TASTEND NAAR EEN WERELDBEELD
L.L. Stegman
Naamloos-2 1
21-12-12 09:55
Naamloos-2 2
21-12-12 09:55
TASTEND NAAR EEN WERELDBEELD
L.L. Stegman
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 1
31-03-2011 13:50:47
Colofon
Eerste druk april 2011 Š Leo P.F. van de Voort, Soest Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande toerstemming van de auteur. Omslagontwerp en stramien: Martijn Brinks, APR Groep, Amersfoort Opmaak: Marleen Cramer, APR Groep, Amersfoort Lettertype: Minion (Body) en de DIN (Koptekst) Fotografie: Evelyne Brehm, Puur Design, Utrecht Co-uitgever: Jaco Otto, APR Groep, Amersfoort Druk: Ten Brink, Meppel ISBN 978-90-76128-09-2 Informatie: leo.vandevoort@live.nl (of via: l.l.stegman@live.nl)
www.aprpublishers.nl
www.redzebragroup.nl 2
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 2
31-03-2011 13:50:48
3
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 3
31-03-2011 13:50:48
‘Schrijven is kijken met je ogen dicht’. Remco Campert
‘Het ziet er naar uit dat ik een agent ben van een andere planeet. Maar ik heb mijn orders nog niet kunnen decoderen’. William S. Burroughs tegen Jack Kerouac
4
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 4
31-03-2011 13:50:48
Voorwoord
1
In 1943 publiceerde Johan Huizinga een korte verhandeling onder de titel ‘Over vormverandering der geschiedenis’ - een getuigenis over zijn groeiende pessimisme over wat hij ziet als de dreigende ontmanteling en verwoesting van de Europese normen en cultuur. Hoe actueel. Huizinga stelt dat je veel over een tijd kunt zeggen door te kijken naar hoe men zijn geschiedenis schrijft - de vorm en verbeeldingskracht waarmee die tot stand komt. Geschiedenis is, stelt Huizinga, de geestelijke vorm, waarin een cultuur ‘zich rekenschap geeft van haar verleden’. Het belangrijkste doel van geschiedenis is om licht te werpen op en duidelijkheid te krijgen over het heden. In elke periode beslist een gemeenschap wat men als de voornaamste normen ziet, zoekt men naar die waarden in het eigen verleden, en maakt men daar met verbeeldingskracht een verhaal van dat zin en betekenis verleent aan het hier en nu. Geschiedenis is daarmee een ethische zoektocht.
2
Het is een dilemma: wil de journalistiek overleven, dan lijkt ze vooral te moeten volgen. Wil ze geloofwaardig blijven, dan zal ze steeds meer moeten leren te doorgronden. Wat er gebeurt, weten we allemaal binnen een paar minuten; waarom het gebeurt is het echte nieuws. Dat vereist een nieuw soort journalist, een die vooral kritisch oppositie voert tegen de gemeenzaamheid van de media. Het vereist ook een kritische nieuwsconsument, die tegen zichzelf in durft te denken, die zichzelf lastige vragen durft te stellen, en niet louter bevestigd wenst te worden in wat hij toch al vindt.
3
In dat grijze gebied tussen geschiedenis en heden, en tussen volgen en doorgronden beweegt zich de columnist. Hij ziet in de geschiedenis het heden, en in het nu wat was. En altijd zo om er ‘straks’ iets mee te doen. Tastend naar een wereldbeeld. Een columnist luidt de klok, en duidt de klepel. En nodigt daarmee uit tot ‘twee5
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 5
31-03-2011 13:50:48
spraak’, een echt en kritisch gesprek, al is het maar in gedachten. Althans, zo zie ik het. En in dat licht zijn de in dit boekje bijeen gebrachte stukken ontstaan. En als zodanig dienen ze begrepen te worden. Maar dat is een uitnodiging. Aan de lezer. Aan u.
Soest, april 2011, L.L. Stegman
6
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 6
31-03-2011 13:50:48
7
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 7
31-03-2011 13:50:48
8
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 8
31-03-2011 13:50:48
Waarden en verbinden
9
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 9
31-03-2011 13:50:48
10
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 10
31-03-2011 13:50:48
Tijd voor ‘inschatters’ We zijn afgestompt, hoorde ik onlangs. Maar het dringt niet echt tot me door. Goede grap, wrange grap. De Spaanse auteur Rafael Chirbes stelde onlangs in een interview naar aanleiding van zijn laatste roman ‘Crematorium’: ‘Een volk dat denkt is hoogst gevaarlijk. Maar een volk dat ophoudt met denken is onverdraaglijk’. Ik moest hieraan denken nu alle verkiezingsretoriek weer in volle omvang over ons wordt uitgestort, met alle holle frasen, de woordspelletjes, het (om)draaien, de perverse oppervlakkigheid. En het manifeste gebrek aan diepgang, oprechte beleving en integriteit. Je zou er bijna geen aandacht meer op slaan, en stoppen met denken, als dat niet onverdraaglijk zou zijn. Integriteit is het vermogen om je verantwoordelijkheden te onderkennen. Op straffe van vergetelheid. Twee zaken kunnen grondig af breuk doen aan integriteit. In de eerste plaats ‘macht’. Macht is een grote verleiding – invloed hebben, iemand zijn naar wie wordt geluisterd, het werkt verslavend. En om macht te kunnen conserveren vergt continue aanpassing en meebewegen. En als er ergens conformisme heerst, dan toch bij behoudende bestuurders. Verlies aan macht en invloed riskeren door onafhankelijkheid van geest, dat kan deze realisten met angst vervullen. En het vergt moed om niet de visie aan het schelle licht van de feiten aan te passen, maar de feiten te herinterpreteren in het zoeklicht van de visie. In de tweede plaats ‘ongeloof ’. Ongeloof in de daadwerkelijke betekenis van waarden, en boven-tijdelijke verbinding. Hier spelen de op de Verlichting gebaseerde natuurwetenschappen een stevige rol: zin, waarde, goed, kwaad, schoonheid, wijsheid, deugden, zelf kennis, rechtvaardigheid, het zijn woorden die geen plaats (kunnen) krijgen in die wetenschappen, waar de taal heerst van feiten, analyse, objectiviteit, realiteit, doel, vooruitgang. Maar deze taal zegt op zich niets; immers, de waardering van de werkelijkheid kan alleen bestaan door kennis die 11
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 11
31-03-2011 13:50:48
weet heeft van en vertrouwen in transcendente waarden. Het onderscheid tussen zinvol en zinloos, tussen waardevol en waardeloos, tussen goed en kwaad, komt niet tot ons uit de feiten, maar uit het wereldbeeld dat we hanteren, en de integriteit waarmee we dat wereldbeeld bejegenen en waarin we geloven. Paul Aristide schreef een prachtige novelle over een schrijver die in een winterse nacht bezoek krijgt van een vreemdeling die zichzelf de ‘inschatter’ noemt. Zijn beroep is oordelen of kunstenaars aan de eeuwigheid of aan de vergetelheid toebehoren. Gebrek aan integriteit krijgt altijd een tegenhanger in afkeer en apathie. Die kant moeten wij niet op. Het is de hoogste tijd dat de ‘inschatters’ langs de Haagse deuren gaan. En o, ja, u en ik zijn die inschatters, en laten we met velen zijn. Voordat het onverdraaglijk wordt.
12
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 12
31-03-2011 13:50:48
Compromitteer de dromen niet Warren Bennis heeft het ooit geweldig uitgedrukt: ‘Believing the purpose of business is to make money is like saying the purpose of the human body is to keep blood flowing’. Winst, of, veel beter, cash flow, is essentieel, maar niet de enige, en ook niet de eerste reden, voor het bestaan van een onderneming. Maar wel een conditio sine qua non… Enige tijd geleden las ik het boek ‘The Path of Least Resistance’ van Robert Fritz. Hij noemde de kloof tussen de wijze waarop de dingen zijn en de wijze waarop wij zouden willen dat de dingen zijn een ‘structural tension’, een spanning die ook een ‘emotional tension’ in zich droeg, - ‘that includes fear that we harbor about our being able to manifest our vision. In many cases this fear is based upon an inherent belief of unworthiness or powerlessness. Since tension seeks resolution, and fear can interfere with the vision being realized, the tension is most often resolved by lowering of the vision – or what is wanted – thus allaying the fear. (…) .. relieving the discomfort. People often lower their expectations for the future, their visions, and dreams for themselves and their loved ones, because of this tension. They choose not to maintain it. They assume that ‘reality’ won’t change so they must reduce their ideas about what’s possible in order to lessen the tension. (…) Their discomfort is relieved but their dreams are compromised’. In de Griekse oudheid was ethiek een levensstijl, en veelomvattend: morele waarden, maar ook voortreffelijkheid (met betrekking tot een geheel aan competenties: fysiek, psychisch, sociaal, esthetisch – kernvaardigheden om op hoog niveau te kunnen functioneren). Een holistische opvatting, waarbij de lat op alle vlakken hoog lag, zowel materieel als immaterieel, aspecten die onlosmakelijk aan elkaar waren verbonden. In de loop der eeuwen is deze holistische visie en levenswijze op twee wijzen ‘verkleind’. In de eerste plaats heeft de Verlichting ‘excellentie’ teruggebracht tot ‘rede13
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 13
31-03-2011 13:50:48
lijkheid en maakbaarheid’, waarbij voortreffelijkheid al snel de kunst van het haalbare werd (zeg maar het ‘goddelijke’ werd de mens ontnomen). In de tweede plaats werd ethiek verkleind tot een materiële en instrumentele aangelegenheid. Het Christendom ca. heeft als het ware een ‘clerus’ tussen het geestelijke en de mens geplaatst (zeg maar het ‘immateriële’ werd de mens ontnomen). Dit reductionisme, of althans het toenemende besef daarvan, leidt in toenemende mate naar de vraag naar de zin van het (dit) alles. Materialisme en middelmatigheid blijken steeds minder bronnen van motivatie en energie. Waarom pompen het bloed en de cash rond? Het gaat steeds minder om vullen, en steeds meer om vervullen. ‘Mensch, durf te dromen’!
14
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 14
31-03-2011 13:50:48
Stoom afblazen Veel positieve idealen, als zeggenschap, solidariteit, emancipatie, stonden de laatste tien jaar veel minder (en zeker niet positief) in de aandacht dan voorheen. Het ging (en gaat steeds meer) om de verongelijkte mens die zich immer tekort gedaan voelt. En die anderen op vaak luidruchtige wijze deelgenoot wil maken van zijn of haar ongenoegen en gekwetstheid. In het SCP-rapport De Sociale staat van Nederland (2009) geeft ruim 80% van de Nederlanders aan gelukkig te zijn, waarbij onderliggend lijkt: met mij gaat het goed, dankzij mezelf, met ons gaat het minder, door toedoen van anderen. De burger is boos, en het liefst op gezag of instanties. Die boosheid is eigenlijk het verlangen naar een andere verhouding tussen overheid en samenleving. Men trekt zich terug in eigen (beperkte) kring en voelt zich niet meer medeverantwoordelijk voor oplossingen voor maatschappelijke problemen. Een anekdote: ‘Er was eens een man die hard op een koperen fluitketel timmerde. ‘Wat doe je nu toch?’, werd hem gevraagd. ‘Stoomlocomotieven kan ik niet uitstaan.’ ‘Maar dit is een ketel, geen locomotief’. ‘Ja, ja, dat weet ik, maar je moet ze doodmaken, als ze nog klein zijn’.’ We slaan er uit voorzorg en onmacht (verbaal gelukkig nog…) maar vast stevig op los. Die andere en zeer nodige verhouding is er nog niet – en kan er ook nog niet zijn nu we middenin een migratie zitten van een ‘hiërarchisch bestuurde’ (met een bevelshuishouding) naar een ‘netwerk’samenleving (met een onderhandelingshuishouding). In dat vacuüm is vooral ruimte voor een ultimatumhuishouding: een nieuw spel van volwassen geven en nemen kent nog onvoldoende contouren, regels en ervaring en wordt nog overvleugeld door onomwonden uit onzekerheid gepostuleerde ultimata.
15
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 15
31-03-2011 13:50:48
Duurzame compromissen vereisen juist dat betrokkenen bereid zijn hun eigen droom over de in hun ogen ideale oplossing van het conflict op te geven; ze moeten ook het inlevingsvermogen opbrengen om de visie van de tegenstander in het geschil op z’n minst te kunnen begrijpen en te erkennen dat ook de tegenpartij vecht voor wat hij als zijn legitieme belangen ziet. Grote valkuil is dat de onderhandelingspartner de droom van zijn tegenstander als een hersenschim beschouwd en die van hem zelf als een doel dat mogelijk niet nu maar misschien wel later kan worden gerealiseerd. Ik vind dat we eerder naar onze compromissen dan naar onze idealen en normen beoordeeld zouden moeten worden. Idealen mogen ons dan misschien iets belangrijks vertellen over wat we zouden willen zijn. Maar compromissen vertellen ons wie we zijn.
16
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 16
31-03-2011 13:50:48
VOOR REDZEBRA GROUP
Vertrouwen, geen papieren tijger Met je tijd mee gaan, aanpassen aan de omstandigheden, is van zichzelf niks, heeft niets met een (politiek) idee te maken. De ‘retoriek van de overmacht’, noemt James Kennedy dat. De briljante artikelenbundel ‘Bezielende verbanden’ van de historicus Kennedy laat zich lezen als een diagnose van de tragische lotgevallen van onze (publieke) bestuurders. ‘De pragmatische drang tot vernieuwing en modernisering (is) een uitgeklede publieke ideologie. Het leidt vaak tot erosie van principes’, en het omvormen van bestuurders van (potentieel) krachtige en visionaire leiders tot opportunistische ‘windvanen’. Maar met goed bestuur of leiderschap of het uitdragen van serieuze ideeën heeft het allemaal niet veel te maken. En alles met afkalvend gezag en verdampend vertrouwen. Twee, drie decennia lang is er gehamerd op het eigenbelang als het enige ware en geldende belang. Publiek of algemeen belang gold slechts als te ontmaskeren hypocrisie. In die situatie is nauwelijks plaats voor vertrouwen. Hoe anders is dat nu! Vertrouwen wordt het bezielende woord voor het komende decennium, nu zich financiële crisis op economische crisis op politieke crisis op morele crisis stapelt. Vertrouwen is afhankelijk van het gevoel kritisch deelgenoot te kunnen zijn; mee (kunnen, moeten) doen, zaait vertrouwen. Daarnaast is aanspreekbaarheid een belangrijke pijler van vertrouwen. Als er ‘iets’ is, dan moet er ook ‘iemand’ zijn. Verder is vertrouwen alleen mogelijk als er enig geloof bestaat in een publiek belang, en in het belang van derden. Je kunt alleen vertrouwen op bestuurders als je gelooft dat zij door meer worden bewogen dan door het najagen van louter eigen belang. Daarnaast draait vertrouwen ook om de erkenning en aanvaarding van risico’s. De ontkenning ervan leidt zeker niet tot het verdwijnen ervan. De garantie-eis van 17
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 17
31-03-2011 13:50:49
de laatste decennia leidt bij voortduring tot ondermijning van vertrouwen – van politiek tot DSB. Vertrouwen, verantwoordelijkheid en risicoacceptatie gaan hand in hand. Tenslotte, vertrouwen vereist overgave. Je lot in andermans handen leggen. Vertrouwen is de beslissing dat te doen, vanuit het besef dat je onmogelijk overal zelf baas over kunt zijn, en zeker niet meer alles kunt doorzien of overzien. Daarom zou ik vertrouwen – vrij naar de dichter Willem Kloos – willen duiden als ‘de aller-individueelste expressie van de aller-individueelste emotie’ in een collectief verbond. Normen, waarden, bezieling, doelen, ze moeten ‘van papier worden gehaald’ – anders regeert de overmacht van de retoriek. En dat is de lachspiegel van vertrouwen.
18
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 18
31-03-2011 13:50:49
Geïnstitutionaliseerde donkere wolken Nelson Algren, een van mijn favoriete schrijvers, die als geen ander in staat was om ‘de andere kant’ van welvaart, tevredenheid en zelfgenoegzaamheid te laten zien in zijn prachtige, ruige maar ook poëtische romans uit de jaren ‘50/’60 van de vorige eeuw (bv. ‘The Man with the Golden Arm’), schreef eens: ‘He looked like a man who had never seen a cloud’. Hoe mooi. Deze hemelse blik deed, en doet, mij aan de Kerk denken. En aan de donkere wolken die zich er nu boven samenstapelen. Van de Kerk herinner ik me nog dat ze altijd in staat was een (elk) ‘incident’ te verabsoluteren. Ontspoorden ergens een paar pubers sexueel, dan was opeens de hele jeugd bandeloos. Enz. enz. In dit licht is het dan ook uitermate teleurstellend – to put it mildly – dat de Kerk er nu niet in slaagt om over de eigen incidentele schaduw heen te stappen, en toe te geven dat de ontsporingen waar we nu al enige tijd (en internationaal) mee worden geconfronteerd eerder op institutionalisatie duiden dan op individuele aberraties. Daarmee wil ik niet zeggen dat de Kerk bandeloos is, maar wel het systeem waarop het is gebaseerd. Die andere kant wordt nu zichtbaar. Normen en waarden werken bevrijdend als systeem omdat zij inperken, en duidelijkheid en richtlijnen voor het leven en organiseren bevatten. Daarmee is het systeem vele malen sterker dan haar zwakste schakel. Maar alleen als zij die zwakste schakel insluit. Zuiverheid begint niet in het systeem, maar in de zwakste schakel, waarbij het geheel moet ‘helen’ en meenemen. Laat men de zwakke individuele schakel los, dan wordt het een confederatie van dwalenden. Dat doet mij denken aan ‘The Matrix’ (1999). In die film is de zichtbare wereld een illusie, een verzameling data uit een supermachine. Als die illusie wegvalt, bevinden de hoofdpersonen zich in een oneindig witte vlakte. Geen hoogte, geen diepte, geen begrenzing. Een onbeschreven blad, een ruimte waarin alles mogelijk is. En het is nu juist de kracht van een (elk) normen- en waardensysteem dat niet 19
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 19
31-03-2011 13:50:49
alles mogelijk is. Dat het kleur geeft, en verdieping. Dat zij de lijnen aangeeft op het blad, waarop eenieder zijn eigen verhaal schrijft. En als er structureel buiten de lijnen wordt geschreven, is het tijd om of de lijnen scherper te trekken, of het lijnenstelsel te herdefiniëren. Maar wel met elkaar. Een andere roman (‘rich in shock’, zoals The Times stelde) van Algren is ‘A Walk on the Wild Side’… wat valt er meer te zeggen?! Wordt het ieder voor zich dwalen langs de ‘wild side’, of wordt het samen reiken naar de ‘bright side’?
20
01-160 - Tastend naar een Wereldbeeld Artikel.indd 20
31-03-2011 13:50:49