ELEMENTAIRE DEELTJES
L.L. Stegman
Naamloos-4 1
21-12-12 09:58
Naamloos-4 2
21-12-12 09:58
ELEMENTAIRE DEELTJES
L.L. Stegman
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 1
20-12-12 12:28
Colofon
Eerste druk oktober 2012 Š Leo P.F. van de Voort, Soest Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande toerstemming van de auteur. Omslagontwerp en stramien: Martijn Brinks, APR Groep, Amersfoort Opmaak: Marleen Cramer, APR Groep, Amersfoort Lettertype: Minion (Body) en de DIN (Koptekst) Fotografie: Evelyne Brehm, Puur Design, Utrecht Co-uitgever: Jaco Otto, APR Groep, Amersfoort Druk: Ten Brink, Meppel ISBN 978-90-76128-10-8 Informatie: leo.vandevoort@live.nl (of via: l.l.stegman@live.nl)
www.aprpublishers.nl
www.wiseconsult.nl 2
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 2
20-12-12 12:28
3
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 3
20-12-12 12:28
Donny: Are these the Nazi’s, Walter? Walter Sobchak: No, Donny, these men are nihilists. There is nothing to be afraid of. Uit: ‘The Big Lebowski’ (1998)
Sheldon: You can try, but you’ll never catch me. Bazinga! Uit: ‘The Big Bang Theory’ (2010) (Quote from the episode ‘The Einstein Approximation’)
‘Tenderness is a deeper instinct than seduction, which is why it is so hard to give up hope’. Uit: Michel Houellebecq, ‘The Elementary Particles’
4
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 4
20-12-12 12:28
Voorwoord
1
De uitdrukking ‘actuele geschiedenis’ wordt in Nederland zelden gebruikt. Begrijpelijk. Zij bevat een tegenspraak. Immers, de actualiteit betreft het heden, de geschiedenis het verleden, en dat samen lijkt zoiets als een vierkante cirkel. Toch kan actuele geschiedenis een brug slaan tussen de waan van de dag en de wijsheid van de lange duur. De column zou hier een mooie rol kunnen vervullen. Journalisten, sociologen en politici zijn in de eerste plaats geïnteresseerd in het heden, en gebruiken het verleden als illustratie of argument. Dat klinkt wellicht als verwijt van opportunisme, maar dat is het niet, althans niet noodzakelijk. Immers, het verleden is het enige ‘materiaal’ waarover we beschikken. Goede journalisten cs. bezitten een sterk historisch besef zoals goede historici een neus hebben voor de actualiteit. Op het snijvlak van de twee kunnen de mooiste, in ieder geval de meest spraakmakende, werken ontstaan. Helaas slaagt de combinatie lang niet altijd. De column kan hier een mooie (bij)rol vervullen. Tal van historische werken zijn vooral dat: historisch, voltooid verleden tijd. De kwaliteit ervan mag groot zijn, de relevantie lijkt, voor een groter publiek, klein. Precies het tegenovergestelde kan van veel journalistiek worden gezegd. De relevantie lijkt groot, de kwaliteit is pover. Vandaar nut en noodzaak van wat je actuele geschiedenis zou kunnen noemen: geschiedschrijving die zich nadrukkelijk richt op zeer recente gebeurtenissen en als uitgangspunt heeft dat de journalistieke beeldvorming vanwege gebrek aan afstand en verhyping kortzichtig is. Dergelijke geschiedschrijving wil de zaak opnieuw bekijken en de daarover ontstane beelden, indien nodig, corrigeren. Elementaire deeltjes. De column, ‘journalistiek bij nader inzien’.
5
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 5
20-12-12 12:28
2
Elementaire deeltjes van Michel Houellebecq is een roman die menselijke gevoelens verbindt met grote ideeĂŤn. Het is een aanklacht tegen het naĂŻeve optimisme van de jaren zestig. Het boek is geen politiek traktaat, het is grote kunst, omdat het de vinger legt op de open zenuwen van onze tijd. Een mens die helemaal bevrijdt is, is helemaal alleen. Er is verbinding nodig met iets dat groter is dan jijzelf, iets dat al bestond voor jou en dat na jou zal blijven bestaan. Het liberalisme heeft daar geen oog voor. Houellebecq laat te midden van het geweld van de moderne tijd zien hoe ongelooflijk kwetsbaar de mens is. Als een aanklacht oprecht is, zit er altijd hoop in anders had je de kritiek allang opgegeven. Veel kunst komt voort uit een klaagzang - in de beschrijving van mooie dingen die verloren zijn gegaan. Het menselijke verlangen naar schoonheid en onvoorwaardelijke liefde wordt nergens mooier beschreven dan bij Houellebecq, die aangeeft dat deze schoonheid en liefde niet langer bestaan. De elegie - de afscheidsrede - is de beste manier om iets in leven te houden. Een mooie paradox (van een hoopvolle nihilist.).
6
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 6
20-12-12 12:28
3
Elementaire deeltjes zijn deeltjes die niet te splitsen vallen in andere deeltjes. In de natuurkunde wordt een elementair deeltje geacht geen inwendige structuur te hebben, aangezien het niet is samengesteld uit nog kleinere deeltjes. Het is een van de basisdeeltjes van het heelal, waar alle grotere deeltjes van zijn gemaakt. Elementaire deeltjes kunnen in het algemeen niet in stilstaande toestand afzonderlijk worden waargenomen. Door bestudering van hun banen (in elektromagnetische velden, of bij botsingen in deeltjesversnellers) kunnen hun eigenschappen bestudeerd worden. Elk van de ‘elementaire deeltjes’ draagt, middels groepering, bij aan het tasten naar een uiteindelijk coherent wereldbeeld. Enfin, een aardige metafoor. En meer nog uitnodigend. Maar dat is aan de lezer. Aan u. Soest, september 2012, L.L. Stegman
7
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 7
20-12-12 12:28
8
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 8
20-12-12 12:28
Waarden en verbinden
9
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 9
20-12-12 12:28
10
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 10
20-12-12 12:28
VOOR SWE
Rugzakjes In augustus 2010 werd Hans Keilson in The New York Review of Books een genie genoemd. ‘In de ban van de tegenstander’ (1959) en ‘Komedie in mineur’ (1947) werden getypeerd als meesterwerken (en veroverden de bestseller lijsten). En nu is Hans Keilson, die op 12 december jl. 101 werd, een beroemdheid. Een van de aangrijpendste passages in ‘In de ban van de tegenstander’: De ouders van de jongen die hun rugzakken inpakken. Er staat niet bij waarom ze het doen, alleen hoe ze het doen, en wat ze meenemen - tien bladzijden lang. Zeep, zakdoeken, handencrème, oploskoffie, bouillonblokjes, warme dekens. Dan bidt de verteller van het verhaal: ‘Mijn God, in het stervensuur van hem die u als vijand tegenover mij hebt geplaatst, vraag ik u uit een ootmoedig hart: waarom hebt u rugzakken geschapen waarmee u oude mensen op reis laat gaan door uw mooie wereld naar hun afschuwelijke einde?’ Daarom, laten wij alle rugzakken afdoen, en elkaar onbevangen tegemoet treden. In een mooie wereld. In een mooi 2011. Het kan.
11
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 11
20-12-12 12:28
Drijfveren
Op mijn vraag aan de bartender in Harry’s Bar in Venetië hoe je een cocktail het beste kunt drinken, antwoordde hij: ‘Snel!’. En dat ongeacht de ingrediënten. Ik moest daaraan denken bij het zien van Woody Allen’s meest recente film: ‘You Will Meet a Tall Dark Stranger’ is een wrange komedie over de ironie van het lot. Ongeacht de ingrediënten zijn bijna al zijn films demonstraties van doodsangst. Het leven is een nachtmerrie, waar men zich slechts doorheen kan slaan met een flinke dosis zelfbedrog. Allen’s personages zoeken hun heil in spiritualiteit en buitenechtelijke liefdes, of jagen manisch een eeuwige jeugd na. Even wrang hilarisch als noodlottig tevergeefs. ‘Je kunt’, zo stelt de filmer, ‘intellectueel niet rechtvaardigen waarom het leven het waard is geleefd te worden’. Geluk kan dan ook best schuilen in onbenulligheid. Een prikkelende film zien. Of een cocktail achterover slaan. Ongeacht de ingrediënten. Afleiding, dat is het voornaamste in het leven.
12
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 12
20-12-12 12:28
Een ‘dialectiek van het geluk’ Twee revoluties zijn opzichtig mislukt. Het afgelopen decennium stond in het teken van de strijd tegen het verfoeilijke relativisme. In de eerste plaats: met de westerse waarden moest niet langer worden gemarchandeerd, het was tijd om te gaan staan waar je voor stond - echter, waar het nieuwe ideologische elan zich moest bewijzen, zoals in Afghanistan en Irak, liep het al snel hard tegen de weerbarstige werkelijkheid op. Tien jaar bezetting, en nog zijn de boerka’s niet uit. Mislukt. In de tweede plaats: de radicale islam heeft een nog grotere hekel aan relativisme: moslims werd de terugkeer naar een onbezoedelde gouden eeuw voorgespiegeld, waar de waarden van de zuivere islam weer in hun volle glorie beleefd zouden kunnen worden - echter, toen de onzuivere werkelijkheid zich niet liet wegpoetsen, ontaardde het in doelloze terreur, waarvan het effect met elke aanslag afneemt. Mislukt. Walter Benjamin (1892-1940), Joods-Duitse cultuurfilosoof stelt in een essay over Marcel Proust het begrip ‘elegisches Glück’, in een dialectiek van het geluk, tegenover het ‘hymnisches Glück’. Dit laatste wordt gekenmerkt door een streven naar het ongehoorde, het unieke, het toppunt van zielsvervoering. Iets absoluuts. ‘Elegisches Glück’ is het eeuwige nog-één-keer, de relativerende eeuwige restauratie van het oorspronkelijke, eerste geluk. De elegische gelukszoeker is veroordeeld om eeuwig rond te dolen in het Bannwald van de herinnering. Leven is, in de elegische variant, de gewaarwordingen uit het verleden in de herinneringen tot bloei laten komen. En ze dan pas werkelijk (en wederom) te ervaren. Dit is iets geheel anders dan doen alsof het verleden er nog gewoon is, alsof het nooit is weggeweest. Met een behoudzuchtige hang naar traditie heeft dit niets uit te staan. Rekenschap en terugtastend voorwaarts.
13
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 13
20-12-12 12:28
Na tien jaar oorlog tegen het relativisme, moet er nu weer grondig worden gerelativeerd. Relativisme is: mijn waarden voor die van een ander. Relativeren houdt het besef in dat de wereld zich niet klakkeloos aan jouw opvattingen zal aanpassen. Relativeren is het lokale lokaal houden. Zonder ideologisch profiel is de politiek gedoemd achter de maatschappelijke mode aan te lopen. Dat wreekt zich bij complexe problemen - ik noem: de duiding van de Arabische lente, de pensioen- en eurocrisis, het dreigende voedseltekort, ed. Richting ontbreekt. Dan moet de politiek zich verlaten op expertise. Maar de experts zijn het veelal niet eens. Integendeel. Dan resteert alleen het besturen op de tast. Relativeren van ideologie, relativeren van kennis, relativeren van het mondiale. Alleen het elegische geluk van de twijfel brengt ons verder. Absoluut.
14
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 14
20-12-12 12:28
Smaken Cultuurverschillen zijn tegenwoordig groter binnen dan tussen westerse landen. Er bestaat een steeds grotere culturele afstand tussen een kosmopolitische elite en een forse maatschappelijke onderkant. Niet langer zijn baan of inkomen (klasse) de differentiator, maar opleiding (in brede zin). Waar vroeger sprake was van verticale overdracht (binnen de ‘zuil’) is nu sprake van horizontale binding. De opkomst van een egalitair ethos - gewoon doen, jezelf zijn - was een beweging (vanaf de zestiger jaren: ‘verheffing’ was machtsuitoefening) van bovenaf. Zelfrespect is daarbij het toverwoord van de laatste decennia. Dat lukt wonderwel binnen de lagen, maar vooral niet, opwaarts, tussen de lagen. Immers: ‘Het voordeel van slim zijn is, dat je gemakkelijk kunt doen alsof je dom bent. Het omgekeerde is veel moeilijker’ - aldus de Duitse schrijver Kurt Tucholsky (1890-1035). Dat besef is in volle omvang doorgedrongen bij ‘rancuneus rechts’ - we hebben dan niet echt ‘smaak’ (als metafoor voor heel veel wat ze niet hebben), maar we zijn wel met velen. En dat willen ze weten (en vooral laten weten!) ook. ‘Ontheffing’ is nu machtsuitoefening. Daar waar er aan de onderkant geen druppel kennis meer bij kan, kan bij de intellectuele elite het hoofd er wel af. Shakespeare (Hamlet) zei het al: ‘To be or not to be, that is the question’. Een riskante wezensvraag (voor kenners).
15
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 15
20-12-12 12:28
(1) De daad bij het woord Anthony Burgess, schrijver van het boek waarop de gewelddadige film ‘A Clockwork Orange’ is gebaseerd, stelde indertijd (terecht): ‘Wie zijn oom vermoordt, kan Hamlet niet de schuld geven’. In dat licht zijn de (impliciete en vooral expliciete) verwijten aan Wilders, de PVV cs., in het kader van de Noorse aanslagen door Anders Breivik, niet gepast. Immers, de vrijheid van meningsuiting is in een oprechte (parlementaire) democratie het belangrijkste wapen. En we moeten oppassen voor een heksenjacht op dingen die niet gezegd hadden moeten worden. Dat een, al dan niet, ‘lone wolf ’ zich die woorden toe-eigent om er gruwelijke daden mee te rechtvaardigen kan niet zomaar op het conto worden bijgeschreven van de auctor intellectualis. Dat ligt aanmerkelijk subtieler (en mogelijk dwingender). Daarvoor zijn drie gronden. In de eerste plaats het manipulatief omgaan met feiten. In pogingen de islam, links en cultuur te bestrijden worden voortdurend feiten uit hun context gehaald, wordt de werkelijkheid verdraaid en wordt onwelgevallige informatie genegeerd. Toegegeven, objectiviteit bestaat niet, maar debat moet gaan op basis van interpretatie van het geobjectiveerde totaal aan feitencomplexen. Door daar aan te morrelen wordt de eerste stap gezet naar de ontwikkeling van een fatale infrastructuur. In de tweede plaats, en dat wordt al dreigender, het zeer kwaadaardig en agressief taalgebruik - niet de woorden als zodanig (die al erg genoeg zijn), maar het zeer bewust niet duiden van de gekozen woorden als hyperbool of een ander stijlmiddel (bv. overdrijving), metafoor, of cynisme. Daardoor komt de letterlijkheid, voor kwaadwillenden en armen van geest, vol voor het voetlicht. Dat plaveit de uitgelegde infrastructuur met het gladde asfalt van de vooringenomen oppervlakkigheid. 16
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 16
20-12-12 12:28
En ten slotte de in de gekozen bewoordingen verpakte frustratie van de uiteindelijke onmogelijkheid van het ideeĂŤngoed. Door problemen op agressieve wijze te benoemen is nog niet meteen een oplossing dichterbij. Die algemene retorische onmacht aan de top van de populistische pyramide vertaalt zich naar specifieke, toenemend fysieke uitingen aan de onderkant ervan. Dat bewust ingezette retorisch spel is uiteindelijk het moeras van de rede. Waar de eenzijdige werkelijkheid iedere vorm van humaan idealisme wegwerpt, waar onverholen afkeer regeert, kan geen oppervlakkige afkeuring dat markeren. To be verantwoordelijk or not to be verantwoordelijk? Dat is dan een retorische vraag.
17
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 17
20-12-12 12:28
(2) Het woord bij de daad In Taxi Driver (1976) van Martin Scorcese speelt Robert de Niro een psychotische engel der wrake - Travis Bickle - die de straten van New York, als in een ware kruistocht, wil ontdoen van junks, prostituees en andere randfiguren die hij ‘s nachts ziet: ‘Someday a real rain will come and wash all this scum off the streets’. Lees voor ‘junks, prostituees, etc.’ Marokkaanse criminelen, islamitisch tuig, uitvretende kunstenaars, tolante linkse figuren, etc. en, met Anders Breivik in gedachten, doemt een heel andere vraag op. Wordt extreem-rechts een pleonasme? Laten we even een stapje weg van Noorwegen zetten en een Europees perspectief nemen, wat Anders Breivik in zijn geschriften bij voortduring doet, want zijn kruistocht heeft Europese proporties. Zelden waren de ‘cultureel marxisten’ zoals hij (en niet alleen hij…) linkse politici betitelt en aan wie hij een uiterst verderfelijke invloed toerekent, zo naar de periferie van de macht gedrongen. Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië, Italië, Nederland, Denemarken, Zweden, Polen, Tsjechië, Hongarije - overal rechts aan de macht, frequent met gedoogsteun van extreem-rechts. Uitzonderingen zijn Spanje (nog), Griekenland (nog) en Noorwegen. En België natuurlijk… Een Europese politieke constellatie waar elke rechtgeaarde conservatief zijn vingers bij kan aflikken. Bijna, want alom is onbehagen het parool - en dat kan niet worden gereduceerd tot islam, immigratie en eurocrisis, hoe ingrijpend ook. Wat Europa bovenal ontregelt, is het overheersende gevoel dat het momenteel geen greep heeft op de ontwikkelingen. Er wordt gemanoeuvreerd, niet geïnspireerd. Een onmiskenbaar centraal probleem van de westerse postmoderne samenleving. De verbindende ‘grote verhalen’ ontbreken. Rechts heeft er geen behoefte aan - ieder voor zich, en de markt voor ons allen - en links heeft er geen woorden voor. Bij het postmoderne gebrek aan grote verhalen kunnen bij uitstel in onze virtuele 18
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 18
20-12-12 12:28
biotoop ‘nieuwe grote verhalen’ de kop opsteken, die vanachter het beeldscherm groter lijken dan de aardse werkelijkheid waar kan maken. Dixit Breivik. Links is bij uitstek in staat de eigen positie te relativeren, en die van de rechtse oppositie te verabsoluteren. Dat leidt vaak tot groot onbegrip. Bij rechts is dat andersom: zij verabsoluteren de eigen positie, en relativeren al het andere. En dat leidt doorgaans tot diepe onverzoenlijkheid. Daarmee is de vraag aan het begin nog niet beantwoord. Maar een richting is er wel mee aangegeven. ‘You talkin’ to me?’. Ik zeg - laten we, geïnspireerd, geïnteresseerd, relativerend en verbindend, in gesprek blijven.
19
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 19
20-12-12 12:28
Vrijheid is een ander woord voor…. In 1943 publiceerde Johan Huizinga een korte verhandeling onder de titel ‘Over vormverandering der geschiedenis’ - een getuigenis over zijn groeiende pessimisme over wat hij ziet als de dreigende ontmanteling en verwoesting van de Europese normen en cultuur. Hoe actueel. Huizinga stelt dat je veel over een tijd kunt zeggen door te kijken naar hoe men zijn geschiedenis schrijft - de vorm en verbeeldingskracht waarmee die tot stand komt. Geschiedenis is, stelt Huizinga, de geestelijke vorm, waarin een cultuur ‘zich rekenschap geeft van haar verleden’. Het belangrijkste doel van geschiedenis is om licht te werpen op en duidelijkheid te krijgen over het heden. In elke periode beslist een gemeenschap wat men als de voornaamste normen ziet, zoekt men naar die waarden in het eigen verleden, en maakt men daar met verbeeldingskracht een verhaal van dat zin en betekenis verleent aan het hier en nu. Geschiedenis is daarmee een ethische zoektocht.
20
Binnenwerk Elementaire Deeltjes.indd 20
20-12-12 12:28