werden er door ons bureau veel verbouwingen, toevoegingen en optoppingen aan winkelpanden met woningen erboven ontworpen. Veel ervan zijn in hout gedaan. Het zijn vaak moeilijk bereikbare plekken en dan is houten prefab ideaal.”

De eigenaar Tim Vermeend voorzag de groei van het bureau, en in 2016 kwam Hauer bij het bureau. De klanten en de projecten groeiden. “In 2016 ging het hooguit om een blokje woningen ontwerpen, nu praten we over projecten van 350 tot 1.250 woningen en werken we ook steeds meer op stedenbouwkundig niveau.” Het bureau groeide in die tijd van vier werknemers naar zestien werknemers, met op dit moment ruim 25 medewerkers.

De vanzelfsprekendheid om een duurzame/circulaire woning neer te zetten bij een klein project werd door de schaalgrootte wel opeens een stuk lastiger. “De markt wordt gedomineerd door de aannemers en de efficiënte bouwsystemen. Het gevolg is dat we werden genoodzaakt om op een effectieve manier te kijken naar hoe je houtbouw zo efficiënt mogelijk kunt plegen.”

Meer info: circulairebouweconomie.nl

WONINGBOUWKNOOP

Dat maakte dat het bureau in 2019 contact opnam met fameus houtbouwer Andrew Waugh van Waugh Thistleton Architects. Gezamenlijk werd een project aangepakt voor een Haagse corporatie. Hauer: “Daar hebben we veel van geleerd. We hebben daarna in Delft zelf een gebouw met twaalf appartementen ontwikkeld als pilot (zie volgende pagina). Hier hebben we drielaags in Cross Laminated Timber gebouwd. Samen met adviesbureau DGMR en leverancier KLH hebben we gekeken naar de pijnpunten bij de houtbouw en hebben we de lees verder op pagina 31

28 B+U 4 2021

B+U 4 2021 29

PROJECT

Twaalf biobased appartementen in Delft De twaalf biobased appartementen in Delft hebben een volledig Cross Laminated Timberconstructie. Er is hier gekeken hoe het gebouw zo circulair mogelijk kon worden gemaakt en dan is het ook nog eens voor een marktconforme prijs gerealiseerd.

D

e twaalf circulaire appartementen aan de Molslaan in Delft zijn onderdeel van een transformatie. Het bestaande schoolgebouw is omgeturnd tot een drielaags stadsblok met vier woningen per laag. In het ontwerp bestaat de draagstructuur en dakconstructie geheel uit CLT-wanden en -vloeren. Bij een groot deel van de wanden en plafonds blijft deze houten constructie zichtbaar.

Groot voordeel van het bouwen in CLT is dat er geen nieuwe fundering nodig is op deze plek. Er kan dus een houten woongebouw van drie lagen worden gerealiseerd op de fundering van een bestaand gebouw van één laag, waardoor geen dure verzwaringen of extra heipalen nodig zijn.

Na demontage van het bestaande gebouw werden de beschikbare materialen opgeslagen in een materialenbank. Alles wat hergebruikt kan worden in de nieuwbouw, zoals de dakpannen, zijn weer ingezet in

dit project. Voor de nieuw toe te passen materialen wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van biobased materialen, en wordt zoveel mogelijk losmaakbaar uitgevoerd.

In ongeveer drie weken tijd is de hoofdstructuur van het gebouw geplaatst, waarna het gebouw en de woningen afgebouwd konden worden. De volledige bouw is in minder dan een half jaar gerealiseerd. Vergeleken met een traditionele constructie betekent dit fors minder bouwtijd, wat ook voor het bouwen in de bestaande stad op een lastig toegankelijke locatie een groot voordeel is.

Ook is er aandacht besteed aan biodiversiteit en warmte in de stad. Het dak is voorzien van een vegetatiedak, wat ongewenste opwarming onder het dak tegengaat in de zomer, en een habitat creëert voor dieren in de stad. In de gevels zijn vleermuiskasten en nestkasten opgenomen. Het project is een voorbeeldproject in het kader van de Transitieagenda Biobased bouwen.

30 B+U 4 2021

HOUTEN WONINGEN IN ZOETERMEER De Entree is een nieuwe woonwijk voor Zoetermeer. Er komen 4.500 woningen waarvan 1.215 goedkope huur, 1.125 middenhuur en 2.160 koopwoningen en dure huur.

Met het ‘masterplan De Entree’ is in 2019 de stap gezet naar het realiseren van stadswijk Entree. De wijk is naast station Zoetermeer gelegen en daarom is in de plannen onder andere ingezet op stimuleren van fietsen, lopen en gebruik maken

van deelauto’s en openbaar vervoer. De eerste stappen zijn inmiddels gezet. Terra Nova is een transformatie van een leegstaand kantoor naar 385 woningen, 30 zorgappartementen en een gezondheidscentrum voor de wijk en woonzorgfaciliteiten.

Urban Climate Architects gaat er straks 1.150 woningen realiseren, waarvan zo’n veertig procent houtbouw. Dennis Hauer: “In ieder geval bouwen we tot achtlaags

in hout. Er zitten ook wat torens in, die zijn niet in hout. Het kan wel zijn dat we een toren houthybride gaan bouwen. Dus met een betonnen casco en houten vloeren en kolommen eromheen. Dit is nog afhankelijk van de belegger.”

Ingeschat wordt dat de investering van de vastgoedeigenaren in de woningen en voorzieningen van de gehele Entree over de periode van tien jaar ongeveer 1,2 miljard euro bedraagt.

B+U 4 2021 31

vervolg van pagina 27

bouwknoop geoptimaliseerd. Met als gevolg dat we qua bouwkosten nu vergelijkbaar zijn met de traditionele bouw.”

In houtbouw is veel prefab en dan praat je al snel over dubbele wanden en dubbele vloeren en dat maakt het vrij kostbaar, vertelt Hauer. “Omdat niemand ons kon vertellen hoe je met hout het beste woningscheidende details kunt oplossen, hebben we hier zelf attesten voor laten opstellen. De gangbare oplossingen in CLT die in Nederland worden toegepast gaan allemaal uit van ontkoppelde oplossingen, dus dubbel hout wat weer kostenverhogend werkt.”

Urban Climate Architects heeft dit geoptimaliseerd naar een systeem waarin een enkele CLT wand voldoet. “Die wordt aan een kant akoestisch afgewerkt. Je hebt in iedere woning een zichtzijde houten wand en een afgewerkte houten wand, en daar hebben we een principe voor bedacht waarmee het akoestisch en bouwtechnisch voldoet.”

Ook de rol van de ontwerper is anders, schetst Hauer.

“Als je een economisch ontwerp in hout maakt, moet je weten wat de beperkingen zijn, en hoe je hiermee omgaat in het ontwerp. Bij overspanningen bijvoorbeeld zijn de betoncasco’s uitgelegd op maten van 7,2 of 8,1 meter. Maar met hout wil je niet groter overspannen dan zes meter, omdat je anders naar een dikkere plaat toegaat, waardoor het weer duurder wordt.”

BRANDVEILIGHEID

De pilot en de eerder opgedane kennis over houten woningbouw resulteerde uiteindelijk in een CLT-catalogus waarin de kennis van het bureau is gebundeld. “We zijn bezig om de wand- en vloercomponenten parametrisch op te stellen. Als je dan gaat ontwerpen en je plaatst in Revit-model een vloer en in het ontwerp ga je vervolgens over de optimale overspanning heen, dan krijg je hier gelijk een melding van. Die bibliotheek breidt zich langzaam maar zeker uit. In het project in Delft ging het om een woongebouw van drie lagen. Bouwfysisch maakt het dan niet of je naar vijf of tien bouwlagen gaat, maar wel qua brandveiligheid. Je hebt te maken met een 60, 90 of 120 minuten brandeis en dat is nu verder uitgewerkt.”

De principes zijn nu toepasbaar voor grotere houtbouwprojecten. “We zijn momenteel bezig met diverse projecten waaronder een CLT-woongebouw in Almere met

38 woningen, een toevoeging van 200 woningen op een bestaand woongebouw in Dordrecht en de ontwikkeling van 1.150 woningen in Zoetermeer, waarvan een groot deel in CLT gaat worden gerealiseerd (zie kader: Entree in Zoetermeer).

PIONIEREN

Je kan tegenwoordig geen krant openslaan of het gaat over houtbouw. Maar het valt Hauer wel op dat er vooral veel gepraat wordt over hout. “Ik zie weinig partijen die zich echt hebben verdiept in de kansen en beperkingen van hout.”

Veel houtprojecten zijn kleinschalig, signaleert Hauer.

“Als het om echte volumes gaat, bijvoorbeeld zevenhonderd of duizend woningen, dan kunnen veel aannemers dat niet ‘handelen’. We praten met veel partijen en vinden moeilijk bouwers die die grootschaligheid aankunnen, er zijn er niet veel die daar in mee kunnen gaan.

Pionieren kost veel energie, merkt Hauer. “De kennis over hout is heel gefragmenteerd. Bij adviseurs moet je kritisch blijven doorvragen. Je moet goed kennis van zaken hebben en goed materie snappen en weten aan welke knoppen je moet draaien. We hebben het voordeel dat we veel ervaring hebben opgedaan met kleine projecten. Daar deden we alles zelf. Van het eerste initiatief tot aan de uitvoering. Het enige wat we extern aanvroegen was een constructieve onderbouwing om een vergunning te krijgen. Maar aspecten als bouwfysica, daglicht en geluid pakten we zelf op. Dat is in grote projecten teveel om zelf te doen, maar je kunt er nu wel goed over meepraten en sturen op de juiste oplossingsrichting.”

HOUT NIET HEILIGMAKEND

Als je kijkt naar houten projecten dan is er nog wel een wereld te winnen. “Er zijn genoeg leuke projecten die worden uitgevoerd, maar het is echt een niche. Het is een beperkt deel van de markt. Hout heeft echt de mogelijkheid om grootschalig te worden toegepast, maar dat zie ik nog niet echt.”

Het valt Hauer op dat in de discussie over houtbouw het materiaal nog weleens als de oplossing voor alles wordt gezien, maar daar is hij terughoudend in. “Hout is niet de oplossing voor alles. Je moet hout toepassen waar het kan, maar soms is beton gewoon een betere oplossing.”

32 B+U 4 2021

GEMEENTEN ENTHOUSIAST

over aardgasvrije proeftuinen

34 B+U 4 2021

‘De uitvoering van de woningen aardgasvrij maken, komt langzamer op gang dan vooraf ingeschat’

B+U 4 2021 35

De voortgangsrapportage van het Programma Aardgasvrije wijken over 2020 laat zien dat gemeenten positief zijn over het kunnen leren in de proeftuinen.

Het blijkt een complexe opgave om wijken aardgasvrij te maken. Tegelijkertijd laten de 46 proeftuinen voortgang zien en wordt er veel geleerd met verschillende alternatieven voor aardgas.

Z

o blijkt een goede wijkgerichte businesscase, een stevige regierol van gemeenten en goede samenwerking met partners om ieders plannen op elkaar af te stemmen van groot belang, en intensieve en laagdrempelige bewonersaanpak nodig om bewoners mee te krijgen.

En voor het draagvlak blijkt het van belang om het aardgasvrij maken te verbinden aan andere, sociale en fysieke opgaven in de wijk. Volgens de proeftuingemeenten moet een aantal keuzes over middelen en bevoegdheden gemaakt worden om de ervaringen uit de proeftuinen te kunnen opschalen. Dat zijn de belangrijkste conclusies uit de voortgangsrapportage 2020 van het PAW (Programma Aardgasvrije Wijken).

VEEL ANIMO

Er is bij gemeenten veel animo om mee te doen met een proeftuin. Na de start van PAW in 2018, zijn er in twee rondes 46 proeftuinen geselecteerd. Meer dan de helft van de proeftuingemeenten van de eerste ronde, die gestart is in 2018, zit in de uitvoeringsfase.

Dat betekent dat de planvorming is afgerond en dat ze zijn begonnen met de voorbereidingen voor het aardgasvrij of aardgasvrij-ready maken van de woningen en andere gebouwen in de wijk. Ook zijn 614 woningen daadwerkelijk aardgasvrij gemaakt (peildatum eind 2020). Dat is minder dan in de oorspronkelijke planning van gemeenten op gerekend werd.

Het is complex en de zorgvuldigheid die het proces met de bewoners vraagt, vergt meer tijd. De uitvoering komt daardoor langzamer op gang dan vooraf ingeschat.

Volgens het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) is leren in de praktijk noodzakelijk en is het werken met proeftuinen daarbij een verstandige keuze.

ZORGEN

De opgave vraagt behalve leren ook om keuzes over wie verantwoordelijk is voor welke kosten en welke kaders en randvoorwaarden nodig zijn. De proeftuingemeenten maken zich vooral zorgen over voldoende middelen en bevoegdheden om de regierol in de wijkgerichte aanpak succesvol te kunnen uitvoeren.

Dat gaat over middelen om tot een betaalbaar aanbod te kunnen komen en voor voldoende capaciteit binnen gemeenten. En de bevoegdheid om uiteindelijk de levering van aardgas te kunnen beëindigen. Ook is het voor het lokale draagvlak nodig dat de overheden zich gezamenlijk uitspreken over de stip op de horizon, een aardgasvrij gebouwde omgeving, en blijven bij die boodschap. Een nieuw kabinet is aan zet om keuzes te maken ten aanzien van de benodigde wetgeving en middelen.

BEWONER CENTRAAL

Proeftuinen leren in de praktijk hoe ze de businesscases rondkrijgen en worden gaandeweg vaak geconfronteerd met onvoorziene kosten. Het EIB beveelt in haar maatschappelijke economische analyse van een twintigtal proeftuinen aan om met een wijktoets vooraf de risico’s meer inzichtelijk te maken.

Laagdrempelige en persoonlijke benadering van bewoners blijkt essentieel in de aardgasvrije aanpak. Gemeenten steken veel energie in het betrekken van bewoners.

Niet alle bewoners willen aardgasvrij worden en hebben zorgen over de kosten en over de te kiezen techniek.

Tegelijkertijd zijn er steeds meer bewoners die zelf aan de slag willen met verduurzaming van hun wijk.

De Participatiecoalitie begeleidt inmiddels bijna tweehonderd bewonersgroepen bij het maken van samenwerkingsafspraken met gemeenten. Bewoners vinden

36 B+U 4 2021

het belangrijk dat niet alleen naar verduurzaming wordt gekeken, maar ook naar andere zaken die spelen in de wijk.

DERDE RONDE

Het kabinet heeft het voornemen op 1 juni 2021 een derde ronde proeftuinen open te stellen voor gemeenten met een budget van maximaal 50 miljoen euro.

In de huidige portefeuille van 46 proeftuinen zijn nog weinig aanpakken met een warmtenet op basis van lagere ­temperaturen (lager dan 55˚C) en aanpakken met woning­isolatie, al dan niet gecombineerd met een (hybride-) warmtepomp.

In de derde ronde worden daarom proeftuinen geselecteerd waarbij woningisolatie onderdeel is van de aanpak en het eindbeeld van aardgasvrij bekend is. De mate van isolatie moet gericht zijn op het bereiken van de Standaard zoals gepubliceerd op 18 maart 2021.

Gemeenten moeten hun aanvraag uiterlijk op 1 november 2021 indienen. De selectie wordt in het eerste kwartaal van 2022 bekend gemaakt.

Lees meer via de QR-link of op www.bouwenuitvoering.nl

B+U 4 2021 37

14137

Exportweg 49 A 2742 RC Waddinxveen

T +31(0)180 - 63 41 65 E service@hoogwerkers.net

www.hoogwerkers.net

14124

Visuele Asbest Inspectie nodig ???

Voor de eindcontrole na asbestverwijdering voert VCMIA visuele inspecties uit conform de norm NEN 2990. U weet na onze eindcontrole direct of de opgeleverde saneringslocatie voldoet aan de gestelde eisen in de normering. Het rapport met onze bevindingen ontvangt u direct op locatie.

Veelzijdig Inzetbaar

Drone

Ons team

Van school tot vuurtoren, van kerk tot ziekenhuis onze asbest inspecteurs van VCMIa beschikken over materialen om (bijna) overal te komen met hun apparatuur we hebben terreinauto’s boten, vlotten en een aantal drones om zelfs op de moeilijkst bereikbare locaties te komen. Wij komen van Maastricht tot aan Terschelling, dus afstand is geen probleem.

Met onze geavanceerde drones kunnen wij glasheldere foto’s en video's maken. De bijbehorende software is zo geavanceerd dat ze zelfs de luchtvochtigheid, windsnelheid, afgelegde afstand en exacte inspectieplaats registreren. Om zo bij elke inspectie de juiste informatie te kunnen verzamelen.

Ons team bestaat uit ervaren specialisten waarvan de meeste al tientallen jaren in het vakgebied zitten. Elke medewerker beschikt bij ons over de nodige certificaten om alles zo veilig en kundig mogelijk uit te kunnen voeren.

VCMia:

VISUELE ASBEST INSPECTIE NODIG???

Sint Jansgildestraat 14 Visuele Asbest Inspectie nodig ???

7037 DM Beek (gem. Montferland)

0316-745 698 Voor de eindcontrole na asbestverwijdering voert VCMIA visuele inspecties Voor de eindcontrole na asbestverwijdering voert VCMIA visuele inspecties uit conform de norm NEN 2990. U weet na onze eindcontrole direct of de opgeleverde saneringslocatie voldoet aan de gestelde info@vcmia.nl in dena normering. rapport met onze bevindingen uit conform de norm NEN 2990. Ueisen weet onzeHeteindcontrole direct ontvangt of deu direct op locatie. opgeleverde saneringslocatie voldoet aan de gestelde eisen in de normering.

VCMIa : Sint Jansgildestraat / 7037 DM / Beek ( gem Montferland)/0316-745698 / Info@vcmia.nl /www.vcmia.nl Veelzijdig Inzetbaar Drone u14direct Onswww.vcmia.nl team Het rapport met onze bevindingen ontvangt op locatie.

Van school tot vuurtoren, van kerk tot ziekenhuis onze asbest inspecteurs van VCMIa beschikken over materialen om (bijna) overal te komen met hun apparatuur we hebben terreinauto’s boten, vlotten en een aantal drones om zelfs op de moeilijkst bereikbare locaties te komen. Wij komen van Maastricht tot aan Terschelling, dus afstand is geen probleem.

Met onze geavanceerde drones kunnen wij glasheldere foto’s en video's maken. De bijbehorende software is zo geavanceerd dat ze zelfs de luchtvochtigheid, windsnelheid, afgelegde afstand en exacte inspectieplaats registreren. Om zo bij elke inspectie de juiste informatie te kunnen verzamelen.

Ons team bestaat uit ervaren specialisten waarvan de meeste al tientallen jaren in het vakgebied zitten. Elke medewerker beschikt bij ons over de nodige certificaten om alles zo veilig en kundig mogelijk uit te kunnen voeren.

14131

GLASGROE N. NL

VCMIa : Sint Jansgildestraat 14 / 7037 DM / Beek ( gem Montferland)/0316-745698 / Info@vcmia.nl /www.vcmia.nl

wat er bouw

t er r ei ni nr i cht i ng

l ands chaps ar chi t ect uur

WATERBOUWERSVAN NATURE. 14076c

B+U 4 2021 39

VERSTEDELIJKING grote opgaven in beperkte ruimte

B+U 4 2021 41

De draagkracht van bodem, water en biodiversiteit staat onder grote druk door klimaatverandering, landbouw, woningbouw en bedrijvigheid. Een belangrijke taak van het nieuwe kabinet is de veelheid aan opgaven letterlijk op de kaart te zetten en de haperende uitvoering weer aan te jagen, aldus het PBL.

O

mdat het gaat om forse ingrepen in de dagelijkse leefomgeving van burgers, is het maatschappelijk draagvlak hiervoor van groot belang. Dat concludeert het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in het rapport ‘Grote opgaven in een beperkte ruimte’.

MILJOEN NIEUWE WONINGEN

Vrijwel alle politieke partijen willen dat er een miljoen nieuwe woningen worden bijgebouwd. Om de opwarming van de aarde te beperken moeten er locaties voor windmolens en zonnepanelen worden gezocht en er zijn aanpassingen nodig voor de gevolgen van een klimaat met meer wateroverlast én meer droogte. Al deze opgaven moeten worden gerealiseerd op het beperkte grondgebied van Nederland.

De Nationale Omgevingsvisie (NOVI) van het ministerie van BZK benoemt deze opgaven, maar laat nog te veel inhoudelijke keuzes open en biedt nog onvoldoende zicht op uitvoering, stelt het PBL. Het nieuwe kabinet staat voor de taak om - samen met decentrale overheden en betrokkenen in de samenleving - ingrijpende ruimtelijke keuzes te maken én aan de NOVI concrete uitvoeringsmaatregelen te koppelen.

‘Grote ruimtelijke keuzes vragen om voortvarende actie van nieuw kabinet’

B+U 4 2021 43

BELEVEN, INFORMEREN, PLANNEN

“De afgelopen decennia is veelal gekozen voor een economische benutting van de ruimte, wat ontwikkelingen opleverde die niet altijd toekomstbestendig zijn. Ook is er onvoldoende aansluiting met hoe burgers de ruimte beleven”, stelt Hans Mommaas, directeur van het PBL. “Het bodem- en watersysteem vormen de randvoorwaarden van een duurzaam omgevingsbeleid en moeten centraal staan bij de aanpak van de grote opgaven voor verstedelijking, klimaat, natuur, waterbeheer en landbouw.”

Het versterken van maatschappelijk draagvlak vergt een kabinetsbrede inspanning, concludeert het PBL. De effecten van verschillende beleidsmaatregelen komen

immers in de dagelijkse leefomgeving van burgers samen. Juist omdat het om ingrijpende keuzes gaat en vaart maken noodzakelijk is, is het cruciaal dat de overheid burgers veel meer dan nu betrekt bij de voorgenomen plannen.

VERSTEDELIJKINGSSTRATEGIE EN RUIMTE

Het huidige woningtekort vraagt om tempo in de woningbouw. Het is de kunst om niet alleen snel huizen neer te zetten, maar te bouwen aan dorpen en steden waar mensen graag wonen, werken en verblijven, en die door hun hoge kwaliteit nog lang kunnen meegaan. Het is nodig hiervoor een brede verstedelijkingsstrategie op te stellen die ook infrastructuur, groen, water en energie omvat en deze tevens nationaal op kaart te zetten.

44 B+U 4 2021

Leading the Future of Bridging Bruggen, Pontons en RoRo verhuurbedrijf Bruistensingel 120 Den Bosch | telefoon 073 640 8770 fax 073 644 2369 | email sales@retrobridge.com

www.retrobridge.com 14201

van Rijnsoever b.v.

GROENVOORZIENINGS- EN HOVENIERSBEDRIJF

TEL. 033 - 463 29 46 ● www.vanrijnsoeverbv.nl

• sierstraatwerk • vijveraanleg • tuinaanleg • bedrijfstuinen • tuinonderhoud • grondwerk • houtwerk • aanleg daktuinen • boomverzorging 14180

14135

B+U 4 2021 45

Dat maakt duidelijk waar ruimtebehoeftes botsen en waar ze mogelijk te combineren zijn. Prioriteit daarbij hebben de regio’s met de grootste verstedelijkingsdruk, zoals in de Randstad en rondom de Brabantse steden, Nijmegen, Arnhem en Zwolle.

WIE HEEFT DE REGIE?

In politiek en maatschappij klinkt een steeds luidere roep om meer regie van de Rijksoverheid. Dat kan bijvoorbeeld via een sterkere sturing op een urgent sectoraal dossier als wonen, met afstemming van beleid voor ruimtelijke samenhang op decentraal niveau. Dan moeten de instrumenten en financiële middelen voor decentrale overheden wel meer dan nu worden ‘ontschot’.* Door aparte potjes samen te voegen, kunnen decentrale overheden in uitvoeringsprojecten veel beter maatwerk leveren. Een andere mogelijkheid is dat het Rijk zelf met ruimtelijk afgestemd beleid komt. Dat vraagt niet alleen een coördinerend ministerie, maar ook aanpassing van regels, zodat ruimtelijke samenhang (synergie tussen functies) wordt beloond, denk aan een uitkoopregeling voor de landbouw die tegelijkertijd bijdraagt aan de vermindering van de stikstofdepositie op natuurgebieden én de aanpak van verdroging.

WEBINAR

Het rapport ‘Grote opgaven in een beperkte ruimte’ werd op 8 april 2021 gepresenteerd in een compact ­webinar, dat hierboven te zien is.

Onderzoekers Rienk Kuiper en David Hamers schetsten de grote vraagstukken waar Nederland voor staat. Die van klimaataanpassing, energietransitie, een betere verhouding tussen landbouw en natuur, grondstoffenefficiency, woningtekort. Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving, Jannemarie de Jonge en de Zwolse wethouder voor verstedelijking, ruimtelijke ordening en water, Ed Anker reageerden op het rapport.

Lees meer en bekijk de video­ presentatie via de QR-link of op www.bouwenuitvoering.nl

* Noot redactie: ‘ontschotting’ is politiek taalgebruik: ‘het slechten van allerlei (ambtelijke) barrières’ c.q. ‘samenwerking tussen verschillende ministeries/ overheden’.

B+U 4 2021 47

VERAS EN VVTB

kritisch over ontwerp nieuw Asbeststelsel

VERAS en VVTB reageerden in een gezamenlijke reactie op het ontwerp Arbobesluit nieuw Asbeststelsel. Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), heeft het voorstel tot wijziging van de asbestregelgeving eerder al voor inspraak gepubliceerd. De brancheverenigingen gaven toen al aan, dat zij na ruggespraak met hun leden zouden reageren. Die reactie kwam onlangs.

WIJZIGINGEN IN HET ONTWERP

D

e brancheverenigingen VERAS en VVTB gaven in een reactie naar hun leden eind februari al een overzicht van de belangrijkste wijzigingen in het ontwerp Arbobesluit nieuw Asbeststelsel. Daarin werd onder meer genoemd: • De loskoppeling van de risicoklasse-indeling van de certificatieplicht.

• Indeling van asbestbronnen in groep A en B, waarbij voor groep B de certificatieplicht voor bedrijven en personen geldt.

• Verdere differentiatie van de onafhankelijke eindbeoordeling, waarbij in veel gevallen geen onafhankelijke eindbeoordeling meer verplicht zal zijn.

• De komst van een SMART nieuwe stijl, SMART-ns genoemd. Een door de overheid voorgeschreven beoordelingsinstrument waarin ook de te treffen maatregelen om blootstelling te voorkomen worden voorgeschreven.

• Vervallen van de DAV-certificatieplicht voor machinisten.

FEITELIJKE INSPRAAKREACTIE

In een gezamenlijke reactie op het ontwerpbesluit voor de wijziging van de asbestregelgeving betreffende het Certificatiestelsel Asbest, gaven VERAS en VVTB eind maart de kern van hun standpunten weer. Lees meer hieronder:

CERTIFICATIEPLICHT, BRONNEN EN RESTANTEN

De brancheverenigingen onderschrijven het voornemen om certificatieplicht los te koppelen van de risicoklasseindeling. Daarmee wordt tegemoetgekomen aan een knelpunt waarvoor men de aandacht vroeg.

Zij geven mede aan dat de criteria voor de indeling van asbestbronnen in groep B (Certificatieplicht) meer

B+U 4 2021 49

klem oproepen om de voorstellen voor de aanpassing van deze ‘Best Practices’ te versnellen. Voorstellen voor verbetering van uitvoeringsmethoden liggen nu meer dan 2,5 jaar bij het Ministerie van SZW, zo bericht men in de inspraakreactie.

Men heeft ook twijfels bij de validiteit van het beoordelingsinstrument SMART-ns voor asbestblootstelling. “Er is geen praktijktoets toegepast en de juridische status van het beoordelingsinstrument is onduidelijk.”

Verder merkt men op: “Wij onderschrijven de keuze om te differentiëren in de wijze van onafhankelijke eindbeoordeling, maar de keuze om dit alleen te koppelen aan de (modelmatig) verwachte blootstelling tijdens de sanering kunnen wij niet volgen. Wij vragen ons af of dit methodisch valide is.”

‘VERAS en VVTB vinden het loskoppelen van certificatieplicht en risicoklasse wel een goede zaak’ rekening gehouden moet worden met het risico op het achterblijven van asbestrestanten en secundaire besmettingen.

Tevens zijn zij van mening dat het een slecht idee is om asbesttoepassingen in risicoklasse 2 vrij te stellen van de certificatieplicht. De vaststelling zou moeten zijn dat asbest per definitie risico’s met zich meebrengt, zo stelt men. Uitgangspunt moet zijn dat er een “certificatieplicht geldt, tenzij er sprake is van een wettelijke uitzondering”.

Ook ziet men graag wijzigingen in de indeling van asbestbronnen. “Hoog risicotoepassingen ontbreken”, zo geeft men in de reactie aan, en “er wordt geen rekening gehouden met gangbare werkmethoden”.

VASTSTELLING, PRAKTIJKTOETS, ­EINDBEOORDELING

VERAS en VVTB steunen het voornemen om ‘Best Practices’ voor het uitvoeren van asbestsaneringen vast te leggen. Maar niet via de eenzijdige vaststelling door TNO (SMART-ns). Waarbij zij het Ministerie van SZW met

GRENSWAARDEN

Ten aanzien van vastgestelde grenswaarden rond asbest bericht men nog: “Er ontbreekt in het ontwerpbesluit een doorkijk naar toekomstige asbestgrenswaarden, nu de SER Subcommissie Grenswaarde voor Stoffen op de Werkplek de huidige grenswaarde voor amfibool asbest (2016) gaat evalueren.”

VOLLEDIGE INSPRAAKREACTIE INZIEN

De volledige inspraakreactie van VERAS en VVTB op het ontwerp Arbobesluit nieuw Asbeststelsel is in te zien en te downloaden via de QR-code of op www.bouwenuitvoering.nl

De onjuiste strijd tussen ZonneDaken en ZonneParken Vanuit de dakdekkersbranche wordt momenteel oogluikend toegezien op de werkzaamheden van de PV (fotovoltaïsche) panelensector op met name het platte dak. Inmiddels zijn vele meters dakbedekking ‘overlaagd’ met velden van PV-panelen met o.a. de beredenering te kunnen voldoen aan het behalen van de doelen binnen het klimaatakkoord. TEKST: ERIK STEEGMAN

W

ij hebben vanuit de uitvoerende dakdekkersbedrijven veel kritiek op de wijze waarop PV-installaties momenteel worden geplaatst. Permanente veiligheidsvoorzieningen dienen minimaal twee meter vanaf de rand te worden geplaatst. Er is dus geen ruimte voor PVpanelen dichter bij de dakrand, maar het dak moet vol gelegd worden voor het grootst mogelijke rendement! Ook het onderhoud en beheer van de bestaande daken wordt uiteraard veel ingewikkelder bij de plaatsing van PV-panelen. En wat ook nog veel te weinig wordt gedaan is de algemene aanbeveling om vooraf een onafhankelijke dakscan uit te laten voeren op de situatie

van de bestaande dakbedekkingsconstructie wanneer in latere fase voor een PV-installatie wordt gekozen. De opdrachtgever vermijdt zo extra hoge kosten bij een mogelijke renovatie van het dak net nadat de PV-panelen zijn aangebracht. Een beetje demontage en ontmanteling van een systeem voor renovatie van de totale dakbedekking kost ongeveer 120 euro per paneel!

Ook de visie van verzekeraars over het gebruik van de meest toegepaste drukvaste isolatiematerialen (PIR en EPS), waarbij de consequenties van een verhoging in verzekeringspremie of zelfs uitsluiting van een verzekering als het dak niet bestaat uit een

volledig onbrandbaar dak (steenwol), zorgt voor een zekere onrust. Tot slot is ook de discussie gaande over de verantwoordelijkheden op het gebied van de waterdichtingsgarantie inzake het door het dakdekkersbedrijf inwerken van gecombineerde PV-dakdetails vanuit een integrale aanpak.

Alle huidige discussie ten spijt over het belang om energieopwekking volledig te integreren op het platte dak, lijkt er naast andere initiatieven zoals het verbeteren van stedelijke biodiversiteit met de toepassing van een Natuurdaken via het Nationaal Daken Plan (voorheen Green Deal Groene Daken) ook nog een andere strijd tussen het PV-dak en PV-weide te ontstaan.

NDA 4 2021 51

Is de inzet van energieopwekking middels PV op dakniveau wel doeltreffend om de doelen, zoals omschreven in het klimaatakkoord, op korte termijn te gaan bereiken als wij ons blijven focussen op dit ongebruikte dak? Ik stuitte op een blog van Jan W ­ illem van de Groep, duurzame ondernemer, inspirator, innovator en entrepreneur. Hij is bedenker van de Stroomversnelling en tot voor kort verbonden aan het programma Energiesprong van de Rijksoverheid. Tevens is hij founder van ARXlabs, Factory Zero en Challenge the Future en als zodanig ook verbonden aan Duurzaam Gebouwd.

Voor de dakenbranche is de puntsgewijze opsomming in de onjuiste strijd tussen ZonneDak of ZonnePark wellicht ook een nieuwe aanbeveling om vooral de focus te blijven leggen op het verbeteren van de stedelijke biodiversiteit middels begroeide daken en het Retentiedak. Een mooi biodivers natuurdak met wellicht toch nog een kleiner aandeel van PV als energieopwekking, tezamen als multifunctioneel dak. Uiteraard allemaal ter meerdere glorie en het welzijn van ons, de (stads)mens!

JAN WILLEM VAN DE GROEP “De afgelopen weken is in de media een aantal malen de discussie over zonneparken opgedoken. Zonneparken zouden lelijk zijn, schadelijk zijn voor de biodiversiteit, ongewild door omwonenden en dezelfde opgave zou ook op daken kunnen. Oh ja, buitenlandse investeerders verdienen ook nog eens flink aan de inzet van ons subsidiegeld.

In de meest ideale situatie leggen we inderdaad industriedaken vol met zonnepanelen.

Maar de grote vraag is of de energietransitie kan wachten op de meest ideale situatie.

Het halen van de Parijse klimaatdoelen draait namelijk om tempo en de beschikbaarheid van middelen. Iedere beschikbare transitieeuro kan maar één keer uitgegeven worden en ieder jaar wachttijd verlaagt in een schrikbarend tempo het beschikbare carbon budget. Zonneparken gaan vele malen sneller dan zon op dak, dat is een feit. Zomaar even wat oneigenlijke argumenten opdiepen om enerzijds zonneparken in een kwaad daglicht te stellen en anderzijds te veronderstellen dat zon op het dak net zo snel en tegen dezelfde kosten kan, schaadt de energietransitie.

Ik probeer hieronder puntsgewijs te beargumenteren waarom we zonneparken nodig hebben en waarom de argumenten om het

onmogelijke positie waar lang tegen geageerd zal gaan worden. Verplichten dat daken voor de toekomst voldoende sterk zijn voor zon op dak is wel te doen maar kost tijd en is dus een oplossing die nauwelijks bijdraagt aan de doelen van 2030.

niet te doen een valse voorstelling van zaken geeft door mensen met een ‘one-issue’ agenda.”

OVER BEDRIJFSDAKEN Zon op dak is uiteraard geen verkeerde oplossing maar kent nogal wat problemen waardoor snelle opschaling zeer bedenkelijke is. Daken moeten daarom niet afgezet worden tegen zonneparken.

1. De meeste grote bestaande bedrijfsdaken zijn ongeschikt voor solar omdat ze minimaal zijn gedimensioneerd op statische belasting. Aanpassen kan uiteraard, maar kost veel tijd en geld. Het betreft namelijk panden die in gebruik zijn en vaak volgebouwd met stellingen en installaties. Uiteraard is lichtgewicht solar in de vorm van dunne-film techniek mogelijk, maar ondanks het feit dat die technologie al vele jaren veelbelovend is, daalt de prijs daarvan minimaal.

De techniek concurreert in die zin niet met zonneparken (tempo en geld, weet u nog?).

2. Ook bedrijventerreinen hebben, net als zonneparken, niet zomaar de infrastructuur liggen voor het afnemen van enorme piekvermogens. Dat kan aangelegd worden, maar het is in tijd en geld ingewikkelder dan een nieuwe kabel in het buitengebied. Dat is dus een vertragende factor.

3. Verzekeraars vinden zonnedaken in toenemende mate een risico waardoor de premies bij zon op dak flink stijgen. Hoe onterecht het wellicht ook is, het is een reden waarom ondernemers toch afzien van zonnedaken. Dit verstoort dus het tempo.

4. Verplichtingen om PV te installeren of om daken beschikbaar te stellen zijn conceptueel goed voor te stellen, maar nog lang niet ingevoerd. Zeker niet op de schaal van zonneparken die voor wat betreft omvang in aanmerking komen voor SDE++ subsidie. Verplichtingen bij nieuwbouw op de schaal van zonneparken dwingt de ondernemer ook in een

5. Zon op dak is voor de schaal waarop hier gesproken wordt zo’n 2 cent per kWh duurder dan de zonopbrengst van een park. Dat lijkt weinig maar is op handelsprijsniveau een significant verschil. Het is dus aantrekkelijker om de euro die je maar één keer kunt uitgeven te investeren in zonneparken.

6. De verwarring wordt nog wat groter wanneer word verwezen naar het potentieel aan zonnedaken op huizen.

Die is er ongetwijfeld, maar kan niet

afgedwongen worden bij particuliere woningeigenaren. Zonneparken leveren op korte termijn significant meer potentieel aan het halen van de klimaatdoelen. Gokken op een omgeving met een complexere actorencontext is te risicovol.

OVER DE ENERGIETRANSITIE 7. We hebben geen tijd en kunnen geen optie uitsluiten welke bijdraagt aan het halen van de carbon-budgetten die zijn gekoppeld aan het klimaatakkoord van Parijs.

8. We hebben beperkte financiële middelen want we moeten nog veel meer doen dan zonne-energie om de klimaatdoelen te halen.

9. Landschappen die bijdragen aan de energievoorziening zijn in de geschiedenis van energietransities van alle tijden. Het zijn vaak disrupties geweest van landschapswaarden met langjarige effecten (kolenmijnen, Zaanse windmolens, bomenkap, veengebieden etc.).

52 NDA 4 2021

Zonne-energie is van een veel beperktere duur en het is vrij zeker dat we over 20 jaar andere en betere oplossingen hebben voor energieopwekking.

10. Het rijk heeft SDE+ subsidie toegekend aan zonneparken om het verschil tussen kostprijs en opbrengst te compenseren. Dat geld is beschikbaar voor iedere ondernemer die hier brood in ziet. Als buitenlandse ondernemers de beoogde capaciteit realiseren, dan betekent dat nog steeds dat de subsidiemiddelen bijgedragen hebben aan het behalen van de beoogde doelen. Het is onjuist en zelfs abject om te veronderstellen dat buitenlandse bedrijven er met deze subsidie vandoor gaan. Ook in de andere sectoren, onder meer de bio-industrie, wordt door buitenlandse bedrijven geïnvesteerd met steun van de overheid en verdwijnen winsten (na afdracht belastingen) naar buitenlandse aandeelhouders. Waarom is dat bij zonneparken plotseling een probleem?

11. Na 2030 zijn we er nog niet. Ook na 2030 zal er nog fors geïnvesteerd worden in zon-PV (in 2030 is 85 PJ gepland en voor 2040 is dat 235 PJ). Het is slim om nu de condities te creëren om die opgave wel zoveel als mogelijk op daken te realiseren. Dat betekent de norm aanpassen voor nieuwbouw van grote bedrijfshallen, voldoende aansluitcapaciteit, slim combineren met laden van EV’s, gunstige condities voor ondernemers, afspraken met verzekeraars etc.

OVER DE ZOGENAAMDE NATUURWAARDEN DIE VERLOREN GAAN 12. Zonneparken worden niet gebouwd op gronden met een hoge landschappelijke waarden, zoals wordt verondersteld door tegenstanders. Het betreft

over het algemeen landbouwgronden met een lage ecologische waarde waar voorheen Engels Raaigras of Mais werd verbouwd en welke jaarlijks worden voorzien van een flinke hoeveelheid kunstmest en drijfmest. Zeer schadelijk voor de biodiversiteit. (Scan de QR-code naar een presentatie over biodiversiteit voor een hoorzitting van de Tweede Kamer). Waarom zonneparken plotseling aan allerhande biodiversiteitseisen moeten voldoen is op z’n minst merkwaardig te noemen. Onderzoek van de WUR heeft overigens uitgewezen dat zonneparken kunnen bijdragen aan het herstel van de bodem en de biodiversiteit en heeft daar richtlijnen voor opgesteld. (Scan de QR-code voor meer info) Die zouden verplicht gesteld kunnen worden bij vergunningsverlening. Er zijn daarnaast ook heel goede voorbeelden (zie QR-code) van zonneparken die goed ingepast worden in landschappen.

13. De doelen van 2030 gaan over slechts 0,7% van het landbouwareaal (=12.740 ha) volgens berekeningen van Holland Solar. Dat is ongeveer het oppervlak van de gemeente Almere.

Het gaat vervolgens om postzegels in het landschap die alleen als geheel kunnen worden waargenomen door mensen die dagelijks met een helikopter reizen (dat zijn er zeldzaam weinig, hoewel stedenbouwers en landschapsontwerpers ons het idee geven dat mensen op die manier het landschap beleven). De kans is klein dat de gemiddelde Nederlander gedurende zijn leven veel zonneparken gaat tegenkomen. Het is een oneigenlijke voorstelling van zaken om net te doen of Nederland wordt volgeplempt met zonnepanelen.

MEER INFO BIJ PUNT 12 PDF presentatie over biodiversiteit voor een hoorzitting van de Tweede Kamer.

Volgens onderzoek kunnen zonneparken bijdragen aan het herstel van bodem en biodiversiteit.

Lees hier de richlijnen opgesteld door de WUR.

Goede voorbeelden van zonneparken die goed ingepast worden in landschappen

DE GETALLEN: De opbrengst van een hectare zonnepark is zo’n 1 GWh per jaar. Het doel voor ZONpv per 2030 is 23.700 GWh (26 GWp). Op dit moment hebben we ca. 8.750 GWh (10 GWp) gerealiseerd waarvan ca. 1.820 GWh in parken. We hebben dus nog zo’n 15.000 GWh te realiseren.

Voor het gevoel, dat zijn zes miljoen huizen met 8 zonnepanelen op het dak. De verwachting is dat zo’n 10.900 GWh wordt gerealiseerd in parken en 4.100 op daken.

14. Wanneer iemand een manier weet om die 10.900 GWh voor 2030 op daken te realiseren, mag deze persoon nu z’n hand opsteken. De onzekerheden dat het niet lukt (kosten, actorencontext, technische haalbaarheid, wettelijk kader) zijn echter zeer groot. Een onbehoorlijk risico dus.

15. De gewassen die zogenaamd verdrongen worden zijn bedoeld voor een bio-industrie die 5x efficiënter voedsel kan produceren op veel minder land en zonder tussenkomst van dierenmagen.

Minder dieren en minder export zorgen voor een grotere kwaliteitsverbetering in landschapswaarde dan het weglaten van snippers zonneparken die gezamenlijk optellen naar slechts 12.740 ha.

ISSO-PUBLICATIE ‘LUCHTFILTERS VOOR COMFORTINSTALLATIES’ Met luchtfiltersystemen is de hoeveelheid fijnstof en andere luchtverontreiniging in een ruimte te beperken. Dankzij ISO 16890 richtlijn ‘Luchtfilters voor algemene ventilatie’ is het mogelijk om filters te selecteren die fijnstof tegenhouden. Een voorwaarde is dat filters juist worden geïnstalleerd en onderhouden.

De publicatie is een informatiebron voor professionals die luchtfilters in ventilatiesystemen en luchtreinigers in de woningbouw en de utiliteitsbouw ontwerpen, installeren en onderhouden.

Lees meer via www.bouwenuitvoering.nl of via de OR-link.

54 B+U 4 2021 BIODIVERS BV

bloemenweide bij heineken in zoeterwoude

Specialist in natuurzadenmengsels van inheemse wilde planten voor duurzame biodiversiteit De Spaanse ruiter, tengere rus, kleine leeuwentand of de kale jonker. Geen alledaagse namen voor iedereen. Voor eigenaar Peter de Groot van maatwerk en ecologisch adviesbureau Biodivers is dit dagelijkse kost. Zijn bedrijf Biodivers is gespecialiseerd in het verzamelen, kweken en oogsten van inheemse bloemen- en plantenzaden. “Inheems erfgoed”, noemt Peter de Groot dat ook wel.

D

e zaden oogst Biodivers op verschillende plaatsen in Nederland. Dat ligt helemaal aan de plek waar een bloem of vegetatie goed gedijt. Op zijn eigen terrein in Oudewater worden kwetsbare en zeldzame soorten gekweekt. Als een van de weinige zadenleveranciers in Nederland oogst Biodivers in natuurgebieden.

De klanten bestaan uit de particulier die z’n tuin insectenvriendelijker wil maken tot de provincie, het waterschap de gemeente of ondernemer die geadviseerd willen worden en die natuurlijke bermen, kades, taluds, terreinen en plantsoenen willen creëren. In het seizoen lopen de medewerkers van Biodivers dagelijks door het veld in Oudewater om de zaden met de hand te oogsten. Op de andere locaties worden de zaden machinaal geoogst of met een dorsmachine, een-assige maaibalk of met de zeis. De zaden worden vervolgens gedroogd en geschoond om verdeeld te worden in mengsels, afgestemd op bodem, waterhuishouding, locatie en het beoogde doel.

Het duurt circa een tot drie jaar na inzaai van een bloemenmeng-

sel, voordat alle soorten zich goed hebben ontwikkeld en kan worden vastgesteld of de ingezaaide soorten zich hebben gevestigd, het zogenaamde peiljaar. Dit is belangrijk om op tijd het beheer bij te kunnen stellen.

Biodivers geeft tevens ecologische en beheersadviezen aan haar klanten en geeft desgewenst een nazorg van drie jaar. Volgens De Groot vraagt elke locatie namelijk om andere zadenmengsels aangezien de ene bodem de andere niet is.

INHEEMSE PLANTEN GOED VOOR DE INHEEMSE INSECTEN

Het bedrijf vond zijn oorsprong in 1992, naar aanleiding van een internationaal Biodiversiteitsverdrag, gesloten in datzelfde jaar tijdens een milieutopoverleg in Rio de Janeiro, waarbij de aangesloten landen zich verplichtten de natuurrijkdommen in eigen land te behouden en te verrijken. Peter de Groot nam in 2004 het bedrijf over en draagt sindsdien bij aan het behoud van de flora en fauna

BIODIVERS BV B+U 4 2021 55

groenstroken in stad en dorp voor bevorderen van de leefbaarheid, de biodiversiteit en klimaatadaptie

NATUURBEHEER

wijk leonidas in rotterdam met een gebiedseigen inheems bloemenmengsel

in Nederland. Elke dag is een dag vol energie en inspiratie. Het is dan ook het doel van De Groot om te zorgen dat de inheemse zaden­ in Nederland worden verspreid. En dat is hard nodig want ook planten kunnen uitsterven wat verregaande gevolgen heeft voor de ­ecosystemen en dus de biodiversiteit.

BELANG

De samenhang tussen planten en dieren is van levensbelang. Bijen en vlinders zijn sterk afhankelijk van de lokale flora voor voedsel en dus voorplanting. Zonder hen is bestuiving van bomen, planten en bloemen immers veel minder vanzelfsprekend. Veel wilde bijensoorten hebben een specifieke relatie met inheemse planten. Zaadgoed van inheemse planten kan van ver komen en oogt fraai, maar is dan ecologisch ongeschikt, omdat wilde bijen er zich niet toe aangetrokken voelen. Zaadgoed van regionale herkomst bevordert de biodiversiteit écht.

TOEPASSING VAN DE GEBIEDSEIGEN INHEEMSE ZAADMENGSELS: Bloemrijke bermen Oevers Dijken en taluds Recreatieterreinen Buitenplaatsen Golfbanen Boomgaarden Kruidenrijk grasland Nieuwe natuur Vlinderidylles Bijenlandschap

Peter de Groot vertelt enthousiast: “We zijn eigenlijk natuurbeheerders, geen kwekers. Voor mijn beroep kun je niet doorstuderen, dat moet je in de praktijk leren. En je moet er dag en nacht mee bezig zijn. Naast dat je veel van plantensoorten weet, moet je ook kennis over de samenstelling van de bodem hebben. Die kennis is nodig als ik een provincie of waterschap moet adviseren over bij voorbeeld het inzaaien van een ’nieuw natuurgebied’. Als je de juiste soorten op de juiste plek inzaait, kan die vegetatie heel veel aan. Natuurlijke inheemse regionale zaden, dus die zonder allerlei toevoegingen of doorgekweekte eigenschappen, hebben een enorme veerkracht.’’

Biodiversiteit trekt de stad in HONEY HIGHWAY EN BLOEMENWEIDES

Om een betere habitat voor onder meer bijen en vlinders te creëren is het project Honey Highway in het leven geroepen. Honey Highway is een initiatief van Deborah Post, waarbij de bermen van rijkswegen ingezaaid worden met biologisch bijenbloemenzaad en onderhouden worden zodat er een natuurlijk evenwicht ontstaat. Belangrijk voor de bijen is dat ze voldoende voedsel - nectar en stuifmeel - kunnen halen over een zo lang mogelijke periode om zo goed overwinteren mogelijk te maken. De bermen van rijkswegen zijn uitermate geschikt omdat deze, op natuurgebieden na, bestaan uit onbespoten schrale grond.

De eerste Honey Highway is zeven kilometer A4 van Delft naar ­Schiedam en recent is 10 km van de A7 in Friesland ingezaaid. Op

56 B+U 4 2021 BIODIVERS BV

deze ­wijze zorgt het concept Honey Highway ervoor dat een blijvend ­bijenparadijs in de bermen wordt gerealiseerd.

Biodivers is betrokken geweest bij de herinrichting van Brainport Eindhoven. Daar is, na advies van Biodivers en in samenwerking met de gemeente Eindhoven en de bij Brainport betrokken landschaps­ architect, een aantal grote oppervlakten ingezaaid met inheemse gebiedseigen zaden.

bloemenweide bij woonwijk parijsch in de de natte as culemborg

WILDE BIJEN HEBBEN HULP NODIG In Nederland komen honderden soorten wilde bijen voor. Meer dan de helft van de 350 staat op de Rode Lijst van Nederlandse bijen van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. De soorten kwamen op deze lijst omdat ze verdwenen zijn uit ons land, (ernstig) bedreigd worden, kwetsbaar of gevoelig zijn.

bloemrijke bermen bevorderen de biodiversiteit

Een mooi voorbeeld van een ander project waarbij Biodivers zich inzet voor het behoud van vlinders en bijen is het natuurontwikkelingsproject bij bierproducent Heineken in Zoeterwoude. Biodivers heeft bij Heineken geadviseerd en de zaadmengsels geleverd. Zo zijn intensief gemaaide gazons omgevormd tot bloemrijke weiden en bruikbaar geworden voor bijen en vlinders.

De bijen zijn zowel als larve als in het volwassen stadium volledig afhankelijk van het voedsel dat bloemen bieden in de vorm van stuifmeel en nectar. De meeste wilde bijensoorten lijken een voorkeur voor inheemse planten te hebben.

Vaak op een specifieke waardplant, de plant waar ze afhankelijk van zijn voor het voltooien van hun levenscyclus.

Juist het inzaaien met zaadgoed van regionale (inheemse) herkomst helpt de bijen in hun voortbestaan. Het verbetert hun biotoop en verschaft hen het juiste voedsel om te kunnen overleven, zich blijvend te kunnen vestigen en zich voort te planten.

Aan het project De Natte As in Culemborg is door Biodivers meegewerkt en geadviseerd ten aanzien van het groenbeleid, de bevordering van biodiversiteit en klimaatadaptie. Daarnaast adviseerde en leverde men onder andere ook bij projecten rond het Ziekenhuis Uden en de Universiteit Nijmegen.

Naast een uitvoerige presentatie, (achtergrond-) informatie, adviezen en voorbeelden, staan bovenstaande- en andere projecten beschreven op de website: www.biodivers.nl

SPECIALE MENGSELS

Bloemenmengsels voor het bevorderen van de biodiversiteit staan in de belangstelling en de wens om bij te dragen aan de specifieke soortenrijkdom in Nederland leeft volop. Bloemenweides, natuurlijke oevers en groenstroken worden veelal ingepland bij stadsvernieuwing en als ecologische verbindingszones. Gebiedseigen inheemse zadenmengsels hebben daarbij sterk de voorkeur. Zo worden exoten, zoals dubbelgevulde bloemen en andere bloemsoorten waar insecten niets aan hebben, voorkomen. Gebiedseigen en juist voor (wilde) bijen en vlinders gewenste bloemsoorten komen zo weer terug en bevorderen de biodiversiteit.

BIODIVERS BV

Hoenkoopse Buurtweg 51 3421 GB Oudewater

In overleg stelt Biodivers mengsels voor specifieke situaties samen, zoals bijvoorbeeld een mengsel met relatief meer drachtplanten voor vlinders en bijen, WADI-mengsels of een (anti-)eikenprocessierupsmengsel.

VOORTDUREND MEEWERKEN AAN BEHOUD

Het bedrijf in Oudewater is ook een van de samenwerkende kwekers­ in ‘Het Levend Archief’, waar voor behoud van het erfgoed de genetische diversiteit van wilde planten en bloemen zoveel mogelijk wordt veiliggesteld door zaden te verzamelen en op te slaan in de ­Nationale Zadencollectie.

T. 0348-560286

E. info@biodivers.nl I. www.biodivers.nl

VOOR 2030 MINSTENS 1 MILJOEN HYBRIDE WARMTEPOMPEN Vanaf 2024 moeten ieder jaar minimaal 100.000 en voor 2030 minstens 1 miljoen hybride warmtepompen zijn geïnstalleerd.

Een brede coalitie van maatschappelijke organisaties wil dat een nieuw kabinet daarvoor 600 miljoen euro vrijmaakt. Techniek Nederland, Natuur & Milieu en Netbeheer Nederland vinden dat een grootschalige inzet van hybride warmtepompen nodig is.

Dit zou een besparing opleveren van 1,3 tot 2,6 megaton CO2. “Zo’n besparing is een substantiële bijdrage aan de doelstellingen van het Klimaatakkoord en de aange-

scherpte CO2-eisen van 55% van de Euro­ pese Unie”, aldus de organisaties.

Het aardgasvrij maken van woningen en woonwijken wil nog niet vlotten. Het tempo ligt ver beneden de afspraken uit het Klimaatakkoord en de ambities van het huidige kabinet. Daarom is volgens ‘Coalitie HR-Hybride’ grootschalige toepassing van hybride warmtepompen nodig.

Voorzitter Doekle Terpstra van Techniek Nederland: “Woonwijken aardgasvrij maken, daar gaan we mee door. Maar als we

op koers willen blijven voor het Klimaat­ akkoord en de Parijs-doelstellingen zijn ­hybride warmtepompen een onmisbare tussenstap.”

Lees meer via de QR-code of op www.bouwenuitvoering.nl

Geen brug te ver

sjaak boot photography

58 B+U 4 2021 RETRO BRIDGE BV

Retro Bridge is één van Europa’s grootste leveranciers van efficiënte tijdelijke en permanente brugoplossingen. Retro Bridge BV is in 2007 opgericht door Pieter Janson en Han Kastermans. Piet Janson is in 2019 op een leeftijd van 83 jaar uitgetreden en Han Kastermans leid het bedrijf nu alleen. Men heeft 45 jaar ervaring in het bouwen van modulaire bruggen. Op dit moment heeft het bedrijf vier dochterondernemingen en vier vetegenwoordigers die ervoor zorgen dat de klanten worden voorzien van het juiste advies en de daarbij behorende brugoplossing. ‘Geen brug te ver’ is én blijft het motto van de grote bruggenbouwer.

RETRO BRIDGE BV B+U 4 2021 59

‘Leading the future of bridging’

sjaak boot photography

N

ederland is een land van bruggenbouw­ ers en met de diverse brugsystemen wordt dat door Retro Bridge in de praktijk gebracht. Voor veel projecten wordt een samenwerkingsovereenkomst gesloten met meerdere grote partijen in de wegenbouwbouw. Enkele spraakmakende en actuele projecten worden in dit artikel beschreven:

sjaak boot photography

19 BRUGGEN VOOR DE GROENE BOOG

Men heeft op dit moment een aantal grotere projecten lopen, waaronder De Groene Boog in Rotterdam. Dit is een consortium van Besix, Dura Vermeer, Van Oord, John Laing, Rebel en TBI in Rotterdam. Gezamenlijk pakken zij het project aan van de A16 Rotterdam, een 11 kilometer lange rijksweg tussen de A16/A20 bij het Terbregseplein en de A13 bij Rotterdam.

Voor dit project heeft Retro Bridge maar liefst 19 bruggen geleverd, van in totaliteit rond de 4.000 ton. Zestig procent van deze bruggen moest volledig nieuw gefabriceerd worden. Er zijn twee balkbruggen, eenzelfde aantal RBB bruggen, drie voetgangersbruggen, acht RL Retro Light bruggen en 4 RH Retro Heavy bruggen aan het project geleverd.

Het project is gestart in de bouwvak van 2020, en in juni 2021 zullen alle bruggen er liggen. Het project zal tot medio 2023 lopen. Retro Bridge heeft alles in eigen beheer en volledig binnen de gestelde tijd geregeld. Van voorbereiding en productie tot feitelijke levering en plaatsing.

TWEE GROTE BRUGGEN VOOR RING ZUID GRONINGEN

Voor de Aanpak Ring Zuid, de grootschalige ombouw van de zuidelijke ringweg van Groningen, een project van Combinatie Herepoort, bestaande uit Max Bögl, Züblin, Oosterhof Holman Infra, Koninklijke Sjouke Dijkstra, Roelofs Wegenbouw en Jansma Drachten, leverde en plaatste Retro Bridge twee grote bruggen bij de Brailleweg en de

RETRO BRIDGE BV

Bruistensingel 120 5232 AC ‘s-Hertogenbosch

Paterswoldseweg. Daar werden een RBB van 13,5 bij 28 meter en een RHB van 84 bij 12,5 meter geplaatst.

LINKEROEVER OOSTERWEELVERBINDING ZEVEN BRUGGEN

Nog een mooi project van het bedrijf is de THV Linkeroever Oosterweelverbinding bij knooppunt Zwijndrecht. Het gaat in totaal om zeven hulpbruggen waarvan de laatste in april 2022 wordt geleverd. Het totale project loopt tot 2023-2024 en wordt uitgevoerd in opdracht van het consortium bestaande uit het Belgische Roegiers, Artes Depret, Cit Blaton, Stadsbader en het Nederlandse bouwbedrijf Mobilis.

PRIJS VOOR GEHEEL VERZINKTE BRUG

Retro Bridge heeft een nieuwe verzinkte brug ontwikkeld waarmee ze de Verzinkprijs hebben gewonnen van Stichting Zinkinfo Benelux.

Deze brug wordt nu al veel verkocht in Engeland. De brug heeft een grote overspanning en is toch verzinkt. Door het toepassen van speciale koppelstukken zijn grote overspanningen mogelijk en kunnen de losse delen verzinkt worden.

In Witton Park, in het noordoosten van Engeland, is een dergelijke verzinkte brug geplaatst met drie overspanningen van 20 meter, waarbij iedere 20 meter bestaat uit twee koppelingen. De nieuwe brug is 64 meter lang en heeft een eenbaansweg en gescheiden fietspad. Door de overspanning en de wijze van afwerken is dit opnieuw een bijzonder Retro Bridge-project!

T. 073 - 640 87 70

E. sales@retrobridge.com I. www.retrobridge.com

60 B+U 4 2021 VAN VEEN GRONDWERKEN

“Wij gaan elke uitdaging aan”

Tegenwoordig ook werkzaam in de grachten van Amsterdam

Dat is de visie van Van Veen Grondwerken BV als het gaat om het ondersteunen van inspecties op civiel en bouwtechnisch vlak. De ondersteunende werkzaamheden bestaan uit het graven van inspectieputten voor diverse grondwerkzaamheden, het kernboren in betonnen constructies en het droogzetten van duikers en/of riolen. De te inspecteren objecten worden vrijgemaakt zodat de inspectie of inmeting kan worden uitgevoerd.

Nieuw is de modulaire - en in zijn soort unieke - kraanponton waarover het bedrijf beschikt en waardoor men bij uitstek onderzoek, herstel en soortgelijke activiteiten vanaf het water kan uitvoeren.

INSPECTIE

V

eelal worden kunstwerken, zoals bruggen, viaducten, monumenten, duikers en kademuren geïnspecteerd. Het graven van inspectieputten is een van onze specialiteiten van het bedrijf.

Soms moeten inspectieputten tot een diepte van vier meter worden uitgegraven, zoals voor de inspectie van heipalen of diepgelegen funderingen. Hiervoor heeft men machines en materialen ontwikkeld om de werkzaamheden veilig uit te voeren. Veilig werken staat bij Van Veen Grondwerken hoog in het vaandel.

DE VEELZIJDIGE MODULAIRE KRAANPONTON

Dit kraanponton is uniek in zijn soort en ontwikkeld om funderingsonderzoek te doen en eventuele aanverwante activiteiten. De modulaire kraanponton, heeft Van Veen Grondwerken zelf volledig ontwikkeld in samenwerking met Constructiebedrijven Arotech en Borger

uit Mijdrecht. De kraanponton, de ‘Noah’, wordt voortgestuwd door een duwboot en voldoet aan alle binnenlandse en binnenstedelijke richtlijnen. Hij is volledig ingericht om alle werkzaamheden te kunnen doen en voorzien van alle benodigde machines, gereedschappen, verkeers- en werkborden en overige nautische- en verkeerstechnische uitrustingstukken.

De gemonteerde volledig elektrische kraan is speciaal ontwikkeld, zodat deze met een hoogte van 1,5 en een breedte van 4,7 meter, onder vrijwel alle bruggen in Amsterdam door kan.

Ook over de spudpalen is goed nagedacht. Deze zijn om inspectiewerkzaamheden goed uit te kunnen voeren telescopisch ingericht.

Op die manier kan er ook gemakkelijk onder bruggen gebaggerd

VAN VEEN GRONDWERKEN B+U 4 2021 61

ONZE PROJECTEN: Het bedrijf verricht alle werkzaamheden die hierboven omschreven zijn en laat zich graag uitdagen voor een bijzondere klus.

Voor Nebest loopt een vijfjarig project van inspectie en herstel van kades, dat Van Veen Grondwerken met de modulaire kraanponton uitvoert.

worden. Doordat de ponton modulair opgebouwd is kan hij ook makkelijk op transport. De vijf losse modules, één met de kraan, drie losse pontons en één met de hydraulische motor/aggregaat, zijn binnen een dag te vervoeren naar een volgende opdracht elders in het land.

GROEI EN SPECIALISATIE

Door zijn werkzaamheden voor diverse adviesbureaus heeft Johan van Veen medio 2010 de werkzaamheden meer-en-meer uitgebreid, met het verrichten van grondwerk voor inspecties en andere diensten. De ondersteunende activiteiten worden veelal uitgevoerd in opdracht van de grotere adviesbureaus en aannemers zoals onder andere: Wareco, Fugro, Nebest, Quint & Van Ginkel en RPS. Van Veen Grondwerken is verhuist naar een nieuw kantoorpand met bijbehorende werkplaats en opslag in De Kwakel,­ aan de Bedrijvenweg 14. Dit pand deelt hij met Van der Veldt Bronbemaling, waar hij op sommige vlakken nauw mee samenwerkt. Ze versterken elkaars expertise en ook het uitlenen van materieel en personeel zorgt voor een optimale inzet en service naar de klant.

Van Veen grondwerken is onder meer BRL SIKB 7000 protocol 7004, ISO 9001 en VCA* gecertificeerd.

VAN VEEN GRONDWERKEN

Bezoekadres: Bedrijvenweg 16 1624 PX De Kwakel

T. 06 - 1243 5038

E. info@vanveengrondwerken.nl I. www.vanveengrondwerken.nl

62 B+U 4 2021 B. STEENHUIS SLOOPWERKEN B.V.

Vijf generaties vakmanschap Al bijna honderd jaar sloopt en saneert B. Steenhuis Sloopwerken BV in Scheemda met vakmanschap. Het noordelijke bedrijf is modern, vakkundig en volledig gecertificeerd en verricht naast de - ook elektrische - sloopwerkzaamheden in Nederland en Duitsland, zowel asbestsanering voor de zakelijke en particuliere markt. Daarnaast verricht men grondsaneringen en verhuurt opslagruimten.

BIJ DE TIJD

D

e beide eigenaren, Bas en Henry steenhuis verrichten samen met een 30-tal vakkundige vaste medewerkers in Noord-Holland, Friesland, Groningen, Drenthe en Duitsland, op een duurzame, veilige en circulaire wijze sloop- en saneringswerkzaamheden, waarbij ook grondsaneringstrajecten, uit. Daarnaast verhuurt men opslagruimten in formaat variërend van 1m3 tot 1.000 m2.

Bij het uitvoeren van de werkzaamheden wordt er veel aandacht besteed aan de milieukundige aspecten. De CO2 uitstoot en geluidsoverlast wordt tot een minimum beperkt en er wordt zo trillingvrij mogelijk gewerkt.

Het team van B. Steenhuis Sloopwerken heeft een indrukwekkende hoeveelheid kennis in huis en beschikt over een keur aan certificeringen, borgingen en accreditaties, conform kwaliteitsnormen, Bijlage XIIIa asbestverwijdering, ISO 9001:2015, ISO 14001:2015, BRL SIKB 7000-Protocol 7001, VCA Petrochemie, CO2 prestatieladder trede 5 en SVMS-SL 007.

DUURZAME MARKT, VISIE EN TOEKOMST

Het bedrijf doet zaken met het rijk, de provincie en gemeente, waterschappen, aannemers, woningbouwverenigingen en veel bedrijven.

Binnen de marktveranderingen en vereisten heeft men veel aandacht voor de circulaire economie. Circulair slopen zal steeds meer plaatsvinden. Het demonteren van projectonderdelen en die vervolgens weer aan de markt aanbieden voor hergebruik gaat meer een vlucht nemen. Steenhuis doet dit via haar online marktplaats en vaste bouwaannemers en woningcorporaties die bouwmaterialen afnemen .

Bas Steenhuis: “De bouwkolom wordt met steeds hogere kosten en meer belastingen geconfronteerd. De inzet van duurzame materialen en het hergebruik van materiaal kan, naast de vele andere voordelen, helpen om de deze kosten te verlagen. Dit effect zou versterkt kunnen worden als de aannemerswereld en de sloopwereld eerder bij elkaar komt. Over-en-weer overleg over circulariteit in het algemeen en de toegepaste materialen in het bijzonder, is noodzakelijk bij het realiseren van (herbruikbare) bouwprojecten.”

B. STEENHUIS SLOOPWERKEN B.V. B+U 4 2021 63

ONZE PROJECTEN: Het bedrijf voert dagelijks bijzondere projecten op velerlei vlak uit die worden toegelicht op de website van B. Steenhuis Sloopwerken zoals: slopen van hoogbouw slopen van woningbouw/ kantoren ect. slopen in petrochemie sector (industrie) elektrische slopen met robots saneren van asbest en grond sloop t.b.v. calamiteiten (brand-, stormschades)

Hij gaat verder: “We overwegen om ook binnen onze sector met BIM te gaan werken om daarmee al in het ontwikkelingsstadium van projecten met aannemers te kunnen praten over toepassing en hergebruik van materialen en de manier van bouwen”.

“Met name de inzet van elektrische robots en elektrische minishovels voor sloopwerkzaamheden en het afvoeren van puin zal het zogenaamde ‘binnenwerk’ doen toenemen. Elektrische robots worden gebruikt bij sloopwerk indien er risico’s zijn voor het personeel en waar CO2 uitstoot ongewenst is. Dit type machines is uitstekend geschikt voor locaties waar veel mensen wonen” “De slooprobots en de minishovels zijn licht van gewicht en de breedte is slechts 78 cm waardoor elke standaard deur kan worden gepasseerd, zij kunnen traplopen waardoor verdiepingen en kelders bereikbaar zijn. Zij werken vrijwel geruisloos en alleen de geluiden van vallend puin worden gehoord. De robots worden op afstand bediend zodat er altijd veilig kan worden gewerkt”, besluit hij enthousiast over de (toekomstige) manier van werken.

CO2-REDUCTIE

De zwaardere machines zoals shovels, minikranen en ander groot machinaal gereedschap wordt nu nog met dieselmotoren werkend op groene diesel aangedreven. Inmiddels zijn er contacten met leveranciers opgenomen om te onderzoeken in hoeverre het machinepark op elektrische aangedreven kan worden overgezet of over te gaan op nieuwe apparatuur. Er wordt met het huidige machinepark al een CO2 reductie van 89% worden bereikt.

OPSLAG

Het bedrijf heeft naast de eerder omschreven activiteiten en diensten op haar bedrijventerrein 6.000 m2 aan loodsen staan die worden verhuurd als (mini-) opslag. Deze loodsen zijn voor 95% opgebouwd uit circulaire materialen. Particulieren en bedrijven kun-

B. STEENHUIS SLOOPWERKEN B.V.

Oosterstraat 8 9679 ZG Scheemda

Opgeruimd staat netjes nen een box of loods huren variërend van 1m3 tot 1.000 m2, waarbij Steenhuis de klanten tevens busjes verhuurt en aanhangers te leen voor het vervoeren van de spullen die zij willen opslaan of weer af willen voeren. Op de daken van de loodsen is 5.000 m2 aan zonnepanelen gelegd om mede bij te dragen aan het circulaire karakter en energieterugwinning.

HISTORIE

De grondlegger van het bedrijf, Having Steenhuis had destijds niet kunnen vermoeden dat bijna een eeuw later zijn achter-achterkleinzoon als vijfde generatie actief zou zijn binnen het florerende bedrijf.

Er is een uitgebreid en informatief boek geschreven over de historie van B. Steenhuis Sloopwerken, getiteld ‘Bertus Steenhuis Sloper voor het leven’, dat op de site van het bedrijf te downloaden is.

E. info@steenhuis-sloopwerken.n I. www.steeunhuis-sloopwerken.nl

64 B+U 4 2021

COLOFON Bouw en Uitvoering (B+U) is informatiebron, platform en vakblad, voor beslissers en toeleveranciers van en binnen de bouw-, infra- en technieksector. Hoofden van dienst en medewerkers van rijk, provincie en gemeente, waterschappen, woningbouwverenigingen e.d., waarbij inbegrepen: directies publieke, openbare en gemeentewerken, openbare bedrijven, architectuur en stadsontwikkeling, bouw- en woningtoezicht, milieu, nuts­b edrijven, DVD, relevante publiek-private samenwerkingen, middel­b aar en hoger ­technisch ­onderwijs, openbaar vervoers­bedrijven, aannemers utiliteit-, nieuwbouw, civiel, GWW en infra.

ONLINE

www.bouwenuitvoering.nl AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE

BRUGGEN STEIGERS OEVERCONSTRUCTIE STAALBOUW

Ronald van Bochove, Hilbert Buhrs, Tilly van Dongen, Jan Willem van de Groep, Dennis Hauer, Erik de Jong, Emile Koeman, Jolanda Linschoten, Jan Nauta, Daan Otto, Jørgen Postma, Betty Rombout, Erik Steegman, Gerard Vos. HOOFDREDACTEUR

Gerard Vos, e-mail: g.vos@aprmediagroep.nl UITGEVER

Jaco Otto, e-mail: j.otto@aprmediagroep.nl

MABA Waterland BV Signaal 37 1446 WT Purmerend 0299-700266

ABONNEMENTEN

www.mabawaterland.nl 14171

Jaarabonnement* Buitenland Losse nummers** Abonnementen binnen de d ­ oelgroep*

€ 85,00 € 130,00 € 15,00 € 39,00

* Prijzen zijn exclusief BTW. ** Prijzen zijn exclusief BTW en verzendkosten.

VORMGEVING

APR Media Groep BV, e-mail: studio@aprmediagroep.nl DRUK

Veldhuis Media BV, Raalte UITGAVE

APR Media Groep BV Spacelab 2, 3824 MR Amersfoort Telefoon: +31 (0)33 456 70 50 E-mail: info@aprmediagroep.nl Internet: www.aprmediagroep.nl ADVERTENTIE- EN ORDERADMINISTRATIE

E-mail: admin@aprmediagroep.nl

Voor cultuurtechnisch werk en groenvoorziening • • • • •

ABONNEMENTENADMINISTRATIE

APR Media Abonneeservice Daalakkersweg 2 - 72 5641 JA Eindhoven Telefoon: +31 (0)88 226 66 86 E-mail: abo@aprmediagroep.nl

Waterbouwkundige werken Snoeiwerk / Bosbouw Duikers reinigen Maaien Onderhoud watergangen

GEBR. TOLENAARS B.V. Transportstraat 5, 4283 JL Giessen T. 0183 - 403 863 E. info@gebr-tolenaars.nl

www.gebr-tolenaars.nl

AANSPRAKELIJKHEID

VCA*2008/5.1 ISO 9001:2015 CO 2 prestatieladder trede 3

Aan de inhoud van dit vaktijdschrift is veel zorg en aandacht besteed. Het is echter mogelijk dat de inhoud van deze uitgave omissies bevat. Aan de inhoud van deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend. APR Media Groep BV kan niet aansprakelijk worden gehouden voor de directe of indirecte gevolgen van het gebruik, op welke wijze dan ook, van de in deze uitgave aangeboden informatie. APR Media Groep BV geeft geen enkele garantie, noch aanvaardt enigerlei aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud, data, adviezen, verklaringen, producten of ander materiaal in deze uitgave. Overname van artikelen uit deze uitgave is uitsluitend toegestaan met bronvermelding en na schriftelijke toestemming van de uitgever. Alle regels met betrekking tot de Nederlandse intellec­tuele eigendomsrechten zijn van toepassing. ©2021 APR Media Groep BV.

ISSN - 0921 - 1667 14183

online onlineagenda agenda in en de de in voor en voor

symposia symposia

bouwen infrasector bouw-en infrasector webinars webinars

congressen congressen vakbeurzen vakbeurzen conferenties conferenties

seminars seminars lezingen lezingen

bouwkalender bouwkalender

24 24

Op bouwkalender.nl worden alle alle vakevenementen ontsloten voorvoor de de Op bouwkalender.nl worden vakevenementen ontsloten professionals in deinwoningen utiliteitsbouw en de en waterbouw professionals de woningen utiliteitsbouw enwegde wegen waterbouw 14159

1

Misschien zijn sommige huurders dol op koken. Misschien zijn hun buren daar niet zo blij mee. Hoe dan ook, over onze deuren zullen ze allemaal laaiend enthousiast zijn.

De allereerste deur die we maakten was een brandwerende deur. Dat was in 1942. De deuren die we sindsdien maken, dienen allemaal een belangrijk doel. Zo maken we deuren die inbraak- en geluidswerend zijn, geen tocht

en kookluchtjes doorlaten en zelfs deuren die bestand zijn tegen felle branden en giftige dampen. Om ervoor te zorgen dat iedereen prettig en veilig kan leven.

Ons bedrijf heeft óók een duidelijk doel. Ervoor zorgen dat u voor uw projecten de juiste woningtoegangsdeuren krijgt die aan alle eisen voldoen.

Lees meer op daloc.nl/wooncomfort

14195a