aburiybe

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ئابوری‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫‌‬

‫دهرباره‌ی سامان‬ ‫کهسێک بیزانێت ‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫ئهوه‌ی پێویسته‌ ‌‬ ‫) ‌‬ ‫خۆشگوزهرانی(‬ ‫‌‬ ‫و‬

‫نووسینی‪:‬‬ ‫جه یمس گوۆرتنی‬ ‫‌‬ ‫ڕیچارد سترۆپ‬ ‫دوایت لی‬ ‫ئینگلیزییهوه‌‪:‬‬ ‫‌‬ ‫وهرگێڕانی ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫که ریم‬ ‫به ختیار ‌‬ ‫‌‬ ‫داڕشتنهوه‌‪:‬‬ ‫‌‬ ‫پێداچوونهوه‌ و‬ ‫‌‬ ‫سه عدوڵڵا فه‌ یزوڵڵا‬ ‫‌‬ ‫پێشواز‬

‫ژماره سێ‬ ‫‌‬ ‫پهرتوكی‬ ‫‌‬ ‫رتوكهكانی چرای ئازادی‬ ‫‌‬ ‫په‬ ‫پرۆژهی ‌‬ ‫‌‬ ‫مافهكان پارێزراون بۆ چرای ئازادی‬ ‫‌‬ ‫رجهم‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫تڵهس‬ ‫رنامهی جیهانی ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له به‌‬ ‫بهشێك ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ئابوری‬ ‫توێژینه ‌‬ ‫‌‬ ‫تڵهس بۆ‬ ‫ئه ‌‬ ‫زراوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫واشنتۆن دی سی‬ ‫مهریكا‬ ‫ئه ‌‬ ‫كگرتوهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ته یه‌‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههاری ‪٢٠٠٩‬‬ ‫‌‬ ‫ناوی کتێب به‌ ئینگلیزی‪:‬‬ ‫‪Common sense ecomomics‬‬ ‫)‪(What Everyone Should Know about Wealth and Prosperity‬‬ ‫‪By: James Gwartney, Richard Stroup, and Dwight Lee‬‬ ‫‪St Martin’s Press 2005‬‬

‫‪www.chiraiazadi.org‬‬

‫ناوه ڕۆک‬ ‫‌‬ ‫دهستپێك‪.............................................................................‬‬ ‫‌‬ ‫‪4‬‬ ‫که م‬ ‫به شی یه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهی‬ ‫‌‬ ‫‪10‬‬ ‫ئابوری‪......................................................‬‬ ‫به شی دووه‌ م‬ ‫‌‬

‫‪22‬‬

‫رهکی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪8‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫حهوت‬ ‫‌‬

‫ئابوری‬ ‫سهندنی‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهره‌کی‬ ‫‌‬ ‫‪32 ...................................‬‬

‫سهرچاوه‌ی‬ ‫‌‬

‫سێیه م‬ ‫‌‬ ‫به شی‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫شهی ئابوری و ڕۆڵی‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫شهی ئابوری و ڕۆڵی‬ ‫وهی ڕوون له‌ گه‌ ‌‬ ‫بیرکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهی‬ ‫‌‬ ‫‪10‬‬ ‫……‪67 .......‬‬ ‫حکومه‌ت‬ ‫چواره م‬ ‫‌‬ ‫به شی‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهی‬ ‫‌‬ ‫نۆ‬

‫سهره‌کی‬ ‫‌‬

‫بۆ‬

‫کهسی‬ ‫عهمه‌لی تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دارایی‬ ‫‪106 ..................................‬‬

‫ده ستپێك‬ ‫‌‬

‫دهستپێک‬ ‫‌‬ ‫كۆمهڵ و وڵات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫پێشكهوتنی‬ ‫‌‬ ‫گرنگهكانی‬ ‫‌‬ ‫كۆڵه ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫كێكه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫ئابوری ‌‬ ‫یه‬ ‫تاكهكانی‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌م‬ ‫له ‌‬ ‫خۆشدهكات ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رێگه‬ ‫تێگهێشتنیش له‌ ئابوری و ئابوریناسی‬ ‫‌‬ ‫شتانهی له‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ههبێت بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫تێگهیشتنی باشتریان‬ ‫‌‬ ‫تاوهكو بتوانن‬ ‫‌‬ ‫كۆمهڵدا‬ ‫‌‬ ‫به ژیان‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫رۆژانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫راستهوخۆ و‬ ‫‌‬ ‫یوهندی‬ ‫په ‌‬ ‫دهكات و ‌‬ ‫گوزهر ‌‬ ‫‌‬ ‫چواردهوریان‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫داهاتوویانه ‌‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫ئهو‬ ‫زۆربهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ژاره و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫یهكی زۆر‬ ‫بوارهدا تاراده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كتێبخانه‌ی كوردی له‌م‬ ‫ڕواننه ئابوریناسی‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ده‬ ‫دیاریكراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهك دیدی‬ ‫له ‌‬ ‫كارانهی پێشتریش كراون ‌‬ ‫‌‬ ‫سۆشیالیستیه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئهویش دیدێكی‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ركهووتوه‌‬ ‫ده ‌‬ ‫سهد ساڵی رابردووی ئابوری سۆشیالیستیدا ‌‬ ‫‌‬ ‫زمونهكانی‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫وهش زیاتر‬ ‫سهقامگیر و پته‌و بێت و له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سیستهمه‌ ناتوانێت ئابوریه‌كی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵێنی‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫رانیه بهێنێته‌ دی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزه‬ ‫ئهو‬ ‫كه ناتوانێت ‌‬ ‫‌‬ ‫وتوه‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ركه‬ ‫‌‬ ‫زمونهكانی‬ ‫‌‬ ‫سهد ساڵی رابردووی ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫مهش راستیه‌ ‌‬ ‫كه‬ ‫هێنانهدی دابوو‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهك چین‬ ‫سهلماندیان‪ .‬وڵاتێكی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوروپای رۆژهه‌ڵات‬ ‫سۆڤیهت و ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكێتی‬ ‫‌‬ ‫ببێته هێزێكی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫نهیتوانی‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫نهكرایه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫له ڕووی ئابوریه‌ ‌‬ ‫تاوهكو ‌‬ ‫‌‬ ‫بكهین له‌ نێوان كۆریای باكور و كۆریای‬ ‫‌‬ ‫بهراورد‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ورهی جیهانی‪‌ .‬‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫پهنجا ساڵ‬ ‫ماوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫كه چۆن كۆریای باشور ‌‬ ‫به‬ ‫كهوێت ‌‬ ‫دهرده‌ ‌‬ ‫باشوردا‪ ،‬بۆمان ‌‬ ‫دیارهكانی دنیا و‬ ‫‌‬ ‫یهكێك له‌ ئابوریه‌‬ ‫یشته ئاستی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫گه‬ ‫ژاره ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫له وڵاتێكی‬ ‫‌‬ ‫بهرچاو‬ ‫‌‬ ‫یهكی‬ ‫به شێوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كۆریاییه باشوریه‌كان‬ ‫‌‬ ‫ئاستی گوزه‌رانی‬ ‫ههژارترین‬ ‫‌‬ ‫كێكه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫له ئێستادا ‌‬ ‫یه‬ ‫رهوپێشچوو‪ .‬له‌ كاتێكدا كۆریای باكور ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫دهناڵێنن و‬ ‫‌‬ ‫خۆراكیه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫دهست بێ‬ ‫به ‌‬ ‫كه هاوڵاتیه‌كانی ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵاتهكانی دنیا‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانی‬ ‫‌‬ ‫سته و پێویستیانه‌ی ‌‬ ‫كه‬ ‫كهره‌ ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫بێبهشیشن ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫كهن‪.‬‬ ‫دابینده ‌‬ ‫‌‬ ‫چهمكێكی‬ ‫‌‬ ‫له نێوه‌ندی رۆشنبیری و سیاسی كوردیدا‬ ‫كه ‌‬ ‫ئابوری بازاڕ ‌‬ ‫درێته پاڵ و ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫شهیتانی ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫وه سیفاتی‬ ‫ڵكه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن ‌‬ ‫خه‬ ‫نوێیه و زۆرجاریش ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریكاییه‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وهی شێوازی ‌‬ ‫بڵاوكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫كه ‌‬ ‫سفدهكرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫وهها ‌‬ ‫وه‬ ‫دواجاردا ‌‬ ‫ئهنجامدا‬ ‫كه له‌ ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫تیشه ‌‬ ‫‌‬ ‫حهقیقه‌‬ ‫‌‬ ‫به جۆرێك ‌‬ ‫له‬ ‫كهن‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گریمانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫قسهی‬ ‫‌‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫شهكردوو و‬ ‫گه ‌‬ ‫بنه قوربانی وڵاتانی ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وڵاتانی دواكه‌وتوو ‌‬ ‫پشتئهستوریش نین ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫كه هیچ كامێكیان بناغه‌ی زانستیان نیه‌ و‬ ‫جۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫‌‬ ‫وهی زانستی‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه ‌‬ ‫‌‬ ‫زانیاری و‬ ‫كاردهكات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫هاندهر‬ ‫‌‬ ‫بنهمای‬ ‫سه ‌ر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ساده ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكی‬ ‫به شێوه‌ ‌‬ ‫ئابوری بازاڕ زۆر ‌‬ ‫رههمبهێنێت‬ ‫‌‬ ‫شتانه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫رههمهێن والێده‌كات ‌‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫به‬ ‫یه ‌‬ ‫هێزه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫هاندهر ‌‬ ‫‌‬ ‫زوهكانی خۆی ‌‬ ‫له‬ ‫ئاره ‌‬ ‫‌‬ ‫حهز و‬ ‫‌‬ ‫دهیانخوازێت و كڕیاریش‬ ‫له بازاڕدا ‌‬ ‫كه كڕیار ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر كڕیار‬ ‫رههمهێن‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهنێته‌ ‌‬ ‫به‬ ‫گه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫كانه ‌‬ ‫وه‬ ‫رههمه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهی كڕینی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهوكات‬ ‫‌‬ ‫به جوتێك پێڵاوی دیاریكراو‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ئامادهبوو ‪ ١٠‬دۆلر بدات‬ ‫‌‬ ‫كه پێڵاوی زیاتر‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫هاندهری ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێڵاوه‬ ‫ئهو‬ ‫رههمهێنی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهو‬ ‫نهعل بهێنێت‪‌ ،‬‬ ‫رههمهێنانی‪ ،‬بۆ نمونه‌‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫رههم بهێنێت و واز له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دههێنێت‪.‬‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫پێیهش پێڵاوی باشتر ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ڕێوه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهڕوات ‌‬ ‫به‬ ‫تاكهكان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئیرادهی ئازادی‬ ‫‌‬ ‫سهر بنه‌مای‬ ‫له ‌‬ ‫ئابوری بازاڕ ‌‬ ‫دهن‬ ‫ده ‌‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر جۆر و بڕی ‌‬ ‫به‬ ‫ههردوولیان بڕیار له‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫رههمهێن ‌‬ ‫‌‬ ‫كڕیار و ‌‬ ‫به‬ ‫یهك بێت یاخود‬ ‫دهسته‌ ‌‬ ‫ئهو هێزه‌ ‌‬ ‫سهرووخۆیان‪ ،‬جا ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی هێزێكی‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهبێ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت چی بكڕێت و‬ ‫وهی كڕیار ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫وڵهت‪ ،‬بڕیار بدات له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رجهمی ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫رههم بهێنێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهبێت چی ‌‬ ‫به‬ ‫رههمهێنیش ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫رههمهێنان و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫حكومهت له‌ پرۆسه‌ی‬ ‫‌‬ ‫ستێوهردانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫پرۆسهی‬ ‫‌‬ ‫سهڵاته‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫كه تێیدا‬ ‫ناسراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫به پلنڕێژی ناوه‌ندی‬ ‫رجهمی ئابوریدا ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دهن‬ ‫ده ‌‬ ‫پیشهسازی و بازرگانی بڕیار ‌‬ ‫‌‬ ‫تهكانی‬ ‫زاره ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وه‬ ‫وڵهت و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫باڵاكانی‬ ‫ركهتوو‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫شێوازهش‬ ‫‌‬ ‫رههم‪ .‬ئه‌م‬ ‫‌‬ ‫ندایهتی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چه‬ ‫سهر بڕ و چۆنێتی و‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵاتی نۆبێل‬ ‫‌‬ ‫وهك ئابوریناسی ناودار و خاوه‌نی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫رئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫نابێت له‌ ‌‬ ‫زانیاریانهیان‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ههموو ‌‬ ‫تانه ‌‬ ‫زاره ‌‬ ‫‌‬ ‫دهسته‌ و ‌‬ ‫وه‬ ‫ئهو ‌‬ ‫دهڵێت ‌‬ ‫فرێدریش هایاك ‌‬ ‫بهو پێیه‌ش‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫خواسته ‌‬ ‫‌‬ ‫به نرخ و‬ ‫‌‬ ‫ویوهستن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫په‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫بهرده‌ستدا نیه‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهچن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫ناتهواو ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕیارهكانیان‬ ‫‌‬ ‫دهكرێت و ‌‬ ‫له‬ ‫زانیاریهكانی تێدا ئاڵوگۆڕ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫كه‬ ‫نده ‌‬ ‫ئهو ناوه‌ ‌‬ ‫بازاڕ ‌‬ ‫یهكی‬ ‫به شێوه‌ ‌‬ ‫بهكاربه‌ران ‌‬ ‫رههمهێنه‌ران و ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫خواسته ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهی نرخ و‬ ‫‌‬ ‫شهی‬ ‫گه ‌‬ ‫پرۆسهی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهو پێیه‌ش‬ ‫كهن و ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫پهیوه‌ندی ‌‬ ‫یهك ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫ناراستهخۆ له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامیشدا‬ ‫دهكات و له‌ ‌‬ ‫دهڕوات و سامانی وڵات زیاد ‌‬ ‫بهره‌و پێش ‌‬ ‫ئابوری ‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫خهڵك باشتر ‌‬ ‫گوزهرانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاستی‬ ‫به زمانێكی‬ ‫تاییه و ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫پهرتوكێكی‬ ‫ستاندایه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌‬ ‫له ‌‬ ‫پهرتوكه‌ی ‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫‌‬ ‫بهشی ئابوری‬ ‫دهكرێت خوێندكارانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫پهرتوكێك‬ ‫نوسراوه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ساده‬ ‫خوێنهرێكی ساده‌ سودی‬ ‫‌‬ ‫شێوهی‬ ‫‌‬ ‫ههمان‬ ‫به ‌‬ ‫كۆلیژهكان و مامۆستاكانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫له پرۆسه‌كانی بازاڕ و نرخ و خواست و‬ ‫وه ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫لێببینن و بتوانن له‌‬ ‫پێكهاتهكانی‬ ‫‌‬ ‫رجهم‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫رههمهێنان و‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه‌ و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫خستنهڕوو و قازانج و‬ ‫‌‬ ‫دیكهی ئابوری تێبگه‌ن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫نیه‪.‬‬ ‫كهی ‌‬ ‫زمانه ‌‬ ‫‌‬ ‫سادهیی شێواز و‬ ‫‌‬ ‫بهر‬ ‫تهنها له‌ ‌‬ ‫رتوكه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫په‬ ‫ههڵبژاردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫دیوهی زانستی ئابوری ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫خستنه ڕووی ‌‬ ‫‌‬ ‫دیكهشدا‬ ‫‌‬ ‫بهدێوێكی‬ ‫بهڵكو ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫پۆشكراوه و‬ ‫‌‬ ‫پهرده‌‬ ‫‌‬ ‫تاوهكو ئێستا له‌نێو رۆشنبیری كوردیدا‬ ‫‌‬ ‫ئهو رۆشنبیر و‬ ‫لهشكری ‌‬ ‫سهركوتكردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوڵێكیش بۆ باسكردنی دوچاری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫ناراستهوخۆ داكۆكی‬ ‫‌‬ ‫راستهوخۆو‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫دهبێته‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ئابوریناسانه‌‬ ‫سهد ساڵی رابردوو‬ ‫‌‬ ‫كه مێژووی‬ ‫‌‬ ‫كهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫سیستهمێكی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫وهش‬ ‫وه و له‌ ‌‬ ‫وێته ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانی لێناكه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫مێكه‬ ‫كه سیسته‌‬ ‫لماندویهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫رابوهستێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سهر پێی خۆی‬ ‫مێكه ناتوانێت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كه سیسته‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫خراپتر ‌‬ ‫ههره‌سی بلۆكی سۆشیالیستی و‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫كه قسه‌ ‌‬ ‫نمونه زۆر جار ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫یانهویت‬ ‫ده ‌‬ ‫یهكی سۆزدارانه‌ ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهس ‌‬ ‫به‬ ‫دهكرێت‪ ،‬زۆر ‌‬ ‫یهكێتی سۆڤیه‌ت ‌‬ ‫‌‬ ‫سۆڤیهت ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫یهكێتی‬ ‫كه ‌‬ ‫دهڵێن ‌‬ ‫راستهوخۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫بكهن و‬ ‫‌‬ ‫وشه ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫شیكاری ره‌‬ ‫جورئهتی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههره‌سی هێنا‪ .‬به‌بێ ‌‬ ‫رمایهداری ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫پیلنگێڕی سیسته‌می‬ ‫بكهن و چاوێك‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫ئهو سیسته‌ ‌‬ ‫تهماشایه‌كی مێژووی ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫بكهن‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫دهن چۆن‬ ‫ده ‌‬ ‫كه پیشانی ‌‬ ‫بهرده‌ستدان ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ئابوریانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫زانیاریه‬ ‫بهو‬ ‫بخشێنن ‌‬ ‫وه خۆی‬ ‫ئابوریه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕووی‬ ‫نهیتوانی ‌‬ ‫بهلح ‌‬ ‫وره و زه‌ ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫هێنده ‌‬ ‫‌‬ ‫سیستهمێكی‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫كهی‬ ‫ئابوریه ‌‬ ‫‌‬ ‫سیستهمه‌‬ ‫‌‬ ‫بگرێت و له‌ كۆتاییدا ناچاربوو ملبدات بۆ شکستهێنانی‬ ‫بهره‌و برسێتی و‬ ‫بهره‌و ئیفلسبوون برد و هاوڵاتیه‌كانیشی ‌‬ ‫كه وڵاتی ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشیهكان و پێداویستیه‌كانی ژیان برد‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وبێبهشی له‌‬ ‫‌‬ ‫ههژاری‬ ‫‌‬ ‫كهسیه‌كان و‬ ‫تاكه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرفراوانبوونی ئازادیه‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ئابوری و‬ ‫كرانه ‌‬ ‫‌‬ ‫شهی ئابوری و‬ ‫گه ‌‬ ‫خهڵك و ‌‬ ‫رقهرابوونی میدیای ئازاد و باشبوونی گوزه‌رانی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫به ئازادی ئابوریه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ستهن‬ ‫ههموویان وابه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫زیادبوونی سامانی وڵات‬ ‫نوێیهكانی‬ ‫‌‬ ‫پرۆژه‬ ‫‌‬ ‫تایبهت و بیرۆكه‌ و‬ ‫‌‬ ‫به موڵكایه‌تی‬ ‫‌‬ ‫وابهسته‌ن‬ ‫‌‬ ‫كهن له‌ هێنانه‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ستپێشخهری ‌‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫ده‬ ‫سانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫كه‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫نۆرهكانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نترۆپه‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫به قازانج‬ ‫ههمووان ‌‬ ‫‌‬ ‫نجامهكانیان بۆ‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫پرۆژه و كاری نوێدا‬ ‫‌‬ ‫كایهی‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫شكێته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫وه‪.‬‬ ‫كاته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهم خاڵه‌مان بۆ روون ‌‬ ‫وهربگرین ‌‬ ‫یهكی بچوك ‌‬ ‫نمونه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بیرۆكهكه‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهنی‬ ‫‌‬ ‫بازرگانیه و‬ ‫‌‬ ‫یهكی‬ ‫كه پرۆژه‌ ‌‬ ‫تهله‌فۆنی مۆبایل‪‌ ،‬‬ ‫كۆمپانیای ‌‬ ‫بهڵام‬ ‫ئهنجامیداوه‌‪‌ .‬‬ ‫كهی ‌‬ ‫رمایه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهستی قازانجی خۆی و زیادكردنی‬ ‫مه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫دووهمی‬ ‫‌‬ ‫بهڵكو قۆناغی‬ ‫‌‬ ‫تهواو نابێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫لێرهدا‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫كه‬ ‫سه ‌‬ ‫بێگومان مه‌ ‌‬ ‫كه زۆرێك ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫شه ‌‬ ‫یه‬ ‫به ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫مهش ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ستپێدهكات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫لێره ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫پرۆسه ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫ریبخهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫نانهت ئابوریناسانیش نایانه‌وێت بیبینن یاخود ‌‬ ‫ده‬ ‫ته ‌‬ ‫تمهداران و ‌‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫شهخسی‬ ‫‌‬ ‫بهستی قازانجی‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫كۆمپانیایهكی مۆبایل‬ ‫‌‬ ‫خاوهنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫تگوزایه‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ئهو‬ ‫ههمان كاتدا ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام له‌‬ ‫دادهمه‌زرێنێت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫تگوزارییهك‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫خهڵكی‬ ‫به ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫یهنێت‪ .‬ئه‌و سوده‌ی ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫خهڵكی ‌‬ ‫‌‬ ‫وره ‌‬ ‫به‬ ‫گه ‌‬ ‫قازانجێكی ‌‬ ‫‌‬ ‫تاوه‬ ‫سهره‌‬ ‫‌‬ ‫كه له‌‬ ‫‌‬ ‫یهی‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫وتهكانی‬ ‫ركه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكێكه‌ له‌‬ ‫‌‬ ‫دهگات‬ ‫‌‬ ‫گهین‬ ‫تێده ‌‬ ‫‌‬ ‫راستیه‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫وه ‌‬ ‫لێره ‌‬ ‫‌‬ ‫دروستكراوه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫شهخسی‬ ‫‌‬ ‫بهستی قازانجی‬ ‫مه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه‌ی خۆیان‬ ‫‌‬ ‫ههوڵی زیادكردنی‬ ‫‌‬ ‫سانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫كهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دیكهش زیاد‬ ‫‌‬ ‫خهڵكانی‬ ‫‌‬ ‫رمایهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ناراستهخۆ‬ ‫‌‬ ‫سهرباری‬ ‫‌‬ ‫كهن و‬ ‫ده ‌‬ ‫خهڵك دابین ‌‬ ‫‌‬ ‫یهك‬ ‫ههلی كاركردن بۆ ژماره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهكانیان‬ ‫‌‬ ‫بههیز بۆ باشتركردنی كار و‬ ‫دهرێكی ‌‬ ‫یاریده ‌‬ ‫‌‬ ‫بێته‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫ده‬ ‫خزمهتگوزاریه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫وه له‬ ‫بڵاودهبنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كاریگهریه‌كان‬ ‫‌‬ ‫یهش‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهم‬ ‫دیكه و ‌‬ ‫‌‬ ‫كهسانی‬ ‫بازرگانی ‌‬ ‫راستڕهو‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهی تیرێكی‬ ‫‌‬ ‫وهك ‌‬ ‫به‬ ‫نه ‌‬ ‫بازنهییدا ‌‬ ‫‌‬ ‫شهپۆلی‬ ‫‌‬ ‫شێوهی‬ ‫‌‬ ‫بهپێویستمان زانی‬ ‫ئێمه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بدهین‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫وه‬ ‫ئاماژه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫دواجار‬ ‫وه بگۆڕین بۆ‬ ‫ه ‌‬ ‫له)‪‌ (Conmmon Sense Economics‬‬ ‫که ‌‬ ‫کتێبه ‌‬ ‫‌‬ ‫ناونیشانی‬ ‫‌‬ ‫ناونیشانه‬ ‫وه شیاوترین ناونیشان بوو بۆ‬ ‫ئه ‌‬ ‫به زمانی ساده‌(‪ ،‬چونکه‌ ‌‬ ‫)ئابوری ‌‬ ‫دهکات‪.‬‬ ‫دتێگهیشتن دروست ‌‬ ‫‌‬ ‫مهحاڵه‌ یان ‌‬ ‫به‬ ‫وهرگێڕانی یان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ئینگلیزییه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهعدوڵڵا‬ ‫‌‬ ‫پێشواز‬ ‫فهیزوڵڵا‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫مهریکا‬ ‫ئه ‌‬ ‫کگرتوهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫یه‬ ‫پایتهختی ویلیه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫واشنتۆنی‬ ‫هاوینی ‪2009‬‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫یهکه‌م‬ ‫به‌شی ‌‬ ‫رهکیی ئابوری‬ ‫پێکهاتهی سه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‪10‬‬ ‫گرنگه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫هانده ر‬ ‫‌‬ ‫‪.1‬‬ ‫به ناوی ژه‌ می به‌ لش‪.‬‬ ‫‪ .2‬شتێک نییه‌ ‌‬ ‫له په‌ راوێزدا ده‌ درێن‪.‬‬ ‫بڕیاره كان ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.3‬‬ ‫به پێشکه‌ وتنی ئابوری‪.‬‬ ‫په ره‌ دادت ‌‬ ‫‪ .4‬بازرگانی ‌‬ ‫رده م‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگره‬ ‫‪ .5‬تێچوونی ئاڵوگۆڕی بازرگانی‬ ‫بازرگانیدا‪.‬‬ ‫ده کات‬ ‫‌‬ ‫ئه و چالکییانه‌‬ ‫ئاراسته ی ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییه کان‬ ‫‌‬ ‫‪ .6‬قازانج‬ ‫که ن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫که سامان زیاد ‌‬ ‫‌‬ ‫تره وه‌ داهاتیان‬ ‫‌‬ ‫یارمه تیدانی ئه‌ وانی‬ ‫‌‬ ‫له ڕێگای‬ ‫خه ڵک ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.7‬‬ ‫که وێت‪.‬‬ ‫ده ستده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫سه ره‌ کیی‬ ‫‌‬ ‫شێوه یه‌ کی‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫پێشکه وتنی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫‪.8‬‬ ‫وه به‌ رهێنان و ڕێگای باشتر بۆ کردنی‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی و‬ ‫دێته ئاراوه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وه‬ ‫دامه زراوه‌ ی ئابوری دروسته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫شته کان و‬ ‫‌‬ ‫نرخه کانی بازاڕ کرێار و‬ ‫‌‬ ‫ده ستی نادیار" ی‬ ‫‪‌ " .9‬‬ ‫بره و‬ ‫‌‬ ‫ده کات ‌‬ ‫که‬ ‫ئه و چالکییانه‌ ‌‬ ‫ئاراسته ی ‌‬ ‫‌‬ ‫فرۆشیاره کان‬ ‫‌‬ ‫ده ده‌ ن‪.‬‬ ‫به خۆشگوزه‌ رانی گشتی ‌‬ ‫‌‬ ‫رییه‬ ‫‌‬ ‫نه کان یان کاریگه‌‬ ‫نجامه درێژخایه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‪ .10‬زۆرجار ئه‌‬ ‫ده خرێن‪.‬‬ ‫كیه كانی کردارێك پشتگوێ ‌‬ ‫لوه ‌‬ ‫‌‬

‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫پێشه کی‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریکادا‪،‬‬ ‫یهکگرتووه‌کانی ‌‬ ‫ویلته ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫له ئابوریه‌کی بازاڕی ئازادی‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهی ژیانمان‬ ‫‌‬ ‫بهرچاو‬ ‫یهكی ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سییهکانمان‬ ‫‌‬ ‫ڵبژارده تاکه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫دهین‬ ‫ده ‌‬ ‫بڕیارگهلێک ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫نگدهر و هاوڵاتی‬ ‫‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫ده‬ ‫كهن‪ .‬هاوکات ‌‬ ‫دیاریده ‌‬ ‫‌‬ ‫که'' ‌‬ ‫که‬ ‫مه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫ئهو یاسایانه‌ی یان ''ڕێساكانی ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫یه له‌ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاریگهریان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ههڵبژاردنی ژیرانه‌‪ ،‬چ بۆ‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ .‬بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسییانه‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم بڕیاره‌‬ ‫رێنامیی ‌‬ ‫بنهڕه‌تی‬ ‫ههندێک پرنسیپی ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته له‌‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی‪،‬‬ ‫کۆمهڵگا ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆمان و چ بۆ‬ ‫كارتێكه ‌‬ ‫رانه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئابورییه‬ ‫ئهركی‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫تێبگهین‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫ڕهفتاری مرۆڤ‬ ‫‌‬ ‫سهر بڕیاره‌كانی مرۆڤ‪.‬‬ ‫له ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫کاریگهرییان ‌‬ ‫‌‬ ‫شیكاربكات ‌‬ ‫كه‬ ‫رهكی شیكاری ئابوری‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهی‬ ‫‌‬ ‫ههوڵده‌دات ‪١٠‬‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫شه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫كاردهکات‪ .‬خوێنه‌ر‬ ‫‌‬ ‫وه ئابوری چۆن‬ ‫نه ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫رونیده ‌‬ ‫‌‬ ‫فاکتهر ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫بناسێنێت‪١٠ ،‬‬ ‫قینهی تێچوون'‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫گرنگه ‪' ،‬مانای‬ ‫'‌‬ ‫وهک 'بۆچی نرخ‬ ‫بهشتی ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫ئاشنا ‌‬ ‫خۆشگوزهرانی زیادده‌کات‪ .‬به‌كاتێكی زۆر‬ ‫‌‬ ‫چیه و چۆن ئاڵوگۆڕی بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫بڕگهکانی دواتردا زیاتر فێر‬ ‫‌‬ ‫فێردهبیت‪ .‬له‌‬ ‫‌‬ ‫تاییهكانی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫وانه‬ ‫‌‬ ‫كهم‬ ‫‌‬ ‫بهكاربهێنیت‪.‬‬ ‫ندانه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكی سوودمه‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫زانیاریانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫كه چۆن ‌‬ ‫دهبیت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫گرنگه‬ ‫هانده ر‬ ‫‌‬ ‫‪.1‬‬ ‫گرنگه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫هاندهر‬ ‫‌‬ ‫ستاوه‪:‬‬ ‫‌‬ ‫پرهنسیپی ساکار ڕاوه‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫کۆی ئابوری ‌‬ ‫خهڵک‬ ‫ڕهفتاری ‌‬ ‫هاندهر‪ ،‬تێچوون و سودی بڕیارێکی دیاریکراو و ‌‬ ‫‌‬ ‫گۆڕینی‬ ‫دهگۆڕێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫تێگهیشتن‬ ‫‌‬ ‫هێزه بۆ‬ ‫‌‬ ‫یهکی ئێجگار ‌‬ ‫به‬ ‫رهسته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫هاندهر ‌‬ ‫‌‬ ‫تێگهیشتن له‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت‬ ‫چونکه ‌‬ ‫‌‬ ‫یانکهن‬ ‫‌‬ ‫که ‌د ‌‬ ‫ه‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهو شتانه‌ ‌‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫‌‬ ‫که بۆچی‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر له‌ بڕیاردانێکی‬ ‫‌‬ ‫ئاستهکاندا ببینرێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫هاندهر ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫کاریگهریی‬ ‫‌‬ ‫وڵهتی‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نێوده‬ ‫بۆڕسهی پشكه‌كان و بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫گاته‬ ‫وه تا ‌‬ ‫خێزانه ‌‬ ‫‌‬ ‫سادهی‬ ‫‌‬ ‫كه کڕیار و‬ ‫‌‬ ‫دهكات‬ ‫‌‬ ‫وه كار‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫لهڕاستیدا بازاڕ خۆی له‌ خۆیدا ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫هاندهره‌كاندا‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهکاتی گۆڕانی‬ ‫دهگۆڕن ‌‬ ‫ڕهفتاری خۆیان ‌‬ ‫فرۆشیارهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاماده ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫که فرۆشیار‬ ‫یهی ‌‬ ‫له شتێک بکڕێت له‌و ڕێژه‌ ‌‬ ‫کڕیار ویستی زیاتر ‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫رزبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫ستدهکات ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫کهی‬ ‫نرخه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوا‬ ‫دهتوانێت( دابینیبکات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫)یان‬ ‫یه بۆ‬ ‫ئاماده ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی نرخه‌کاندا‪ ،‬فرۆشیار زیاتر‬ ‫رزبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهڵام له‌کاتی‬ ‫‌‬ ‫بهرزه‌که‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدا‪ ،‬نرخه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫که‪.‬‬ ‫تگوزارییه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫دابینکردنی کاڵا یان‬ ‫دهکات له‌نێوان بڕی خواستراو و بڕی دابینکراودا‪.‬‬ ‫هاوسه‌نگیی دروست ‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫گهر نرخه‌کان زۆر‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه رویدا؟ ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫بهپێچه‌ ‌‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ڕوودهدات ‌‬ ‫‌‬ ‫چی‬ ‫که نرخه‌کان‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت و‬ ‫که ‌‬ ‫ڵه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مهکانی ‌‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫دابینکهر ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهرزبوون‪،‬‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫نزمانه هانی‬ ‫‌‬ ‫نرخه‬ ‫‌‬ ‫رههمه‌کانی‪ .‬ئه‌م‬ ‫‌‬ ‫دابشکێنێت بۆ فرۆشتنی ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫له‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫سارده ‌‬ ‫‌‬ ‫مهێنهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫بهڵام هاوکات ‌‬ ‫به‬ ‫دهن بۆ کڕینی زیاتر – ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫که قازانجی‬ ‫مه ‌‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫نزمه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫تازه‬ ‫به نرخه‌‬ ‫رههمهێنان‪ ،‬چونکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫زیادکردنی ‌‬ ‫به‬ ‫وه جارێکی تر‬ ‫کاربهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن ‌‬ ‫به‬ ‫ورده بڕه‌ی داواكراو ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪ .‬ورده‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ره ‌‬ ‫دابینکه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫رههمهێنراو ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ بڕی ‌‬ ‫به‬ ‫له ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫دهبێته‌ ‌‬ ‫هاوسه‌نگ ‌‬ ‫دهوێت تاوه‌كو کڕیار‬ ‫‌‬ ‫دهستبه‌جێ کار ناکات‪ .‬کاتی‬ ‫‌‬ ‫پرۆسه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫مهێنهر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫نرخهكاندا و بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهرامبه‌ر گۆڕان له‌‬ ‫ههبێت ‌‬ ‫تهواوی ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫کاردانه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم یان زیاد بکات‪.‬‬ ‫رههمهێنان ‌‬ ‫‌‬ ‫تاوهكو ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهنزین له‌ ساڵانی‬ ‫بهرامبه‌ر گۆڕانی نرخی ‌‬ ‫وهی کڕیار و فرۆشیار ‌‬ ‫کاردانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهخات‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫پرۆسهی گونجاندا ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهر و ڕۆڵی کات ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫وه گرنگی‬ ‫‪1970‬کانه‌ ‌‬ ‫وه‪ .‬وه‌ک‬ ‫رزبووه ‌‬ ‫‌‬ ‫به ئاستێکی زۆر ‌‬ ‫به‬ ‫بهنزین ‌‬ ‫له ساڵانی ‪1970‬کاندا نرخی ‌‬ ‫‌‬ ‫نههێشت‬ ‫ناپێویستهكانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫سهفه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستبه‌جێ‬ ‫کاربهران ‌‬ ‫‌‬ ‫یهك‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫کاردانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان شوێن‪.‬‬ ‫بهره‌و ‌‬ ‫دهچوون ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫دهبوون ‌‬ ‫گهڵ ئۆتۆمبێلی تر سوار ‌‬ ‫له ‌‬ ‫زیاتر ‌‬ ‫بهنزینی‬ ‫كه ‌‬ ‫بهکارهێنانی ئۆتۆمبیلی بچووکتر ‌‬ ‫ڕوویانکرده ‌‬ ‫‌‬ ‫ورده‬ ‫‌‬ ‫بهڵام ورده‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‪.‬‬ ‫نه ‌‬ ‫مبکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهنزینی زیاتر ‌‬ ‫که‬ ‫بهکارهێنانی ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهخوارد بۆ ‌‬ ‫كهمتری ‌‬ ‫‌‬ ‫بهنزین‪ ،‬ئاستی‬ ‫‌‬ ‫ی خاوی‬ ‫سته ‌‬ ‫کهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پهترۆڵ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫دابینکهرانی‬ ‫‌‬ ‫هاوکات‬ ‫دهرهێنانی‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنا بۆ‬ ‫تهکنیکی نوێیان ‌‬ ‫وه و ‌‬ ‫رزکرده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهرهێنانیان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهدوای بیری نوێدا‬ ‫گهڕانیان ‌‬ ‫روهها ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫ههبوون‪‌ ،‬‬ ‫كه ‌‬ ‫بیرانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫نهوتی زیاتر له‌و‬ ‫‌‬ ‫نده زیادی‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫نهوت ‌‬ ‫رهتای ساڵانی ‪1980‬دا دابینکردنی ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫وه‪ .‬له‌ ‌‬ ‫چڕکرده ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنه‌ران ناچاربوون نرخه‌کانیان دابشکێنن بۆ فرۆشتنی‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫کردبوو ‌‬ ‫ردهوام بوون له‌ داشکان‬ ‫به ‌‬ ‫نرخهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫دۆزیبوویانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫دووباره ره‌فتاری خۆیان‬ ‫‌‬ ‫کاربهرانیش‬ ‫‌‬ ‫بهدرێژایی ‪1980‬کان و ‪1990‬کان‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ورهتر و‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫لنكرۆزهر و ئۆتۆمبیلی‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫گۆڕی‪ .‬ده‌ستیانکرد ‌‬ ‫ههرزانتر كرد‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئۆتۆمبێلنه‬ ‫ئهم‬ ‫بهنزین‪ ،‬لێخوڕینی ‌‬ ‫بههێزتر‪ .‬نرخی نزمی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫بمێنێته ‌‬ ‫‌‬ ‫بهنزینی ساڵی ‪ 2004‬وه‌ك خۆی‬ ‫بهرزی ‌‬ ‫نرخی ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫وهیان‬ ‫کاردانه ‌‬ ‫‌‬ ‫شۆفێرهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چۆنکه‬ ‫دهفرۆشرێت‪،‬‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫ئهوا لندكرۆزه‌ری ‌‬ ‫‌‬ ‫رزانه دروستیانکردوه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫نرخه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫كه ‌‬ ‫هاندهره‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫دهبێت بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهی‬ ‫كه ‌‬ ‫سیاسییهکانیش‪ .‬ئه‌و ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵبژارده‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهر کاریگه‌ری‬ ‫‌‬ ‫دهنگداندا‬ ‫که له‌ سندوقی ‌‬ ‫سهی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫هێنده جیاواز نیه‌ له‌و ‌‬ ‫‌‬ ‫بازاڕدهکات ره‌فتاری‬ ‫‌‬ ‫یه پشتگیری‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهری زیاتری‬ ‫ئه ‌‬ ‫نگدهر ‌‬ ‫‌‬ ‫بارهكاندا ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی‬ ‫‌‬ ‫بازاڕدهکات''‪ .‬له‌‬ ‫‌‬ ‫''‬ ‫کهسیی‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫که سوودی‬ ‫كارانه بکات ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو سیاسه‌تی‬ ‫پاڵێوراوێکی سیاسی و ‌‬ ‫ڵبژارده سیاسییانه‌دا‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ئهو‬ ‫دژایهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهلی‬ ‫بهخشن‪ .‬زیاتر مه‌یلیان ‌‬ ‫پێده ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫گهڵ سووده‌‬ ‫له ‌‬ ‫بهراورد ‌‬ ‫به ‌‬ ‫کهسیان زیاتره‌ ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫که تێچوونی‬ ‫‌‬ ‫دهچێت‬ ‫‌‬ ‫له باکوری فلۆریدا له‌م دواییانه‌دا‬ ‫نگدهران ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕوانکراوهکان‪ .‬بۆ نموونه‌‪‌ ،‬‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چاوه‬ ‫بیدهن بۆ‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بهرزتر‬ ‫لهدژی باجی ‌‬ ‫دهربڕی ‌‬ ‫‌‬ ‫زایهتی خۆیان‬ ‫ناڕه ‌‬ ‫‌‬ ‫فلۆریداوه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وێته باشوری‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫که‬ ‫که ‌‬ ‫یهكی نوێی ‌‬ ‫یاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهر‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بدزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهر‬ ‫‌‬ ‫یهك ناتوانین خۆمان له‌ گرنگی‬ ‫به هیچ شێوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له سایه‌ی‬ ‫هاندهر ‌‬ ‫‌‬ ‫شێکه له‌ سروشتی مرۆڤ‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬گرنگی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سۆڤیهتی‬ ‫‌‬ ‫یهکێتی‬ ‫سهرمایه‌داریدا‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سایهی‬ ‫‌‬ ‫گرنگیه له‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان‬ ‫سۆشیالیزمدا ‌‬ ‫بهپێی‬ ‫سهرده‌مێکدا ‌‬ ‫‌‬ ‫شووشه له‌‬ ‫‌‬ ‫کارگهی‬ ‫‌‬ ‫بهر و کرێکاره‌کانی‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫جاران ‌‬ ‫به‬ ‫چونکه داهاتیان‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫درایه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهاتوو پاداشتیان ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫بهقی شووشه‌ی ‌‬ ‫به‬ ‫ته ‌‬ ‫تهنی ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی‬ ‫‌‬ ‫دههێنا‪،‬‬ ‫رههمیان ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫شووشه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫به کێشی ‌‬ ‫وابهسته‌بوو ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهسته‌م‬ ‫به ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫مدههێنا‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهستووریان ‌‬ ‫به‬ ‫نده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫شووشهی ‌‬ ‫‌‬ ‫کارگهکان‬ ‫‌‬ ‫چوارگۆشهی‬ ‫‌‬ ‫بهپێی مه‌تر‬ ‫بهره‌كان ‌‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبینرا‪ .‬ڕێساکه‌ گۆڕا و ‌‬ ‫به‬ ‫ئهودیوی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم ڕێسایانه‌دا کارگه‌کانی‬ ‫دهکران‪ .‬له‌ژێر ‌‬ ‫رههمهاتوو پاداشت ‌‬ ‫‌‬ ‫شووشهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهشکا‪.‬‬ ‫بهئاسانی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دهکرد ‌‬ ‫تهنکیان دروست ‌‬ ‫نده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫شووشهی ‌‬ ‫‌‬ ‫سۆڤیهت‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫که ‌‬ ‫تهنها له‌و کاتانه‌دا ‌‬ ‫هاندهر گرنگه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫که‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وابیرده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک‬ ‫‌‬ ‫چهندین هۆكار کردار‬ ‫بهر ‌‬ ‫خهڵک له‌ ‌‬ ‫یه‪‌ .‬‬ ‫ڵه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫خۆپهرستن‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫چاوچنۆک و‬ ‫یه‪.‬‬ ‫خێرخوازانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێکیش‬ ‫‌‬ ‫یه و‬ ‫رستانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خۆپه‬ ‫ههندێک‬ ‫‌‬ ‫کهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫تێدهكرێت ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫خۆپهرست و خێرخواز كاریان‬ ‫‌‬ ‫ههردووک‬ ‫‌‬ ‫ڵبژاردهکانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫گهری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫سییهکان‪ .‬بۆ نموونه‌‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫سووده تاکه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫گۆڕانی تێچوون و‬ ‫ههوڵی ڕزگارکردنی منداڵێک بده‌ن له‌‬ ‫‌‬ ‫خۆپهرست و خێرخواز‬ ‫‌‬ ‫ههردوو‬ ‫‌‬ ‫خوڕهكانی نزیك‬ ‫‌‬ ‫شه ‌‬ ‫پۆله‬ ‫‌‬ ‫وهی له‌‬ ‫له ‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫مهتر قووڵدا ‌‬ ‫یهك ‌‬ ‫حهوزێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫بدهن‬ ‫‌‬ ‫کۆنهکانیان‬ ‫‌‬ ‫جله‬ ‫‌‬ ‫وه زیاتره‌ ‌‬ ‫كه‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫روهها ‌‬ ‫تاڤگهکانی نایاگرا دا‪ .‬هه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پێبدهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫باشهکانیانی‬ ‫‌‬ ‫جله زۆر‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫نهدار زیاتر له‌ ‌‬ ‫کهسێکی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫به چاوچنۆک تۆمه‌تبار‬ ‫دایكه تێرێزای کۆچکردوو ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس‬ ‫گهرچی هیچ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫کاردانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهویش‬ ‫که ‌‬ ‫خودییهکانی وایان لێکرد ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ندییه‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫ناکات‪‌ ،‬‬ ‫میشنهریز ئۆڤ‬ ‫‌‬ ‫کهی دایكه‌ تێرێزا‪) ،‬‬ ‫ڕێکخراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهر‪ .‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫ههبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫بکاته ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک بۆ لنه‌وازانی شاری نیۆرک‬ ‫پهناگه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوڵیدا‬ ‫‌‬ ‫چارهتی(‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهڵام ناپێویست( كرد بۆ‬ ‫گرانبههای ) ‌‬ ‫‌‬ ‫شارهوانی نیۆرك داوای گۆڕانکاری‬ ‫‌‬ ‫که هیچ گۆڕانێکی‬ ‫که بوو‪ .‬بڕیاره‌ ‌‬ ‫دهستبه‌رداری پرۆژه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫بیناکهی‪ .‬ڕێخراوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رامبهردا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ههژاران‪ .‬له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رامبهر‬ ‫‌‬ ‫ستهیی دایكه‌ تێرێزا ‌‬ ‫به‬ ‫له وابه‌ ‌‬ ‫درستنهكرد ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهر‪ .‬کاتێک بڕێ تێچوونی یارمه‌تیدانی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫ههبوو ‌‬ ‫‌‬ ‫كاریگهری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دایكه تێرێزا بڕیاریدا‬ ‫‌‬ ‫سهری‪،‬‬ ‫كهوت له‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههژارانی نیۆرك گران‬ ‫‌‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫هاندهر کاریگه‌ری ‌‬ ‫‌‬ ‫دیكه‪ .‬گۆڕانی‬ ‫‌‬ ‫له شوێنی‬ ‫دهبن ‌‬ ‫رچاوهکانی باشتر ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫که ئێمه‌ چاوچنۆکی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫رله ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ههموومان‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژارده‌کانی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ههردوول‪.‬‬ ‫له ‌‬ ‫بهشێكین ‌‬ ‫میهرهبانین یان ‌‬ ‫‌‬ ‫ماددین یان خێرخوازی‬ ‫به ناوی ژه‌ می به‌ لش‪.‬‬ ‫‪ .2‬شتێک نییه‌ ‌‬ ‫مدارهكان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫سهرچاوه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهمان ‌‬ ‫ساره ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫هه‬ ‫له ‌‬ ‫ڕاستی ژیان ‌‬ ‫بێسنووره‪.‬‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری‬ ‫‌‬ ‫سنووردارن‪ ،‬له‌کاتێکدا خواستی مرۆڤ بۆ کاڵا و‬ ‫ههبێت‬ ‫‌‬ ‫گرانبههات‬ ‫‌‬ ‫لهمێکی‬ ‫به ‌‬ ‫تازه و ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک جلی‬ ‫‌‬ ‫کهیت ‌‬ ‫که‬ ‫حهزده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئایا‬ ‫چۆنه كاتی‬ ‫‌‬ ‫ئهی پێت‬ ‫بکهیت؟ ‌‬ ‫‌‬ ‫له سویسرا‬ ‫ئهڵپ ‌‬ ‫فهرێکی چیاكانی ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫یان‬ ‫دهبینیت به‌‬ ‫خهون ‌‬ ‫‌‬ ‫فهركردن؟ ئایا‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫چێژوهرگرتن و‬ ‫‌‬ ‫ههبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫زیاترت‬ ‫كهی‬ ‫ماڵه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهراجی‬ ‫له ‌‬ ‫لێخوڕینی ئۆتۆمبێلێكی پۆرشی نوێ و راگرتنی ‌‬ ‫ئهم شتانه‌ و زۆری‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫کهین ‌‬ ‫که‬ ‫زده ‌‬ ‫حه ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربهمان‬ ‫‌‬ ‫كهناری زه‌ریات؟‬ ‫‌‬ ‫رچاوهین ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دهگمه‌نی‬ ‫‌‬ ‫دهستی‬ ‫‌‬ ‫گیرۆدهی‬ ‫‌‬ ‫ههبێت! به‌ڵام‬ ‫‌‬ ‫دیکهشمان‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاتیشه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمی‬ ‫‌‬ ‫كهین‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫ئارهزویان ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبێت ‌‬ ‫كه‬ ‫وشتانهمان ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫ئه‬ ‫وهی ناتوانین ‌‬ ‫بهرئه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫ههڵبژێرین‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫بهدیله‌کاندا‬ ‫که له ‌نێو ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆیه ناچارین‬ ‫‌‬ ‫بابهت‪ ،‬چ مرۆڤکرد یان سروشتی‪ ،‬بۆ‬ ‫‌‬ ‫هره‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهك کات‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رچاوهكان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫کهسانی دیکه‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو شته‌ بۆ‬ ‫‌‬ ‫ههمان‬ ‫‌‬ ‫راههمی‬ ‫‌‬ ‫بهدیهێنانی شتێك‪ ،‬فه‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یه‬ ‫ئه ‌‬ ‫ندهكان له‌لی ئابوریناسان ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫په ‌‬ ‫گوزارشته ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬یه‌کێک ‌‬ ‫له‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫شهی ‌‬ ‫بانگه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چێشتخانه‬ ‫بهلش‪ ".‬زۆر‬ ‫ژهمی ‌‬ ‫بهناوی ‌‬ ‫نییه ‌‬ ‫‌‬ ‫که "شتێک‬ ‫‌‬ ‫کهسێکی‬ ‫ژهمی ‌‬ ‫بهلش نانده‌خۆن له‌کاتی کڕینی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫که منداڵان ‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫له نرخی‬ ‫كه ‌‬ ‫موشتهریه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهلش‬ ‫بهڕاستی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫بهواتایه‌کی تر‪ ،‬ژه‌ ‌‬ ‫ورهدا‪‌ .‬‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫نییه"‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهلش‬ ‫ژهمی ‌‬ ‫که " ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫رئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دهدات‪ .‬له‌ ‌‬ ‫کهی ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫وره ‌‬ ‫که‬ ‫گه ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ژهمی ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهینه‌ قوربانی بۆ‬ ‫‌‬ ‫یه له‌لمان‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫که شتێک‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫یدهین‬ ‫ده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یه )نرخ( ‌‬ ‫تێچوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫كه ‌‬ ‫دیکه‪ .‬قوربانیه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی شتێکی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهزموونی‬ ‫مهێنهر ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫بهکاربه‌ر و ‌‬ ‫به‬ ‫خزمهتگوزاری‪ .‬هه‌ردوو ‌‬ ‫‌‬ ‫شمهک یان‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫دهیانکه‌ین‪.‬‬ ‫که ‌‬ ‫شتانهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫كهین له‌و‬ ‫ده ‌‬ ‫پێدانی تێچوون ‌‬ ‫دهدات بۆ ڕاگرتنی‬ ‫‌‬ ‫یارمهتیمان‬ ‫‌‬ ‫کاربهر‪ ،‬تێچوونی کاڵایه‌ک‬ ‫‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئارهزووماندا بۆ‬ ‫‌‬ ‫رامبهر‬ ‫‌‬ ‫ئارهزوومان بۆ کاڵایه‌ک له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫هاوسه‌نگی له‌نێوان‬ ‫بهرچاو‬ ‫گهر نرخ له‌ ‌‬ ‫وه بیانکڕێن‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫له بری ‌‬ ‫دهتوانین ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫کاڵای‬ ‫شمه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنین بۆ کڕینی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سهرچاوه‌کانمان‬ ‫‌‬ ‫دهرئه‌نجام‬ ‫‌‬ ‫نهگرین‪،‬‬ ‫‌‬ ‫دیکهدا ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫چاوه شتی‬ ‫‌‬ ‫نیه له‌لمان له‌‬ ‫بههایان ‌‬ ‫هێنده ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵهكان‪ ،‬کاڵاكه‌لێك‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بمانکڕینایه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌بوو‬ ‫‌‬

‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫وه ‪-‬تێچوونی‬ ‫بنه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕووبهڕووی تێچوون‬ ‫‌‬ ‫مهێنهرانیش‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهخشێنی‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی کاڵایه‌ک یان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫که بۆ‬ ‫‌‬ ‫رچاوانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫سهرچاوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫دههێنن‪ .‬بۆ نموونه‌ ‌‬ ‫بهکاریان ‌‬ ‫تگوزارییهک ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫خانوویهکی نوێ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهرد بۆ دروستکردنی‬ ‫‌‬ ‫تهخته‌ ئاسن و تاشه‌‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫قوتابخانه‬ ‫نهخۆشخانه‌ و‬ ‫وهک ‌‬ ‫دیکهی ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی شتی‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکانی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫رچاوهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫به‌ر ‌‬ ‫بهرزه‌‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫وه‪ .‬کاتێک نرخی تێچوون ‌‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫یانهویت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫رهکان‬ ‫بهکاربه‌ ‌‬ ‫ره‪ .‬کاتێک ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫دیکه خواستیان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهستی‬ ‫بۆ مه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوانه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫بهکاربێنن‪ ،‬نرخی ‌‬ ‫به شیوازی جیاواز ‌‬ ‫نرخهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫کاردههێنن ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫لێبه‬ ‫کهمتریان‬ ‫یهکی ‌‬ ‫ژماره ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنه‌کان‬ ‫‌‬ ‫وه و ‌‬ ‫به‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رزده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫یه بۆ‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههێزیان‬ ‫هاندهرێكی ‌‬ ‫‌‬ ‫مهێنهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫شێوازهکانی ئێستایان‪ .‬به‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫کهمتر نا‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫به نرخی تێچوونیان یان زیاتر‪‌ ،‬‬ ‫دابینكردنی کاڵا ‌‬ ‫ئهو کاڵایانه‌‬ ‫ههوڵی دابینکردنی ‌‬ ‫مهێنهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ره مانای ‌‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهزانن‪.‬‬ ‫بههاتریان ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ئهوانی تر ‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫کاربهره‌کان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫دهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێک یان‬ ‫‌‬ ‫بهلش بدرێت ‌‬ ‫به‬ ‫به ‌‬ ‫دهکرێت کاڵایه‌ک ‌‬ ‫‌‬ ‫بێگومان‬ ‫واوهتی‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ته‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫بدهن‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی تر‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫گروپێک ‌‬ ‫تمهداران زۆرجار‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کهمی ناکاته‌ ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫گوێزێته ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی ‌‬ ‫ده‬ ‫تێچوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهندروستی خۆڕایی" یان‬ ‫باسی "خوێندنی خۆڕایی" یان "خزمه‌تگوزاری ‌‬ ‫فریودهرن‪ .‬ئه‌م شتانه‌ خۆڕایی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫مکانه‬ ‫ئهم ‌‬ ‫چه‬ ‫کهن‪‌ .‬‬ ‫رهی خۆڕایی" ده‌ ‌‬ ‫خانووبه ‌‬ ‫‌‬ ‫"‬ ‫کهیان‪.‬‬ ‫یه ‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫گمهن پێویستن بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهی‬ ‫‌‬ ‫نیین‪ .‬سه‌‬ ‫‌‬ ‫قوتابخانه‬ ‫بهکاردێن بۆ دروستکردنی‬ ‫که ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫بیناکان‪ ،‬کرێکار و‬ ‫رههمهێنانی خواردنی زیاتر یان شوێنی‬ ‫‌‬ ‫بهکاربێن بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫دهکرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫تهندروستی‪ .‬تێچوونی‬ ‫خزمهتگوزاری ‌‬ ‫‌‬ ‫وه یان پاراستنی ژینگه‌ یان‬ ‫وانه ‌‬ ‫حه ‌‬ ‫‌‬ ‫لێههڵبگیرێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهستیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫شتانه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫قوتابخانه‬ ‫بهڵام ناتوانێت خۆییان‬ ‫وه ‌‬ ‫بگوێزێته ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت تێچوونه‌کان‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫لێلبدات‪.‬‬ ‫وه بۆ‬ ‫دۆزێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک شێوازی باشتر ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫تێپهڕبوونی کات زۆرجار‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سهر چۆنێتی گۆڕینی‬ ‫له ‌‬ ‫ئهنجامدانی شته‌کان و فراوانكردنی زانینمان ‌‬ ‫‌‬ ‫ماوهی ‪250‬‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری خواستراو‪ .‬له‌‬ ‫‌‬ ‫نهکان بۆ کاڵا و‬ ‫گمه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بکهین و ئاستی‬ ‫‌‬ ‫دهگمه‌نی شل‬ ‫که چنگی ‌‬ ‫توانیومانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫ساڵی ڕابوردوودا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫که‪:‬‬ ‫تییه ناگۆڕێت ‌‬ ‫بنهڕه‌ ‌‬ ‫ئهو خاڵه‌ ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بکهین‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫ژیانمان باشتر‬ ‫ڕووبهڕووین‪ .‬به‌کارهێنانی کرێکاری‬ ‫‌‬ ‫گمهنیدا‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ واقیعی‬ ‫هێشتا له‌ ‌‬ ‫رههمهێنانی شتێك‪ ،‬ناچارمان‬ ‫‌‬ ‫رچاوهی سروشتی بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫مهکینه‌ و‬ ‫زیاتر‪‌ ،‬‬ ‫ئهو‬ ‫ههمان ‌‬ ‫به ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه ببین‬ ‫‌‬ ‫ستبهرداری کاڵای‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دهکات‬ ‫‌‬ ‫رههم بهاتنایه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رچاوانه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫له په‌ راوێزدا ده‌ درێن‪.‬‬ ‫بڕیاره كان ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.3‬‬ ‫بکهوێت له‌‬ ‫‌‬ ‫دهست‬ ‫‌‬ ‫که زۆرترین شتمان‬ ‫‌‬ ‫دهخوازین‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫که سوودیان‬ ‫بدهین ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجام‬ ‫ئهو کردارانه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکانمان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو کردارانه‌ی ‌‬ ‫که‬ ‫ئهنجامدانی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وهک له‌ تێچوون و خۆلده‌ین ‌‬ ‫دهبێت زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫یهوێت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بههایان‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬خێزانێک‬ ‫زۆرتره له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تێچوونیان‬ ‫سهعاتی‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫کهم ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وه بۆ قیستی ‌‬ ‫کاته ‌‬ ‫کۆده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫خانوویهک بکڕێت‬ ‫‌‬ ‫روهها له‌ڕێگای‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی زیاتر‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ستکهوتنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫وه بۆ‬ ‫کارکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆری‬ ‫وه‪ .‬ئه‌و‬ ‫ره ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫وه له‌ ‌خۆشنودی و نانخواردندا‬ ‫متره ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫خهرجکردنی‬ ‫‌‬ ‫یانهوێت بچن بۆ زانکۆ کاتێکی زیاتر‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دواناوهندی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫خوێندکارانهی‬ ‫‌‬ ‫نگاندنهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڵسه‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫له یاریكردن‪ .‬ئه‌م‬ ‫وهک ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن بۆ خوێندن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫تهرخان‬ ‫‌‬ ‫کۆمهڵگا‬ ‫‌‬ ‫بازرگانیهكان و بۆ‬ ‫‌‬ ‫کهس‪،‬‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫گرنگه بۆ‬ ‫‌‬ ‫تێچوون و قازانج زۆر‬ ‫بهگشتی‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهکرێن‪ .‬به‌واتای‬ ‫پهراوێزدا ‌‬ ‫ڵبژاردنهکان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ره زۆری‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی‬ ‫‌‬ ‫لێدهرکردن له‌‬ ‫‌‬ ‫سهر یان‬ ‫میشه خستنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ندازایهک‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫تائه‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‪-‬یان‪-‬هیچ بن‪.‬‬ ‫وهی بڕیاری ‌‬ ‫لهگۆڕێیه‌‪ ،‬زیاتر له‌ ‌‬ ‫رجهکانی ئێستا ‌‬ ‫‌‬ ‫لومه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫راوێزیه"‪ .‬ده‌کرێت بپرسین‪،‬‬ ‫‌‬ ‫سهر" هاوواتای وشه‌ی " ‌‬ ‫په‬ ‫خستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫وشهی "‬ ‫‌‬ ‫نده؟"‬ ‫چه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیكه‬ ‫یهکی‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫سهر(ی كڕینی ‌‬ ‫پهراوێزیی )یان خستنه‌ ‌‬ ‫"تێچوونی ‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫وره یان بچووک بگرنه‌ ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزییه‌کان گۆڕانی‬ ‫‌‬ ‫بڕیاره‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫یهکی نوێ یان‬ ‫خانوویهکی نوێ‪ ،‬کارگه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یه کراسێکی نوێ‪،‬‬ ‫یهی تر" له‌وانه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫" ‌‬ ‫ئامادهییدا ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫له باری خوێندکارێکی‬ ‫وهک ‌‬ ‫سهربردنی کات بێت‪‌ ،‬‬ ‫به ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزیین‬ ‫بڕیارانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫ههموو ‌‬ ‫ههڵده‌بژێرێت‪‌ .‬‬ ‫چالکییهکدا ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫لهنێوان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهگرن‪.‬‬ ‫چونکه تێچوون و سوودی زیاده‌ له‌خۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهنێوان‬ ‫ههڵبژاردن ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫نادهین‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ئێمه بڕیاری "هه‌موو‪-‬یان‪-‬هیچ"‬ ‫‌‬ ‫وهی بتوانین نان‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهڕووتی بۆ ‌‬ ‫بهرکردنی جل‪ ،‬نانخواردن ‌‬ ‫خواردن یان له‌ ‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫ههڵده‌بژێرین ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمێک خواردنی زیاتر‬ ‫ئێمه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫بکڕین‪ .‬له‌بری ‌‬ ‫بهراورد‬ ‫ئێمه ‌‬ ‫‌‬ ‫له شتێکی تر‪ .‬له‌ بڕیارداندا‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫کهمتر یان ‌‬ ‫حسابی جلی ‌‬ ‫بهڵکو‬ ‫جلوبهرگدا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫گهڵ کۆی نرخی‬ ‫لهنێوان کۆی نرخی خواردن له‌ ‌‬ ‫ناکهین ‌‬ ‫‌‬ ‫کهین‪ .‬پلنی بازرگانێك بۆ دروستکردنی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهراورد‬ ‫پهراوێزییان ‌‬ ‫بههای ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کارگه‬ ‫پهراوێزی‬ ‫که ئایا سوودی ‌‬ ‫دهگرێت ‌‬ ‫بهرچاو ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫یهکی نوێ‪‌ ،‬‬ ‫کارگه ‌‬ ‫‌‬ ‫له تێچوونی‬ ‫زیاتره ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاده(‬ ‫‌‬ ‫ستكهوتی فرۆشتنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫كه )بۆ نموونه‌‬ ‫نوێیه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوا بازرگانه‌که‬ ‫گهرنا‪‌ ،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫كه(‪‌ .‬‬ ‫نوێیه ‌‬ ‫‌‬ ‫سرهفی دروستکردنی بینا‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزیی ) ‌‬ ‫مه‬ ‫‌‬ ‫که قازانجیان زیاتره‌‪.‬‬ ‫نوێیه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کارگه‬ ‫بهبێ‬ ‫کۆمپانیاکهی ‌‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫پهراوێزیی تیایاندا‬ ‫پێویسته بڕیاردانی ‌‬ ‫‌‬ ‫کرده سیاسییه‌کانیش هاوکات‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ڕێژهی ‌‬ ‫‌‬ ‫له دیاریکردنی‬ ‫بریتییه ‌‬ ‫‌‬ ‫نموونهی بڕیارێکی سیاسی‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫نگبداته ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫‌‬ ‫گهر پرسیار‬ ‫تهرخان بکرێت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫ژینگه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫پێویسته بۆ پاککردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫خهڵک‬ ‫زۆربهی ‌‬ ‫‌‬ ‫بدهین‪،‬‬ ‫‌‬ ‫یهك له‌ پیسبوون‬ ‫رێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫به چ‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫بکرێت‬ ‫بهواتایه‌کی تر دابه‌زاندنی ئاستی پیسبوون بۆ‬ ‫کهیان "هیچ" ده‌بێت‪‌ ،‬‬ ‫ڵامه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وه‬ ‫بدهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهنگ‬ ‫یه ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫یه ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫دهنگدان ‌‬ ‫سندوقهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫سفر‪ .‬له‌ ‌‬ ‫بهفیڕۆدراو‬ ‫تهواو ‌‬ ‫مه شتێکی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫پهروازیی نیشانی ‌‬ ‫چهمکی ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ههوایه‌ بینمان‬ ‫ئهو ‌‬ ‫ههڵمژینی ‌‬ ‫زۆره‪ ،‬با بڵێین ‌‬ ‫‌‬ ‫نده‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کاتێک پیسبوون ‌‬ ‫بهرزه‌ و‬ ‫دابهزاندنی ئاستی پیسبوون زۆر ‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزی‬ ‫دهگرێت‪ ،‬سوودی ‌‬ ‫‌‬ ‫دابهزینی‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫له ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫که‪‌ .‬‬ ‫دابهزاندنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له تێچوونی‬ ‫سهنگینتر بێت ‌‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای دابه‌زاندنی زیاده‌ ‪-‬‬ ‫پهراوێزیش – ‌‬ ‫ئاستی پیسبووندا‪ ،‬سوودی ‌‬ ‫یه‪ ،‬بۆ نموونه‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهشوهه‌وای پاکتر‬ ‫وهک ‌‬ ‫بهزێت‪ .‬هێشتا سوودی تری ‌‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫هێندهنی‬ ‫‌‬ ‫سووده‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫‌‬ ‫دوورهکان ببینین‪،‬‬ ‫‌‬ ‫که شاخه‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانین‬ ‫‌‬ ‫له خاڵیکی پێش‬ ‫نییه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫بههادار‬ ‫وایه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫له بینگیران ‌‬ ‫پاراستنمان ‌‬ ‫پهراوێزی له‌ناوبردنی زیاتری پیسبوون‬ ‫‌‬ ‫لهناوبردنی پیسبووندا‪ ،‬سوودی‬ ‫‌‬ ‫بهزێت بۆ نزیک سفر‪.‬‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی پیسبوون‬ ‫مکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫پهراوێزی‬ ‫‌‬ ‫که سوودی‬ ‫‌‬ ‫بهڵام له‌کاتێکدا‬ ‫‌‬ ‫بهرز‬ ‫گاته ئاستێکی زۆر ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه و ‌‬ ‫رزدهبێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێز ‌‬ ‫به‬ ‫بهزێت‪ ،‬تێچوونی ‌‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بههای ‌‬ ‫پهراوێزیی ‌‬ ‫وهی کۆی پیسبوون له‌ناوببرێت‪ .‬تێچوونی ‌‬ ‫رله ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫كهمێك زیاتری‬ ‫وهی ‌‬ ‫کهمکردنه‌ ‌‬ ‫ینه قوربانی بۆ ‌‬ ‫بیانکه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫شتانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫کهمێک باشتربووی‬ ‫بههای ‌‬ ‫له ‌‬ ‫پهراوێزی بریتیه‌ ‌‬ ‫پیسبوون‪ .‬سوودی ‌‬ ‫کهی‬ ‫راوێزه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهشوهه‌وای پاکتر سووده‌ ‌‬ ‫په‬ ‫پهراوێزی ‌‬ ‫که تێچوونی ‌‬ ‫کاتێک ‌‬ ‫فیڕۆدهر‬ ‫‌‬ ‫پهڕێنێت‪ ،‬دابه‌زاندنی زیاتری ئاستی پیسبوون شتێکی ‌‬ ‫به‬ ‫تێده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو تێچوونه‌ ناهێنێت‪.‬‬ ‫بهسانایی ‌‬ ‫دهبێت‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫دۆخه گریمانه‌ییه‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫بهرده‌وام بین‪‌ ،‬‬ ‫نموونهی پیسبووندا ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫له ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بۆ ‌‬ ‫دهدات و‬ ‫بههای ‪ 100‬ملیۆن دۆلر زیان ‌‬ ‫که پیسبوون ‌‬ ‫بگره‪ .‬گریمان ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاو‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی پیسبوون‪ .‬به‌‬ ‫كهمكردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رجدهكرێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫تهنها ‪ 1‬ملیۆن دۆلر‬ ‫‌‬ ‫کهم یان شتێكی زۆر‬ ‫ئێمه شتێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫زانیارییه‪ ،‬ئایا‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫بهرچاوگرتنی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫دهڵێن ‌‬ ‫که‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫زۆربهی ‌‬ ‫‌‬ ‫دابهزاندنی ئاستی پیسبوون؟‬ ‫‌‬ ‫كهین بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهین‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫کهم ‌‬ ‫یهكجار ‌‬ ‫شتێکی ‌‬ ‫پێدراوهکانه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫زانیارییه‬ ‫‌‬ ‫بهڵام له‬ ‫یه دروست بێت‪‌ ،‬‬ ‫وانه ‌‬ ‫مه له‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫گرتوه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رچاوهی ‌‬ ‫نه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫رفکراوه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫یه و ‪ 1‬ملیۆن دۆلره‌‬ ‫که ‌‬ ‫زیانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪ 100‬ملیۆن دۆلری زیان کۆی‬ ‫سهر‬ ‫وهی بڕیارێکی ژیرانه‌ بده‌ین له‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫یه‪ .‬بۆ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫پاککردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆی تێچوونی‬ ‫پهراوێزی‬ ‫پێویسته سوودی ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهین‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ههنگاوی داهاتوو چی‬ ‫‌‬ ‫وهی بۆ‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرفکردنی‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئهنجامدانی بزانین‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫پهراوێزی ‌‬ ‫وه و تێچوونی ‌‬ ‫پاککردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‪ 10‬دۆلر زیان‬ ‫‪ 10‬دۆلری تر بۆ دابه‌زاندنی ئاستی پیسبوون زیاتر ‌‬ ‫پهراوێزی زیاتره‌ له‌ تێچوونی‬ ‫بیکهین‪ .‬سوودی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫ئهوا‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوڵه‌کانی‬ ‫‌‬ ‫سهرفکردنی ‪ 10‬دۆلری تر بۆ‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫پهراوێزی‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫سهرفکردنی زیاده‌ی‬ ‫‌‬ ‫ئهوا‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫مبکاته ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک دۆلر زیان ‌‬ ‫که‬ ‫تهنها ‌‬ ‫دژهپیسبوون ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪.‬‬ ‫ناژیرانه ‌‬ ‫‌‬ ‫دژهپیسبوون کارێکی‬ ‫‌‬ ‫پهراویزی تێچوون و سوود‬ ‫له نێوان کۆ و ‌‬ ‫تێكهڵكردنێكی هاوشێوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ‬ ‫تهرخانكردنی بودجه‌ ‌‬ ‫چۆنیهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهویش‬ ‫دیدهکرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫لهو گفتوگۆیانه‌دا ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫لهساڵی‬ ‫سۆسیهتد پرێس ‌‬ ‫‌‬ ‫ههواڵێكی ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫تهندروستی‪ .‬له‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫لێکۆڵینه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه و‬ ‫رجدهكرێت بۆ لێکۆڵینه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نزیکهی ‪ 1.3‬ملیار دۆلر ‌‬ ‫خه‬ ‫‌‬ ‫هاتووه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‪1989‬دا‬ ‫بهرگرتن ‌‬ ‫به‬ ‫وه و ‌‬ ‫لێکۆینه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها ‪ 1‬ملیار دۆلر بۆ‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫به ئایدز‪‌ ،‬‬ ‫بهرگرتن ‌‬ ‫‌‬ ‫چاوهڕوان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئاماژهی پێدابوو‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وتاره ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫خۆشیهکانی دڵ‪ .‬له‌کاتێکدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬ ‫نهخۆشی دڵ بمرن‬ ‫به ‌‬ ‫کهس(‪‌ ،‬‬ ‫ههزار ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکێکی زۆر زیاتر )‪77‬‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت‬ ‫‌‬ ‫سۆسیهتد پرێس‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهس بکوژێت ) ‌‬ ‫ئه‬ ‫ههزار ‌‬ ‫‌‬ ‫یه ‪35‬‬ ‫وانه ‌‬ ‫که له‌ ‌‬ ‫وهک له‌ ئایدز‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫که وڵات‬ ‫وه بکات ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫که پێشنیاری ‌‬ ‫وتاره ‌‬ ‫‌‬ ‫پێدهچوو ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‪.(15/07/1989‬‬ ‫وانه ‌‬ ‫یه‬ ‫ئهمه‌ له‌ ‌‬ ‫نهخۆشی دڵدا‪‌ .‬‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بهراورد ‌‬ ‫به ‌‬ ‫رجدهكات بۆ ئایدز ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاتر ‌‬ ‫خه‬ ‫سۆسیهتد پرێس پشتگیری‬ ‫‌‬ ‫کهی ‌‬ ‫ئه‬ ‫وتاره ‌‬ ‫‌‬ ‫زانیارییهکانی‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫راست بێت‪‌ ،‬‬ ‫دهکرد‪.‬‬ ‫نه ‌‬ ‫مهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫وه تێدابوو‪‌ ،‬‬ ‫مردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجكردن و‬ ‫‌‬ ‫بارهی کۆی‬ ‫له ‌‬ ‫که زانیاری ‌‬ ‫وتاره ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجكردنی‬ ‫‌‬ ‫راوێزهکانی‬ ‫‌‬ ‫رییه ‌‬ ‫په‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫بارهی‬ ‫هیچ شتێکی پێنه‌وتین له‌ ‌‬ ‫نهخۆشی‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫بهراورد له‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫خۆشیهکی نوێ بوو و ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاتر‪ .‬له‌ ‪1989‬دا ئایدز ‌‬ ‫نه‬ ‫وه فێریان‬ ‫ئایدزه ‌‬ ‫‌‬ ‫بارهی‬ ‫که له‌ ‌‬ ‫ههن ‌‬ ‫‌‬ ‫نوێیه‪ .‬زۆر شت‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫دڵدا‪ ،‬هێشتا‬ ‫ههر دۆلرێکی‬ ‫‌‬ ‫سهرفکردنی‬ ‫‌‬ ‫واته‬ ‫نهخۆشی دڵ‪ .‬که‌ ‌‬ ‫وهک له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبین زیاتر‬ ‫‌‬ ‫یه ژیانی زیاتر بپارێزێت‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫له ئایدز ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫زیاده( بۆ لێکۆڵینه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێز )‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ وا‬ ‫سهرفبكرێت‪ .‬ئێمه‌ ناڵێێن ‌‬ ‫‌‬ ‫نهخۆشی دڵ‬ ‫گهر بۆ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫وهک له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫بهبێ زانیاری له‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫دهزانین‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫ئێمه نازانین‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫که چۆن‬ ‫مهحاڵه‌ بزانین ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫لێکۆڵینه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجكردن بۆ‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزی‬ ‫کاریگهری ‌‬ ‫‌‬ ‫جیاوازهکان بۆ پاراستنی ژیانی زیاتر‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشیه‬ ‫بکهین بۆ ‌‬ ‫نه‬ ‫‌‬ ‫خهرجی دیاری‬ ‫‌‬ ‫خهن له‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزیی پێشگوێ‬ ‫‌‬ ‫رییهکانی‬ ‫بهگشتی کاریگه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫کهسییه‌کانیاندا‪.‬‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کرداره‬ ‫دهگمه‌ن له‌‬ ‫به ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫دهنگداندا‪‌ ،‬‬ ‫بۆچوونهکانییان و ‌‬ ‫‌‬ ‫هادارتره‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی‪ ،‬خواردن زۆر ‌‬ ‫به‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫وانه ‌‬ ‫حه ‌‬ ‫بهرامبه‌ر ‌‬ ‫بكه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهماشای خواردن‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ردهوام بین‪ .‬کاتێک‬ ‫به ‌‬ ‫دهدات له‌ ژیان ‌‬ ‫‌‬ ‫یارمهتیمان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چونکه‬ ‫وه‪،‬‬ ‫حهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫زۆربهی داهاتیان بۆ‬ ‫‌‬ ‫دهژین‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ههژاردا‬ ‫‌‬ ‫له وڵاتی‬ ‫‌‬ ‫ههژارن و‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫كهم یان‬ ‫کهن‪ .‬کاتێکی زۆر ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫تهرخان ‌‬ ‫دهستهێنانی خۆراکی پێویست ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫فا‪.‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهیف و‬ ‫مهله‌كردن و ‌‬ ‫تهرخان ناكه‌ن بۆ یاریكردن و ‌‬ ‫ههر هیچ كاتێك ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪ ،‬خواردنیان ئاسانتر‬ ‫‌‬ ‫مهندتر‬ ‫دهوڵه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهكان‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام كاتێك‬ ‫‌‬ ‫ردهوامبوون‬ ‫به ‌‬ ‫گهرچی خواردن هێشتا پێویستی ژیانه‌‪‌ ،‬‬ ‫کهوێت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫مژهییه‌‪‌ .‬‬ ‫گه ‌‬ ‫کهیان بۆ خواردن ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫سهرفکردنی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن‬ ‫بڕیارده ‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزدا کاتێک ‌‬ ‫که‬ ‫له ‌‬ ‫دهبینن ‌‬ ‫دهبێت‪‌ ،‬‬ ‫رامه‌تیان زیاتر ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوێت كه‬ ‫رده ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ههر دۆلرێکی زیاده‌‪ ،‬بۆیان ‌‬ ‫خهرجکردنی ‌‬ ‫سهر چۆنێتی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریکیه‌کان‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهو پێیه‌ش کاتێک ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫وانه ‌‬ ‫حه ‌‬ ‫متره له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای زۆر ‌‬ ‫که‬ ‫خواردن ‌‬ ‫بهشێکی‬ ‫کهمتری داهاتیان بۆ خواردن و ‌‬ ‫بهشێکی ‌‬ ‫دهبن‪‌ ،‬‬ ‫وڵهمه‌ندتر ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫کهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫تهرخان ‌‬ ‫سهفا ‌‬ ‫‌‬ ‫كهیف و‬ ‫زۆرتر بۆ ‌‬ ‫پهراوێز و سوودی‬ ‫وه تێچوونی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ریدهخات ‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزی ‌‬ ‫ده‬ ‫چهمکی ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر بمانه‌وێت‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫دروسته ‌‬ ‫‌‬ ‫به بڕیاردانی‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫یوهندیان‬ ‫په ‌‬ ‫که ‌‬ ‫پهراوێزن ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫تهنها ‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫دهست بهێنین‪،‬‬ ‫به ‌‬ ‫سهرچاوه‌کانمان ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆرترین شت له‌‬ ‫زیاتره ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫کسانه یان‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزیان ‌‬ ‫یه‬ ‫که سوودی ‌‬ ‫‌‬ ‫نجامبدهین‬ ‫‌‬ ‫کردارانه ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫دهبن‬ ‫ئاسووده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس و وڵاتان زیاتر‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزیان‪ .‬هه‌ردوو‬ ‫تێچوونی ‌‬ ‫بهرچاوگیران‪.‬‬ ‫پهراوێزیی له‌ ‌‬ ‫وتهكانی ‌‬ ‫ركه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫کاتێک ‌‬ ‫به پێشکه‌ وتنی ئابوری‬ ‫په ره‌ دادت ‌‬ ‫‪ .4‬بازرگانی ‌‬ ‫خهڵکی شمه‌ك ئاڵوگۆڕ‬ ‫‌‬ ‫شه‪.‬‬ ‫دهستکه‌وتی هاوبه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بناغهی بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫که بوونیان باشتر بکات‪ .‬پاڵنه‌ری‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫چاوهڕوانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چونکه‬ ‫كهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر تۆ شتێکی باش بۆ من‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه " ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫كراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهدا کورت‬ ‫وته ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی له‌م‬ ‫‌‬ ‫چونکه‬ ‫رههمهێنه‌‬ ‫‌‬ ‫کهم‪ ".‬بازرگانی ‌‬ ‫به‬ ‫ده ‌‬ ‫بکهیت‪ ،‬منیش شتێکی باش بۆ تۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫شتانه‬ ‫لهو‬ ‫دهدات زیاتر ‌‬ ‫نهکانی یاڵوگۆڕی بازرگانی ‌‬ ‫ریهک له‌ لیه‌ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫هه ‌‬ ‫ن‬ ‫ستکهوت ‌‬ ‫‌‬ ‫رهکیی ‌‬ ‫ده‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫یهوێت‪ .‬سێ‬ ‫ده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دهستبهێنێت ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫له بازرگانییدا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫كهمتر ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫کهسانه‌ ‌‬ ‫لهو ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫گوێزێته ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم‪ :‬بازرگانی کاڵاکان ‌‬ ‫ده‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫‌‬ ‫دهزانن‪ .‬بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫‌‬ ‫که زیاتر‬ ‫‌‬ ‫کهسانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫دهزانن بۆ‬ ‫‌‬ ‫رههم‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫گهرچی هیچی نوێش‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫رزدهکاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهستهاتووی كاڵا‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستیدوو له‌ بازاڕی مه‌زاددا یان له‌ ڕیکلمی‬ ‫هێنراوه‪ .‬کاتێک کاڵای ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬ ‫ئاڵوگۆڕهكه‬ ‫‌‬ ‫دهكرێت‪،‬‬ ‫پێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫نتهرنێت بازرگانیان‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫رۆژنامهكان یان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیکات(‪.‬‬ ‫رههمی نوێ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫فهراهه‌م زیاد ناکات ) ‌‬ ‫بڕی کاڵای ‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫دهگوازێته‌وه‌‬ ‫وه ‌‬ ‫كهسێكه‌ ‌‬ ‫مهكان له‌ ‌‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانیانه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئاڵوگۆڕه‬ ‫ئهم‬ ‫بهڵكو ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسی‬ ‫که سامانی ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهزانێت‪ .‬به‌‬ ‫كه زیاتر نرخی ‌‬ ‫دیكه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهسێكی‬ ‫بۆ ‌‬ ‫دهکات‪.‬‬ ‫کڕیار زیاد ‌‬ ‫رههمێک‬ ‫‌‬ ‫مهجۆرن‪ .‬به‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک زۆر‬ ‫‌‬ ‫ئامانجهکانی‬ ‫‌‬ ‫خواست و زانیاری و‬ ‫کهسێکی‬ ‫بههادار بێت لی ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫کهسێک ‌‬ ‫بێبههایه‌ لی ‌‬ ‫‌‬ ‫تهواوی‬ ‫به ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫هایهکی‬ ‫‌‬ ‫لهکترۆنیات هیچ ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫بارهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫تهکنیکی ‌‬ ‫پهرتوكێكی ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫دیكه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫ههبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫سهدان دۆلری‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫نهبێت بۆ هونه‌ردۆستێك‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ئهندازیارێک‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫تابلۆیهک‬ ‫‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫یه‬ ‫ههمان شێوه‌ش له‌ ‌‬ ‫ئهندازیارێک‪ .‬به‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫هونهردۆستێك زۆر ویستراو بێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫لهلی‬ ‫کهمی پێده‌دات ‌‬ ‫‌‬ ‫گرنگیهکی‬ ‫‌‬ ‫تابلۆکه بۆ لی‬ ‫‌‬ ‫که و‬ ‫ندازیاره ‌‬ ‫‌‬ ‫كه بۆ لی ‌‬ ‫ئه‬ ‫رتوكه ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆویستانهی ‌‬ ‫په‬ ‫‌‬ ‫ئاڵوگوڕكردنی‬ ‫ههردوو کاڵاکه‌ زیادده‌کات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهستهاتوو له‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫كه‪ ،‬سوودی‬ ‫هونهردۆسته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪.‬‬ ‫كهشیان زیاد ‌‬ ‫که و وڵاته‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ههردوو ‌‬ ‫که سامانی ‌‬ ‫بازرگانیه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئاڵوگۆڕه‬ ‫خزمهتگوزاری‬ ‫‌‬ ‫تهنها کاڵاو‬ ‫دیاریدهکات ‌‬ ‫‌‬ ‫مهندیی وڵاتێك‬ ‫دهوڵه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دابهشكردنی کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫تهرخانكردن و‬ ‫بهڵکو چۆنێتی ‌‬ ‫نیه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫رههمهاتوو‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫تگوزارییهكانه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫بهکاربردنی زیاتر‬ ‫رههمهێنانی و ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫دهدات ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕیگه‬ ‫دووهم‪ ،‬بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫تمهندبوونی زیاتر ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه بۆ‬ ‫‌‬ ‫ریهک ‌‬ ‫له‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫به‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چونکه‬ ‫دهیانکه‌ین‪.‬‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫به باشترین‬ ‫که ‌‬ ‫شتانهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫دهبن‬ ‫‌‬ ‫تمهند‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫کاتێک‬ ‫بکهن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهم دابینیان‬ ‫به نرخێکی ‌‬ ‫به ئاسانی و ‌‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫که ‌‬ ‫تگوزاریانهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ئهو‬ ‫به ‌‬ ‫بهکاریبهێنن بۆ ئاڵوگۆڕكردنیان ‌‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫که ‌‬ ‫خاوهنی داهات ‌‬ ‫‌‬ ‫بنه‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫بهم‬ ‫که ‌‬ ‫کهسانه‌ی ‌‬ ‫رههمیان بهێنن‪ .‬ئه‌و ‌‬ ‫‌‬ ‫که ناتوانن خۆیان ‌‬ ‫به‬ ‫شتانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری‬ ‫‌‬ ‫وه بڕی زیاتر له‌ کاڵا و‬ ‫پێكه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫تمهندبوون‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیانتوانی‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهبێ هاوكاری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وهی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وهك‬ ‫‌‬ ‫رههمبهێنن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫تهنها‬ ‫به ‌‬ ‫که خۆیان ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫وهک له‌ ‌‬ ‫له کاڵاکاندا ‌‬ ‫فرهیی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫مهڕه‌نگی و‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهڵێن یاسای‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پرینسیپه‬ ‫بهم‬ ‫رههمیان بهێنن‪ .‬ئابوریناسان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیانتوانی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ردوونییه‪ :‬بازگانی له‌نێوان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫گه‬ ‫رێژهیی‪ .‬ئه‌م یاسایه‌‬ ‫‌‬ ‫باڵادهستی‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫گرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ناوچهکان و وڵاتاندا ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫بازرگانهکان و‬ ‫‌‬ ‫سهکان و‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫دهیزانین‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫به سروشتی‬ ‫شتێكه ‌‬ ‫‌‬ ‫باڵادهستی رێژه‌یی‬ ‫‌‬ ‫یاسای‬ ‫وهی‬ ‫کهمتر له‌ ‌‬ ‫به نرخێکی ‌‬ ‫رههمێکت بۆ دابینبکات ‌‬ ‫‌‬ ‫ئامادهبوو ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کهسێک‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانیه‬ ‫‌‬ ‫ئاڵوگۆڕه‬ ‫ئهو‬ ‫ئهوا شتێكی شیاوه‌ ‌‬ ‫دههێنیت‪‌ ،‬‬ ‫رههمی ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆت ‌‬ ‫به‬ ‫رخانبکهیت بۆ زیاتر‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌کانت ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت کات و‬ ‫‌‬ ‫ئهوكات‬ ‫بكهیت‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫رههمیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ههرزان‬ ‫‌‬ ‫به نرخێكی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫شتانهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫له تۆمارکردن و‬ ‫پزیشكهكان باشن ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی‬ ‫‌‬ ‫نده‬ ‫رچه ‌‬ ‫‌‬ ‫نموونه‪‌ ،‬‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫دههێنیت‪ .‬بۆ‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫وهندیانه‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫یهكی ‌گشتی له‌ ‌‬ ‫به شێوه‌ ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫ردانهكاندا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ڕێکخستنی‬ ‫ئهو‬ ‫تگوزارییانه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ئهم‬ ‫ئهنجامدانی ‌‬ ‫دابمهزرێنن بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێکی تر‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهن بۆ بینینی‬ ‫‌‬ ‫تهرخانی‬ ‫دهکرا ‌‬ ‫کهن بۆ ناونوسین ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫تهرخانی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کاتهی ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای زیاتره‌‪،‬‬ ‫نهخۆش ‌‬ ‫تهرخانکراو بۆ بینینی ‌‬ ‫وهی کاتی ‌‬ ‫رئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫نهخۆش‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رخانبكهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫گهر کاتێکی زۆریان بۆ ناونوسین ‌‬ ‫ته‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهزێت ‌‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫داهاتیان‬ ‫رانهی‬ ‫ده ‌‬ ‫یاریده ‌‬ ‫‌‬ ‫که ئایا پزیشكه‌كان ناونوسی باشترن له‌و‬ ‫نییه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫كه ‌‬ ‫سهله‌ ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫یه پزیشكه‌كان چۆن‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫بهڵکو مه‌ ‌‬ ‫دهگرن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫دایاندهمه‌زرێنن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بهكاربهێنن‪.‬‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫رانهترین‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاتهکانیان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه بۆ کۆمپانیاکان خۆشده‌کات ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خۆویستانه‬ ‫سێیهم‪ ،‬ئاڵوگۆڕكردنی‬ ‫‌‬ ‫دهستبهێنن له‌ڕێگای شێوازی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫یهك‬ ‫دانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫تێچوونی نزمتر بۆ‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ڵه ‌‬ ‫كۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بازرگانییهکان بۆ فرۆشتنی‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه خۆشده‌کات بۆ کۆمپانیا‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی‬ ‫رههمی زیاتر‬ ‫‌‬ ‫ههتا بتوانن پلنی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫له بازاڕێکی فراوانتردا‪،‬‬ ‫مهکانیان ‌‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئابورییه‬ ‫که سوود ‌‬ ‫له‬ ‫بکهن ‌‬ ‫‌‬ ‫پهیڕه‌و‬ ‫رههمهێنان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو پرۆسانه‌ی ‌‬ ‫به‬ ‫دابنێن و ‌‬ ‫بنه هۆی تێچوونی نزمتر بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫پرۆسانه زۆرجار ‌‬ ‫‌‬ ‫وهرده‌گرێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫هاوتاکان ‌‬ ‫له توانای‬ ‫‌‬ ‫یهکی بێشومار‬ ‫وه ‌‬ ‫رزبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫رههم و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫یهك‬ ‫دانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫بهبێ ئاڵوگۆڕی بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫ههر کرێکارێك‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫رههمهێنان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهرده‌وام‬ ‫‌‬ ‫دههاتن‪ .‬هێزه‌کانی بازاڕ‬ ‫دینه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وتانه‬ ‫‌‬ ‫ستکه‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫وه له‌‬ ‫ونه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دوورده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه )‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ههرزانتر ‌‬ ‫‌‬ ‫هێنهری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫دووباره ئاراسته‌ی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بازاڕه کراوه‌کان کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدا‪،‬‬ ‫گرانهکان(‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رههینهره‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫خزمهتگوزارییه‌‬ ‫‌‬ ‫بههای کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫کهن‬ ‫رخانده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ته‬ ‫یهک‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫بهرزده‌ ‌‬ ‫مهاتووهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫به ‌‬ ‫وه‬ ‫كه هیچ پێویستی ‌‬ ‫گرنگی بازرگانی بۆ جیهانی مۆردێرنمان راستیه‌ ‌‬ ‫زۆربهمان ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫به‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێوهبینێیت‪ .‬بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫زیادهی‬ ‫‌‬ ‫نیه قسه‌ی‬ ‫‌‬ ‫دهتوانین‬ ‫که خۆمان ‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫که زۆر زیاترن له‌ ‌‬ ‫بهکاربه‌رین ‌‬ ‫ڵه کاڵایه‌ک ‌‬ ‫کۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕووبهڕووت‬ ‫‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫که‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهرچاوت ‌‬ ‫بهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهختیانه‌‬ ‫‌‬ ‫رههمیان بهێنین‪ .‬ئه‌و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫دروستبكردایه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫كهت و جله‌کانت و خواردنت‬ ‫خانووه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر خۆت‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بنه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫لهفۆن‬ ‫ته ‌‬ ‫تهله‌ڤزیۆن و جلشۆر و ئۆتۆمبێل و ‌‬ ‫ههر باسی درستكردنی ڕادیۆ و ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫یه‬ ‫بهرئه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫یه‪ ،‬زیاتر ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم شتانه‌یان‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫سانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئهو‬ ‫كه؟ ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن هاریكاری‬ ‫سهکان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫که تاکه‌ ‌‬ ‫ڕێکخراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابورییهکانیان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫که ڕێگری‬ ‫بکهن‪ .‬ئه‌و وڵاتانه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫تمهندبن و ئاڵوگۆڕی بازرگانی‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ئهو وڵاتانه‌ توانای‬ ‫وڵهتی‪ -‬ئه‌وا ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نێوده‬ ‫له ئاڵوگۆڕ ‪-‬ناوخۆیی یان‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهران‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهدیهێنانی ژیانێکی‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫هاووڵاتیه‌كانیان ‌‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫رده م بازرگانیدا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫له ‌‬ ‫ڕێگره ‌‬ ‫‌‬ ‫‪ .5‬تێچوونی ئاڵوگۆڕی بازرگانی‬ ‫دهدات‬ ‫یارمهتیمان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات و‬ ‫به هاریكاری ‌‬ ‫برهو ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خۆویستانه‬ ‫ئاڵوگۆڕكردنی‬ ‫وهشتا ئاڵوگۆڕی‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫مانهوێت‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ده‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهستهێنانی زیاتری ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بۆ ‌‬ ‫دیکهی‬ ‫‌‬ ‫رچاوهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ههوڵ و‬ ‫‌‬ ‫فه‪ .‬کات‪،‬‬ ‫مهسره‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بازرگانی خۆی له‌ خۆیدا ‌‬ ‫ڵهكردنی‬ ‫مامه ‌‬ ‫‌‬ ‫شهریكی بازرگانی شیاودا و‬ ‫‌‬ ‫بهدوای‬ ‫گهڕان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهوێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫رچاوانهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫كه‪‌ .‬‬ ‫لوپهله‌ ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫ئاڵوگۆڕی بازرگانی و له‌ دواجاریشدا كڕینی ‌‬ ‫ڵهی‬ ‫خهرجیی مامه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهوترێت‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنرێن پێیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫شیوه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫بهم‬ ‫‌‬ ‫وهی ساماندا‪ .‬توانای‬ ‫كۆكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهم‬ ‫به ‌‬ ‫بازرگانی‪ ،‬هاوکاتیش ڕێگرن له‌ ‌‬ ‫ستکهوت له‌ ئاڵوگۆڕی بازرگانی هاوبه‌شدا‬ ‫‌‬ ‫هێنانهدی ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنان و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫كهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫سنوردار ‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫فیزیکیه ‌‬ ‫‌‬ ‫ربهستی‬ ‫به ‌‬ ‫بههۆی ‌‬ ‫رزه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بازرگانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ماڵهی‬ ‫‌‬ ‫خهرجیی‬ ‫‌‬ ‫زۆرجار‬ ‫سهخت‬ ‫‌‬ ‫کاربهران‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫مهکان ‌‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهیاندنی ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫وهک زه‌ریا‪ ،‬ڕووبار و شاخ‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫پهیوه‌ندی‪،‬‬ ‫وه و ‌‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫له ڕێگاوبان و باشترکردنی‬ ‫بهرهێنان ‌‬ ‫دهکات‪ .‬وه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجیی‬ ‫‌‬ ‫حاڵهتی تردا‬ ‫‌‬ ‫ههندێک‬ ‫وه‪ .‬له‌ ‌‬ ‫کهمبکاته‌ ‌‬ ‫رجیانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫ئهم‬ ‫دهتوانێت ‌‬ ‫‌‬ ‫نموونه‪ ،‬تۆ‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬بۆ‬ ‫نهبوونی زانیارییه‌ ‌‬ ‫بههۆی ‌‬ ‫بهرزه‌ ‌‬ ‫ئاڵوگۆڕی بازرگانی ‌‬ ‫بهڵام‬ ‫دهیخوێنیت ‪‌ ،‬‬ ‫له زانكۆ ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پهرتوكێك بكڕیت ‌‬ ‫له ‌‬ ‫یهك ‌‬ ‫دانه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهخوازیت‬ ‫‌‬ ‫به نرخێکی گونجاو‪.‬‬ ‫یه بیفرۆشێت ‌‬ ‫ئاماده ‌‬ ‫‌‬ ‫یه و‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكی‬ ‫نازانیت کێ دانه‌ ‌‬ ‫که بۆ‬ ‫یهی ‌‬ ‫وزه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو کات و‬ ‫وه‪‌ :‬‬ ‫بدۆزیته ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو ‌‬ ‫ههوڵ بده‌یت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫خهرجی ئاڵوگۆڕی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫بهشێکن‬ ‫‌‬ ‫کهیت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫تهرخانی‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدانی‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی‪.‬‬ ‫بهربه‌ستی‬ ‫بههۆی ‌‬ ‫بهرزه‌ ‌‬ ‫خهرجی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربهری جار‬ ‫‌‬ ‫وهرگرتن‪ ،‬ڕێساکانی حکومه‌ت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهک باج‪ ،‬مۆڵه‌ت‬ ‫‌‬ ‫وه‪:‬‬ ‫سیاسیه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫ردهكراو ‌‬ ‫کۆنترۆڵکردنی نرخه‌کان‪ ،‬گومرگ‪ ،‬یان دیاریکردنی بڕی هاوه‌ ‌‬ ‫خهرجی ئاڵوگۆڕی‬ ‫‌‬ ‫ههر جۆرێك بن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ستهكان‬ ‫بهربه‌ ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫ته ‌‬ ‫حكومه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫بازرگانی قازانجی بازرگانی ‌‬ ‫دهن بۆ ڕێکخستنی ئاڵوگۆڕی‬ ‫ده ‌‬ ‫خهڵکی تر ‌‬ ‫که یارمه‌تی ‌‬ ‫سانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وه و‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫خهرجی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ‌‬ ‫ههڵبژاردنی باشتر‪‌ ،‬‬ ‫بازرگانی و ‌‬ ‫ههندێک جار پێیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ندانه‬ ‫تایبه ‌‬ ‫تمه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫دهن‪‌ .‬‬ ‫ده ‌‬ ‫شهی ئابوری ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫برهو ‌‬ ‫‌‬ ‫دهڵاڵی‬ ‫دهڵاڵی موڵک و ‌‬ ‫كه کتێبفرۆشی ناو زانکۆ و ‌‬ ‫دهڵاڵ‪‌ ،‬‬ ‫دهوترێت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫دهگرێته‌ ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫چهندین بازرگانی‬ ‫وهی ڕیکلم و ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫ئۆتۆمبیل و بڵاوکه‌ ‌‬ ‫تهنها نرخی‬ ‫دهڵاڵانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕوایهدان‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی کات‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫وه‬ ‫نابهخشن‪ .‬به‌ڵام کاتێک ‌‬ ‫‌‬ ‫وه و هیچ سوودێک‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رزده ‌‬ ‫‌‬ ‫کاڵاکان ‌‬ ‫به‬ ‫ئهو‬ ‫بهرده‌م بازرگانیدا‪‌ ،‬‬ ‫له ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫مپه ‌‬ ‫خهرجی ئاڵوگۆڕی بازرگانی له‌ ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫گهین ‌‬ ‫تێده ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫گهین‪ .‬خه‌ڵک زۆرجار باس له‌ لبردنی‬ ‫تێده ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆچوونه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫له ناراستی ‌‬ ‫كاته ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫کهم جار ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫کهن‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫دهڵاڵ ‌‬ ‫‌‬ ‫سوپهرمارکێته‬ ‫‌‬ ‫دهڵاڵه‌‪) .‬بێگومان‬ ‫‌‬ ‫بهقاڵ‬ ‫‌‬ ‫نموونه كابرای‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫بهڵام‬ ‫‌‬ ‫کهسن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫وهی کاری‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫‌‬ ‫ئهمڕۆ‬ ‫‌‬ ‫بهلحه‌کانی‬ ‫زه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو کات‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫دهڵاڵی(‪ .‬بیر ‌‬ ‫وه بریتیه‌ له‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫سهریه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫تگوزارییهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫ژهمێك خواردن ‌‬ ‫ئامادهكردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫که پێویستن بۆ‬ ‫وه ‌‬ ‫بکهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوڵه‌‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫ڵه بکات بۆ کڕینی‬ ‫مامه ‌‬ ‫‌‬ ‫جوتیارهکاندا‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫له ‌‬ ‫ڕاستهوخۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫ناچاربوایه‬ ‫‌‬ ‫كڕیار‬ ‫ڵدارهکان بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئاژه‬ ‫میوه‪ ،‬یان‬ ‫‌‬ ‫زهکاندا بۆ کڕینی‬ ‫گهڵ خاوه‌ن ڕه‌ ‌‬ ‫وزه‪ ،‬یان له‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر بیه‌وێت‬ ‫ئه ‌‬ ‫قهساب و ماسیگره‌کان ‌‬ ‫پهنیر‪ ،‬یان ‌‬ ‫ره و شیر یان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رۆنه ‌‬ ‫‌‬ ‫کڕینی‬ ‫کاربهره‌کان‬ ‫‌‬ ‫ندییانه بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫پهیوه‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫قاڵهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫گۆشت یان ماسی لێبنێت‪‌ .‬‬ ‫بابهتی‬ ‫‌‬ ‫دادهنێن و‬ ‫‌‬ ‫شتهکان له‌ شوێنێکی شیاوی فرۆشتندا‬ ‫‌‬ ‫دهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهنجام ‌‬ ‫‌‬ ‫دهفرۆشن ‪.‬‬ ‫شیاو ‌‬ ‫خهرجی‬ ‫‌‬ ‫بهرچاو‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫ڕێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهڵاڵه‌کان‬ ‫‌‬ ‫بهقاڵ و‬ ‫خزمهتگوزاری ‌‬ ‫‌‬ ‫كهن بۆ کڕیار و‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬و ئاسانكاریش‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاڵوگۆڕی بازرگانی‬ ‫تگوزارییانه بڕی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ئهم‬ ‫دهستبكه‌وێت‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫كه قازانجی زیاتریان‬ ‫فرۆشیار ‌‬ ‫شهكردنی ئابوری‪.‬‬ ‫گه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫پهره‌ ‌‬ ‫کهن و ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بازرگانی زیاد ‌‬ ‫ده کات که‬ ‫‌‬ ‫ئه و چالکییانه‌‬ ‫ئاراسته ی ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییه کان‬ ‫‌‬ ‫‪ .6‬قازانج‬ ‫که ن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫سامان زیاد ‌‬ ‫زهوییه‌کانیان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌کانیان –‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبن ‌‬ ‫‌‬ ‫گهلی وڵاتێک باشتر‬ ‫‌‬ ‫رههم بهێنن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بههادار ‌‬ ‫به‬ ‫خزمهتگوزاری ‌‬ ‫‌‬ ‫رههم و‬ ‫‌‬ ‫کهیان – ‌‬ ‫به‬ ‫ڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بیناکانیان‪‌ ،‬‬ ‫خه‬ ‫یهکی بێسنوور پرۆژه‌ی‬ ‫یهک ژماره‌ ‌‬ ‫ههر کاتێکی دیاریکراودا تاڕاده‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫رهێنانانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫ههندیک ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫لێدهكرێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان بیریان‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫گۆڕینیانه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن له‌ڕێگای‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان زیاد‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫مانه هانی‬ ‫‌‬ ‫رهکان زیادده‌کات‪ .‬ئه‌‬ ‫بهکاربه‌ ‌‬ ‫زامهندی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕازه‬ ‫تگوزارییانهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ههبێت له‌‬ ‫دهستکه‌وتمان ‌‬ ‫گهر بمانه‌وێت زۆرترین ‌‬ ‫دهن‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫شهی ئابوری ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهها زیاد‬ ‫که ‌‬ ‫پڕۆژانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫به ‌‬ ‫برهو بدرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫ستهكان‪،‬‬ ‫بهرده‌ ‌‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫کهمتر‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سهرچاوه‌کان بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وانهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ ،‬هاوکات‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ساردبکرێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫کاردههێنن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهن‪ .‬کۆمپانیا‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهنجامی ‌‬ ‫رهر ‌‬ ‫که قازانج و زه‌ ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫شته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫مه رێك ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ستهی خاو‪ ،‬کاڵای ناوه‌ندی‪،‬‬ ‫کهره‌ ‌‬ ‫دهکڕن ) ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوانه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫نوسینگهیی و هتد‪ (.‬و‬ ‫‌‬ ‫ئهندازیاری و‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاریی‬ ‫‌‬ ‫دهفرۆشرێن‬ ‫که ‌‬ ‫خزمهتگوزاری ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫کاریاندههێنن بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫مهکان زیاتر بوو له‌ تێچوونی کۆی‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر فرۆشی ‌‬ ‫به‬ ‫رهکان‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫بهکاربه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم کۆمپانیایانه‌ قازانج‬ ‫ئهوکات ‌‬ ‫رههمهێنانیان‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫پێویستهکان بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دهگرێت که‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وه ‌‬ ‫وه‬ ‫تهنها له‌ ‌‬ ‫که قازانج ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫مه واتای ‌‬ ‫کهن‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫رههمهێنا‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫تگوزارییانهیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ئهو کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫گهر کۆمپانیاکان‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫لهچاو بڕی تێچوونی ‌‬ ‫دهزانن ‌‬ ‫بههایان ‌‬ ‫کاربهره‌کان زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫رههمهێنانیان پێویستن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫کاربهر‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫دهپێورێت ‌‬ ‫نرخه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫تهنها ‌‬ ‫بهکاربه‌ر ‌‬ ‫رههم لی ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهوا بڕیاری‬ ‫له نرخی تێچوون بدات‪‌ ،‬‬ ‫کاربهر زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫به‬ ‫یه پێیبدات‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫ئاماده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫تره ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫له ‌‬ ‫رچاوهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وهی‬ ‫مهێنهر بۆ گواستنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫نهخش بووه‌‪ .‬قازانج پاداشتی گۆڕینی‬ ‫‌‬ ‫رههم‪ ،‬بڕیارێکی قازانج‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫یه‪.‬‬ ‫هه ‌‬ ‫هایهکی زیارتی ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫رچاوهکانه‌ بۆ شتێک ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫سهر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫سهپێنرێت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫سزایه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫زهره‌ر‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫شه ‌‬ ‫پێچهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهبێ گۆڕینیان بۆ شتێکی‬ ‫‌‬ ‫بهن‬ ‫کارده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫رچاوهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بازرگانیانهدا‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌کان بۆ‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبوو ‌‬ ‫که باشتر ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئاماژهی ‌‬ ‫‌‬ ‫زهره‌ر‬ ‫بههادارتر‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫کاربهێنرانایه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی شتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهکرێگرتنی بینایه‌ک و ئامێری پێویست و کرێی کرێکار و‬ ‫که ‌‬ ‫وایدانێ ‌‬ ‫ههزار‬ ‫‌‬ ‫دیکهی پێویست‪ ،‬مانگی ‪20‬‬ ‫‌‬ ‫رهسته‌ی‬ ‫که ‌‬ ‫كڕینی قوماش و قۆپچه‌ و ‌‬ ‫ههزار‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنان و خستنه‌ بازاڕی‬ ‫‌‬ ‫سهر بازرگانێك بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫له ‌‬ ‫كهوێت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دۆلر ‌‬ ‫به ‪ 22‬دۆلر‬ ‫ههر كراسێك ‌‬ ‫‌‬ ‫ره ‌‬ ‫که‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫به‬ ‫له مانگێکدا‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫کراس ‌‬ ‫دهبێت‪ ،‬یاخود دوو‬ ‫ههزار دۆلر ‌‬ ‫‌‬ ‫مانگانهی ‪22‬‬ ‫‌‬ ‫ئهوا داهاتی‬ ‫بفرۆشێت‪‌ ،‬‬ ‫که سامانی بۆ خۆی و‬ ‫کراسه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنه‌ری‬ ‫‌‬ ‫ههزار دۆلر قازانج‪ .‬به‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ پێدانی‬ ‫ئامادهباشیانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫ناوه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫پێكه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫کاربهره‌کان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهن ‌‬ ‫که‬ ‫ده ‌‬ ‫وه نیشان ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کڕیارهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫زیاتر له‌ نرخی تێچوونی ‌‬ ‫به‬ ‫که پێویستن بۆ‬ ‫‌‬ ‫رچاوانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫لهو‬ ‫وهک ‌‬ ‫‌‬ ‫هادارتره‬ ‫‌‬ ‫کراسهکانیان له‌ل ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ره ‌‬ ‫که‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫كه بریتیه‌ له‌ پاداشتی‬ ‫قازانجه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانیان‪ .‬بڕی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بههادارتر‪.‬‬ ‫سهرچاوه‌کان بۆ شتێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرامبه‌ر گۆڕینی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوکات‬ ‫‌‬ ‫تهنها ‪ 17‬ی كرد‪،‬‬ ‫‌‬ ‫گهر کراسه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫تره ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌کی‬ ‫‌‬ ‫واته مانگی سێ‬ ‫‌‬ ‫کهوێت‪،‬‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها ‪ 17‬هه‌زار دۆلری ‌‬ ‫ده‬ ‫که ‌‬ ‫مهێنهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫که کرداری‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یه‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئهنجامی ‌‬ ‫رهره‌ ‌‬ ‫ئهم زه‌ ‌‬ ‫دهکات‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫رهر‬ ‫ههزار دۆلر زه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رههم‪-‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دوابه‬ ‫کراسهکه ‌‪-‬‬ ‫‌‬ ‫زاندوه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌کانی دابه‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫که ‌‬ ‫مهێنهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫که پێویستن بۆ‬ ‫‌‬ ‫رچاوانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫لهو‬ ‫متره ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بههای‬ ‫‌‬ ‫کاربهره‌کان‬ ‫‌‬ ‫لی ‌‬ ‫به‬ ‫ئهو‬ ‫که ‌‬ ‫دهزانن ‌‬ ‫هوشیارانه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهکان‬ ‫بهکاربه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رههمهێنانی‪ .‬ئێمه‌ ناڵێین ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫گهر بۆ‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبوون ‌‬ ‫بهکارهاتوون باشتر ‌‬ ‫رههمهێنانی کراسه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوانهی بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬

‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫بهگشتی‬ ‫ههڵبژاردنه‌کانیان ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫کاربهاتنایه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رههمێنانی شتێکی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫مێنهر‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫دهنێرن بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫پهیامێکی ئاشکرا ‌‬ ‫خهن و ‌‬ ‫دهرده‌ ‌‬ ‫ڕاستیه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدا چالکی‬ ‫له ‌‬ ‫رهر و شکستی بازرگانی ‌‬ ‫له ئابوری بازاڕدا‪ ،‬زه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتر له‌ نرخی تێچوونی‬ ‫که ‌‬ ‫رههمهێنانی کراسێک ‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره ‪‌ -‬‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دفهڕی له‌م‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهی‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌کان‬ ‫‌‬ ‫زهره‌ر و شکستی بازرگانی‬ ‫دهكات‪ -‬ڕاده‌گرێت‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫لێره ‌‬ ‫‌‬ ‫دهزانرێت‪.‬‬ ‫بههایان ‌‬ ‫که زیاتر ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫ئهو کاڵایانه‌ ‌‬ ‫رههمهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنه‌کان و‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئازاره بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫گهرچی شکستی بازرگانی زۆر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوانه ئازاد‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫یه‪‌ :‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫لیهنێکی باشیشی‬ ‫‌‬ ‫بهشدارن‪،‬‬ ‫ندانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کارمه‬ ‫كه سامانیان‬ ‫‌‬ ‫پرۆژانه بكرێن‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت ئاراسته‌ی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫کهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫وێته ‌‬ ‫‌‬ ‫لێده ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫له جیهانی زانینی‬ ‫دهژین‪‌ ،‬‬ ‫کنهلۆجیادا ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫ئێمه له‌ جیهانی گۆڕانی چێژ و ‌‬ ‫‌‬ ‫دهژین‪ .‬خاوه‌ن بازرگانییه‌کان ناتوانن دڵنیابن له‌‬ ‫‌‬ ‫ناکامڵ و نادڵنیایدا‬ ‫له داهاتوودا‪ .‬بڕیاره‌کانیان‬ ‫رههمهێنان ‌‬ ‫‌‬ ‫له تێچوونی ‌‬ ‫به‬ ‫نرخهکانی بازاڕ یان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪ .‬به‌ڵام بونیادی پاداشت‪-‬سزای ئابوری بازاڕ‬ ‫‌‬ ‫رمهبنای پێشبینی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫مدههێنن و دروست‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫رانه ‌‬ ‫به‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫نۆرانهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نترۆپه‬ ‫ئهو ‌‬ ‫ئه‬ ‫ئاشکرایه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫رهکان‬ ‫بهکاربه‌ ‌‬ ‫سهرنجی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫که‬ ‫ده ‌‬ ‫خزمهتگوزارییانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو کاڵا و‬ ‫پێشبینی ‌‬ ‫ركهوتوو‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوانه‌‬ ‫له نرخی تێچوونی‪‌ ،‬‬ ‫به نرخێکی زیاتر ‌‬ ‫ڕادهکێشێن ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌کان ئاراسته‌ی‬ ‫‌‬ ‫که ناکاریگه‌رن و‬ ‫رپرسه بازرگانیانه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪ .‬ئه‌و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫حمهتی‬ ‫‌‬ ‫رهر و زه‌‬ ‫به زه‌ ‌‬ ‫لوازه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫که داواكارای بۆیان‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫شوێنانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫سزادهدرێن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دارایی‬ ‫کهن که‬ ‫ده ‌‬ ‫پرۆژانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهرهێنانی بازرگانی ئاراسته‌ی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫زهره‌ر‪‌ ،‬‬ ‫قازانج و ‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫که‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫خه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن و دووریان‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫به پێشکه‌وتنی ئابوری‬ ‫برهو ‌‬ ‫‌‬ ‫چالکییهکی ئێجگار گرنگه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫دهن‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫فیڕۆده ‌‬ ‫‌‬ ‫نهکان ‌‬ ‫به‬ ‫گمه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهم چالکییه‌دا‪ ،‬بێگومان‬ ‫ئهنجامدانی ‌‬ ‫دهخۆن له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که شکست‬ ‫ئابوریانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪.‬‬ ‫قبهستنی ئابوری یان خراپتر ‌‬ ‫چه ‌‬ ‫تووشی ‌‬

‫تره وه‌ داهاتیان‬ ‫‌‬ ‫یارمه تیدانی ئه‌ وانی‬ ‫‌‬ ‫له ڕێگای‬ ‫‌‬ ‫خه ڵک‬ ‫‌‬ ‫‪.7‬‬ ‫که وێت‪.‬‬ ‫ده ستده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫شتانهدا‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫رههمهێنانیاندا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫له توانای ‌‬ ‫به‬ ‫شێوه جیاوازن ‪‌ -‬‬ ‫‌‬ ‫بهزۆر‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫‌‬ ‫ئامادهییاندا بۆ‬ ‫‌‬ ‫زاییهكانیاندا ‪ ،‬له‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫شاره‬ ‫تهکانیاندا‪‌ ،‬‬ ‫له‬ ‫دهرفه‌ ‌‬ ‫که گرنگه‌ لیان‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاریگهرییان‬ ‫‌‬ ‫بهختدا‪ .‬ئه‌م جیاوازییانه‌‬ ‫رکهشیكردن‪ ،‬و له‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزارییانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫ئهو کاڵا و‬ ‫بههای ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫نه‬ ‫کارده ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک چونکه‌‬ ‫داهاتی ‌‬ ‫دیکه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئهوانی‬ ‫بکهن بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئامادهن دابینیان‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن یان‬ ‫سهکان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وهیه‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بههۆی ‌‬ ‫كهوێت‪‌ ،‬‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫که داهاتێکی زۆریان ‌‬ ‫ده‬ ‫کهسانه‌ی ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫گهر ‌‬ ‫پڕبههان‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دیكه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫كهسانی‬ ‫بهلی ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫كهن ‌‬ ‫دابینده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫شتانه‬ ‫ئهو‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاربهره‌کان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫كردایه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دابیننه‬ ‫بههاداریان‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری‬ ‫‌‬ ‫سانه کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫یه‪:‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهخلقێک‬ ‫دهدانێ‪ .‬لێره‌دا ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫پارهیان ‌‬ ‫‌‬ ‫خشندهییه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫نده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫که بزانیت چۆن‬ ‫ههبێت‪ ،‬باشتروایه‌ ‌‬ ‫ورهت ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫که داهاتێکی ‌‬ ‫دهخوازیت ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهش‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهیت‪ .‬پێچه‌وانه‌ی ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫یارمهتی پێشکه‌شی ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆرترین‬ ‫دیکه بده‌یت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫‌‬ ‫ئامادهنیت یارمه‌تی‬ ‫‌‬ ‫گهر ناتوانیت یان‬ ‫ئه ‌‬ ‫ڕاسته‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫كهم ‌‬ ‫کهت ‌‬ ‫داهاته ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه و‬ ‫‌‬ ‫ئهوانی‬ ‫‌‬ ‫یارمهتیدانی‬ ‫‌‬ ‫وخۆیهی نێوان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕاسته‬ ‫‌‬ ‫ندییه‬ ‫یوه‬ ‫په ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫کهمان بۆ‬ ‫ههریه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ‬ ‫وره ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهرێكی‬ ‫‌‬ ‫ستكهوتنی داهات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫بههره‌کانمان تاوه‌كو بتوانین کاڵا و‬ ‫به ‌‬ ‫شارهزایی و بره‌ودان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهین‪ .‬خوێندكاری زانکۆ‬ ‫‌‬ ‫دیکه دابین‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫بههادار بۆ ‌‬ ‫خزمهتگوزاری ‌‬ ‫‌‬ ‫ونه ژێر باری‬ ‫كه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بهر فشار و ‌‬ ‫وێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫كه‬ ‫دهخوێنێت‪‌ ،‬‬ ‫چهندین کاتژمێر ‌‬ ‫‌‬ ‫كیمیاگهر یان ژمێریار یاخود‬ ‫‌‬ ‫به دکتۆر یان‬ ‫وهی ببن ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫قهرزی خوێندنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ببنه‬ ‫ئه ‌‬ ‫كهن بۆ ‌‬ ‫زموونده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبینن و ‌‬ ‫ئه‬ ‫دیکه ڕاهێنان ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫ئهندازیار‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫داڕێژهری کۆمپیوته‌ر‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رنامه‬ ‫‌‬ ‫وه یان ‌‬ ‫به‬ ‫چاککردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫کارمهندی‬ ‫‌‬ ‫کارهباچی یان‬ ‫‌‬ ‫كهن و بازرگانی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫کهسانی‬ ‫‌‬ ‫شه ‌‬ ‫وه‬ ‫دیكه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌كی‬ ‫‌‬ ‫کهن؟‬ ‫ده ‌‬ ‫شتانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫دادهمه‌زرێنن‪ .‬ئایا بۆچی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهكان بدات بۆ‬ ‫كه ‌‬ ‫کهسی هانی ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫یه خولیای‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫ههندێک باردا‪‌ ،‬‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ش‬ ‫كه ‌‬ ‫وهشدا‪‌ ،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫دهژین‪ .‬له‌ ‌‬ ‫که تێیدا ‌‬ ‫ئهو جیهانه‌ی ‌‬ ‫باشترکردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫نادهن‬ ‫‌‬ ‫که گرنگیش‬ ‫‌‬ ‫کهسانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫نانهت‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪،‬‬ ‫كه ‌‬ ‫کیه ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خاڵه‬ ‫رهکییان خولیای داهاته‌‪ ،‬هێشتا‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهری‬ ‫‌‬ ‫باشترکردنی جیهان و‬ ‫کارانهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫به تواناکانیان و کردنی ‌‬ ‫پهره‌دان ‌‬ ‫یه بۆ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫ورهیان ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫هاندهرێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫بههادارن‪ .‬داهاتی زۆر له‌ دابینکردنی‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫که لی‬ ‫‌‬ ‫بههاداریان‬ ‫به ‌‬ ‫خهڵکی تر ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫گرتووه‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫تگوزارییانه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫دهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی سامانی زۆر‬ ‫به ‌‬ ‫ههوڵی ‌‬ ‫‌‬ ‫سانهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫که‬ ‫دهزانن‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫کهسانی‬ ‫که ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫یه بۆ تێڕامانی ورد ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههێزیان‬ ‫هاندهرێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫یانهوێت‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکی‬ ‫‌‬ ‫بهرز‬ ‫خاوهن داهاتی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫که ‌‬ ‫پێیانوایه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس‬ ‫ههندێک ‌‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫له‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزیان‬ ‫که داهاتێکی ‌‬ ‫سانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫که‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫ڕوتێننه ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫كهوێت له‌ڕێگای باشترکردنی ژیانی‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫مهیان‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهگشتی ‌‬ ‫بازاڕدا ‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫تهماشاکردنی‬ ‫ردهگرن له‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫کهس چێژ ‌‬ ‫ملیۆنهها ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کهسی تره‌ ‌‬ ‫چهندین ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریكادا( کاتێک یاری گۆڵف‬ ‫له ‌‬ ‫تایگهر وود )باشترین یاریزانی گۆڵف ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی خوله‌کان و داهاتی‬ ‫برده ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫وه ‌‬ ‫دهدرێته‌ ‌‬ ‫ئهویش پاداشت ‌‬ ‫دهکات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫چونکه زۆر‬ ‫‌‬ ‫كهوێت‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫میلۆنهها دۆلری ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫پارهی ڕیکلم‪ .‬سیلین دیۆن‬ ‫‌‬ ‫نۆره‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نترۆپه‬ ‫گۆرانیهكانی‪ .‬ئه‌و ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫بدهن ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫ئامادهن بڕێکی زۆر‬ ‫‌‬ ‫کهس‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪ ،‬هۆكاری‬ ‫‌‬ ‫ركهوتوو‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاو‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بازرگانییهكان‬ ‫‌‬ ‫مهکانیان ‌‬ ‫که‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ شێوازی دروستكردنی ‌‬ ‫به‬ ‫ڕێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫گه‬ ‫كهیان ‌‬ ‫وتنه ‌‬ ‫ركه ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫كاربهر بنتوانن بیانکڕن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ملیۆنهها ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫سوپهرماركێت له‌‬ ‫‌‬ ‫ورهترین‬ ‫گه ‌‬ ‫که واڵمارت ی) ‌‬ ‫سام واڵتنی کۆچکردوو‪‌ ،‬‬ ‫چونکه زانی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫مهریکا‬ ‫ئه ‌‬ ‫وڵهمه‌ندترین پیاوی ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ده‬ ‫جیهاندا( دامه‌زراند‪ ،‬بوو ‌‬ ‫‌‬ ‫مارکه‬ ‫رههمی‬ ‫‌‬ ‫سهرپه‌رشتی کاڵای بێشومار بکات و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫چۆن کاریگه‌ ‌‬ ‫رانه‬ ‫مهریکا‪.‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫شاره بچووکه‌کانی ‌‬ ‫‌‬ ‫به دانیشتوانی‬ ‫بهنرخێکی داشکاو ‌‬ ‫بفرۆشێت ‌‬ ‫بهره‌و‬ ‫ههنگاوی نا ‌‬ ‫سهرۆکی پێشووی مایکرۆسۆفت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫داهێنهر و‬ ‫‌‬ ‫گهیتس‬ ‫بیڵ ‌‬ ‫مهندترین"ی گۆڤاری فوربز )گۆڤارێكی‬ ‫دهوڵه‌ ‌‬ ‫چوارسهد ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی لیستی "‬ ‫ره ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫مێکه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫کۆمه ‌‬ ‫ڵه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫پهره‌دان‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫‌‬ ‫مهریكیه‌(‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمپیوتهری باشترکرد‪ .‬ملیۆنه‌ها‬ ‫‌‬ ‫کاریگهری‬ ‫‌‬ ‫رانه توانا و‬ ‫رسوڕهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫سوودمهندبوون‬ ‫‌‬ ‫بیستووه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫گهیتس یان ‌‬ ‫نه‬ ‫ههرگیز ناوی واڵتن یان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کاربهر ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫یهکی‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫گهیتس‬ ‫‌‬ ‫رزانهكانیان‪ .‬واڵتن و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫مه‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫هرهکانیان و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫داوه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫خهڵکێکی زۆریان‬ ‫ستکهوت چونکه‌ یارمه‌تی ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆریان ‌‬ ‫ده‬ ‫له بازرگانی و‬ ‫ره کی ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫شێوه یه‌ کی‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫پێشکه وتنی ئابوری ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.8‬‬ ‫زراوه ی‬ ‫‌‬ ‫شته کان و دامه‌‬ ‫‌‬ ‫وه به‌ رهێنان و ڕێگای باشتر بۆ کردنی‬ ‫‌‬ ‫دێته ئاراوه‌ ‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وه‬ ‫ئابوری دروسته‌ ‌‬ ‫خوێندکارهکانمان‬ ‫‌‬ ‫ئێمه زۆرجار ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کهمی وانه‌ی ئابوریدا‪،‬‬ ‫یه ‌‬ ‫لهڕۆژی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهنده‌ی ساڵی‬ ‫ئه ‌‬ ‫نزیکهی ‪‌ ٣٠‬‬ ‫‌‬ ‫کهس‬ ‫بهپێی تاکه‌ ‌‬ ‫ریکییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫که ‌‬ ‫دهڵێین ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫سهرنجیان ئاراسته‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوجا‬ ‫یه‪‌ .‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫مدههێنن و داهاتیان‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪‌ 1750‬‬ ‫به‬ ‫رههمهێنه‌رترن له‌چاو‌‬ ‫‌‬ ‫ریکییهکان زۆر زیاتر ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهین‪ :‬بۆچی ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫پرسیاره ‌‬ ‫‌‬ ‫وهڵامی‬ ‫که چۆن ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫وبهردا؟" بۆ ساتێك بیربکه‌ ‌‬ ‫لهمه‌ ‌‬ ‫‪ 250‬ساڵ ‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫یته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهم پرسیاره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن‪:‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫به سێ شت‬ ‫ئاماژه ‌‬ ‫‌‬ ‫خوێندکارهکانمان‬ ‫‌‬ ‫نهگۆڕ‪،‬‬ ‫یهکی ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وه زیاترن‬ ‫له ‌‬ ‫ئهمڕۆ زۆر ‌‬ ‫لۆجییهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫کنه‬ ‫عریفهی زانستی و توانا ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم‪ ،‬مه‌‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫کارگهی‬ ‫‌‬ ‫دووهم‪ ،‬ئامێر و‬ ‫‌‬ ‫دههات‪.‬‬ ‫خهیاڵیاندا ‌‬ ‫ریکییهکانی ‪ 1750‬به‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪ .‬سێیه‌م‪،‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرفروانمان‬ ‫پهیوه‌ندی ‌‬ ‫سیستهمی ‌‬ ‫‌‬ ‫رێگهی باشتر و‬ ‫‌‬ ‫ئاڵۆز‪،‬‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫خێزانهکان‬ ‫‌‬ ‫کهس و‬ ‫که تاکه‌ ‌‬ ‫دهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ئاماژه ‌‬ ‫‌‬ ‫خوێندکارهکان زۆربه‌ی جار‬ ‫‌‬ ‫مدههێنا که‌‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫ستانهیان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کهره‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫زۆربهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕاستهوخۆ‬ ‫‌‬ ‫له ‪1750‬دا‬ ‫‌‬ ‫دهیانکڕین‪.‬‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکانی‬ ‫له ‌‬ ‫ئێمه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمڕۆ‬ ‫لهکاتێکدا ‌‬ ‫دهبردن‪‌ ،‬‬ ‫بهکاریان ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمێک‬ ‫گهرچی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫راسته ‌‬ ‫‌‬ ‫خوێندکارهکان‬ ‫‌‬ ‫وهڵامی‬ ‫یهكی ساده‌‪‌ ،‬‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهرک ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بارهی ئابوریه‌ ‌‬ ‫نییه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی پێشوه‌ختیان‬ ‫مهعریفه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یان هیچ‬ ‫ڵامهکانیان دیدی ئێمه‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ .‬وه‌‬ ‫ده ‌‬ ‫رمایه و بازرگانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫کنهلۆجیا و‬ ‫ته ‌‬ ‫گرنگی ‌‬ ‫لیقهییه‌"‪.‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫تێگهیشتنی‬ ‫‌‬ ‫که ئابوری "زانستی‬ ‫وه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫پشتڕاست ‌‬ ‫خهرجی‬ ‫وهی ‌‬ ‫کهمکردنه‌ ‌‬ ‫وتهکانی بازرگانی و گرنگی ‌‬ ‫دهستکه‌ ‌‬ ‫ئێمه باسی ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکانی پێشکه‌وتنی ئابوری‪ .‬ڕاڤه‌ی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وهک‬ ‫ئاڵوگۆڕی بازرگانیمان کرد ‌‬ ‫دهکات‪:‬‬ ‫سهندنی ئابوریمان بۆ ئاشکرا ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫دیکهی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫ئابوری سێ‬ ‫سهكان و كڕینی‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫واته راهێنانی‬ ‫له مرۆڤ و ئامێردا ) ‌‬ ‫بهرهێنان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫کنهلۆجیا و باشترکردنی ڕێکخستنی ئابوری‪.‬‬ ‫ته ‌‬ ‫ئامێری باش(‪ ،‬باشترکردنی ‌‬ ‫رههمدا )بۆ نموونه‌ ئامێر و‬ ‫‌‬ ‫پڕبه‬ ‫‌‬ ‫ستهی‬ ‫كهره‌ ‌‬ ‫بهرهێنان له‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم‪،‬‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان له‌‬ ‫وه ‌‬ ‫شارهزایی کرێکاراندا ) ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫روهها‬ ‫ئامرازهكان( هه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سهرمایه‌ی مرۆیی"دا( تواناکانمان بۆ‬ ‫" ‌‬ ‫ستهی‬ ‫بهرهێنان وابه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫جۆرهی‬ ‫‌‬ ‫ئهم دوو‬ ‫کهن‪‌ .‬‬ ‫ده ‌‬ ‫تگوزاریهکان زیاد ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫به ئامێری زیاتر و‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫رههمبهێنن ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن زیاتر ‌‬ ‫به‬ ‫یهكن‪ .‬کرێکاره‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫به مشاری‬ ‫رههمی زیاتر بێت کاتێک ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت ‌‬ ‫به‬ ‫کاربكهن‪ .‬داربڕ ‌‬ ‫‌‬ ‫باشتر‬ ‫ههمان شێوه‌ش‪،‬‬ ‫دهستی‪ .‬به‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له مشاری‬ ‫وهک ‌‬ ‫‌‬ ‫داردهبڕێت‬ ‫‌‬ ‫کارهبایی‬ ‫‌‬ ‫ئهسپ و‬ ‫له ‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫به لۆری ‌‬ ‫دهتوانێت زیاتر باربکات ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫کرێکاری‬ ‫بانه‪.‬‬ ‫ره ‌‬ ‫عه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی توانای هزری بۆ‬ ‫کنهلۆجیا ) ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫دووهم‪ ،‬باشترکردنی‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنان(‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ههرزانتری‬ ‫‌‬ ‫تازه و ڕێگای‬ ‫‌‬ ‫رههمی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫داهێنانی‬ ‫ماوهی ‪ 250‬ساڵی ڕابوردوودا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫دهبزوێنێت‪‌ .‬‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫سهندنی ئابوری‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫وزهی‬ ‫‌‬ ‫کارهبا و‬ ‫‌‬ ‫کینهی سووتانی ناوه‌کی‪،‬‬ ‫ئهویشدا مه‌ ‌‬ ‫بهدوای ‌‬ ‫ههڵم‪‌ ،‬‬ ‫مهکینه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهره‌کیی‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫وه ‌‬ ‫ئاژهڵیان گرته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫جێگهی مرۆڤ و‬ ‫‌‬ ‫ئهتۆمی‬ ‫‌‬ ‫عهره‌ ‌‬ ‫بانه‬ ‫‌‬ ‫ئهسپ و‬ ‫جێگهی ‌‬ ‫‌‬ ‫فڕۆکه‬ ‫‌‬ ‫ندهفه‌ر و‬ ‫شهمه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وزه‪ .‬ئۆتۆمبیل‪ ،‬پاس‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫سهره‌کیی گواستنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک شێوازی‬ ‫‌‬ ‫گرته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ڕهوی(یان‬ ‫روهها پیاده‌ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫) ‌‬ ‫له گۆڕینی شێوازی ژیانماندا‪.‬‬ ‫بهرده‌وامن ‌‬ ‫لۆجییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫کنه‬ ‫رهپشچوونه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫مایکرۆوهیڤ و‬ ‫‌‬ ‫کۆپیوتهری بچوك و فڕنی‬ ‫‌‬ ‫یهر و‬ ‫کاریگهری سی دی پله‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رگهری خێرا گۆڕینی ئێسقانی‬ ‫نهشته‌ ‌‬ ‫کامێرای ڤیدیۆ و مۆبایل و دی ڤی دی ‌‬ ‫بهم‬ ‫رهدان ‌‬ ‫په ‌‬ ‫وه و ‌‬ ‫بهرچاوی خۆت‪ .‬هێنانه‌كایه‌ ‌‬ ‫بهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهبریدی ئۆتۆمبیل‬ ‫سمت ‌‬ ‫مه و‬ ‫گه ‌‬ ‫بهفراوانی شێوازی کارکردن و ‌‬ ‫له چل ساڵی ڕابوردوودا ‌‬ ‫مانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫کردووه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫روهها ژیانمانی باشتر‬ ‫هه ‌‬ ‫چێژی گۆڕیوین‪‌ ،‬‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫‌‬ ‫به‬ ‫برهو‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت‬ ‫‌‬ ‫ئابورییهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێکخستنه‬ ‫سێیهم‪ ،‬باشترکردنی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهستمان له‌ ڕێکخستنی ئابوری ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهندنی ئابوری بدات‪‌ .‬‬ ‫له‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫که له‌ژێر‬ ‫ڕێسایانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ڕێکدهخات و ‌‬ ‫‌‬ ‫مرۆییهكان‬ ‫‌‬ ‫چالکییه‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫ڕێگایانه‌ ‌‬ ‫نهویست‬ ‫ڵگه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫که زۆرجار‬ ‫‌‬ ‫ڕاستییهک‬ ‫‌‬ ‫کاردهکات –‬ ‫‌‬ ‫سایهیاندا‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫سهخته‌ بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهك‬ ‫راده ‌‬ ‫‌‬ ‫لێدهکرێت‪ .‬تا چ‬ ‫‌‬ ‫یردهکرێت یان چاوپۆشی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫سیستهمی یاسایی‬ ‫‌‬ ‫بكهن یان بیزنس ڕیکبخه‌ن؟‬ ‫‌‬ ‫تا ئاڵوگۆڕی بازرگانی‬ ‫دیاریدهكات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پرسیارانه‬ ‫ئهم‬ ‫وهڵامی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاو ‌‬ ‫له‬ ‫یهكی ‌‬ ‫راده ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵاتێک ‌‬ ‫به‬ ‫بهرهێنان و ئاڵوگۆڕی‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر ئاستی‬ ‫له ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫کاریگهریشی ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی و هاوکاری ئابوری‪.‬‬ ‫دهپارێزێت‪،‬‬ ‫سهکان و موڵکه‌کانیان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫که تاکه‌ ‌‬ ‫یاساییهی ‌‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫ئهو سیسته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫چاره ‌‬ ‫‌‬ ‫ناکۆکیهکان‬ ‫‌‬ ‫چهسپێنێت و‬ ‫ده ‌‬ ‫یهكی ڕه‌وا ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫گرێبهسته‌کان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهو‪،‬‬ ‫‌‬ ‫پێشکهوتنی ئابوری‪ .‬به‌بێ‬ ‫‌‬ ‫ڕهتیه‌ بۆ‬ ‫یهکی بنه‌ ‌‬ ‫پێکهاته ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‌‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهی بیرۆکه‌ی‬ ‫بڵاوبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهخنکێت و‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان نابێت‪ ،‬بازرگانی‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫رتوكه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫په‬ ‫دووهمی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهوێت‪ .‬به‌شی‬ ‫دواده ‌‬ ‫‌‬ ‫داهێنه ‌‬ ‫رانه‬ ‫‌‬ ‫دیکهی ڕێکخستنی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهکانی‬ ‫‌‬ ‫درێژتر له‌ گرنگی بونیاتی یاسایی و‬ ‫کۆڵێته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫ڕوونادهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫لهخۆیانه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫ههر ‌‬ ‫‌‬ ‫کنهلۆجیا‬ ‫ته ‌‬ ‫بهرهێنان و باشترکردنی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرکێشی‬ ‫‌‬ ‫سانهن ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫که‬ ‫نۆرهكانن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نترۆپه‬ ‫کردارهكانی ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕه‬ ‫‌‬ ‫که داهێنانی‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی قازانج‪ .‬که‌س نازانێت‬ ‫به ‌‬ ‫بهئومێدی ‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رههمهێنان تێچوون ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکنیکی ‌‬ ‫به‬ ‫دهبێت یان کام ‌‬ ‫داهاتوو چی ‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫دۆزرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕواننهکراو ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چاوه‬ ‫نترۆپهنۆری ژیر له‌ جێگای‬ ‫‌‬ ‫وهش زیاتر‪‌ ،‬‬ ‫ئه‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫سیستهمه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫وابهسته‌ی‬ ‫‌‬ ‫بهم پێیه‌ش‪ ،‬پێشكه‌وتنی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫نه ‌‬ ‫وه‬ ‫تاقیبکه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک بیرۆکه‌کانیان‬ ‫جیاوازهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمه ‌‬ ‫ڵه‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫دهدات‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان كاتیشدا‬ ‫‌‬ ‫دهرده‌چن‪ ،‬له‌‬ ‫وهی بازاڕدا ‌‬ ‫تاقیکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫له‬ ‫وهی بزانن ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بۆ ‌‬ ‫رههمدا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بێبه‬ ‫‌‬ ‫له پرۆژه‌ی‬ ‫رچاوهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهفیڕۆدانی‬ ‫له ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫دهکاته‌ ‌‬ ‫ساردیان ‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫پێویسته بازاڕ کراوه‌ بێت بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫وتنه ڕووبدات‪،‬‬ ‫ئهم پێشکه‌ ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بۆ ‌‬ ‫رانهکانیاندا‪.‬‬ ‫وهی بیرۆکه‌ داهێنه‌ ‌‬ ‫ههموان ئازاد بن له‌ تاقیکردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تازهی پێیه‌ پێویستی‬ ‫‌‬ ‫کنهلۆجیایه‌کی‬ ‫ته ‌‬ ‫رههمێک یان ‌‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫نترۆپهنۆرێك‬ ‫‌‬ ‫) ‌‬ ‫ئه‬ ‫خهرجی‬ ‫‌‬ ‫ئامادهن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنه‌رێك‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫به پاڵپشتی‬ ‫تهنها ‌‬ ‫‌‬ ‫نترۆپهنۆر و‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههبێت بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫دابینبكهن‪ (.‬پێویسته‌ پێشبڕكێ‬ ‫‌‬ ‫كهی‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫تاقیکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بیرۆکهکانیان‬ ‫‌‬ ‫بهرپرسیار ڕابگرێت‪ :‬پێویسته‌‬ ‫رهێنهره‌كان ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫سهر کرین یان‬ ‫له ‌‬ ‫دهن ‌‬ ‫که بڕیارده‌ ‌‬ ‫رانهی ‌‬ ‫کاربه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫به‬ ‫کاربهران ببڕن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫واقیعی ‌‬ ‫به‬ ‫بهرزتر له‌ نرخی‬ ‫به نرخێکی ‌‬ ‫خزمهتگوزارییه‌ک ‌‬ ‫‌‬ ‫رههم یان‬ ‫‌‬ ‫نهکرینی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫وبڕیاردهرن‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دادوهر‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ران دوا‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫تێچوونی‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫نهزانن بۆ‬ ‫بههادار ‌‬ ‫وهک پێویست به‌ ‌‬ ‫تگوزارییهکی نوێ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫کاڵایه‌ک یان‬ ‫رکهوتوو نابێت‪.‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی‪ ،‬له‌ بازاڕدا‬ ‫تێچوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫دانی نرخی‬ ‫فرۆشیاره کان‬ ‫‌‬ ‫نرخه کانی بازاڕ کريار و‬ ‫‌‬ ‫ده ستی نادیار" ی‬ ‫‪‌ " .9‬‬ ‫خۆشگوزه رانی گشتی‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بره و ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاراسته ی ئه‌ و چالکییانه‌ ده‌ کات ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ده ده‌ ن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهدات که‌‬ ‫ههوڵ ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهوامی‬ ‫به ‌‬ ‫به ‌‬ ‫کهسێک ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫یهی‬ ‫رمایه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫بدۆزێته ‌‬ ‫‌‬ ‫بهكاربردن‬ ‫سوودمهندترین ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاودهگرێت‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬سوودی خۆی له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫دڵنیاییه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهتی‪ .‬به‌‬ ‫هه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫سوودهکانی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫لێکۆڵینه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫کۆمهڵگا‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫نهک هی‬ ‫‌‬ ‫وهك‬ ‫یهکی سروشتی‪ ،‬یان باشتره‌ بڵێین ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫خۆی ‌‬ ‫وهی‬ ‫دۆزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبات بۆ‬ ‫‌‬ ‫ههوڵدانی‬ ‫‌‬ ‫بهره‌و‬ ‫‌‬ ‫زهروره‌ت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کۆمهڵگا‪....‬ئه‌و‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ‬ ‫هه ‌‬ ‫که زۆرترین سوودی ‌‬ ‫بهكاربردنێك ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫له‬ ‫لهمه‌دا‪‌ ،‬‬ ‫ئهو ‌‬ ‫خۆیهتی‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫دهستکه‌وتی‬ ‫بهستی ‌‬ ‫تهنها مه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ڕێنمایی‬ ‫نادیاره ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستێکی‬ ‫لهلیه‌ن ‌‬ ‫زۆر حاڵه‌تی تردا‪‌ ،‬‬ ‫بووه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫بهشێک ‌‬ ‫نه‬ ‫که ‌‬ ‫بهری ئامانجێک ‌‬ ‫دهکرێت بۆ گرتنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهستی خۆی"‪.‬‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئادهم سمیس‬ ‫‌‬ ‫وه که‌‬ ‫که ‌‬ ‫بارهی ئابوریه‌ ‌‬ ‫مهزنترین شت له‌ ‌‬ ‫رنجیداوه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئادهم سمیس‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫وهندی خۆشنودی‬ ‫خودبهرژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫که‬ ‫بریتییه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫یهتی‬ ‫ماکهی موڵکا‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بنه‬ ‫‌‬ ‫بهستی‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫کهس " ‌‬ ‫دهکات‪ .‬تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمهڵگا یان وڵاتێك زیاد‬ ‫‌‬ ‫گشتی‬ ‫بازاڕه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫دهستی نادیار"ی نرخه‌کانی‬ ‫لیهن " ‌‬ ‫خۆیهتی" به‌ڵام له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ستکهوتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫ههنگاونان‬ ‫‌‬ ‫دیکه و‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫ئامانجهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫برهودان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت بۆ‬ ‫ئاراسته ‌‬ ‫‌‬ ‫رهو خۆشنودی زیاتر‪.‬‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ته تێیبگات‪ .‬مه‌یلێكی‬ ‫حمه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس زه‌‬ ‫دهستی نادیار" بۆ زۆر ‌‬ ‫پرینسیپی " ‌‬ ‫به پلندانانی‬ ‫کۆمهڵگادا ‌‬ ‫‌‬ ‫ریزبهندی )نیزام( له‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫بهستنه‌ ‌‬ ‫یه بۆ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫سروشتی‬ ‫دادهگرێت‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫سهر ‌‬ ‫ئادهم سمیس پێ له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫رکهزی(یه‌ ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫ناوهندی ) ‌‬ ‫‌‬ ‫ریزبهند‬ ‫‌‬ ‫کۆمهڵگایه‌کی‬ ‫‌‬ ‫کهسی‬ ‫بهدیهێنانی سوودی تاکه‌ ‌‬ ‫ههوڵدان بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دهكرێن‬ ‫یهكی رۆتینی دابین ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫خواستهكان ‌‬ ‫‌‬ ‫که تێیدا‬ ‫دهکات ‌‬ ‫دروست ‌‬ ‫ناوهندی‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ههبوونی پلندانانی‬ ‫بهبێ ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫سه‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کردارهكانی‬ ‫‌‬ ‫نرخهکانی بازاڕ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چونکه‬ ‫دێتهكایه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ریزبهندیه‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫تایبهت و ئازادی‬ ‫‌‬ ‫ڕێکدهخات کاتێک موڵکدارێتی‬ ‫‌‬ ‫ندهكان‬ ‫وه ‌‬ ‫خودبهرژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫تگوزارییهکی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ئاڵگۆڕ له‌گۆڕێ بن‪ .‬ئامارێک –نرخی بازاڕی کاڵا یان‬ ‫فرۆشیارهکان پێویسته‌‬ ‫‌‬ ‫که کڕیار و‬ ‫دابیندهکات ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫زانیارییانه‬ ‫ئهو‬ ‫دیاریکراو– ‌‬ ‫دیکهدا‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫گهڵ کردار و خواستی ‌‬ ‫کردارهکانیان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫بیانزانن بۆ ‌‬ ‫بهکاربه‌ر‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژارده‌کانی ملیۆنه‌ها‬ ‫‌‬ ‫نرخهکانی بازاڕ‬ ‫‌‬ ‫بکهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بسازێنن‬ ‫دهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪ .‬زانیاری‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان تۆمار‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫مهێنهر و دابینکه‌ری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫به کات‪،‬‬ ‫پهیوه‌ندیدار ‌‬ ‫بابهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫رهکان‪ ،‬تێچوون و‬ ‫بهکاربه‌ ‌‬ ‫بارهی خواستی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫تێگهیشتنی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی توانای‬ ‫دهره‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫تهواوی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫رجه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههلومه‌‬ ‫شوێن و ‌‬ ‫نێوهندیه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتێکی پلندانانی‬ ‫ده ‌‬ ‫کهسێک یان ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهتان‬ ‫كه ‌‬ ‫گهڕه‌ ‌‬ ‫سوپهرمارکێتی ‌‬ ‫‌‬ ‫که بۆچی‬ ‫وه ‌‬ ‫کردۆته ‌‬ ‫‌‬ ‫ههرگیز بیرت له‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫ئایا ‌‬ ‫‌‬ ‫هێنده‬ ‫وزه و کاڵای تر – بڕێک ‌‬ ‫که‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫یه له‌ شیر و نان و‬ ‫هه ‌‬ ‫بڕی پێویستی ‌‬ ‫نییه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وهنده‌ش زۆر‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫بهرده‌ستبن ‌‬ ‫ردهوامی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫به ‌‬ ‫زۆره کاڵاکان ‌‬ ‫‌‬ ‫یهر ‌‬ ‫که‬ ‫پله ‌‬ ‫فرگره و ئۆتۆمبیل و سی دی ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫چۆنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهفیڕۆبچن؟‬ ‫خراپ ببن و ‌‬ ‫ناوخۆییهكانی‬ ‫‌‬ ‫بازاڕه‬ ‫‌‬ ‫دههێنرێن‪ ،‬له‌‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫له ناوچه‌ی جیاجیای جیهاندا ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫نادیاره ‌‬ ‫‌‬ ‫دهسته‌‬ ‫‌‬ ‫ههن؟‬ ‫‌‬ ‫کاربهران‬ ‫‌‬ ‫به بڕی خواستراوی ‌‬ ‫به‬ ‫نزیك تۆدا و ‌‬ ‫کهسی‬ ‫که تاکه‌ ‌‬ ‫نادیاره ‌‬ ‫‌‬ ‫سته‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪.‬‬ ‫پرسیارانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫وهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫نرخهکانی بازاڕ‬ ‫‌‬ ‫ڵبژاردهکانیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫دهکات و‬ ‫هاوکارانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ندهكان ئاراسته‌ی کرداری‬ ‫وه ‌‬ ‫خودبهرژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێکدهخات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫یهکدا‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بلیمهت"‬ ‫‌‬ ‫به "‬ ‫فرێدریش هایاک‪ ،‬ئابوریناسی مۆدێرن‪ ،‬سیسته‌می بازاڕی ‌‬ ‫یهكی‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫له بازاردا‪‌ ،‬‬ ‫یهک شت‪ ،‬نرخی کاڵایه‌ک ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫بهر ‌‬ ‫ناودهبرد له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‬ ‫که ڕێنمایی کڕیار و فرۆشیار ‌‬ ‫خۆدهگرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫وهنده‌ زانیاری ‌‬ ‫له‬ ‫ئه ‌‬ ‫خۆبهخۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستبهێنن که‬ ‫به ‌‬ ‫ئهو شتانه‌ ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫ههردوول ‌‬ ‫‌‬ ‫که یارمه‌تی‬ ‫بۆ بڕیاردانێک ‌‬ ‫ههزاران‪ ،‬بگره‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫له بازاردا ڕه‌‬ ‫رههمێک ‌‬ ‫‌‬ ‫یانهوێت‪ .‬نرخی ‌‬ ‫به‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه دراون ‌‬ ‫که‬ ‫ڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫رانسهری جیهاندا ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫که له‌‬ ‫بڕیاره ‌‬ ‫‌‬ ‫ملیۆنان‪،‬‬ ‫وهک‬ ‫تگوزارییهک‪ ،‬بازاڕ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ههر کاڵا یان‬ ‫کهن‪ .‬بۆ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهوانی تر چی ‌‬ ‫نازانن ‌‬ ‫که هاوکات‬ ‫رههم دێنیت ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫به‬ ‫ئاماژه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاردهکات‬ ‫‌‬ ‫بهلح‬ ‫کۆمپیوتهرێکی زه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهریش بۆ‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫بهشداربووان و ‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫زانیاری پێویست ‌‬ ‫بكهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رهفتار‬ ‫زانیارییانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهپێی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم نرخه‌ ڕه‌‬ ‫بهرچاو بگره‌‪‌ .‬‬ ‫له ‌‬ ‫سوپهرمارکێت ‌‬ ‫‌‬ ‫نرخی سێو ‌‬ ‫له‬ ‫بهڵام‬ ‫ئاماده بێت بیدات بۆ کڕینی سێوێك ‌‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫کاربهر ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجیانكردوه‌ بۆ‬ ‫‌‬ ‫دابینكهران‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫خۆدهگرێت‬ ‫‌‬ ‫تێچونهش ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫هاوکات ‌‬ ‫دهکڕیت‬ ‫کاته سێوی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫تهنها ‌‬ ‫کاربهرێک‪ ،‬تۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫فهراهه‌مكردنی‪ .‬وه‌ک ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫كهی( بۆ تۆ لنیکه‌م‬ ‫راوێزیه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای ‌‬ ‫په‬ ‫ههر سێوێکی زیاده‌ ) ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫بدهیت‪ ،‬تۆ سێوت ل‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫نرخه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئامادهبوویت‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫یهتی‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫نرخه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫یه کڕیبێتیان و‬ ‫وانه ‌‬ ‫که له‌ ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌رانی‬ ‫ندهی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫لنیکهم ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هاداره‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫پارهیان‬ ‫‌‬ ‫وهی تۆ‬ ‫بهرئه‌ ‌‬ ‫مهێنهران‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫کهی بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫ندهی تێچوونه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫لنیکهم ‌‬ ‫‌‬ ‫بدهیت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ژیرانهترین بڕیاری له‌بار‬ ‫‌‬ ‫یه تاوه‌كو‬ ‫هه ‌‬ ‫هاندهرێکت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیت‪ ،‬تۆ‬ ‫پێده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌وام گۆڕان‬ ‫یه‪‌ .‬‬ ‫شكه"‌که‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رهتای "گه‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫ڕێکخستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫بهها و تێچوونی سێو‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ههردوو‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫کاته ‌‬ ‫کارده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ڕوودهدات‬ ‫‌‬ ‫کاربهر و‬ ‫‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫رههمهێنه‌ر ‌‬ ‫‌‬ ‫کاربهر و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫نرێنه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بگه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫گۆڕانانهش‬ ‫‌‬ ‫بكهن هاوسازبن‪.‬بیهێنه‌ پێش چاوی خۆت كه‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫مهێنهر خواستی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وهێت فێستیڤاڵێکی‬ ‫یانه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریكا‪،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫شارهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكێك ‌‬ ‫له‬ ‫دانیشتوان ‌‬ ‫‌‬ ‫شاره‬ ‫ئهو‬ ‫بهكار دێت‪ .‬ئه‌و كات ‌‬ ‫که سێوی زۆری تێدا ‌‬ ‫بكهن ‌‬ ‫‌‬ ‫وره ساز‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرز‬ ‫گهر نرخی سێو ‌‬ ‫دهبێت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له ئاسایی پێویست‬ ‫سێوی زیاتر ‌‬ ‫ئهو‬ ‫خهڵکی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنان‪ .‬کاتێک‬ ‫وه‪ ،‬سێوی پێویست نابێت بۆ ‌‬ ‫بووه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬ ‫ئهوانیش‬ ‫‌‬ ‫سهکان‪ ،‬پاشان فرۆشگاكان و پاش‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهپێشدا‬ ‫شاره ) ‌‬ ‫‌‬ ‫بهو پێیه‌ش نرخ‬ ‫‌‬ ‫كهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دابهشكه‌ران( خواستی سێوی زیاتر‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫رزدهبێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهکات که‬ ‫‌‬ ‫دیکه ناچار‬ ‫‌‬ ‫تهکانی‬ ‫کاربهرانی شار و ولیه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرز ‌‬ ‫به‬ ‫نرخی ‌‬ ‫ههنوكه‌یی‬ ‫‌‬ ‫پێداویستییهکی‬ ‫‌‬ ‫ههبوونی‬ ‫‌‬ ‫بهبێ‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫نه ‌‬ ‫مبکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی سێو ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫کهمتر بخۆن‬ ‫که سێوی ‌‬ ‫باشتره ‌‬ ‫‌‬ ‫بههێز بۆ خواردنی سێو‪ ،‬پێیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫شاره‬ ‫ئهو‬ ‫وهی ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫کهسانی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ئهنجامدا ‌‬ ‫پێبدهن‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی زیاتری‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫که سێوی‬ ‫شاره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫خهڵکی ‌‬ ‫خۆشبكهن بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه‬ ‫دهخۆن تا‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫سێوی ‌‬ ‫‌‬ ‫شاره‬ ‫ئهو‬ ‫خهڵكی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزتر‪‌ ،‬‬ ‫که‬ ‫بهنرخێکی ‌‬ ‫کارببهن – ‌‬ ‫‌‬ ‫زیادهی خواستراو ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بیدهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئامادهن‬ ‫‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهرزی سێو قازانجی زیاتر‬ ‫وه‪ ،‬نرخی‌ ‌‬ ‫دابینكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌نی‬ ‫‌‬ ‫که‪،‬‬ ‫رزه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫نرخه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر بڕی زیاتر دابینبكه‌ن‪ .‬له‌خۆشی‬ ‫ئه ‌‬ ‫مهێنهره‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سێوه‬ ‫‌‬ ‫له له‌ناوچوون و ڕزینی‬ ‫دهن بۆ رێگرتن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بایهخی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫رهکان‬ ‫دابینکه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک فێستیڤاڵی‬ ‫‌‬ ‫یهکی کورتخایه‌نی‬ ‫بارکراوهکان‪ .‬بۆنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫عهمباركراو و‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫نهمامی نوێ‪‌ ،‬‬ ‫سهر بڕیاری چاندنی ‌‬ ‫هاڵۆوین کاریگه‌ری نابێت له‌ ‌‬ ‫لیهن‬ ‫یه له‌ ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بهکاربه‌ران بۆ سێو ) ‌‬ ‫زیادبوونێکی فراوانتری خواستی ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫له‬ ‫که پێشنیاری خواردنی سێوێک ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ناسراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫پسپۆڕێکی خۆراکی‬ ‫بکهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫باخهکانیان زیاد‬ ‫‌‬ ‫روبهری‬ ‫‌‬ ‫دهدات‬ ‫وانهکانی سێو هان ‌‬ ‫ڕۆژێکدا( باخه‌ ‌‬ ‫بههای‬ ‫کردارهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫رههم زیاد ‌‬ ‫‌‬ ‫وانهکانی سێو ‌‬ ‫به‬ ‫کاتێک باخه‌ ‌‬ ‫وهک‬ ‫رههمهێنانی سێو‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫که پێویستن بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رزده ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوانه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ش‬ ‫دژه مێروو و كرێی كرێكاری باخ‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫دهرمانی‬ ‫‌‬ ‫نهمام ناشتن و‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫پیشهسازی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وه و له‌‬ ‫گرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫له چالکیی تر ‌‬ ‫ده‬ ‫رچاوهكان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫رههمهێنانی سێودا‬ ‫‌‬ ‫که تێچونی ‌‬ ‫به‬ ‫دههێنێت‪ .‬کاتێک ‌‬ ‫بهکاریان ‌‬ ‫سێودا ‌‬ ‫به‬ ‫بکهن‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫بابهتان دابین‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫ئه‬ ‫دهبن ‌‬ ‫ئاماده ‌‬ ‫‌‬ ‫دابینکهری زیاتر‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرز ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫فهراهه‌میی سێو له‌ داهاتوودا زیاد‬ ‫گۆڕانكاریانه بڕی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫تێپهڕبوونی کات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ئهو كاته‌ی‬ ‫‌‬ ‫ههتا‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی سێو له‌ زیادبوندا‬ ‫‌‬ ‫كهن‪ .‬به‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای سێوی‬ ‫که ‌‬ ‫یهنن ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫یامه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫په‬ ‫وه ‌‬ ‫نرخهکانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کاربهران له‌ڕێگای‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫خزمهتگوزارییانه‌ی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهو کاڵا و‬ ‫بههای ‌‬ ‫وهک له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رزتره‬ ‫زیاتریان له‌ل ‌‬ ‫به‬ ‫رههمهێنانی سێو‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ته قوربانی بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫کراونه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتێکی پلندانانی ناوه‌ندیی ناتوانێت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێک یان‬ ‫هیچ تاکه‌ ‌‬ ‫که پێویستن بۆ‬ ‫بهرچاوبگرێت ‌‬ ‫ستبكهوێت یان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو زانیارییانه‌ ‌‬ ‫ده‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری جیاواز بۆ‬ ‫‌‬ ‫ههزارن کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫مهێنهری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫بهکاربه‌ر و ‌‬ ‫به‬ ‫ملیۆنان ‌‬ ‫دهیکات‪ .‬به‌ڵام‬ ‫‌‬ ‫که بازاڕ‬ ‫یهی ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫کردارهکانیان ڕێکبخه‌ن ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی پوخت‪.‬‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫خۆدهگرن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫ئهم زانیارییانه‌‬ ‫‌‬ ‫نرخهکانی بازاڕ‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫رههمهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫کهرانی‬ ‫دابینه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهێنهران و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهپێی‬ ‫ئهمه‌ش ‌‬ ‫دهزانن ) ‌‬ ‫‌‬ ‫بههاداریان‬ ‫به ‌‬ ‫کاربهره‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫شتانه‬ ‫تێچوونیان(‪.‬‬ ‫رههمهێنانی سێو‬ ‫‌‬ ‫کهس باخه‌وانێک ناچار بکات بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫پێویست ناکات ‌‬ ‫یهکی مۆبیلیات بۆ‬ ‫یان کۆمپانیایه‌کی بیناسازی بۆ دروستكردنی خانوو یان کارگه‌ ‌‬ ‫وه نیشان‬ ‫ئه ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمی‬ ‫‌‬ ‫مانه و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی کورسی‪ .‬کاتێک نرخی ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫هێندهی یان زیاتر ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫دهزانن ‌‬ ‫به‬ ‫شتانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بههای ‌‬ ‫کاربهره‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫دهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستکه‌وتی‬ ‫دهستهێنانی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ههوڵی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دابینکهران ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوا‬ ‫بههای تێچوونیان‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫کهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مانه دابین ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫ئهو ‌‬ ‫به‬ ‫دهن‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫بهێنێته ‌‬ ‫‌‬ ‫مهێنهره‌کان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫کهس یادی ‌‬ ‫به‬ ‫هیچیش پێویست ناکات ‌‬ ‫رههمهێنان و سوودیان‬ ‫‌‬ ‫رزانهکانی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫شێوازه‬ ‫بهدوای‬ ‫بگهڕێن ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههێزیان‬ ‫هاندهرێكی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی نرخه‌کانی بازاڕ‬ ‫نادیاره ‌‬ ‫‌‬ ‫سته‬ ‫لێوهربگرن‪ .‬ده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوه و کاریگه‌رترین و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهدوای باشترین‬ ‫گهڕان ‌‬ ‫‌‬ ‫بهخشێت بۆ‬ ‫پێده ‌‬ ‫‌‬ ‫كهمتر واتا‬ ‫وهی تێچوونی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهر ‌‬ ‫رههمهێناندا‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫شێوازهکانی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ههرزانترین‬ ‫‌‬ ‫كهمتر و‬ ‫که تێچوون ‌‬ ‫ههوڵده‌دات ‌‬ ‫رههمهێنه‌رێک ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫به‬ ‫قازانجی زیاتر‪‌ ،‬‬ ‫بکهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫چۆنێتی باشتر بکات‪ .‬له‌ڕاستیدا پێشبڕكێ ناچاریان ‌‬ ‫وهندی‬ ‫خودبهرژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كه له‌‬ ‫‌‬ ‫هاریکارییهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫له ئابوریه‌كی مۆدێرندا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهڕاستی‬ ‫‌‬ ‫دهگرێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫نادیاره ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫دهستی‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهکراو‬ ‫‌‬ ‫ژهمێك خواردنی باشت خوارد‪ ،‬بیر له‬ ‫‌‬ ‫جاره ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫ره‪‌ .‬‬ ‫رسوڕهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫فهراهه‌مكردنیدا‪ .‬پێناچێت‬ ‫له ‌‬ ‫بهشداربوون ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بکهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانه‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫وه‬ ‫بهقاڵ‪ ،‬گرنگییان ‌‬ ‫وه بۆ شۆفێری لۆری و بۆ ‌‬ ‫باخهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهوان‪‌ ،‬‬ ‫له‬ ‫هیچ کام ‌‬ ‫ههرزان بخۆیت‪ .‬به‌ڵام نرخه‌کانی‬ ‫به نرخێکی ‌‬ ‫بهتام ‌‬ ‫که تۆ ژه‌مێکی ‌‬ ‫دابێت ‌‬ ‫ئهوانی تۆدا سازاندوه‌‪.‬‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ئهوانی ‌‬ ‫ندییهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫بازاڕ ‌‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫رههم‬ ‫‌‬ ‫قهل ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫که باشترین گۆشتی گا یان‬ ‫‌‬ ‫ئهو خاوه‌ن کێڵگانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫قاڵهکان‬ ‫‌‬ ‫لۆرییهکان و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ردهگرن‪ ،‬شۆفێری‬ ‫وه ‌‬ ‫بهرزتر ‌‬ ‫دههێنن نرخی ‌‬ ‫‌‬ ‫تازهیی و جوانی‬ ‫‌‬ ‫مهکانیان ‌‬ ‫به‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهوێت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهست‬ ‫‌‬ ‫زیاتریان‬ ‫ههرزان بۆ‬ ‫‌‬ ‫بهری ڕیگای‬ ‫به گرتنه‌ ‌‬ ‫میشه ‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫کاربهره‌کان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫یهنن ‌‬ ‫بگه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههرگیز‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫زۆربهیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫کهس‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ههزار‬ ‫‌‬ ‫مانه‪ .‬ده‌یان‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدانی ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫بهکاربردنی‬ ‫ئێمه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکێك له‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫‌‬ ‫یارمهتیدانی‬ ‫‌‬ ‫بهشدارن له‌‬ ‫نایانناسین‪‌ ،‬‬ ‫له توانامان‪.‬‬ ‫دهره‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫لیهن خۆمانه‌ ‌‬ ‫رههمهێنانیان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫ڵه کاڵایه‌ک ‌‬ ‫کۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫که ‌‬ ‫کاردهکات ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆبهخۆیی‬ ‫‌‬ ‫بێدهنگی و‬ ‫‌‬ ‫وهنده‌ ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫نادیاره ‌‬ ‫‌‬ ‫سته‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ری مۆدێرن‬ ‫که بۆ ‌‬ ‫ههموو کاڵایانه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ڕیزبهندیی و هاریكاری و ‌‬ ‫‌‬ ‫دهكرێن‪.‬‬ ‫تهماشا ‌‬ ‫نهویست ‌‬ ‫ڵگه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكی ساده‌ و ‌‬ ‫به‬ ‫سهله‌ ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫وهك ‌‬ ‫دابینكراون‪‌ ،‬‬ ‫نه کان‬ ‫درێژخایه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نجامه‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫‪ .10‬زۆرجار‬ ‫ده خرێن‪.‬‬ ‫كیه كانی کردارێك پشتگوێ ‌‬ ‫لوه ‌‬ ‫‌‬

‫یان‬

‫رییه‬ ‫‌‬ ‫کاریگه‌‬

‫دهی ڕابووردا‪،‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫هێنری هازڵت‪ ،‬نووسه‌رێکی ناسراوی ئابوری ‌‬ ‫له‬ ‫یهک‬ ‫وانه ‪‌ .(Economics in One Lesson‬‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫به ‌‬ ‫پهرتوكی )ئابوری ‌‬ ‫نوسهری ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی ئابوریدا‬ ‫ڕاڤهرکردنی هاوکێشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که له‌کاتی‬ ‫وه بوو ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهی هازڵت ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫‌‬ ‫سه‪:‬‬ ‫که ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵکو‬ ‫ڕاستهوخۆکاندا بچێت ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامه‌‬ ‫بهدوای ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫نهك ‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫‪....‬‬ ‫نجامه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫بهدوای‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫‌‬ ‫نهك‬ ‫‌‬ ‫دوورهکانیشدا بچێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫نجامه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫بهدوای‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫نهك ‌‬ ‫روهها ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫كیهكانیشدا‪،‬‬ ‫لوه ‌‬ ‫‌‬ ‫نجامه‬ ‫‌‬ ‫بهدوای ‌‬ ‫ئه‬ ‫بهڵکو ‌‬ ‫كیهكان ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫رییهکانی ‌‬ ‫بهڵکو کاریگه‌ ‌‬ ‫سهر گروپێکی دیاریکراو‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫رییهکانی له‌‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪٥‬‬ ‫ههمووان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رچاوهی باوی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وانه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫جێبهجێنه‌كردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫هازڵت بڕوای وابوو ‌‬ ‫که‬ ‫کانه‪.‬‬ ‫ئابورییه ‌‬ ‫‌‬ ‫هه ‌‬ ‫ڵه‬ ‫‌‬ ‫سووده‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫ختكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جه‬ ‫یه بۆ‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهیلێک‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتدا‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ئهنجامه‌‬ ‫‌‬ ‫تهواوی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫لهکاتێکدا‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتیكارێك‬ ‫‌‬ ‫نهکانی‬ ‫کورتخایه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه گوێبیستی داوای‬ ‫‌‬ ‫دهخرێت‪ .‬له‌ سیاسه‌تدا‬ ‫نهکانی پشتگوێ ‌‬ ‫درێژخایه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهك یان‬ ‫ناوچه ‌‬ ‫‌‬ ‫سازیهك یان‬ ‫‌‬ ‫دهبین بۆ پێشنیاری یارمه‌تیدانی پیشه‌‬ ‫بێكۆتا ‌‬ ‫سهر کۆی‬ ‫له ‌‬ ‫رییهکانیان ‌‬ ‫بهرچاوگرتنی کاریگه‌ ‌‬ ‫بهبێ له‌ ‌‬ ‫گروپێکی دیاریکراو ‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫رانیشه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کاربه‬ ‫باجدهر و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کۆمهڵگا ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ندیهكان و‬ ‫وه ‌‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫دهكرێن‪ .‬گروپی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهست‬ ‫به مه‌ ‌‬ ‫مانهش ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫له كاتی‬ ‫‌‬ ‫كرێگرتهكانیان یان لۆبیكارانیان‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫نوێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫به باشترین‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫یه بۆ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههێزیان‬ ‫هاندهرێكی ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكدا‪،‬‬ ‫سهله‌ ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫کانهوه‌‬ ‫بارهی سووده‌ ‌‬ ‫کهن له‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫زیادهڕۆیی ‌‬ ‫‌‬ ‫نه ڕوو‪.‬‬ ‫بخه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهیان‬ ‫سهله‌ ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫گهڕ( و تێچوونه‌ ‌‬ ‫خرایه ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتیكاره‌ ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهستدێنن ‌‬ ‫به ‌‬ ‫زۆربهی ‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫) ‌‬ ‫دهدرێت(‪ .‬ئه‌م‬ ‫وه ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫لهلیه‌ن ‌‬ ‫زۆربهی ‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫مهڕوو ) ‌‬ ‫خه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫کهم ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ستبهجێبوون و‬ ‫‌‬ ‫سوودهکان ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫سودخوازانه زۆر کاریگه‌رترن ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫گروپه‬ ‫کهمتر‬ ‫‌‬ ‫بهڵام تێچوونه‌کان‬ ‫‌‬ ‫نگدهران ئاشکرابوون‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫لهلی‬ ‫‌‬ ‫بهئاسانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫گروپه‬ ‫رجانهدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫لومه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ئهم‬ ‫سایهی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪ .‬له‌‬ ‫ئاشکران و زۆرتر له‌ داهاتوودا ‌‬ ‫ڵهدا ببه‌ن‪.‬‬ ‫هه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫نگدهران ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫ده‬ ‫سودخوازهكان زۆرجار ‌‬ ‫‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫یه‬ ‫که له‌ ‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫نگدهران پشتگیری کردارێک ‌‬ ‫‌‬ ‫بهم پێیه‌ش زۆرجار ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫رییه‬ ‫‌‬ ‫بارهی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بووایه‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫گهر زانیارییان‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫بکردایه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕهتیان‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ویته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫درێژخایهندا لێیده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫مهودای‬ ‫كه له‌ ‌‬ ‫ئهنجامانه‌ی ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫كیهكانی یان ‌‬ ‫لوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بكه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫شووقهدا‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫به ‌‬ ‫سهپێنراو ‌‬ ‫‌‬ ‫لهی کۆنترۆڵکردنی کرێی‬ ‫سه ‌‬ ‫تهماشای مه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها شاری‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک بێرکلی‪ ،‬سانتا مۆنیکا له‌ ویلیه‌تی کالیفۆرنیا‪،‬‬ ‫شاری ‌‬ ‫وههاتنی‬ ‫نگه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫به ‌‬ ‫وهك ‌‬ ‫وکردووه ‌‬ ‫‌‬ ‫یڕه‬ ‫په ‌‬ ‫له کۆنترۆڵکردنیان ‌‬ ‫جۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫نیۆرک ‌‬ ‫وهی‬ ‫رزبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫به‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫وایه کۆنترۆڵکردنی کرێ‬ ‫‌‬ ‫ئهو بانگێشانه‌ی پێێان‬ ‫‌‬ ‫ههژاران‪.‬‬ ‫دهبێت بۆ ‌‬ ‫راههم ‌‬ ‫‌‬ ‫خانووبهره‌ زیاتر فه‌‬ ‫‌‬ ‫دهگرێت و‬ ‫کرێ ‌‬ ‫لوهكیشی‬ ‫‌‬ ‫کاریگهری‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫ڕاسته‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫کورتخایهندا‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ له‌ مه‌ودای‬ ‫بهڵێ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ههن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫شوقانهی‬ ‫‌‬ ‫دهگات‪ .‬ئه‌و‬ ‫‌‬ ‫بنبهست‬ ‫به ‌‬ ‫شووقه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم‪ ،‬بازاڕی‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوێت‬ ‫ده ‌‬ ‫که زۆریان پێویست پێیه‌تی‪ .‬گران ‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫ناگوێزرێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫که شوقه‌ کرێ کۆنترۆڵکراو چۆڵبکات‪‌ ،‬‬ ‫كهسێك ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫سهخت‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وه‬ ‫كه ‌‬ ‫له نزیک شوێنی کاره‌ ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكی‬ ‫شوقه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫دیکهش‬ ‫‌‬ ‫خهڵكانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چونکه‬ ‫بدۆزێته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫یهکێکی نزیکتر‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‬ ‫‌‬ ‫یه‪.‬‬ ‫وه ‌‬ ‫بازاڕه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهخوار نرخی‬ ‫کرێكهی ‌‬ ‫‌‬ ‫شوقاكانیان جێناهێڵن ‌‬ ‫كه‬ ‫وه‪.‬‬ ‫مدهکاته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫خانووبهره‌ی نوێدا ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان ‌‬ ‫له‬ ‫وه ‌‬ ‫نزمهکانی کرێ ‌‬ ‫‌‬ ‫نرخه‬ ‫‌‬ ‫خانووهکانی ئێستا ناچار‬ ‫‌‬ ‫یه خاوه‌ن‬ ‫وانه ‌‬ ‫گهرچی کۆنترۆڵکردنی کرێ له‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫نهكانی داهاتوو ڕاست‬ ‫خاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ بۆ‬ ‫کهمتر قایل ببن‪‌ ،‬‬ ‫به كریێ ‌‬ ‫بکات ‌‬ ‫رانهی ‌‬ ‫که‬ ‫بهرهێنه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫هاندهر‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهیان‬ ‫كاردانه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چونکه‬ ‫بهکاربهێنن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫شوقهی نوێ‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه‌کانیان بۆ دروستکردنی‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌بوو‬ ‫‌‬ ‫کهی کرێ له‌‬ ‫یه ‌‬ ‫كهن‪ .‬ژماره‌ی ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیكه‬ ‫رمایهكانیان ئاراسته‌ی شوێنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دهکات‪.‬‬ ‫سهختتر ‌‬ ‫‌‬ ‫شوقهی کرێ‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫دۆزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهش‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم ‌‬ ‫ده‬ ‫داهاتوودا ‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫شوقهی کرێش‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬ئاستباشی‬ ‫كایه ‌‬ ‫‌‬ ‫دێته‬ ‫‌‬ ‫پێیهش قاتییبوون‬ ‫‌‬ ‫بهم‬ ‫‌‬ ‫چونکه خاوه‌ن شوقه‌كان زۆر قازانج ناكه‌ن‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‬ ‫تێپهڕبوونی کات خراپ ‌‬ ‫‌‬ ‫وادهكات ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫شوقه‬ ‫‌‬ ‫کهمی‬ ‫بكهن چونكه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرج‬ ‫وهدا ‌‬ ‫نۆژهنكردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫شوقهی خراپیش زیادبكات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫خواست له‌ ‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ستبهجێ نابینرێن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫كیانه ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫ریه لوه‌‬ ‫ئهم کاریگه‌ ‌‬ ‫وهشدا ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫کهوێت‪ ،‬زۆر‬ ‫دهرده‌ ‌‬ ‫شوقهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫چهندێتی‬ ‫له چۆنێتی و ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫نزمبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاتێک‬ ‫وه‪ ،‬کۆنترۆڵکردنی کرێ‬ ‫تهڵ‪ .‬لێره‌ ‌‬ ‫به مه‌ ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫کهیان لێ ‌‬ ‫کهس هۆکاره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گهرچی دابینکردنی شوێنی‬ ‫ئه ‌‬ ‫دههێنێت‪‌ ،‬‬ ‫دهست ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بهربڵاو ‌‬ ‫پشتگرییهکی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهزێت و‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫نكردنه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬نۆژه‌‬ ‫دهبێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم‬ ‫‌‬ ‫نیشتهجێبوونی کرێ‬ ‫‌‬ ‫ئاسهر لیندبێک‬ ‫‌‬ ‫وتهی ئابوریناسی سویدی‬ ‫به ‌‬ ‫تمییه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫حه‬ ‫ئهنجامی‬ ‫قاتیبوونیش ‌‬ ‫زانراوه بۆ‬ ‫‌‬ ‫تهکنیکی‬ ‫حاڵهتدا کۆنترۆڵکردنی کرێ کاریگه‌رترین ‌‬ ‫‌‬ ‫له زۆر‬ ‫" ‌‬ ‫جگه له‌ بۆمباران‪".‬‬ ‫‌‬ ‫وێرانکردنی شارێک‪،‬‬ ‫رههمی بیانی‬ ‫‌‬ ‫لیهنگرانی گومرک و بڕدیاریكردنی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ههمان شێوه‌ش‪،‬‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫یكارهكان پشتگوێ‬ ‫‌‬ ‫كیهكانی سیاسه‌ ‌‬ ‫ته‬ ‫لوه ‌‬ ‫‌‬ ‫ریه‬ ‫میشه کاریگه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی جار یان ‌‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫رههمی وڵاتانی بێگانه‌ و گومرک‬ ‫‌‬ ‫ناردهكردنی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫خهن‪ .‬سنورداركردنی ‌‬ ‫هه‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫مهریکا بپارێزێت‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهره‌تادا کرێکارانی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫و بڕدیاریكردن له‌ ‌‬ ‫ئهنجامی‬ ‫دههێنن‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫به تێچوونی زیاتر ‌‬ ‫به‬ ‫رههمی هاوشێوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫نگه زۆریش قورس بن‪.‬‬ ‫ره ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫وێته ‌‬ ‫‌‬ ‫لێده ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫لوهكی‬ ‫‌‬ ‫وه له‌ساڵی‬ ‫بهرێتی بوشه‌ ‌‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫بڕدیاریكردنی هێنان پۆڵا ‌‬ ‫وه‪ .‬ئه‌و‬ ‫کاته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم خاڵه‌ ڕوون‬ ‫‌‬ ‫به ڕۆشنی‬ ‫‌‬ ‫سهپێنرا‪ ،‬زۆر‬ ‫‌‬ ‫‪2002‬دا‬ ‫وهی‬ ‫کهمکردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫کهمکرده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهواو‬ ‫‌‬ ‫بڕدیاریكردنه هێنانی پۆڵای‬ ‫‌‬ ‫نرخه‬ ‫‌‬ ‫بهم‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫رزکرده ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێژهی ‪‌ ٪٣٠‬‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریکی ‌‬ ‫به‬ ‫دابینکردنهش نرخی پۆڵای ‌‬ ‫‌‬ ‫رههم و کرێکاریان‬ ‫‌‬ ‫ههردوو ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ناوخۆیهکانی پۆڵا‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رزانه‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهرزی‬ ‫وه؟ نرخی ‌‬ ‫وته ‌‬ ‫لێیكه ‌‬ ‫‌‬ ‫كیهكان ‌‬ ‫كه‬ ‫لوه ‌‬ ‫‌‬ ‫نجامه‬ ‫‌‬ ‫ئهی ‌‬ ‫ئه‬ ‫زیاد کرد‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫تێدایه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫که پۆڵایان زۆریان‬ ‫ئهو کاڵایانه‌ی گرانترکرد ‌‬ ‫رههمهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫پۆڵا ‌‬ ‫به‬ ‫ریکیهکانی‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫مهێنهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫لوپهلی قورس‪ .‬به‌‬ ‫كه ‌‬ ‫وهک لۆری و ئۆتۆمبیل و ‌‬ ‫‌‬ ‫پێگهیشت و زۆرجار‬ ‫‌‬ ‫وه زیانیان‬ ‫بڕدیاریكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫لهلیه‌ن ‌‬ ‫ئهم کاڵایانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كهره‌ڤانی پۆڵای‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنه‌رانی‬ ‫‌‬ ‫دهربکه‌ن‪ .‬به‌‬ ‫‌‬ ‫ناچاردهبوون کرێکار‬ ‫‌‬ ‫یهکی زۆر‬ ‫ڕێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫له بازاڕی جیهانیدا‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫دهستبوون ‌‬ ‫که پێشتر باڵا ‌‬ ‫مهریکی‪‌ ،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو کۆمپانیا بیانییانه‌دا‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫نهیانده‌توانی ‌‬ ‫وه چونکه‌ ‌‬ ‫مکرده ‌‬ ‫‌‬ ‫کرێکارهکانیان ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫دهکڕی‪.‬‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫به نرخێکی زۆر ‌‬ ‫که پۆڵایان ‌‬ ‫بکهن ‌‬ ‫‌‬ ‫ململنێ‬ ‫بیانییهکان‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهر ‌‬ ‫ههبوو‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لوهكی زیاتری‬ ‫‌‬ ‫کاریگهری‬ ‫‌‬ ‫وهش زیاتر‪،‬‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتریان‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریکادا‪ ،‬دۆلری‬ ‫‌‬ ‫دهفرۆشت له‌ بازاڕی‬ ‫‌‬ ‫کهمتریان‬ ‫‌‬ ‫پۆڵای‬ ‫جۆرهش‪،‬‬ ‫‌‬ ‫پێدهكڕی‪ .‬به‌م‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریکی‬ ‫كه كاڵای دروستکراوی ‌‬ ‫کهوت ‌‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫هاوردهكردن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫‌‬ ‫ڕێگرییهکانی‬ ‫‌‬ ‫بههۆی‬ ‫مهریکی دابه‌زی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههناردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫‌‬ ‫کاریگهری بۆ‬ ‫‌‬ ‫بهرچاو گیران‪،‬‬ ‫له ‌‬ ‫كیهكان ‌‬ ‫لوه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههرکاتێک کاریگه‌ ‌‬ ‫رییه‬ ‫‌‬ ‫ههلی كار‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهکان‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪ :‬ڕێگرییه‌‬ ‫‌‬ ‫پهیداكردن ئاشکرا‬ ‫‌‬ ‫کار‬ ‫ههلی کار‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫نه ‌‬ ‫خه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫له نوێ رێكیان ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵکو‬ ‫بارهخسێنن؛ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێته‌ قه‌ڵغان بۆیان زیاد‬ ‫که گومرک و بڕدیاریكردن ‌‬ ‫سازییانهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫پیشه‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫‌‬ ‫تایبهتی‬ ‫‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫بیته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫پێچهوانه‌‬ ‫‌‬ ‫دیکهدا‬ ‫‌‬ ‫سازییهکانی‬ ‫‌‬ ‫له پیشه‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫بکات‪‌ ،‬‬ ‫ڕێگرییهکان جێگه‌ی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫ناردهكردن‪ .‬پشتگیری له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫پیشهسازی‬ ‫‌‬ ‫پارێزراوهکاندا‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سازییه‬ ‫که له‌ پیشه‌‬ ‫سانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫که‬ ‫چونکه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نییه‬ ‫سهرسوڕمان‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫کاریگهرییه‌‬ ‫‌‬ ‫بارهدا‪ ،‬زۆر ئاشکرا دیارن‪ ،‬له‌کاتێکدا‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ ،‬پۆڵا له‌م‬ ‫کارده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتر دیارن و‬ ‫سازییهکانی تردا– ‌‬ ‫‌‬ ‫پیشه‬ ‫‌‬ ‫دهستدانی كار له‌‬ ‫كیهكان –له‌ ‌‬ ‫لوه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس ‌‬ ‫به‬ ‫وه‪ ،‬زۆر ‌‬ ‫بازرگانییهکان‪ .‬لێره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگرییه‬ ‫وه بۆ‬ ‫ختیشه بیانگێڕیته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دیاره که‌‬ ‫‌‬ ‫بهئاشکرا‬ ‫گهرچی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئارگومێنتی "پاراستنی کار" فریوده‌خۆن‪‌ ،‬‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بینه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫یه کاتێک لێیورد ‌‬ ‫ڵه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دههێنن‬ ‫‌‬ ‫رههم‬ ‫‌‬ ‫حکومهتیش کاریگه‌ری لوه‌كی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رجییهکانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫ئهوه‬ ‫سهر ‌‬ ‫که پێ له‌ ‌‬ ‫تمهداران پێیانخۆشه‌ ‌‬ ‫دهخرێن‪ .‬سیاسه‌ ‌‬ ‫زۆرجار پشتگوێ ‌‬ ‫ههلی کار‬ ‫‌‬ ‫خواستراوهکان‬ ‫‌‬ ‫رجییهکانی حکومه‌ت بۆ پرۆژه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دابگرن‬ ‫خهرجی‬ ‫‌‬ ‫ههبن له‌ پشت‬ ‫‌‬ ‫یه هۆکاری باش‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫زیاددهکات‪ .‬بێگومان ‌‬ ‫‌‬ ‫ههتا‬ ‫دادوهری و ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێوهبردنی‬ ‫‌‬ ‫له ڕێگاوبان و زیادکردنی پۆلیس و ‌‬ ‫به‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫وانه‪.‬‬ ‫نییه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکێک‬ ‫ههلی کار ‌‬ ‫بهڵام ره‌خساندنی ‌‬ ‫دوایی‪‌ .‬‬ ‫یهک‬ ‫که ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫خهرج ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکدا‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت ‪ 50‬ملیار دۆلر ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫گریمان‬ ‫ندهفه‌رێکی خێرا ‌‬ ‫که‬ ‫شهمه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن بۆ بنیاتنانی‬ ‫کارده ‌‬ ‫‌‬ ‫ملیۆن کرێکار تێیدا‬ ‫به شاری سان دیاگۆوه )دوو شاری‬ ‫وه ‌‬ ‫بهستێته‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهنجلۆس ‌‬ ‫شاری لۆس ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫وه‬ ‫یه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫كه نیزیكه‌ی ‪٢٠٠‬كم ‌‬ ‫رهكی له‌ ویلیه‌تی كالیفۆرنیا ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫وره و‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دهرخسێنێت؟ کاتێک‬ ‫‌‬ ‫ههلی کار‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫دورن(‪ .‬ئایا ‌‬ ‫له هیچ‪.‬‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫که بریتی ‌‬ ‫ڵامه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگیران‪‌ ،‬‬ ‫وه‬ ‫كیهكان له‌ ‌‬ ‫رییه لوه‌ ‌‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی باج‬ ‫‌‬ ‫قهرز بكات یان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫هۆکاره ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجکردنی‬ ‫‌‬ ‫پارهی باج‪،‬‬ ‫‌‬ ‫که‪ 50 .‬ملیار دۆلر‬ ‫خهرجی پرۆژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربهێنێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫وانهش‬ ‫مرکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئهم‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫كهوتی‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاربهران و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫به نیازه‬ ‫‌‬ ‫که حکومه‌ت‬ ‫‌‬ ‫بهن‬ ‫ناوده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههلی کار له‌‬ ‫‌‬ ‫رێژهی‬ ‫‌‬ ‫ههمان‬ ‫‌‬ ‫دهبێته‬ ‫رزکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرز بێت‪ ،‬قه‌‬ ‫که ‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجی‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫بیانرهخسێنێت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رێژهی باج بۆ داپۆشینی سوودی‬ ‫‌‬ ‫وهی ڕێژه‌ی سوود و و‬ ‫رزبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫هۆی ‌‬ ‫به‬ ‫تایبهت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهگرێته‌‪ ،‬چ گشتی و چ‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهی‬ ‫‌‬ ‫پاره له‌‬ ‫‌‬ ‫مهش‬ ‫ئه ‌‬ ‫که‪‌ .‬‬ ‫قهرزه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫‌‬ ‫واڵهكان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫سهردێری‬ ‫‌‬ ‫دهبێته‌‬ ‫‌‬ ‫ههلی كار‬ ‫‌‬ ‫یهک ملیۆن‬ ‫‌‬ ‫پهڕن‪ .‬وه‌ک‬ ‫تێده ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرنجدان‬ ‫‌‬ ‫بهبێ‬ ‫دیكه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدان شوێنی‬ ‫‌‬ ‫دهستدانی کار ‌‬ ‫له‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دوباره‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫ئهنجامی ‌‬ ‫بازرگانییهکاندا بینیمان‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگرییه‬ ‫له باری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕاستییه‬ ‫ئهم‬ ‫نییه ‌‬ ‫‌‬ ‫نهک ره‌خساندنی کار‪ .‬مه‌رج‬ ‫کارهکانه‌‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫شكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫دابه‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یه‬ ‫ئه ‌‬ ‫نهدرێت‪ .‬به‌ڵام واتای ‌‬ ‫ئهنجام ‌‬ ‫پێویسته پرۆژکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بێت ‌‬ ‫که‬ ‫ئه ‌‬ ‫واتای ‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫رچاوه بگرێت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهڵگانه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫پێویسته له‌و ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫که پاساوی‬ ‫‌‬ ‫دیکه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رفهتی‬ ‫ده ‌‬ ‫دهستدانی ‌‬ ‫له زیانی له‌ ‌‬ ‫که زیاترن ‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫سوودهکانی‬ ‫‌‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫تمهداران‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت و‬ ‫‌‬ ‫کێشهی‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫لوهكی ‌‬ ‫‌‬ ‫کاریگهری‬ ‫‌‬ ‫سهکانیش‪.‬‬ ‫که ‌‬ ‫ڕواننهکراو بۆ تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی چاوه‌‬ ‫مایهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ببنه‬ ‫دهکرێت‬ ‫هاوکات ‌‬ ‫رهتایی له‌ ویلیه‌تی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمی‬ ‫یه ‌‬ ‫ئهم دواییانه‌ی مامۆستایه‌کی پۆلی ‌‬ ‫ئهزموونی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خانمه‬ ‫ئهو‬ ‫قوتابیهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫دهکاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خاڵه ڕوون‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫وێست ڤێرجینیا ‌‬ ‫وه پێیوابوو‬ ‫بهرئه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫دهکرد؛ ‌‬ ‫‌‬ ‫مهکانیان ون‬ ‫ڵه ‌‬ ‫بهرده‌وامی قه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫مامۆستایه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێته‌‬ ‫مه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ڵهمێک ‌‬ ‫سهنتیان بداتێ بۆ پاشماوه‌ی قه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی ‪10‬‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دبهختی‬ ‫به ‌‬ ‫دهبێت‪ .‬بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهواو‬ ‫ههتا ‌‬ ‫‌‬ ‫مهکانیان‬ ‫ڵه ‌‬ ‫هاندهر بۆ پاراستنی قه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كهدا‬ ‫دادهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵهم‬ ‫ردهمی قه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫قوتابیهکان ڕیزێکی درێژیان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫مامۆستاکه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫كه فریا‬ ‫مامۆستاكه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدایه‌‬ ‫بهخێرایی ‌‬ ‫هێنده ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵهمیان‬ ‫بهست‪ ،‬پاشماوه‌ی قه‌ ‌‬ ‫‌‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫نجامه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫باشه مرۆڤ وریای‬ ‫‌‬ ‫كهیان بداتێ‪ .‬شتێكی‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوت‬ ‫ده ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫‌‬ ‫خوازراوهکان بێت!‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬

‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫دووهم‬ ‫‌‬ ‫بهشی‬ ‫‌‬ ‫شهسه‌ندنی‬ ‫رهکیی گه‌ ‌‬ ‫رچاوهی سه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫حهوت سه‌‬ ‫‌‬ ‫ئابوری‬ ‫بریتیه له‌‬ ‫‌‬ ‫سه ندنی ئابوری‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫سیسته می یاسایی‪ :‬بنه‌ ما بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.1‬‬ ‫تایبه ت ده‌ پارێزێت و‬ ‫‌‬ ‫که موڵکدارێتی‬ ‫سیسته‌ مێکی یاسایی ‌‬ ‫سه پێنێت‪.‬‬ ‫سته کان ده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گرێبه‬ ‫‌‬ ‫یه کی یه‌ کسان‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫به‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بره وده‌ دات‬ ‫‌‬ ‫پێشبڕكێ‬ ‫ركابه رییانه‌‪:‬‬ ‫‌‬ ‫‪ .2‬بازاڕێکی‬ ‫رده وام‬ ‫‌‬ ‫رچاوه کان ده‌ دات و به‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫کاریگه رانه‌ ی‬ ‫‌‬ ‫به‌ کارهێنانی‬ ‫داهێنه رانه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ده بێت بۆ چاکسازی‬ ‫هانده ر ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسه تیكاری‬ ‫‌‬ ‫وڵه تی‪:‬‬ ‫‌‬ ‫‪ .3‬سنوورداركردنی كۆنترۆڵكردنی ده‌‬ ‫كاته وه‌ و هاوکاتیش ئابوری‬ ‫‌‬ ‫مده‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫که بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫كۆنترۆڵكه‌ ر‬ ‫رودواوه ده‌ بات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫به‌‬ ‫رمایه ی کاریگه‌ ر‪ :‬بۆ دركردن به‌ تواناکان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‪ .4‬بازاڕیکی‬ ‫ئاراسته کردنی‬ ‫‌‬ ‫هه بێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫پێویسته میکانیزمێکی‬ ‫‌‬ ‫وڵات‬ ‫ره و پرۆژه‌ ی سامان‪ -‬خولقێنه‌ ر‪.‬‬ ‫رمایه به‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫هه ڵئاوسانخواز‬ ‫‌‬ ‫نه ختی‪ :‬سیاسه‌ تیكاری نه‌ ختی‬ ‫سه قامگیری ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.5‬‬ ‫تێکده دات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئاماژه کانی نرخ ده‌ شێوێنێت و بازاڕی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫ده هێنن کاتێک‬ ‫‌‬ ‫رهه م‬ ‫‌‬ ‫خه ڵک زیاتر به‌‬ ‫‌‬ ‫رێژه ی نزمی باج‪:‬‬ ‫‌‬ ‫‪.6‬‬ ‫که ده‌ ستیان‬ ‫‌‬ ‫وه ی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫هه ڵگرن‬ ‫‌‬ ‫که زیاتر‬ ‫‌‬ ‫رێگه‌ یانپێدرا‬ ‫که وێت‪.‬‬ ‫ده‌ ‌‬ ‫ئه و‬ ‫له ڕێگای فرۆشتنی ‌‬ ‫شه ده‌ کات ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‪ .7‬بازرگانی ئازاد‪ :‬وڵات ‌‬ ‫به نرخێکی‬ ‫‌‬ ‫ده توانرێت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫تگوزارییانه وه‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫‌‬ ‫کاڵا و‬ ‫وانه ی‬ ‫‌‬ ‫رهه میان بهێنێت و کرێنی ئه‌‬ ‫‌‬ ‫هه رزان به‌‬ ‫‌‬ ‫یه ک‬ ‫ندازه ‌‬ ‫‌‬ ‫تائه‌‬ ‫که وێت‪.‬‬ ‫رهه مهێنانیان گران ده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که به‌‬ ‫‌‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫کهن له‌کاتێکدا وڵاتانی دیكه‬ ‫ده ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫بهخێرایی ‌‬ ‫ههندێک وڵات ‌‬ ‫بۆچی ‌‬ ‫دهبن؟ بۆچی داهاتی‬ ‫پاشهكشێی ئابوری ‌‬ ‫‌‬ ‫نانهت تووشی‬ ‫ته ‌‬ ‫دهبن یان ‌‬ ‫سست ‌‬ ‫دیكه؟ ئابوریناسان‬ ‫‌‬ ‫ههندێکی‬ ‫رزتره له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک وڵاتدا زۆر ‌‬ ‫به‬ ‫کهس له‌ ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫پرسیارانهیان‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫ههژده‌دا ‌‬ ‫‌‬ ‫دهی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫له‬ ‫سمیسه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئادهم‬ ‫‌‬ ‫سهرده‌می‬ ‫‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫بهشدارن‬ ‫کنهلۆجیای نوێ ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫رمایه و ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫وه‪ .‬بێگومان ‌‬ ‫وروژانده ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫ڕوونادهن‪ .‬پێویسته‌ وڵاتان‬ ‫‌‬ ‫له بۆشاییدا‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫سهندندا‪‌ ،‬‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکتردا‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫دانیشتوانهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ههبێت ‌‬ ‫که‬ ‫ندییهکیان ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫تمه‬ ‫‌‬ ‫زراوهی دروست – ڕێساکانی یاسا و‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫‌‬ ‫بکهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رههمدار‬ ‫‌‬ ‫ڵهی ‌‬ ‫به‬ ‫مامه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫که ڕێنمایی ڕه‌فتاركردن ‌‬ ‫نافهرمی‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫عورفهکان‪ ،‬چ فه‌رمی و یان‬ ‫‌‬ ‫تیهكانی‬ ‫بنهڕه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێکهاته‬ ‫حکومهت بریتین له‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتی دروستی‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهندن‪.‬‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫پرۆسهی ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی زۆر کۆی‬ ‫ندازه ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ئه‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫یهک یان دوو یاریزانی لواز ‌‬ ‫وهک چۆن ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک یان سیاسه‌تیكارێكی‬ ‫زراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫داببهزێنن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهرزشی‬ ‫توانای تیمێکی ‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫رهکییدا‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنیش له‌ بوارێک یان دوو بواری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نابه‬ ‫ئهم‬ ‫ئابورییهکی دیاریكراو‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫به توانای كاری‬ ‫یهنن ‌‬ ‫بگه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی زۆر زیان‬ ‫ندازه ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫که بناغه‌ن بۆ‬ ‫‌‬ ‫دهکات‬ ‫‌‬ ‫کییانه‬ ‫‌‬ ‫سهره‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫فاکته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫قسه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫شه‬ ‫‌‬ ‫کهس‬ ‫که بۆچی داهاتی تاکه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫کاته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئابورییهک و ڕوونی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهندنی‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫جیاوازه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫یهکی زۆر‬ ‫ئهندازه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫لهنێوان وڵاتاندا ‌‬ ‫‌‬ ‫بریتیه له‌‬ ‫‌‬ ‫سه ندنی ئابوری‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫سیسته می یاسایی‪ :‬بنه‌ ما بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.1‬‬ ‫ده پارێزێت‬ ‫تایبه ت ‌‬ ‫‌‬ ‫که موڵکدارێتی‬ ‫سیسته مێکی یاسایی ‌‬ ‫‌‬ ‫سه پێنێت‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫سته کان ‌‬ ‫‌‬ ‫یه کسان گرێبه‌‬ ‫شێوه یه‌ کی ‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫و ‌‬ ‫بهرامبه‌ر‬ ‫له ‌‬ ‫دهكات ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرپرسیار‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫سیستهمی موڵکدارێتی‬ ‫‌‬ ‫جۆره زه‌مانی‬ ‫‌‬ ‫سیستهمێکی له‌م‬ ‫‌‬ ‫کردارهکانیاندا له‌بواری کاڵا ماددییه‌کاندا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهزموون‬ ‫کردارهکانی خۆیان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫دهورمان‬ ‫ئاوێنهش ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام هاوکات ‌‬ ‫به‬ ‫دهکات‪‌ ،‬‬ ‫پهرژین دروست ‌‬ ‫موڵکداری ‌‬ ‫دهبینین‪.‬‬ ‫کردارهکانی خۆمانی تێدا ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی‬ ‫وهی ‌‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫كه ‌‬ ‫دهدات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫مافهکانی موڵکداری و‬ ‫‌‬ ‫به پاراستنی‬ ‫بهخشێت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بنهما ‌‬ ‫سیستهمی یاسایی ‌‬ ‫‌‬ ‫كهمدا باسمانکرد‪.‬‬ ‫یه ‌‬ ‫بهشی ‌‬ ‫پێکهاتهی ‪4‬ی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک له‌‬ ‫گرێبهسته‌کان‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫سهپاندنی‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫که زیاتر ‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه بۆلی ‌‬ ‫گوێزێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاڵووێری بازرگانی کاڵاکان ‌‬ ‫ده‬ ‫ستکهوت ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی ‌‬ ‫ده‬ ‫دهکات له‌ ‌‬ ‫رههمهێنانی زیاتر ئاسان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهزانن و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫مکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرفراوان‪ .‬بۆ ‌‬ ‫که‬ ‫رههمهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫شێوازهکانی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫تمهندبوون و‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته سیسته‌مێكی‬ ‫‌‬ ‫ههن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫که له‌ ئاڵووێری بازرگانیدا‬ ‫ئهو نادڵنیاییانه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫گرێبهسته‌کان دابین بكات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ڕێکهوتن و‬ ‫‌‬ ‫یهکسانی‬ ‫سهپاندنێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫یاسایی‬ ‫سهندنی‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫یارمهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات و‬ ‫مهش ئاستی ئاڵووێری بازرگانی زیاد ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات‪.‬‬ ‫ئابوری ‌‬ ‫له پاراستنی‬ ‫‌‬ ‫بریتیه‬ ‫‌‬ ‫سیستهمی یاسایی‬ ‫‌‬ ‫دیکهی گرنگی‬ ‫‌‬ ‫ڕۆڵێکی‬ ‫ستهی مافه‌کانی‬ ‫مافهکانی موڵکدارێتی‪ .‬ئاڵووێری بازرگانی وابه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫مافهکانی موڵکدارێتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫موڵکدارێتیه‪ ،‬سیسته‌می یاساییش‬ ‫‌‬ ‫چهمکێکی‬ ‫‌‬ ‫شه بکات‪ .‬موڵکدارێتی‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ئابوری‬ ‫ئه ‌‬ ‫بپارێزێت بۆ ‌‬ ‫نانهت‬ ‫ته ‌‬ ‫خزمهتگوزاریی و بیرۆکه‌کانی کار‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫خاوهندارێتی‬ ‫‌‬ ‫رفراوانه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وهک بینا و زه‌وی‬ ‫‌‬ ‫ستهی‬ ‫رجه ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها موڵکی ‌‬ ‫به‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاینییهکان و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیده‬ ‫خۆدهگرێت‪ (1) :‬مافی‬ ‫‌‬ ‫تایبهت سێ شت له‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬موڵکدارێتی‬ ‫گرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫ردهران –‬ ‫ستێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫تهواو‪ (2) ،‬پاراستنی یاسایی له‌دژی‬ ‫بهکارهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن‬ ‫ده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دبهکارهێنانی موڵکه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بهکارهێنان یان ‌‬ ‫ههوڵی ‌‬ ‫‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫که‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ )واتا‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها )‪ (3‬مافی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی –‬ ‫نه ‌‬ ‫خاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫موڵهتی‬ ‫‌‬ ‫بهبێ‬ ‫‌‬ ‫کهسێکی تردا‪.‬‬ ‫گهڵ( ‌‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫گۆڕینه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهیان‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫که چۆن‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بڕیاربدهن ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫تهکان ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫موڵکداره‬ ‫‌‬ ‫کردارهکانیان‪ .‬ئه‌و‬ ‫‌‬ ‫بهرپرسیارن ‌‬ ‫له‬ ‫تهکان ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام موڵکداره‌‬ ‫بهکاربهێنن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بێته هۆی‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده‬ ‫کاردههێنن ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫به‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهکانیان ‌‬ ‫به‬ ‫موڵه ‌‬ ‫‌‬ ‫سانهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫كهونه‌‬ ‫ده ‌‬ ‫کهسێکی تر‪‌ ،‬‬ ‫سهر یان پێشێلکردنی موڵکی ‌‬ ‫‌‬ ‫ستدرێژیکردنه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫موڵکهکانی خۆیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫سهڵاته‌ یاساییانه‌ی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ههمان ‌‬ ‫‌‬ ‫بهر سایه‌ی‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه له‌ من‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫مافهکانی موڵکدارێتی‬ ‫‌‬ ‫دهپارێزێت‪ .‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫چونکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی تۆ‪،‬‬ ‫کۆمپیوتهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بگرمه شاشه‌ی‬ ‫‌‬ ‫کهم‬ ‫کوشه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چه‬ ‫دهگرێت‬ ‫‌‬ ‫کهت‬ ‫ره ‌‬ ‫ئهوا پێشێلی مافی موڵکدارێتی تۆ بۆ کۆمپیوته‌ ‌‬ ‫وهم کرد‪‌ ،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه له‌ من و‬ ‫‌‬ ‫کهت‬ ‫کۆمپیوتهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم‪ .‬مافی موڵکدارێتی تۆ بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫مۆڵهتی خۆت‪ .‬هاوشێوه‌‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهبێ‬ ‫بهکارهێنانی ‌‬ ‫دهگرێت له‌ ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه له‌ تۆ و‬ ‫‌‬ ‫دیکهم‬ ‫‌‬ ‫شتهکانی‬ ‫‌‬ ‫کهم و‬ ‫کوشه ‌‬ ‫‌‬ ‫موڵکدارێتی من بۆ ‌‬ ‫چه‬ ‫بهبێ مۆڵه‌تی من‪.‬‬ ‫بهکاری بهێنن ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دهگرێت ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێکی‬ ‫‌‬ ‫لێیه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫رانه ‌‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫بارهی موڵکدارێتی‬ ‫له ‌‬ ‫شتێکی گرنگ ‌‬ ‫ئهو‬ ‫که چۆن ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫ههن له‌ ‌‬ ‫سهره‌کی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهگرن‪ .‬چوار هۆکاری‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهئاشکرا دیاریکراو و‬ ‫تایبهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫له مافه‌کانی موڵکدارێتی‬ ‫که ‌‬ ‫رانهی ‌‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبزوێنن‪.‬‬ ‫سهندنی ئابوری ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫دهگرن ‌‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫سپاوه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چه‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهدات‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫ژیرانه‬ ‫‌‬ ‫تایبهت هانی باشڕاگرتنی‬ ‫‌‬ ‫کهم‪ ،‬موڵکدارێتی‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫له باشڕاگرتنی موڵکه‌کانیان یان‬ ‫تهکان شکستیان خوارد ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫موڵکداره‬ ‫‌‬ ‫ڕووبهڕووی‬ ‫‌‬ ‫که زیانی پێبگات یان وێران بکرێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهیاندا‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫که‪ .‬بۆ‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫بریتییه له‌ دابه‌زینی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهویش‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بنه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫رئهنجامه‌کانی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫دهبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫ورهت‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهرێکی‬ ‫‌‬ ‫ههبێت‬ ‫‌‬ ‫گهر ئۆتۆمبیلێکت‬ ‫ئه ‌‬ ‫نموونه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بهپاكی‬ ‫وهی ‌‬ ‫فیتهر و ناوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیبه‌یت بۆ لی‬ ‫‌‬ ‫کهی‪ ،‬زوو زوو‬ ‫ڕۆنه ‌‬ ‫‌‬ ‫گۆڕینی‬ ‫بههای‬ ‫مانهدا بێباک بوویت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫گهر تۆ له‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وایه؟ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ بۆچی‬ ‫ڕادهگریت‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫له‬ ‫گهر ئۆتۆمبیله‌ ‌‬ ‫بهزێت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫که بۆ تۆ و بۆ خاوه‌نی داهاتووی‬ ‫تۆتۆمبیله ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت بۆ تۆ و‬ ‫بههاکه‌ی زۆر زیاتر ‌‬ ‫لومهرجێکی کارکردنی باشدا ڕاگیرا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫بیهوێت لێت بکڕێت‪.‬‬ ‫یه ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫سهی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫بۆ ‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫ورهی‬ ‫گه ‌‬ ‫حکومهت یان گروپێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬کاتێک ‌‬ ‫که‬ ‫پێچهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهبێت‪ .‬بۆ نمونه‌‪،‬‬ ‫خزمهتکردنی بێهێز ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهر بۆ‬ ‫‌‬ ‫خاوهنی موڵک بوون‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهسێک یان گروپێکی‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪ ،‬هیچ‬ ‫ره ‌‬ ‫خانووبه ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهنی‬ ‫‌‬ ‫کاتێک حکومه‌ت‬ ‫که و هیچ‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههێزیان نابێت بۆ ڕاگرتنی‬ ‫هاندهرێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهن موڵک‬ ‫‌‬ ‫نادهن‬ ‫‌‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫پارهی تێچوونی دابه‌زینی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس یان گروپێک‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهی‬ ‫خانووبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫بهر ‌‬ ‫وهرناگرن‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫چاکسازییهکانی‬ ‫‌‬ ‫یان سوود له‌‬ ‫دهبن و‬ ‫بهگشتی وێران ‌‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫خانووبهره‌ی‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫بهراورد له‌ ‌‬ ‫حکومهت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه‌داری و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وڵاته‬ ‫ههردوو‬ ‫‌‬ ‫ڕاسته بۆ‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫ڕادهگیرێن‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫بهخراپی‬ ‫‌‬ ‫له چاودێری و ڕاگرتن و چاکسازیدا‬ ‫رخهمی ‌‬ ‫‌‬ ‫سۆشیالیستییهکان‪ .‬که‌ ‌‬ ‫مته‬ ‫‌‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫به خاوه‌ندارێتی‬ ‫پهیوه‌ستین ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رانهن ‌‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهی ‌‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕه‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ته ‌‬ ‫حکومه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫دهدات بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫تایبهت هانی‬ ‫‌‬ ‫خاوهندارێتی‬ ‫‌‬ ‫دووهم‪،‬‬ ‫‌‬ ‫خهڵک توانیان‬ ‫‌‬ ‫مهێنانه‪ .‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫یهکی‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫موڵکهکانیان‬ ‫‌‬ ‫هاندهرێکی باشیان‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫بهێڵنه ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫وهک موڵکی‬ ‫رههمی کاره‌کانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫کهن‪.‬‬ ‫کارده ‌‬ ‫‌‬ ‫ژیرانهتر‬ ‫‌‬ ‫کهن‪،‬‬ ‫دهبێت بۆ باشترکردنی تواناکانیان‪ ،‬کاری زیاترده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫شێوهش کاتێک‬ ‫‌‬ ‫ههمان‬ ‫به ‌‬ ‫دهکات‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫کردارانه داهاتیان زیاد‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫زهوی و بینا و ‌‬ ‫کهوێت‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫دهستیان ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههڵگرتنی ‌‬ ‫ڕێگهیان درا بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رانهتر ‌‬ ‫به‬ ‫مهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫یهکی ‌‬ ‫به‬ ‫شیوه ‌‬ ‫‌‬ ‫یانه ‌‬ ‫به‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫موڵکێکی‬ ‫مافهکانی‬ ‫‌‬ ‫که چۆن‬ ‫دهدات ‌‬ ‫سوڤیهتی جاران نیشانی ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکێتی‬ ‫کشتوکاڵ له‌ ‌‬ ‫رمانڕهوایی‬ ‫‌‬ ‫فه‬ ‫دهکات‪ .‬له‌ژێر ‌‬ ‫رانه زیاد ‌‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫موڵکدارێتی چالکی ‌‬ ‫به‬ ‫ئهو کاڵایانه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ڕێگهیان پێده‌درا‬ ‫‌‬ ‫خێزانهکان‬ ‫‌‬ ‫کۆمهنیستدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ڕژێمی‬ ‫تهکان‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫زهوییه‌ بچووکه‌ کشتوکاڵیه‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ههڵبگرن یان بفرۆشن ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهتانه‬ ‫‌‬ ‫وییه‬ ‫دهبوو‪ .‬ئه‌م زه‌ ‌‬ ‫که پانتاییان تا هێکتارێک ‌‬ ‫دههێنان‪‌ ،‬‬ ‫رههمیان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سهدا‬ ‫کێڵدراوهکانیان پێکده‌هێنا‪ :‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫زهوییه‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا دووی کۆی‬ ‫له ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫‌‬ ‫رههم تێیاندا‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫بهلحی گشتی ‌‬ ‫زه ‌‬ ‫له کێڵگه‌ی ‌‬ ‫دیکه بریتی بوو ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫ه ‌‬ ‫‪‌ 98‬‬ ‫یهک‬ ‫نزیکهی ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵهت بوو‪ .‬وه‌ک میدیای سۆڤیه‌ت ڕاپۆرتی دابوو‪،‬‬ ‫‌‬ ‫موڵکی ‌‬ ‫ده‬ ‫به ‌‬ ‫شه‬ ‫سوڤیهت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمی کشتوکاڵی‬ ‫‌‬ ‫بههای ‌‬ ‫به‬ ‫سهر چواری کۆی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫ئاماژه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫تایبهت بوون‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫که موڵکی‬ ‫دههاتن ‌‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫کهدا ‌‬ ‫به‬ ‫بچووکه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫شانزه جار‬ ‫‌‬ ‫نزیکهی‬ ‫‌‬ ‫تهکاندا‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫وییه‬ ‫له زه‌ ‌‬ ‫بهپێی هێکتار ‌‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫دهکات ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵهت بوو‪.‬‬ ‫‌‬ ‫کێڵگهکانی ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫رههمی‬ ‫‌‬ ‫ندهی ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهو‬ ‫به ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وڵه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمیش له‌ موڵکدارێتی ‌‬ ‫ده‬ ‫یهکی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫وتنه ‌‬ ‫دوورکه ‌‬ ‫‌‬ ‫نانهت‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪ .‬له‌ساڵی ‪1978‬دا‬ ‫رسوڕهێنهری ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهنجامی‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫موڵکدارێتی‬ ‫دهست پێکرد بۆ‬ ‫‌‬ ‫کۆمهنیستی چین سیاسه‌تكارێكی واقعی‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫به هێشتنه‌ ‌‬ ‫گشتییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کێڵگه‬ ‫به جووتیارانی‬ ‫ڕێگهدان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهوڵه‌ت‪ .‬له‌‬ ‫به ‌‬ ‫بیاندایه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بوایه‬ ‫که ‌‬ ‫ده‬ ‫لهبڕی دیاریکراو ‌‬ ‫که زیادبوو ‌‬ ‫برنجهی ‌‬ ‫‌‬ ‫له جووتیارانی گوندی بچووکی خیاوگانگ‬ ‫ئهنجامدا حکومه‌ت چاوپۆشی کرد ‌‬ ‫‌‬ ‫به دیاریکردنی‬ ‫‌‬ ‫دهستیاکرد‬ ‫‌‬ ‫جووتیارهکان‬ ‫‌‬ ‫ئهنهوی‪ .‬له‌وێ‬ ‫‌‬ ‫ههرێمی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫زهوییه‌کی دیاریکراو بۆ جووتیارێکی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پارچه‬ ‫بهرپرسیارێتی کێڵانی‬ ‫‌‬ ‫گرت ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ههڵده‌‬ ‫‌‬ ‫رههمه‌یان‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫به‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫جووتیارهکانیش‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫دیاریکراو‪،‬‬ ‫کهی بریتی بوو له‌‬ ‫نجامه ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاددهبوو‪ .‬ئه‌‬ ‫‌‬ ‫دهوڵه‌ت‬ ‫به ‌‬ ‫له بڕی دیاریکراوی دراو ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫بڵاوبووه ‌‬ ‫‌‬ ‫باسه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنان‪ .‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ستبهجێ زیادبوونی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫تکردنه" پشتگوێخست‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫تایبه‬ ‫ئهم " ‌‬ ‫به‬ ‫سیاسهتی فه‌رمی له‌دژی ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهتیش‬ ‫‌‬ ‫نهی کرد و بووه‌ هۆی زیادبوونی‬ ‫شه ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وهک ئاگری کێوی ‌‬ ‫‌‬ ‫چالکییه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫رتهکانی‬ ‫که ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫ڕووبکه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫رههمی کشتوکاڵی و ئازادکردنی جوتیاران بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫له کشتوکاڵ‪.‬‬ ‫دیکهی ئابوری جگه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رهدان‬ ‫په ‌‬ ‫یه بۆ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫بههێزیان ‌‬ ‫هاندهرێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکان‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫موڵکداره‬ ‫‌‬ ‫سێیهم‪،‬‬ ‫‌‬ ‫دیکهش‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫‌‬ ‫که سوودی بۆ‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫یانه ‌‬ ‫به‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بهو شتانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫رچییهکیان‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫هه‬ ‫تهکان ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫موڵکداره‬ ‫‌‬ ‫بهپێی یاسا‪،‬‬ ‫دهبێت‪ .‬له‌کاتێکدا ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫که ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫دهستکه‌وتیان ‌‬ ‫کردارانه ‌‬ ‫‌‬ ‫له موڵکه‌کانیاندا بیکه‌ن‪ ،‬له‌و‬ ‫بوێت ‌‬ ‫کهیان‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫رزدهکاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫کهسانی‬ ‫‌‬ ‫کهیان لی‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه ڕابکێشێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫سهرنجی ‌‬ ‫‌‬ ‫پێبدهن ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫پهره‌‬ ‫شێوهک بخنه‌کار و ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ئهو گۆڕانانه‌ی‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫شه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫دهکات‪ .‬به‌ پێچه‌ ‌‬ ‫که زیاد ‌‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای بازاڕی‬ ‫‌‬ ‫موشتهری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫سهکانی‬ ‫که ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫نییه‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دیکه پێیان خۆش‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫‌‬ ‫بههای موڵکه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫ئهوا ‌‬ ‫كه بن‪‌ ،‬‬ ‫مهكان یان کڕیاری داهاتووی موڵكه‌ ‌‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهزێت‪.‬‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫سه هیچ‬ ‫که ‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫رچاوبگره‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫یهکی شوقه‌ له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫خاوهن باڵاخانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫به شوێنی راگرتنی تۆتۆمبیل‪ ،‬شوێنی له‌بار بۆ جلشۆری‬ ‫نهدات ‌‬ ‫گرنگی ‌‬ ‫یهکی‬ ‫لهوانگه‌ ‌‬ ‫باخچه و مه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهرزشكردن یان‬ ‫‌‬ ‫كارهبایی‪ ،‬ژوورێکی جوانی‬ ‫‌‬ ‫ئهم شتانه‌ زۆر ‌‬ ‫به‬ ‫رهکان ‌‬ ‫بهکاربه‌ ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهدا‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫شهنگ له‌ناو باڵاخانه‌ ‌‬ ‫قه ‌‬ ‫‌‬ ‫گوێرهی تێچوونی دروستكردنیان(‪ ،‬موڵکداره‌که‬ ‫‌‬ ‫بههادار بزانن ) ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهبێت بۆ دابینکردنیان‪ .‬له‌ڕێگای باشترکردنی دۆخی‬ ‫بههێزی ‌‬ ‫هاندهرێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم شتانه‌ داهاتی‬ ‫پارهی زیاتر بده‌ن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ئامادهبن‬ ‫‌‬ ‫ئهوانیش‬ ‫که ‌‬ ‫کانهوه‪‌ ،‬‬ ‫کاربهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫به‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫دهکاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرز‬ ‫که ‌‬ ‫بههای بازاڕی موڵکه‌ ‌‬ ‫که ‪ -‬کرێ‪ -‬و ‌‬ ‫موڵکداره ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر دابینکردنی‬ ‫له ‌‬ ‫پێدادهگرن ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهن شوقانه‌ی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫شه ‌‬ ‫پێچهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک له‌و شتانه‌ که‬ ‫‌‬ ‫که خۆیان پێیان خۆشه‌ زیاتر‬ ‫‌‬ ‫شتانهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫تهنها ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه‌کانیان‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫که داهاتیان و ‌‬ ‫دهبینن ‌‬ ‫کاربهره‌کان پێیان باشه‌‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهزێت‪.‬‬ ‫شوقهکان( داده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫)‬ ‫ئامادهن کاتژمێری زۆر بخوێنن و‬ ‫‌‬ ‫بۆچی خوێندکارانی زانکۆ‬ ‫تایبهتی‬ ‫‌‬ ‫وه؟ خاوه‌ندارێتی‬ ‫ببنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕووبهڕووی تێچوونی خوێندنی زانکۆ‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬چونکه‌ مافی‬ ‫داته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پرسیاره‬ ‫ئهم‬ ‫وهڵامی ‌‬ ‫‌‬ ‫تگوزارییهکانی کار‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫وتهکانی‬ ‫دهستکه‌ ‌‬ ‫تگوزارییهکانی کاری خۆیاندا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫یه ‌‬ ‫له‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫موڵکدارێتیان‬ ‫‌‬ ‫توانایانه‬ ‫ئهو‬ ‫وهربگرن و ‌‬ ‫‌‬ ‫مهعریفه‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبیت ‌‬ ‫‌‬ ‫داهاتوویان زۆر زیاتر‬ ‫دهزانن‪.‬‬ ‫بههاداریان ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دیکه زۆر ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکی‬ ‫که ‌‬ ‫پێبدهن ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫په ‌‬ ‫‌‬ ‫پهره‌پێدانی ژیرانه‌ و پاراستنی‬ ‫تایبهت هانی ‌‬ ‫‌‬ ‫چوارهم‪ ،‬موڵکدارێتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ببێته‬ ‫وانه ‌‬ ‫یه‬ ‫یهک له‌ ‌‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دهدات بۆ داهاتوو‪ .‬به‌کارهێنانی‬ ‫رچاوهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وهی‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕه‬ ‫له ئێستادا‪‌ ،‬‬ ‫کاربهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهنگی ‌‬ ‫به‬ ‫رچاوهی داهات‪ .‬ئه‌م داهاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهكاربه‌رانی‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫دهوێت‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهوان چیان له‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یه‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫مافهکانی موڵکدارێتی‪ .‬خاوه‌نی‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪ ،‬سوپاس بۆ‬ ‫دهنگیان ‌‬ ‫داهاتووش ‌‬ ‫دهکرێت له‌ ئێستادا یان‬ ‫که ‌‬ ‫ویهک ‌‬ ‫زه ‌‬ ‫پارچه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‪ ،‬با بڵێین نرخی‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بههای زیاتر‬ ‫له داهاتوودا ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یه پێیوابێت ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫بكرێته پرۆژه‌‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫له داهاتوودا‬ ‫‌‬ ‫بههای ئێستای‬ ‫چاوهڕوانکراوی داهاتووی له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫بهواتایه‌کی تر ‌‬ ‫دهبێت‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫وه ‪ -‬واتا‬ ‫هێشتنه ‌‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهرێکی‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪ .‬ئه‌م موڵکداره‌‬ ‫‌‬ ‫زیاتر‬ ‫سهرچاوه‌كه‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫که‬ ‫ئه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بهکارهێنانی ئێستا‪ -‬بۆ دڵنیابوون ‌‬ ‫پهنابگرێت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهن‬ ‫‌‬ ‫دیكه ‌‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بههاکه‌ی زیادیكرد‪ .‬به واتایه‌كی‬ ‫دهبێت کاتێک ‌‬ ‫بهرده‌ستدا ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکان‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫موڵکداره‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌رانی داهاتوو‪.‬‬ ‫دهنگی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫خدهدات ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بایه‬ ‫موڵكه ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫لهنێوان‬ ‫زیادبکهن له‌ڕێگای ڕاگرتنی هاوسه‌نگی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن سامانه‌كانیان‬ ‫‌‬ ‫ڕوانکراوهکانی داهاتوودا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫داواکارییه چاوه‌‬ ‫‌‬ ‫داواکارییهکانی ئێستا و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ههرکاتێک‬ ‫‌‬ ‫له هێشتنه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫كهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکان قازانج‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫موڵکداره‬ ‫‌‬ ‫کاربردنه زیاتر‬ ‫‌‬ ‫که شایانی ‌‬ ‫به‬ ‫یهک ‌‬ ‫سهرچاوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫چاوهڕوانکراوی داهاتووی‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫‌‬ ‫گهر موڵکداره‌کانی ئێستا‬ ‫ئه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫بههای ئێستای‪‌ .‬‬ ‫له ‌‬ ‫بوو ‌‬ ‫کهون‪.‬‬ ‫دهرده‌ ‌‬ ‫که سووده‌کان ‌‬ ‫کاتهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫که بمێنن تا ‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫چاوهڕوانی ‌‬ ‫‌‬ ‫خته‬ ‫که دره‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫کاته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫شهستوپێنج ساڵ بیرله‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫مهن‬ ‫ته ‌‬ ‫گریمان جوتیارێکی ‌‬ ‫ختهکان و‬ ‫شهکردنی دره‌ ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫چاوهڕوان بکرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫لوهکانی ببڕێت یان نا‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که زیاتره‌ له‌‬ ‫له داهاتوودا ‌‬ ‫ببنه هۆی داهاتێک ‌‬ ‫‌‬ ‫تهخته‌‬ ‫ردهوامی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫گمهنی ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫لهڕێگای هێشتنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫جوتیاره ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ختهکان‪،‬‬ ‫بههای ئێستای دره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كه موڵکدارێتی‬ ‫یهی ‌‬ ‫راده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫دهكات‪ .‬تا ‌‬ ‫وه بۆ داهاتوو قازانج ‌‬ ‫کانیه ‌‬ ‫‌‬ ‫درهخته‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫بههای بازاڕی موڵکی‬ ‫واته كڕین و فرۆشتنی پێبكرێت(‪‌ ،‬‬ ‫گوازراوه بێت ) ‌‬ ‫‌‬ ‫وهرزی بڕین‬ ‫دهبن و ‌‬ ‫وره ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫ختهکان ‌‬ ‫چونکه دره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزده‌‬ ‫که ‌‬ ‫جوتیاره ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكیش‬ ‫وه ‌‬ ‫تامه ‌‬ ‫‌‬ ‫نهدات‬ ‫وهرزی بڕین ڕوو ‌‬ ‫نگه ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫نده ‌‬ ‫رچه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫وه‪.‬‬ ‫دهبێته‌ ‌‬ ‫نزیک ‌‬ ‫درهخته‌کان بفرۆشێت )یاخود‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت‬ ‫كه ‌‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫پاش مردنی‪ ،‬خاوه‌ن‬ ‫ههر كاتێكدا‬ ‫‌‬ ‫وه بفرۆشێت( له‌‬ ‫ختهکانه‌ ‌‬ ‫به دره‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهری زیاتره‌ ‌‬ ‫که‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بكهوێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫كهی چنگ‬ ‫زیادبووه ‌‬ ‫‌‬ ‫هایهکی‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫بیهوێت و ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫دادهگرت ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫سهر ‌‬ ‫شبینهکان پێیان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ده ڕه‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫وزهمان نامێنێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رچاوهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫چهندین‬ ‫درهخت و کانزای گرنگ یان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ریکه‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫له بڕواهێنان ‌‬ ‫به‬ ‫دهخۆن ‌‬ ‫دهچن چونکه‌ شکست ‌‬ ‫ڵهدا ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫جارهكان ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫شبینانه رابمێنین‪ ،‬زۆر‬ ‫‌‬ ‫گهر له‌و پێشبینیه‌ ره‌‬ ‫تایبهت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕۆڵی موڵکدارێتی‬ ‫که دار ‪ -‬که‌‬ ‫پهیدابوو ‌‬ ‫شانزهدا‪ ،‬ترس ‌‬ ‫‌‬ ‫دهی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئینگلتهرای‬ ‫‌‬ ‫دهبین‪ .‬له‌‬ ‫شت فێر ‌‬ ‫بهزوویی‬ ‫کاردههات – ‌‬ ‫‌‬ ‫وزه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رچاوهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫بهرفراوان‬ ‫یهکی ‌‬ ‫شیوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وهیاندا و بووه‌‬ ‫رزهکانی دار هانی هێشتنه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫نرخه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫کۆتایی پێدێت‪‌ .‬‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ویه ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫به زویی ‌‬ ‫خهڵوز‪ .‬قه‌یرانی دار ‌‬ ‫دهرهێنانی ‌‬ ‫هۆی ‌‬ ‫ئهو‬ ‫نهبوو‪ ،‬بازاڕی ‌‬ ‫یهکی دیاریکراو خاوه‌نی ‌‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫نانهت کاتێک ‌‬ ‫که‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫کێشهکان‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫ههندێک جار‬ ‫‌‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫خاوهنیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫رچاوانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دهکرا ‌‬ ‫که‬ ‫نۆزدهدا‪ ،‬پێشبینی ترسناک ‌‬ ‫‌‬ ‫دهی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهن‪ .‬له‌ ناوه‌ڕاستی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫چاره ‌‬ ‫‌‬ ‫ههنگی نامێنێت‪‌ ،‬‬ ‫که‬ ‫نه ‌‬ ‫ریکه ڕۆنی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫ئهمه‌ریکادا‬ ‫یهکگرتووه‌کانی ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس‬ ‫رهکیی بوو بۆ ڕووناکی چرا و مۆم‪ .‬هیچ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫لهو کاته‌دا‬ ‫‌‬ ‫دهکران‪.‬‬ ‫دهریاکاندا ڕاو ‌‬ ‫یهکی زۆر له‌ ‌‬ ‫ژماره ‌‬ ‫‌‬ ‫نهبوو و ‌‬ ‫به‬ ‫نگهکان ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫خاوهنی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههنگێک‬ ‫نه ‌‬ ‫له ڕاوکردنی ‌‬ ‫بخواردایه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههنگ شکستی‬ ‫نه ‌‬ ‫ههر ڕاوچییه‌کی ‌‬ ‫‌‬ ‫نگهکان‬ ‫هه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫وه ژماره‌ی ‌‬ ‫بکهن‪ .‬لێره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو ڕاوی‬ ‫لهوانه‌ بوو پاش ‌‬ ‫کهسانی تر ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫رزبووه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههنگ ‌‬ ‫به‬ ‫نه ‌‬ ‫که نرخی ڕۆنی ‌‬ ‫دهچوو‪ .‬کاتێک ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫مبونه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهو ‌‬ ‫كه‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫كهس خاوه‌نی‬ ‫ههنگ بۆ داهاتوو چونکه‌ ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫نهبوو بۆ هێشتنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهر‬ ‫‌‬ ‫دهکرد‪ .‬به‌ڵام‬ ‫نه ‌‬ ‫ههنگی سنووردار ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫کهس ڕاوکردنی ‌‬ ‫نهبوو و ‌‬ ‫نگهکان ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهرێکیان‬ ‫‌‬ ‫سهکان‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههنگدا‪،‬‬ ‫نه ‌‬ ‫نرخهکانی ڕۆنی ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ گرانبوونی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر بتوانن‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وزه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫جێگره ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وهی‬ ‫ههبوو بۆ دۆزینه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫بکهن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫خاوهندارێتی‬ ‫‌‬ ‫وه و‬ ‫بدۆزنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وزه‬ ‫ههرزانتری‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بووه هۆی‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫بهتێپه‌ڕبوونی کات ‌‬ ‫دهستبهێنن‪‌ .‬‬ ‫به ‌‬ ‫بهرچاو ‌‬ ‫داهاتێکی ‌‬ ‫بووه هۆی کۆتایهاتنی‬ ‫‌‬ ‫ههنگ و‬ ‫نه ‌‬ ‫دابهزینی نرخی ڕۆنی ‌‬ ‫‌‬ ‫نهوت‪،‬‬ ‫وهی ‌‬ ‫دۆزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههنگ‪.‬‬ ‫نه ‌‬ ‫قهیرانی ڕۆنی ‌‬ ‫‌‬ ‫رکهوت‬ ‫ده ‌‬ ‫نهوت‪ ،‬پێشبینی ‌‬ ‫بهکارهێنانی ‌‬ ‫کرده ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک ڕوویان‬ ‫‌‬ ‫دواتر ‌‬ ‫که‬ ‫رمانگهی‬ ‫‌‬ ‫وزهش کۆتایی دێت‪ .‬له‌ساڵی ‪1914‬دا فه‌‬ ‫‌‬ ‫یهی‬ ‫سهرچاوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریکا‬ ‫ئه ‌‬ ‫کگرتووهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫یه‬ ‫نهوتی ویلیه‌ ‌‬ ‫که کۆی ‌‬ ‫کانهکان ڕاپۆرتی دابوو ‌‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫مهریکا‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ئێستا ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫کهمتر له‌ ‌‬ ‫بهرمیل‪ ،‬بڕیکی ‌‬ ‫شهش ملیار ‌‬ ‫‌‬ ‫متره له‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ماوهی ‪ 24‬مانگدا‪ .‬له‌ساڵی ‪1926‬دا‬ ‫‌‬ ‫نزیكهیی ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫دههێنێت ‌‬ ‫به‬ ‫رههمی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫نهوتی‬ ‫که دابینکردنی ‌‬ ‫خهمڵاندبووی ‌‬ ‫‌‬ ‫نهوتی فیدراڵی‬ ‫ستهی پاراستنی ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهمێنێت‪ .‬دوو‬ ‫حهوت ساڵی تر ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫ئهمه‌ریکا ‌‬ ‫کگرتووهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫یه‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫کگرتووهکانی‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫یه‬ ‫که ویلیه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫کردبووه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهزیری ناوخۆ بڵاوی‬ ‫یه دواتر ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫وه ‌‬ ‫نهوتی نامێنێت‪ .‬لێکۆڵینه‌ ‌‬ ‫چهند ساڵێکی تر ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها پاش‬ ‫مهریکا ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرا پێشبینی هاوشێوه‌ی بۆ جیهان‬ ‫یانهی ڕۆما(وه‌ پشگیری ‌‬ ‫لیهن ) ‌‬ ‫که له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کردبوو له‌ ساڵانی ‪1970‬کاندا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رچاوه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫له موڵکدارێتی‬ ‫که ‌‬ ‫رانهی ‌‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫تێگهیشین ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫كه بۆچی پێشبینیکه‌ ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫تێگهیشتی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات بۆ‬ ‫كه ئاسانتر ‌‬ ‫كاره ‌‬ ‫‌‬ ‫دهگرن‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫سهرچاوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گمهنی‬ ‫ده ‌‬ ‫ڵهداچووبون‪ .‬کاتێک ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫نده ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫شبینهكان ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرز ‌‬ ‫ده‬ ‫که ‌‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دهکات‪ ،‬نرخی‬ ‫یه زیا‌د ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهتی‬ ‫‌‬ ‫خاوهنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئهندازیاران هان‬ ‫رههمهێنه‌ر‪ ،‬داهێنه‌ر و ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ر‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫وهی نرخ ‌‬ ‫رزبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫که‪(2) ،‬‬ ‫سهرچاوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕاستهوخۆی‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫پهناگرتن له‌ ‌‬ ‫دهدات بۆ )‪‌ (1‬‬ ‫‌‬ ‫به شێوازی نوێی‬ ‫پهره‌دان ‌‬ ‫وهدا‪‌ (3) ،‬‬ ‫جێگره ‌‬ ‫‌‬ ‫بهدوای‬ ‫گهڕانی وریایانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫ئهمڕۆدا ‌‬ ‫له ‌‬ ‫که‪‌ .‬‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ورهی‬ ‫گه ‌‬ ‫وهی بڕی ‌‬ ‫بهکارهێنانه‌ ‌‬ ‫وه و ‌‬ ‫دۆزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫رجهكانیش‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫ههموو ‌‬ ‫رهو داهاتوو‪‌ ،‬‬ ‫به ‌‬ ‫پێوهناوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫شبینانهی زیاتر پاڵ‬ ‫‌‬ ‫هێزه ره‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن له‌ کردنی‬ ‫بهرده‌وام ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫وهی بڕوابێهینین ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهرده‌ستدان بۆ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪.‬‬ ‫هه ‌‬ ‫تایبهتیان ‌‬ ‫‌‬ ‫که خاوه‌نی‬ ‫رچاوانهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫ههمان شت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کنهلۆجیای نوێ‬ ‫ته ‌‬ ‫وه و ‌‬ ‫جێگرتنه ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆسهی پاراستن و‬ ‫‌‬ ‫تێپهڕبوونی كات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دیکه ‪-‬‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫نه ‌‬ ‫چهندین ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫بهێڵنه ‌‬ ‫‌‬ ‫فهراهه‌می‬ ‫به ‌‬ ‫رچاوهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫گهرچی‬ ‫ئه ‌‬ ‫رچاوه بهێننه‌ گۆڕێ‪ .‬بۆ نموونه‌‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫روهها ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێناندا‪،‬‬ ‫لهزۆر ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫خهڵوزیان گرتۆته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نهوت و گازی سروشتی جێگه‌ی‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫خهڵوز‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریكا هێشتا‬ ‫‌‬ ‫یهكگرتوه‌كانی‬ ‫‌‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫وهشدا هێشتا بڕی‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫باکهی‪‌ ،‬‬ ‫پهنجای کاره‌ ‌‬ ‫سهدا ‌‬ ‫رههمهێنانی له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ههموو كات زیاتر شێوه‌‬ ‫‌‬ ‫زهویدا‪ .‬ئێستا ‌‬ ‫له‬ ‫لهژێر ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهمان‬ ‫دهگی قه‌ ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫رزببنه ‌‬ ‫‌‬ ‫وزه زۆر ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫گهر نرخه‌کانی ئێستای‬ ‫ئه ‌‬ ‫یه‪‌ .‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫وزهی جیاوازمان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه‬ ‫پهره‌دان ‌‬ ‫به‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ههوڵه‌کانیان چڕ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبینین داهێنه‌ران ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهتۆم‪.‬‬ ‫وزهی ‌‬ ‫‌‬ ‫وزهی خۆر و‬ ‫‌‬ ‫شهبا و‬ ‫ره ‌‬ ‫وزه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫رزانهکانی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫دهپارێزێت و‬ ‫‌‬ ‫مافهکانی موڵکدارێتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫سیستهمێکی یاسایی‬ ‫‌‬ ‫بناغه بۆ‬ ‫‌‬ ‫دهبێته‌‬ ‫‌‬ ‫سهپێنێت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫گرێبهسته‌کان‬ ‫‌‬ ‫یهکسان‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫شیوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهردی‬ ‫ئهوانیش ‌‬ ‫که ‌‬ ‫له ئاڵووێری بازرگانی‪‌ ،‬‬ ‫سهرمایه‌ و قازانج ‌‬ ‫‌‬ ‫وهنانی‬ ‫پێكه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬مافه‌ی موڵکدارێتی‬ ‫شه ‌‬ ‫پێچهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهندنی ئابورین‪ .‬به‌‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫بناغهی ‌‬ ‫‌‬ ‫لیهنگیری‬ ‫‌‬ ‫ستهکان و‬ ‫سهپاندنی گرێبه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نهبوونی دڵنیایی له‌‬ ‫ناسهقامگیر و ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫بهرهێنان و‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫مایهی پوچه‌ڵكردنی‬ ‫‌‬ ‫بنه‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫مانه‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫یاسایی‬ ‫خهڵک شێوازی‬ ‫‌‬ ‫ستکهوتی ئاڵووێری بازرگانی‪ .‬به‌درێژایی مێژوو‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫بهرفراوان‪ ،‬سۆشیالیزم‬ ‫وهک هاوکاری ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫تاقیکردۆته ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکهی موڵکدارێتیان‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫شکستخواردووه ‌‬ ‫‌‬ ‫ستوه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫ههموو ریزیان ‌‬ ‫به‬ ‫زموونانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫ئه‬ ‫و کۆمیونیزم‪‌ .‬‬ ‫زراوهیی ئاشنانین‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫به هیچ ڕێکخستنێکی‬ ‫ئێمه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمڕۆ‬ ‫کارهساتاوی‪ .‬تا ‌‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتی یاسادا‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫له چوارچێوه‌ی‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫ندهی موڵکدارێتی‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکانی تر له‌ڕیگای‬ ‫‌‬ ‫خزمهتکردنی‬ ‫‌‬ ‫ببهخشێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫هاندهر‬ ‫‌‬ ‫ئازادی و‬ ‫وه‪.‬‬ ‫رچاوهکانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫مدارانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫رانه و ‌‬ ‫به‬ ‫بهکارهێنانی کاریگه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وده دات به‌ به‌ کارهێنانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بره‬ ‫ریی‪ :‬ركابه‌ ری‬ ‫‌‬ ‫ركابه‬ ‫‌‬ ‫‪ .2‬بازاڕی‬ ‫رده وام‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫پاڵنه ری‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫رچاوه کان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫کاریگه رانه‌ ی‬ ‫‌‬ ‫رانه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫به چاکسازی داهێنه‌‬ ‫ده به‌ خشێت ‌‬ ‫‌‬ ‫له کاریگه‌ریی‬ ‫‌‬ ‫ردهوام‬ ‫‌‬ ‫ره بۆ باشترکردنی به‌‬ ‫تیده ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری یارمه‌‬ ‫‌‬ ‫رهو نه‌هێشتی‬ ‫دهکات به‌ ‌‬ ‫ئاراسته ‌‬ ‫‌‬ ‫مهێنهره‌کان ‪...‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫پیشهسازیدا‪ .‬به‌‬ ‫‌‬ ‫ههرزانتر‬ ‫‌‬ ‫تاوهكو بتوانن به‌‬ ‫‌‬ ‫وهی تێچوون‬ ‫کهمکردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهفیڕۆدان و‬ ‫‌‬ ‫که تێچوونه‌کانیان به‌ به‌رزی‬ ‫‌‬ ‫دهکات‬ ‫‌‬ ‫بفرۆشن‪ ...‬ئه‌وانه‌ش بژار‬ ‫رههمهێنان‬ ‫‌‬ ‫وهی به‌‬ ‫کاردهکات بۆ چڕکردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لێره ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫مێننه ‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫متره‪.‬‬ ‫‌‬ ‫که تێچوونه‌کانیان ‌‬ ‫كه‬ ‫ئهوانه‌دا ‌‬ ‫دهستی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وه و‬ ‫بازاڕه ‌‬ ‫‌‬ ‫چوونه ناو‬ ‫‌‬ ‫ههبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫که ئازادی‬ ‫روودهدات ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری کاتێک‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫بکهن له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری‬ ‫‌‬ ‫دهتوامم‬ ‫رهکان ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ههبن‪ .‬کۆمپانیا ڕکا‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫فرۆشیاری‬ ‫نانهت له‌ بازاڕی جیهانیشدا‪.‬‬ ‫ته ‌‬ ‫ههرێمی‪ ،‬نیشتمانی و ‌‬ ‫‌‬ ‫ناوچهیی‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ئاستی‬ ‫مارهكانی ئابوری بازاڕه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ركابهری خوێنی ناو شاده‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات بۆ کارکردنی‬ ‫رهکان دروست ‌‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫به‬ ‫بهری فشار له‌ ‌‬ ‫ركا ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪ .‬ركابه‌ری‬ ‫بهکاربه‌راندا ‌‬ ‫خزمهتی دابینكردنی خواستی ‌‬ ‫‌‬ ‫رانه و له‌‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهخۆن‬ ‫که شکست ‌‬ ‫کۆمپانیایانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫مهێنهری ناکاریگه‌ر بژارده‌كات‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ئهوا توشی‬ ‫کاربهران ‌‬ ‫‌‬ ‫رانه بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫بهنرخێکی ركابه‌ ‌‬ ‫له دابینکردنی کاڵای باش ‌‬ ‫‌‬ ‫دههێنێت‪ .‬ركابه‌ری‬ ‫كهیان شكست ‌‬ ‫بازرگانیه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامیشدا‬ ‫له ‌‬ ‫دهبن و ‌‬ ‫زهره‌ر ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی كارامه‌تر كاربكات‪.‬‬ ‫ڵستکاره ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫له کۆمپانیا ‌‬ ‫به‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫ركهوتوو‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههم‪،‬‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌ چۆنایه‌تی ‌‬ ‫به‬ ‫بکهن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫چهند شێوازێکی جیاواز‬ ‫به ‌‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته که‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫لهباری شوێن‪ ،‬ڕیکلم‪ ،‬و نرخ‪‌ ،‬‬ ‫خزمهتگوزاری‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫شێواز‪،‬‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بکهن‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ران‬ ‫‌‬ ‫پێشکهشی‬ ‫‌‬ ‫بهها‬ ‫‌‬ ‫نده‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهوام‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫كهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫ڵستکارهکانیان پێشكه‌شی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫دیکهی‬ ‫‌‬ ‫ههر کۆمپانیایه‌کی‬ ‫چی واده‌كات مه‌کدۆناڵد و جێنراڵ مۆتۆرز یان ‌‬ ‫نهفرۆشن و‬ ‫وه و شتی قه‌ڵب ‌‬ ‫بهێڵنه ‌‬ ‫‌‬ ‫به نزمی‬ ‫نرخهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫پرسیارانه‬ ‫ئهم‬ ‫وهڵامی ‌‬ ‫كهن؟ ركابه‌ری ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫خزمهتگوزاری خراپ پێشكه‌ش ‌‬ ‫‌‬ ‫بهتام‬ ‫فهی ‌‬ ‫كه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫له ‌‬ ‫گهر مه‌کدۆناڵد شکستی خوارد ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫داته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫كڕیارهكانی بكات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫پێشکهشی‬ ‫‌‬ ‫نده ‌‬ ‫وه‬ ‫خه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرنجڕاکێش و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهنرخێکی‬ ‫‌‬ ‫سهبوه‌ی‪ ،‬دایه‌ری کوین‬ ‫‌‬ ‫بێرگهر کینگ‪ ،‬ویندیس‪،‬‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫نه‬ ‫ڕووده ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫ئهوا‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیكه‬ ‫مهریكا( و ركابه‌ری‬ ‫ئه ‌‬ ‫لهفه‌فرۆشن له‌ ‌‬ ‫ههمووی ناوی دیاری ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫مانه‬ ‫) ‌‬ ‫ئه‬ ‫دهستپێکه‌ری‬ ‫به ‌‬ ‫دهدۆڕینن ‌‬ ‫ورهکانیش بازرگانی ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫نانهت کۆمپانیا ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫دیکه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫کهمتر بۆ‬ ‫بهنرخی ‌‬ ‫رههمی باشتر ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ دابینکردنی ‌‬ ‫به‬ ‫دۆزنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫تازه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫سوپهرماركێتی‬ ‫‌‬ ‫نموونه‪ ،‬کاتێک واڵمارت )‬ ‫‌‬ ‫کاربهران‪ .‬بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫چهند دوکانێکی بچووک ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫جگه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫نهبوو‬ ‫ئهمه‌ریكا( هیچ ‌‬ ‫لوپهلێك له‌ ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریكا(‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫لوپهلێك‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫سوپهرماركێتی‬ ‫‌‬ ‫سیهرز )‬ ‫‌‬ ‫باشوور‪،‬‬ ‫ورهترین فرۆشیاری جیهانه‌‬ ‫گه ‌‬ ‫بهلح بوو‪ .‬ئێستا واڵمارت ‌‬ ‫فرۆشیارێکی زه‌ ‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫ورهی‬ ‫گه ‌‬ ‫وهك دوكانیكی لێهاتووه‪ .‬کۆمپانیای ‌‬ ‫‌‬ ‫که سیه‌رز له‌ ‌چاویدا‬ ‫‌‬ ‫به هۆندا و مازدا و تۆیۆتا و‬ ‫دهدۆڕێنن ‌‬ ‫‌‬ ‫جێنراڵ مۆتۆرز و فۆرد کڕیار‬ ‫ههنگاو دوابکه‌ون ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دیکهی ئۆتۆمبیل‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫مهێنهری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫به نرخێكی‬ ‫دهیخوازن ‌‬ ‫خهڵكی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫له ئۆتۆمبیل‬ ‫جۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫دابینکردنی ‌‬ ‫دیكه بكات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ركابهری نرخی كۆمپانیاكانی‬ ‫‌‬ ‫گونجاو ‌‬ ‫كه‬ ‫رههمی‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫رهدان ‌‬ ‫په ‌‬ ‫به کۆمپانیاکان بۆ ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫بههێز ‌‬ ‫هاندهری ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهر ‌‬ ‫رههمهێنان‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رزانهکانی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫شێوازه‬ ‫وهی‬ ‫باشتر و دۆزینه‌ ‌‬ ‫بهدروستی نازانێت‬ ‫کهس ‌‬ ‫دهگۆڕێن‪ ،‬هیچ ‌‬ ‫ردهوام ‌‬ ‫به ‌‬ ‫نرخهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫کنهلۆجیا و‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکنیکی‬ ‫له داهاتوودا یان کام ‌‬ ‫دهوێت ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمیان‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ران کام ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری یارمه‌تیمان‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫مدهکاته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫بهپێی ‌‬ ‫رههمهێنان تێچوون ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ئهنته‌رنێت‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وهڵام‪ .‬ئایا بازاڕی فرۆشتن ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫دۆزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات بۆ‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫لهدوای دروستکردنی زله‌بازاڕ )مۆڵ(؟ یان ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫تازه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهزنترین بیرۆکه‌ی‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫دهداته‌ ‌‬ ‫وهڵاممان ‌‬ ‫وه؟ ركابه‌ری ‌‬ ‫وێته ‌‬ ‫‌‬ ‫دهڕه‌‬ ‫ههرزوو ‌‬ ‫یه و ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهونێکی‬ ‫‌‬ ‫تهنها پێویستیان ‌‬ ‫به‬ ‫له داهێناندا‪‌ .‬‬ ‫له ئابوری بازاڕدا بازرگانه‌کان ئازادن ‌‬ ‫‌‬ ‫وه( بۆ دابینکردنی‬ ‫گرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫یه )زۆرجار خۆشیان ‌‬ ‫ده‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهێنهران‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫یارمهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆرینهی یاسادانه‌ران‬ ‫‌‬ ‫پلندانهرانی نێوه‌ندی‪،‬‬ ‫‌‬ ‫زامهندی‬ ‫‌‬ ‫پارهی پێویست‪ .‬ڕه‌‬ ‫‌‬ ‫یان ركابه‌رانی بازرگانی پێویست نین‪.‬‬ ‫رانهی ‌‬ ‫که‬ ‫بهرهێنه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫نۆرهكان و ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نترۆپه‬ ‫ركابهری ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫وهشدا‪،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته بیرۆکه‌کانیان‬ ‫‌‬ ‫ڕادهگرن چونکه‌‬ ‫‌‬ ‫بهرپرسیار‬ ‫‌‬ ‫دهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫یارمهتیان‬ ‫‌‬ ‫سهپێنراوه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رانه ‌‬ ‫وه‬ ‫کاربه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ڕووبهڕووی "پشکنینی واقیع" ببێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بههادار بوو بۆ دانی‬ ‫لهل ‌‬ ‫وهک پێویست ‌‬ ‫کهیان ‌‬ ‫داهێنانه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ران‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫بهکاربه‌ران‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫دهکات‪‌ .‬‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫تازه ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییه‬ ‫‌‬ ‫کهی‪،‬‬ ‫تێچوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕی‬ ‫که شکست‬ ‫بازرگانییه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی‪،‬‬ ‫تێچوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫متره ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫بههای ‌‬ ‫که‬ ‫که ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫بینیان ‌‬ ‫بڕیاردهرن له‌ داهێنانی بازرگانی و‬ ‫‌‬ ‫کاربهران دوا دادوه‌ر و‬ ‫‌‬ ‫دهخوات‪ .‬به‌‬ ‫‌‬ ‫كاریگهریدا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بمێننهوه‬ ‫‌‬ ‫رانهدا‬ ‫ركابه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫ژینگه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهخوازن له‌‬ ‫که ‌‬ ‫رانهی ‌‬ ‫مهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫ئهو ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫نییه له‌‬ ‫‌‬ ‫وانه‬ ‫ئهمڕۆ له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وتووهکانی‬ ‫‌‬ ‫سه ‌‬ ‫رکه‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫ناتوانن بێباک بن‪ .‬به‌‬ ‫له بازاڕێکی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫دهربچن‪ .‬بۆئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سبهیدا‬ ‫‌‬ ‫ریهكانی‬ ‫وه ركابه‌ ‌‬ ‫تاقیکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته بازرگانییه‌کان کارابن له‌ پێشبینیکردن‬ ‫‌‬ ‫رکهوتوو بێت‪،‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫رانهدا‬ ‫ركابه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێدراوهكاندا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫په ‌‬ ‫وهی بیرۆکه‌ ‌‬ ‫قۆستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستنیشانکردن و خێرا‬ ‫و ‌‬ ‫ردهخات‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهو کۆمپانیایانه‌ ‌‬ ‫بارهی ‌‬ ‫قه ‌‬ ‫هاوکات ركابه‌ری بونیادی بازرگانی و ‌‬ ‫بهنزمی ڕابگرن‪.‬‬ ‫رههمێک ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی ‌‬ ‫به‬ ‫یه ‌‬ ‫بهپێی ‌‬ ‫بهباشی تێچوون ‌‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمپانیایانه‬ ‫ئهو‬ ‫دیکه‪ ،‬ئابوری بازاڕ جۆری ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابورییهکانی‬ ‫‌‬ ‫سیستهمه‌‬ ‫‌‬ ‫جیاواز ‌‬ ‫له‬ ‫بکهن‪ .‬هه‌ر فۆرمێکی‬ ‫‌‬ ‫ركابهری‬ ‫‌‬ ‫پێدهدرێت‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دیاری ناکات‬ ‫کهی‬ ‫نه ‌‬ ‫پێدراوه‪ .‬جا ئایا کۆمپانیایه‌ خاوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه‬ ‫ڕێکخستنی بازرگانی‬ ‫كۆرپۆرهشنه‌‪ ،‬یاخود کۆمپانیا‬ ‫‌‬ ‫تیه‪ ،‬ئان‬ ‫شهریکایه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبات‪ ،‬یان‬ ‫‌‬ ‫ڕێوهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫خاوهنداری‬ ‫‌‬ ‫ندهكانی‬ ‫كارمه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫یه له‌ كۆمپانیا‬ ‫جۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ندخاوهن ) ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کارمه‬ ‫دیکهی‬ ‫‌‬ ‫ههر جۆرێکی‬ ‫‌‬ ‫کۆمۆنه یان‬ ‫‌‬ ‫کاربهران‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهزی ‌‬ ‫به‬ ‫ههره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كهن( ‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫تهنها ‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫رکهوتن‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫له چوونه‌ ناو بازاڕ‪ .‬بۆ‬ ‫بازرگانی ئازاده‌ ‌‬ ‫یهکی بازرگانی‪ ،‬چ‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ببڕێت‪ :‬كه‌متێچوون ‪.‬‬ ‫تاقیکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهنرخێکی‬ ‫رههمی باش ‌‬ ‫‌‬ ‫کارمهندخاوه‌ن‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫كۆرپۆرهشن بێت یان کۆمپانیای‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪ .‬به‌ڵام‬ ‫‌‬ ‫رکهوتوو‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههم بهێنێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سهرنجڕاکێش‬ ‫‌‬ ‫دیکهی‬ ‫‌‬ ‫جۆرهکانی‬ ‫‌‬ ‫کهی تووشی تێچوونی زیاتری بکات له‌چاو‬ ‫بونیاده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان شت‬ ‫‌‬ ‫دهنێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهری‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫له بازاڕ‬ ‫ڕێکخستنی بازرگانیدا‪ ،‬ركابه‌ری ‌‬ ‫فڕۆکه یان‬ ‫‌‬ ‫نموونه‬ ‫‌‬ ‫که بۆ‬ ‫بارهی کۆمپانیا‪ .‬ئه‌و کۆمپانیایانه‌ی ‌‬ ‫دروسته بۆ قه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهواو‬ ‫ورهبن تا بتوانن سوودی ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫هێنده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ ،‬پێویسته‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئۆتۆمبیل دروست ‌‬ ‫یهک ئۆتۆمبیل ئێجگار‬ ‫تهنها ‌‬ ‫وهربگرن‪ .‬دروستکردنی ‌‬ ‫ئابورییه هاوتاکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫سهر‬ ‫به ‌‬ ‫که بڕی تێچوونی جێگیر دابه‌شکرا ‌‬ ‫بهڵام کاتێک ‌‬ ‫دهبێت‪‌ ،‬‬ ‫گران ‌‬ ‫بهزێت‪.‬‬ ‫یهک ئۆتۆمبیل زۆر داده‌ ‌‬ ‫کهدا‪ ،‬تێچوونی دروستکردنی ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫ههزاران ‌‬ ‫‌‬ ‫دهكڕن ‌‬ ‫که‬ ‫ئهو کۆمپانیایانه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫لوپهل ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫کاربهران ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی سروشتی‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ههرزان‬ ‫‌‬ ‫به نرخێکی‬ ‫رههم بهێنن و ‌‬ ‫‌‬ ‫ههرزان ‌‬ ‫به‬ ‫به ‌‬ ‫دهتوانن کاڵاکان ‌‬ ‫‌‬ ‫بچووکهکان له‌‬ ‫‌‬ ‫سازییانهدا‪ ،‬زۆربه‌ی کۆمپانیا‬ ‫‌‬ ‫پیشه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره‬ ‫بیانفرۆشن‪ .‬له‌م‬ ‫ردهنرێن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫له بازاڕ ‌‬ ‫ئهنجامدا ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫که زۆرجار ‌‬ ‫بچووکهکان‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫دیكهدا‪ ،‬کۆمپانیا‬ ‫‌‬ ‫له باری‬ ‫وهشدا ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس یان هاوکاری ڕێکخراون‪ ،‬تێچوونیان زۆر‬ ‫موڵکدارێتی تاکه‌ ‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫رههم یان‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫بهخشن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بهرز ‌‬ ‫هایهکی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ران ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫كهمتربێت‪ .‬کاتێک ‌‬ ‫‌‬ ‫ریهكی‬ ‫رووبهڕووی ركابه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ورهکان‬ ‫گه ‌‬ ‫کهسانه‌‪ ،‬کۆمپانیا ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫تگوزارییهکی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫وه پیشه‌ی یاسایی و پزیشكی ‌و چاپخانه‌ و ساڵۆنی‬ ‫وه‪ .‬لێره‌ ‌‬ ‫بنه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫سهخت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات به‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫میشه کۆمپانیای بچووکن‪ .‬ئابوری بازاڕ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫قژبڕین‬ ‫کاربهر بۆ‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنه‌ر و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫تێکهڵاوبوونی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگرتنی تێچوون و‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بارهی کۆمپانیا‪.‬‬ ‫دیاریکردنی جۆر و قه‌ ‌‬ ‫ڕووبهڕووی‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهکان ناخوازن‬ ‫‌‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ركابهری دۆستی بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫دهدات‬ ‫ڕێگهیان ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتیكارانه‌ی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫کهن بۆ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه و لۆبی ‌‬ ‫ببنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری‬ ‫‌‬ ‫بهنزمی‬ ‫ئاستهکانی قازانج ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری ببارێزن‪ .‬به‌ڵام ركابه‌ری‬ ‫‌‬ ‫خۆیان ‌‬ ‫له‬ ‫دهکات ‌‬ ‫که‬ ‫کردارانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫میشهش بازرگانییه‌کان ئاراسته‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ڕادهگرێت و‬ ‫‌‬ ‫كهمتر‪.‬‬ ‫بهنرخێکی ‌‬ ‫خزمهتگوزاری باشتر ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫بنه هۆی ‌‬ ‫به‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‬ ‫ده ‌‬ ‫که چوونه‌ ناو بازاڕ سنووردار ‌‬ ‫وه‪ ،‬یاساکانی حکومه‌ت ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫پێچهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دیکه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ههندێکی‬ ‫‌‬ ‫سهر حسابی‬ ‫کهن له‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ههندێک بازرگانی ‌‬ ‫‌‬ ‫و لیه‌نگری‬ ‫شهی ئابوری دواده‌خات‪.‬‬ ‫گه ‌‬ ‫ناودهبات و ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری له‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆسهی‬ ‫‌‬ ‫دهیخاته‌ کار بۆ‬ ‫‌‬ ‫وهرده‌گرێت و‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫خودبهرژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری سوود له‌‬ ‫‌‬ ‫رنجیداوه له‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئادهم سمیس‬ ‫‌‬ ‫گوزهرانمان‪ .‬وه‌ک‬ ‫‌‬ ‫وهی ئاستی‬ ‫رزکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫نانهوا‬ ‫‌‬ ‫بیره دروستکه‌ر یان‬ ‫‌‬ ‫قهساب‪،‬‬ ‫خشندهیی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهکان(دا "له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫ته ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫)سامانی ‌‬ ‫بهڵکو له‌ گرنگیدانی‬ ‫کهین‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێواره‬ ‫‌‬ ‫ژهمی‬ ‫‌‬ ‫چاوهڕوانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫نییه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫نهك‬ ‫دهدوێین ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ خۆماندا‬ ‫وهندیان‪ .‬ئێمه‌ له‌ ‌‬ ‫رژه ‌‬ ‫به خودبه‌ ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههرگیزیش‬ ‫‌‬ ‫بارهی خودئه‌ڤینییان‪،‬‬ ‫بهڵکو له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوان‬ ‫‌‬ ‫مرۆڤایهتی‬ ‫‌‬ ‫بارهی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر سووده‌کانی‬ ‫بهڵکو له‌ ‌‬ ‫پێداویستییهکانمان ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫گهڵیاندا نادوێین له‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوان‪".‬‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهکراو‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بهڵام خود ‌‬ ‫مه ناكۆك بنوێنێت‪‌ ،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهندنی ئابوری‪ .‬ركابه‌ری‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫كاریگهره‌ بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه هێزێکی‬ ‫ریه ‌‬ ‫لهلیه‌ن ركابه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫شێوازهکانی ڕێکخستن و‬ ‫‌‬ ‫کنهلۆجیاکان‪،‬‬ ‫ته ‌‬ ‫مهکان‪‌ ،‬‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهنێو ‌‬ ‫به‬ ‫داینامیكی ‌‬ ‫دهبێته‌ هۆی‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌وام‬ ‫دهرده‌نێت و ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهکاندا ناکارایی‬ ‫‌‬ ‫کۆمپانیا‬ ‫کنهلۆجیای باڵا‪.‬‬ ‫ته ‌‬ ‫رههم و ‌‬ ‫‌‬ ‫وه و ناساندنی ‌‬ ‫به‬ ‫دۆزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه یاخود‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫بهرزده‌ ‌‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫نوێیهكان چۆنایه‌تی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫شێوازه‬ ‫کاتێک ‌‬ ‫که‬ ‫دهستێنن و زۆرجار جێگه‌ی‬ ‫ره ‌‬ ‫په ‌‬ ‫بهخێرایی ‌‬ ‫وه‪ ،‬زۆر ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫تێچوون ‌‬ ‫جێگهی‬ ‫‌‬ ‫نموونه‪ .‬ئۆتۆمبیل‬ ‫‌‬ ‫لیوانلێوه له‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬مێژوو‬ ‫دهگرنه‌ ‌‬ ‫کۆنهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه‬ ‫جێگهی دووکانی لكۆڵانی‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬سوپه‌رمارکێت‬ ‫گرته ‌‬ ‫‌‬ ‫بانهی‬ ‫عهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهسپ و‬ ‫‌‬ ‫وهک مه‌کدۆناڵد و وێندیز فراوان بوون و‬ ‫ورهكانی ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫وه‪ .‬خواردنگه‌ ‌‬ ‫گرته ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬واڵمارت و‬ ‫بچوكهكانیان گرتۆته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی زۆر جێگه‌ی چێشتخانه‌‬ ‫ندازه ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫مهریكا(‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ورهكانی‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫رماركێته‬ ‫‌‬ ‫یه له‌ سوپه‌‬ ‫دیكه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكێكی‬ ‫تارگێت ) ‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫یهك و‬ ‫وه ‌‬ ‫چنه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫فرۆشیارهکانی‬ ‫‌‬ ‫لهکاتێکدا ‌‬ ‫که‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫بهخێرایی ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهنرێن‪ .‬سی دی‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهبازاڕ‬ ‫کهیمارت ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک واردس و‬ ‫‌‬ ‫کۆمپانیاکانی‬ ‫وه‪.‬‬ ‫گرتبوه ‌‬ ‫‌‬ ‫قهوانی‬ ‫ئهویش پێشتر جێگه‌ی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫گرتۆته ‌‬ ‫‌‬ ‫جێگهی کاسێتی‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫چهندین نمونه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانین‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫گرتۆته ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمپیوتهر جێگه‌ی ئامێری چاپی‬ ‫‌‬ ‫به ركابه‌ری‬ ‫ئاماژهی ‌‬ ‫‌‬ ‫شومپتهر‬ ‫‌‬ ‫مهزن جۆزیف‬ ‫وه‪ .‬ئابوریناسی ‌‬ ‫بهێنینه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره‬ ‫ئهوه‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫رانه" و پێی ‌‬ ‫وهک "خاپوركردنی داهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدا‬ ‫‌‬ ‫داینامیکی‬ ‫سهندنی ئابوری‪ .‬ڕاستیشیكرد‪.‬‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫له ناوکی ‌‬ ‫که پێکهاتووه‌ ‌‬ ‫دادهگرت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫تیكاره‬ ‫سیاسه‬ ‫‌‬ ‫ئه و‬ ‫‌‬ ‫‪ .3‬سنورداركردنی رێساكانی حکومه‌ ت‪:‬‬ ‫وه‬ ‫که نه‌ ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫که ئاڵووێری بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫رێسائامێزانه ی‬ ‫‌‬ ‫خه ن‪.‬‬ ‫هاوکاتیش ئابوری دواده‌ ‌‬ ‫ڵایهتی زیاد‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمه‬ ‫ستکهوتی‬ ‫‌‬ ‫ئاماژهمان پێدا‪ ،‬بازرگانی ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫وهک پێشتر‬ ‫‌‬ ‫پێچهوانه‌وه‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫وهی ‌‬ ‫بهرزتر له‌ ‌‬ ‫رههمهێنانی زیاتر و داهاتی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات – ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای ئاڵووێری‬ ‫‌‬ ‫حکومهت هاریكاری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ستدههات‪ .‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪.‬‬ ‫فه ‌‬ ‫خه ‌‬ ‫سهندنی ئابوری ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫دهکات‪‌ ،‬‬ ‫وه سنووردار ‌‬ ‫بازرگانییه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪:‬‬ ‫فه ‌‬ ‫خه ‌‬ ‫سهندنی ئابوری ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫چهند ڕێگایه‌کی جیاواز ‌‬ ‫به ‌‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫سهر كردنی‬ ‫به ‌‬ ‫سهپێنن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫رێساگهلێك ‌‬ ‫‌‬ ‫دهوڵه‌ت‬ ‫کهم‪ .‬زۆر ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهک یاخود‬ ‫‌‬ ‫گهر ویستت‬ ‫ئه ‌‬ ‫تانهدا‪‌ ،‬‬ ‫وڵه ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانیی و کاری جیاواز‪ .‬له‌و ‌‬ ‫ده‬ ‫وهربگریت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫مۆڵهت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫ستپێبکهیت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫تگوزاریهک‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫دابینکردنی‬ ‫وهربگریت‪ ،‬پیشانی‬ ‫نووسینگهی جیاواز ‌‬ ‫‌‬ ‫چهندین‬ ‫وه‪ ،‬مۆڵه‌ت له‌ ‌‬ ‫فۆرم پڕبکه‌یته‌ ‌‬ ‫وهی‬ ‫چهندین تاقیکردنه‌ ‌‬ ‫یه و ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫که دارایی پێویستت ‌‬ ‫شایستهیت ‌‬ ‫‌‬ ‫که تۆ‬ ‫بدهیت ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهنێ ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫یه مۆڵه‌تت ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫بهرپرس ‌‬ ‫دیکهی یاسایی ببڕیت‪ .‬هه‌ندێک ‌‬ ‫‌‬ ‫بكهیت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫كهیان‬ ‫حیزبه ‌‬ ‫‌‬ ‫كۆمهكی سیاسی‬ ‫‌‬ ‫بدهیتێ یان‬ ‫‌‬ ‫بهرتیلیان‬ ‫نهبیت ‌‬ ‫ئاماده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههیه و تۆ‬ ‫‌‬ ‫کاریگهری سیاسیان‬ ‫‌‬ ‫سهقامگیرن و‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییانهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫زۆرجار ‌‬ ‫کهت‬ ‫داواکارییه ‌‬ ‫‌‬ ‫دژایهتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وتووانه‬ ‫سه ‌‬ ‫رکه‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫کهیت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫گهڵدا ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ركابهریان ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئاماژه‬ ‫سهرمایه‌(‪،‬‬ ‫‌‬ ‫تهلیسمی‬ ‫کهیدا ) ‌‬ ‫رتوكه نایابه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫هێرناندۆ دی سۆتۆ‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫په‬ ‫پایتهختی وڵاتی پێرو‪ 289 ،‬ڕۆژی ویست بۆ تیمێک‬ ‫‌‬ ‫که له‌ لیمای‬ ‫دهدا ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهجێهێنانی ‌‬ ‫دهکرد بۆ ‌‬ ‫شهش کاتژمێر کاریان ‌‬ ‫‌‬ ‫که ڕۆژی‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫بازرگانییهکی بچووکی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫که پێویست بوون بۆ کردنه‌ ‌‬ ‫رجه یاساییانه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫‌‬ ‫دیکه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫پهرتوكێكی پێشتریدا‪ ،‬ڕێگاکه‌ی‬ ‫جلوبهرگ‪) .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بووه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫بهرتیل دواکراون و پێویست‬ ‫یهدا ‪‌ ١٠‬‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫که له‌و‬ ‫وهی ئاشکراکرد ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫مۆڵهتی‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫که داواکرابوون بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرتیلنه‌ بدرێن‬ ‫لهو ‌‬ ‫دوو ‌‬ ‫کارکردنی یاسایی‪(.‬‬ ‫ڕووبهڕووی‬ ‫‌‬ ‫پارهت بدرێتێ‬ ‫‌‬ ‫بیانییه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه‌ی‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫لهزۆر باردا ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتیكاری له‌م‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بیته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وریهکی زیاتری مه‌رجی یاسایی‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ده‬ ‫پێچه ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری‬ ‫‌‬ ‫خهفه‌کردنی‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره ئازادی ئاڵوگۆڕ‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫باشه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکی‬ ‫‌‬ ‫ندهڵی سیاسی و پاڵنان ‌‬ ‫به‬ ‫گه ‌‬ ‫بازرگانی و هاندانی ‌‬ ‫دهنێت‬ ‫‌‬ ‫که دیسۆتۆ ناوی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫ژێرزهمینیدا )یان ‌‬ ‫‌‬ ‫له ئابوری‬ ‫كاركردن ‌‬ ‫نافهرمی"(‪.‬‬ ‫" ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫گوڕنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫سهڵاتی سیاسی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫رێسارێژیانهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫دووهم‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بنه هۆی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رێسارێژیانه‬ ‫ئهو‬ ‫گرێبهست‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتی یاسا و ئازادی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵهت خوویان به‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫بازرگانییدا‪ .‬چه‌ندین‬ ‫‌‬ ‫ستکهوت ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫وهی‬ ‫مکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دهدات ‌‬ ‫به‬ ‫وره ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫سهڵاتێکی کارکردنی ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه گرتووه‌ ‌‬ ‫زۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫دانانی یاسای‬ ‫بهرپرسانی‬ ‫ناوهڕاستی ‪1980‬کاندا ‌‬ ‫‌‬ ‫نموونه‪ ،‬له‌‬ ‫‌‬ ‫بهرانی سیاسی‪ .‬بۆ‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫گهر پێیانوابوو‬ ‫ئه ‌‬ ‫نهسێنن ‌‬ ‫که گومرک ‌‬ ‫ڕێگهیان پێدرابوو ‌‬ ‫‌‬ ‫له گواتیمال‬ ‫گومرک ‌‬ ‫لهم جۆره‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی نیشتیمانیدا"یه‌‪ .‬یاسای‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫وه له‌ " ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫که کردنی‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫بهرتیل‪‌ .‬‬ ‫حکومهت بۆ داواکردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرپرسانی‬ ‫یه بۆ ‌‬ ‫بانگهێشێکی کراوه‌ ‌‬ ‫کاته چالکییه‌کی گران و‬ ‫ده ‌‬ ‫دهکات و بازرگانی ‌‬ ‫نادڵنیایی یاسایی دروست ‌‬ ‫دهستپاک و راستگۆ‪ .‬یاسا‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫‌‬ ‫تایبهتی بۆ‬ ‫‌‬ ‫سهرنجڕاکێش‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کهمتر‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫نهبێت‪‌ .‬‬ ‫پێویسته دیارکراو و رونوئاشكرا بێت جوداییخواز ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهم‬ ‫به ‌‬ ‫سهره‌کیی له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهربه‌ستێکی‬ ‫‌‬ ‫دهبێته‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوا‬ ‫‌‬ ‫نهبێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫له ئاڵووێری بازرگانیی‪.‬‬ ‫قازانجكردن ‌‬ ‫سهکان گران‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫یاساییهکان بۆ ئابوری و زۆربه‌ی‬ ‫‌‬ ‫سته‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ربه‬ ‫‌‬ ‫ههندێک بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫یارمهتی‬ ‫‌‬ ‫دهكرێت‬ ‫رێسارێژیهكان ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫كهون‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهر ‌‬ ‫وه‪ .‬له‌ ‌‬ ‫ریه ‌‬ ‫ههندێك ركابه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕیگهی سنوداركردنی‬ ‫‌‬ ‫بدهن له‌‬ ‫‌‬ ‫کهم که‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫ژماره ‌‬ ‫‌‬ ‫ستكهوتن( بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پرده‬ ‫چهورن )واته‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رێسارێژیانه‬ ‫یه‪ :‬بازرگانی و کرێکار و گروپه‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکهشیان‬ ‫‌‬ ‫سوودمهندن‪ ،‬تێچوونێکی‬ ‫‌‬ ‫دهن بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی سوود‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوڵی‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫‌‬ ‫سودخوازهكانی‬ ‫‌‬ ‫پرۆسهی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫ههوڵدان بۆ دانانی کاریگه‌ری ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵهکانیان له‌ڕێگای‬ ‫کۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتمه‌داران و‬ ‫‌‬ ‫لهلی‬ ‫‌‬ ‫کهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسی‪ .‬هه‌ندێک لۆبی‬ ‫ستانه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ربه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫رێسادارێژهران بۆ دروستکردن یان زیادکردنی‬ ‫‌‬ ‫یشتووه( لۆبی‬ ‫‌‬ ‫سهختی زیانیان پێگه‌‬ ‫به ‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکانی تر ) ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫لهکاتێکدا‬ ‫‌‬ ‫ههوڵی‬ ‫‌‬ ‫نجامهکانیان‪ .‬لۆبیکردن کات و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫نههێشتنی‬ ‫‌‬ ‫کهن بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫رهڕای تێچوونی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهخوازێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهرز‬ ‫‌‬ ‫خاوهن توانای‬ ‫‌‬ ‫کهسی‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‪ .‬ڕاپۆرتێک‬ ‫‌‬ ‫بڵاوکردنهوه‌‪ ،‬ریکلم و چالکی‬ ‫‌‬ ‫هاتوچۆ‪ ،‬چێژوه‌رگرتن‪،‬‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫کرهین( و )تۆماس هۆپکنز(ه‌وه‌‬ ‫‌‬ ‫لێکۆڵهره‌وانی زانکۆ )مارک‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫له ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ئاماده کرابوو‪ ،‬تێچوونی ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریکا‬ ‫ئه ‌‬ ‫یهکگرتوه‌کانی ‌‬ ‫ویلته ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫دهکرێن‬ ‫‌‬ ‫تهرخا‬ ‫لهدژی گۆڕان ‌‬ ‫که بۆ لۆبیکردن بۆ و ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوانهی‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫مهریکی بۆ ساڵی ‪.2000‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫به ‪ 348‬ملیار دۆلری ‌‬ ‫خهمڵاندوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ستێوهردان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫که شێواندن و‬ ‫پاندوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دهوڵه‌ت یاسایان‬ ‫‌‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫ڵهکردن له‌ ‌‬ ‫مامه ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆبهخشانه‌ بۆ‬ ‫‌‬ ‫ڕێکهوتنی‬ ‫‌‬ ‫دهکات له‌ گرێبه‌ست و‬ ‫‌‬ ‫کهمترین‬ ‫له بازاڕی کاردا‪ .‬یاسای ‌‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهتی‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫دا‪‌ .‬‬ ‫چهندین کێشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لیه ‌‬ ‫نه‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫به ‌‬ ‫ڵهکردنی هاوبه‌ش ‌‬ ‫وتننامهی مامه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێکه‬ ‫سهپاندنی‬ ‫‌‬ ‫کرێ‪،‬‬ ‫جێگهی رێسارێژی‬ ‫‌‬ ‫کارمهند‬ ‫‌‬ ‫دهرکردنی‬ ‫‌‬ ‫ناڕازییهکاندا و ریسارێژی‬ ‫‌‬ ‫یهک له‬ ‫ژماره ‌‬ ‫‌‬ ‫ستییهکان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وتننامه گرێبه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێکه‬ ‫وه بۆ‬ ‫دهگرێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫یانهوێت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن که‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کارانه‬ ‫خاوهن‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫وروپییهکان داوا ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫ئه‬ ‫وڵه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫مۆڵهت له‌‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫كه )‪‌ (1‬‬ ‫وه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫بکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بارهی هێزی کاریان بچووک‬ ‫قه ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫دهرکراو‬ ‫‌‬ ‫کارمهندی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئاگادارکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتدارانی سیاسی‪(2) ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫چهندین مانگ‬ ‫‌‬ ‫دهرکراو بۆ‬ ‫کارمهندی ‌‬ ‫‌‬ ‫پێشوهخت‪ (3) ،‬کرێدان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫مانگێک‬ ‫دهرکردن‪.‬‬ ‫دوای ‌‬ ‫وهندی کرێکاراندان‪،‬‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫که له‌ ‌‬ ‫وادهربکه‌ون ‌‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫ئهم رێسایانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوبگیرێن‪ .‬رێساگه‌لێك ‌‬ ‫که‬ ‫كیهكانیان له‌ ‌‬ ‫رییه لوه‌ ‌‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫بهڵام‬ ‫‌‬ ‫دهکات؛‬ ‫‌‬ ‫بهکرێگرتنیشیان گران‬ ‫دهکات هاوکات ‌‬ ‫‌‬ ‫دهرکردنی کرێکار گران‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهر ‌‬ ‫زیاده له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکرێگرتنی کرێکاری‬ ‫له ‌‬ ‫دهبن ‌‬ ‫کارهکان سارد ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫لهو وڵاتانه‌دا‬ ‫ئهنجامدا ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫دهبێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕووبهڕوویان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫تێچوونهی‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫فه ‌‬ ‫خه ‌‬ ‫سهندنی کار ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫سهپێنن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بهرفراوانی بازاڕی کار ‌‬ ‫رێسای ‌‬ ‫سهخت‬ ‫‌‬ ‫وهی کار بۆ هێزی کرێکاری نوێ زۆر‬ ‫چوونه ناو بازاڕ و دۆزینه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهخوار‬ ‫مهنیان ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وانهدا ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫تایبهتی له‌ناو ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بێکاری زۆر‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫لێره ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت؛‬ ‫‌‬ ‫ڕێگرهکانی بازاڕی‬ ‫‌‬ ‫رههڵده‌دات‪ .‬له‌راستیدا‪ ،‬رێساگه‌ ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫یه‪،‬‬ ‫وه ‌‬ ‫‪ ٣٥‬ساڵه‌ ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫که‬ ‫ئه ‌‬ ‫کییه بۆ ‌‬ ‫سهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوروپای خۆرئاوا هۆکاری‬ ‫کاری زۆربه‌ی وڵاتانی ‌‬ ‫كگرتوهكانی‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫یه‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫له ‌‬ ‫بووه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزتر‬ ‫سهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاستی بێکاریان ‪ 4‬تا ‪‌ 5‬‬ ‫له‬ ‫یهی ڕابوردوودا‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫له دوو ‌‬ ‫مهریكا ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان شێوه‌ بازرگانی‬ ‫به ‌‬ ‫سهپاندنی کۆنترۆڵکردنی نرخه‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫سێیهم‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بازاڕوه‬ ‫‌‬ ‫سهروو ئاستی‬ ‫دهکات‪ .‬هه‌ندێک جار حکومه‌ت نرخه‌کان له‌ ‌‬ ‫فه ‌‬ ‫خه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهنزین‬ ‫یه نزمترین نرخی فرۆشتنی شیر یان ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫دهکات‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫دیاری ‌‬ ‫کهمتر‬ ‫کهی ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫دهنێن بۆ کڕینی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫کڕیارهکانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم نرخانه‌ پاڵ ‌‬ ‫به‬ ‫دابنێن‪‌ .‬‬ ‫لهخوار‬ ‫حکومهت نرخه‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫یکهن‪ .‬هه‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫بهپێچه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک له‌ باری کۆنترۆڵکردنی کرێی خانوو یان‬ ‫وه داده‌نێت ‪‌ ،‬‬ ‫ئاستی بازاڕه‌ ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫که‬ ‫دابینکهران ‌‬ ‫‌‬ ‫وزهی کاره‌بادا‪ .‬ئه‌م نرخانه‌ واله‌‬ ‫‌‬ ‫نرخی دییاریکراوی‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫رههمهاتوو و‬ ‫‌‬ ‫کهی ‌‬ ‫به‬ ‫یه ‌‬ ‫رههمبهێنن‪ .‬به‌پێی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهشی پێویست ‌ ‌‬ ‫به‬ ‫نهبن ‌‬ ‫ئاماده ‌‬ ‫‌‬ ‫نرخهکان‬ ‫‌‬ ‫گهر کۆنترۆڵکردنی‬ ‫ئه ‌‬ ‫جیاوازییهک دروست نابێت ‌‬ ‫‌‬ ‫فرۆشراو‪ ،‬هیچ‬ ‫ههردووکیان ئاستی ئاڵووێری بازرگانی و‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫نه ‌‬ ‫بکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرز یان نزم‬ ‫نرخ ‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫کهم ‌‬ ‫رههمهێنان و ئاڵوگۆڕ ‌‬ ‫‌‬ ‫ستکهوت له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫دهستهێنانی زیاتر له‌‬ ‫به ‌‬ ‫دهدات بۆ ‌‬ ‫یارمهتیمان ‌‬ ‫‌‬ ‫ره؛‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاڵوگۆڕ ‌‬ ‫به‬ ‫که بازرگانه‌کان ناچار‬ ‫ته رێسارێژیانه‌ی ‌‬ ‫ردهسته‌كان‪ .‬ئه‌و سیاسه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫رههم‬ ‫‌‬ ‫میشه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫تێپهڕببن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهربه‌ستی سیاسی جیاوازدا‬ ‫سهر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫بهدیبێنێت مه‌ ‌‬ ‫تهواوی تواناکانی خۆی ‌‬ ‫وه‪ .‬وڵاتێک ناتوانێت ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن و تێچوونی بازرگانیکردن‬ ‫ده ‌‬ ‫که بازرگانی سنووردار ‌‬ ‫ڕێگرانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬بازاڕ باشترین‬ ‫بهێڵێته ‌‬ ‫‌‬ ‫له نزمترین ئاستدا‬ ‫‌‬ ‫نه ‌‬ ‫وه‬ ‫که ‌‬ ‫رزده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ره‪.‬‬ ‫رێساداڕێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫رمایه ی کاریگه‌ ر‪ :‬بۆ به‌ دیهێنانی تواناکانی‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‪ .4‬بازاڕیکی‬ ‫ئاراسته کردنی‬ ‫‌‬ ‫هه بێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫پێویسته میکانیزمێکی‬ ‫‌‬ ‫وڵات‬ ‫پرۆژه ی سامان‪ -‬خولقێنه‌ ر‪.‬‬ ‫‌‬ ‫به ره‌ و‬ ‫رمایه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وهشدا‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫کانه‪‌ .‬‬ ‫مهێنانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫ههموو ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهکاربردن ئامانجی‬ ‫‌‬ ‫بهکاربێت بۆ‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫گرنگه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ههندێک جار‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنان‬ ‫‌‬ ‫زیادکردنی ‌‬ ‫به‬ ‫بهکاربردنی‬ ‫که کاڵای ‌‬ ‫‌‬ ‫رهسته‌ی قورس و بینا‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫دروستکردنی ئامێر‪،‬‬ ‫رهدان‬ ‫په ‌‬ ‫رمایه )بونیادنان و ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫دههێنن‪‌ .‬‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫خواستراو ‌‬ ‫به‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫تهرخانكراون بۆ یارمه‌تیدانی ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫نهکان ‌‬ ‫سهرچاوه‌ درێژخایه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫شهی ئابوری‪.‬‬ ‫گه ‌‬ ‫گرنگه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫بنهڕه‌تی‬ ‫یهکی ‌‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاتر له‌ داهاتوودا( سه‌‬ ‫بهکاردێن بۆ‬ ‫رهسته‌ی خاو( که‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وهک کرێکار‪ ،‬زه‌وی و ‌‬ ‫رچاوهکان ) ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫نائامادهییان بۆ‬ ‫‌‬ ‫بێته هۆی‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان ‌‬ ‫ده‬ ‫وه ‌‬ ‫ئهم کاڵایانه‌ی ‌‬ ‫رههمهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫کارببهین ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهوانه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫بهکاربردن‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫رههمهێنانی کاڵاکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهرهێنان‪.‬‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫نامێنێته ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دههێنین‪ ،‬هیچ‬ ‫‌‬ ‫رههمیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫یه )وازهێنان ‌‬ ‫له‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردن‬ ‫به پاشه‌ ‌‬ ‫بهرهێنان پێویستی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫ئاماده ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫کهسێک ‌‬ ‫که‬ ‫بهرهێنه‌ر یان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بهکاربردنی ئیستا(‪ .‬که‌سێک ) ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوت بكات‬ ‫رهێنهر( پێویسته‌ پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دابین بکات بۆ پشتگیریکردنی‬ ‫‌‬ ‫بڕاوه‬ ‫بهشێکی دانه‌‬ ‫كهوتكردن ‌‬ ‫که بدات‪ .‬پاشه‌ ‌‬ ‫رهێنانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫بۆئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان‪.‬‬ ‫وه ‌‬ ‫له پرۆسه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫مهێنهر نین‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫بهرهێنان ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهکانی‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫وهشدا‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫دهکات‪‌ ،‬‬ ‫بهرهێنان سامانی وڵاتێك زیاد ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یهکی ‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه زیاتر بوو له‌ تێچوونی‬ ‫که ‌‬ ‫رهێنانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫رههمهێنانی زیاده‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫وه‪.‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مه و سامان ‌‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫که بێبه‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫وانهبوو‪،‬‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫که‪‌ .‬‬ ‫رهێنانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وه بکرێت‪،‬‬ ‫واوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ته‬ ‫ئایندهبینیه‌کی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهرهێنان‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههرگیز ناتوانرێت‬ ‫‌‬ ‫ههندێک جار‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهخشترین پرۆژه‌ی‬ ‫نانهت موژده‌ ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بهرئه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی زۆرترین ‌‬ ‫له‬ ‫به ‌‬ ‫دهخوات له‌ زیادکردنی ساماندا‪ .‬بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫شکست‬ ‫ههبێت بۆ‬ ‫پێویسته وڵات میکانیزمێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهندنی ئابوری‪،‬‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫وزهکانی بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانانه‌ی ‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫رهو ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ئاراستهكردنیان ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوت و‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫راكێشانی‬ ‫یه سامان بخولقێنن‪.‬‬ ‫هه ‌‬ ‫گهری زۆریان ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات‪ .‬بازاڕی‬ ‫ئهنجام ‌‬ ‫ئهم چالکییه‌ ‌‬ ‫سهرمایه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له ئابوری بازاڕدا‪ ،‬بازاڕی‬ ‫‌‬ ‫سههم(‬ ‫پێناسه کرا‪ ،‬بازاڕی پشك ) ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی فراوان‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫رمایه‪ ،‬کاتێک ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو سامانانه‌ی که‬ ‫سهره‌ڕای ‌‬ ‫‌‬ ‫دهگرێته‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهکانیش‬ ‫‌‬ ‫خانوبهره‌ و‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫بۆرسه و بانکه‌کان و‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫داراییهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫زراوه‬ ‫قهرزکردنن‪ .‬دامه‌‬ ‫‌‬ ‫شایانی‬ ‫بهرهێنان‬ ‫وه ‌‬ ‫كۆمهكهاوبه‌شی و کۆمپانیاکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمپانیاکانی دڵنیایی )ضمان(‪،‬‬ ‫رمایهدا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ههڵسوڕاندنی بازاڕی‬ ‫دهگێڕن له‌ ‌‬ ‫ڕۆڵێکی گرنگ ‌‬ ‫خاوهن‬ ‫‌‬ ‫بچووکهکان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫خاوهن بازرگانییه‌‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫تهکانی ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهێنهره‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫شهکان‪ ،‬سامانه‌کانی‬ ‫رکه ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫داره‬ ‫سهرمایه‌‬ ‫‌‬ ‫ورهكان و‬ ‫گه ‌‬ ‫پشكهكانی كۆمپانیا ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه‌دا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهستدا له‌ بازاڕی‬ ‫سهرچڵی له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهر‬ ‫‌‬ ‫خه ‌‬ ‫نه‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆیان‬ ‫پرۆژه‬ ‫‌‬ ‫ههندێک جار‬ ‫‌‬ ‫کهن؛‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫هه ‌‬ ‫ڵه‬ ‫‌‬ ‫ههندێک جار‬ ‫‌‬ ‫رهێنهره‌کان‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئاماده‬ ‫رهکان‬ ‫بهرهێنه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫دهچن‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫که بێقازانج‬ ‫‌‬ ‫دهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجام‬ ‫‌‬ ‫بهبێ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫تازه‬ ‫بیرۆکهی‬ ‫‌‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫بکهن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره‬ ‫رکهشی له‌م‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫نهبوون‬ ‫‌‬ ‫پڕسهرچڵی‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫بههادار ‌‬ ‫پرۆژهی ‌‬ ‫‌‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫تێپهڕده‌بن و‬ ‫‌‬ ‫تاقیکردنه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامنادرێن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫تهله‌ڤزیۆنێکی ‪ ٢٤‬کاتژمێری‬ ‫کهناڵێکی ‌‬ ‫تێرنهر( بڕیاردا ‌‬ ‫‌‬ ‫کاتێک )تێد‬ ‫پێدهکرد‪.‬‬ ‫‌‬ ‫گاڵتهیان‬ ‫‌‬ ‫لهڤزیۆندا‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫شارهزا له‌بواری‬ ‫‌‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫بکاته ‌‬ ‫‌‬ ‫دهنگوباس بکات له‌ کاتژمێر ‪4‬ی‬ ‫‌‬ ‫تهماشای‬ ‫دهخوازێت ‌‬ ‫دهیانپرسی‪ :‬کێ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهواوی سروشتی‬ ‫به ‌‬ ‫دهستی پێکرد و ‌‬ ‫کهی )تێرنه‌ر( ‌‬ ‫بهڵام بیرۆکه‌ ‌‬ ‫بهیانیدا؟ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫بووه هۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنته‌رنێت‬ ‫رکهوتنی ‌‬ ‫له جیهاندا گۆڕی‪ .‬ده‌ ‌‬ ‫پهخشی ‌‬ ‫‌‬ ‫رنێته ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫نته‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئیبهی(‪ ،‬کۆمپانیایه‌کی ‌‬ ‫سهرچڵیدا‪‌ ) .‬‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهی پڕ‬ ‫‌‬ ‫چهندین‬ ‫له ‌‬ ‫زۆر ‌‬ ‫دهستی دوو له‌‬ ‫رههمی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات بۆ فرۆشتنی ‌‬ ‫به‬ ‫کهسێک ‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وهک )ئی‬ ‫‌‬ ‫وره بوو‪ .‬به‌ڵام کۆمپانیاکانی تر‪،‬‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫رکهوتنێکی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهزاددا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫به کۆمپانیایه‌کی‬ ‫تێکهڵ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهفرۆشت‪،‬‬ ‫نتهرنێت ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫شهرابی ‌‬ ‫‌‬ ‫ڤینیارد(‪‌ ،‬‬ ‫که‬ ‫بهنرخێک بفرۆشێت که‬ ‫‌‬ ‫رههمه‌کانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫یدهتوانی‬ ‫نه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چونکه‬ ‫تر بوو‬ ‫کهس‪" ،‬دۆتکۆم"ه‌کانی ساڵانی‬ ‫‌‬ ‫کهی دابپۆشێت‪ .‬بۆ زۆر‬ ‫تێچوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهدینه‌هاتوو بوون‪.‬‬ ‫ورهی ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫هکان ئومێدی ‌‬ ‫‪‌ 1990‬‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫پێویسته که‌‬ ‫‌‬ ‫ڵه نرخێکی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫نادڵنیاییهکاندا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫له جیهانی‬ ‫‌‬ ‫رههمیدا‪ .‬به‌ڵام‬ ‫‌‬ ‫کنهلۆجیا و ‌‬ ‫به‬ ‫ته ‌‬ ‫رههمدار له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت بدرێت بۆ داهێنانی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫جۆره ڕابگیرێن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رههمی له‌م‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهی بێبه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫تێپهڕبوونی کات‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫سهرمایه‌ دڵنیایی ‌‬ ‫‌‬ ‫بازاڕی‬ ‫كه چیتر‬ ‫‌‬ ‫كهوێت‬ ‫ده ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکان بۆیان‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهێنه‬ ‫‌‬ ‫ڕوودهدات‪ .‬وه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رههمن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بێبه‬ ‫‌‬ ‫که بێداهات و‬ ‫‌‬ ‫پرۆژانهدا‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫دهن ‌‬ ‫فیڕۆنه ‌‬ ‫‌‬ ‫رمایهکانیان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهدوای باشترین زانیاریدا‪ ،‬بۆ‬ ‫گهڕان ‌‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههێزیان‬ ‫هاندهرێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهوام له‌و کۆمپانیایانه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫به ‌‬ ‫سهر لێشاوی زانیاری ژمێریاری ‌‬ ‫له ‌‬ ‫پێداگرتن ‌‬ ‫ئهو‬ ‫روهها بۆ چاودێریکردنی وردی ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫بهرهێنانیان تێدا ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سامانهکانیانی تێدا ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫پرۆژانهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫بههره‌‬ ‫‌‬ ‫مهڕه‌نگی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫گۆڕانهكان و‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگرتنی جوڵه‌ی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫مهعریفه‌ی پێویست بۆ بڕیاردانی ژیرانه‌‬ ‫‌‬ ‫نۆریهكان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نترۆپه‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫یهکی‬ ‫کۆمیته ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‪،‬‬ ‫سهرکرده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫تاکه‬ ‫له توانای‬ ‫رمایه‪ ،‬زۆر ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫تهرخانكردنی‬ ‫‌‬ ‫رمایهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهبێ بازاڕی‬ ‫دهره‌‪‌ .‬‬ ‫به ‌‬ ‫پلندانانی بازرگانی یان ئاژانسێکی حکومی ‌‬ ‫پرۆژهی سامان‪-‬خولقێنه‌ر‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان ئاراسته‌ی‬ ‫وه ‌‬ ‫سهخته‌ سامانی ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫وه دیاری‬ ‫بازاڕه ‌‬ ‫‌‬ ‫نهک‬ ‫وه ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫حکومه ‌‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫بهرهێنان له‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫کاتێک‬ ‫کاریگهریی‬ ‫‌‬ ‫دێنه ئاراوه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫تهواو جیاواز‬ ‫فاکتهرێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمه ‌‬ ‫ڵه‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫دهدات كا پرۆژه‌یه‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫نهک قازانجی بازاڕ‪ ،‬بڕیاری ‌‬ ‫سیاسی‪‌ ،‬‬ ‫وه له‌ بری سامان‬ ‫مكهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی سامان ‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫ئهنجام بدرێت‪ .‬پرۆژانه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫گهری رودانیان زیاتر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫خولقێن ‌‬ ‫ئهم خاڵه‌‬ ‫یهکێتی سۆڤیه‌تی جاران ‌‬ ‫ئهوروپای ڕۆژهه‌ڵات و ‌‬ ‫ئهزموونی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاستهکانی‬ ‫‌‬ ‫یه )‪(1990-1950‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ماوهی چوار‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬بۆ‬ ‫دهکاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕوون‬ ‫رزترینهکانی جیهاندا بوون‪ .‬پلندانه‌ره‌‬ ‫‌‬ ‫لهنێو ‌‬ ‫به‬ ‫لهم وڵاتانه‌ ‌‬ ‫بهرهێنان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان‬ ‫وه ‌‬ ‫رههمی نیشتیمانیان بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫له سێی ‌‬ ‫به‬ ‫یهک ‌‬ ‫نزیکهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ندییهکان‬ ‫‌‬ ‫نێوه‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانیش هیچیان‬ ‫وه ‌‬ ‫رزانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاسته ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫دیاری کردبوو‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫نهک‬ ‫بهرچاوگرتنی سیاسی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫چونکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاستهكانی ژیان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫نهكرد بۆ باشترکردنی‬ ‫‌‬ ‫دهکرێن‪ .‬زۆرجار‬ ‫پرۆژانهی پشتگیری ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدا كام له‌و‬ ‫وهیان ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئابوری بڕیاری ‌‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫دهدران و ‌‬ ‫بهفیڕۆ ‌‬ ‫مهلیدا ‌‬ ‫رچاوهکان له‌ پرۆژه‌ی سیاسی ناعه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫سهند بوون‪.‬‬ ‫په ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫سیاسییهکانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرکرده‌‬ ‫‌‬ ‫بهلی‬ ‫كه ‌‬ ‫دهكران ‌‬ ‫شوفشانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫وه له‌ڕێگای‬ ‫سهرمایه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهداته‌ بازاڕی‬ ‫ستوه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک جار حکومه‌ت ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫رزدهره‌کان‬ ‫‌‬ ‫که قه‌‬ ‫‌‬ ‫دهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫فهرمانی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ریژهی سووده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دیاریکردنی‬ ‫رێژهی‬ ‫‌‬ ‫بکهن بۆ پێدانی زیاتر له‌ بڕی دیاریكراوی‬ ‫‌‬ ‫قهرزكه‌ر‬ ‫ناتوانن داوا له‌ ‌‬ ‫لیهنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وادهربکه‌وێت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رێسایه‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫گهرچی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫سوود‪.‬‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫سهرچڵیان تێدایه‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫که‬ ‫دهکاته‌ ‌‬ ‫پرۆژانه سارد ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫دهگرێت‪‌ ،‬‬ ‫رهكان ‌‬ ‫قهرزكه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫یه‬ ‫گهرچی له‌ ‌‬ ‫کهن( ئه‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بهرزتر ‌‬ ‫رێژهی سوودی ‌‬ ‫‌‬ ‫رزدهره‌کان داوای‬ ‫‌‬ ‫که قه‌‬ ‫) ‌‬ ‫دهگرێت بۆ‬ ‫رێسایه ڕیگه‌ له‌ توانای بازاڕ ‌‬ ‫‌‬ ‫خولقینهر بن‪ .‬ئه‌و‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهکان سامان‪-‬‬ ‫‌‬ ‫رههمدار‪ .‬دیاریکردنی‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رهو‬ ‫به ‌‬ ‫شهخسی ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتی‬ ‫ئاراستهکردنی پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهشێوێنێت‬ ‫دهستکردی نزمدا ئاستی قازانج ‌‬ ‫رێژهی سوود له‌ ئاستێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتر واتا سامانی‬ ‫كهوتی ‌‬ ‫كهوتكردن‪ .‬پاشه‌ ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه له‌‬ ‫کاته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫خهڵک سارد ‌‬ ‫و ‌‬ ‫رێژهی سوود‬ ‫‌‬ ‫سهقفی‬ ‫‌‬ ‫وهش خراپتر‪ ،‬کاتێک ‌‬ ‫که‬ ‫بهرهێنان‪ .‬له‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫کهمتر بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫رێژهی‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدا‬ ‫وه‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫ختیه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسانی ‌‬ ‫نه‬ ‫‌‬ ‫گرێدراوی سیاسه‌تیكاری‬ ‫پێیدهڵێن "رێژه‌ی‬ ‫‌‬ ‫که ئابوریناسه‌کان‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫دهبێته‌ ‌‬ ‫کهمتریش ‌‬ ‫سووده ‌‬ ‫ههڵئاوساندا –‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫رێژهی سوودی گونجێنراو له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫قینه" –‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫سوودی‬ ‫دهبێت!‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫زۆر جار ‌‬ ‫متره ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫حکومه ‌‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫سهپێنراو له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کاتێک رێژه‌ی سوودی‬ ‫كهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوت‬ ‫که پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسان‪ ،‬سامانی‬ ‫‌‬ ‫رێژهی‬ ‫‌‬ ‫سوودهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وتهكانیان و ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫وه‪ .‬به‌ تێپه‌ڕبوونی کات پاشه‌ ‌‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫مده‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫سایهی‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬له‌‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫کهمتر‬ ‫‌‬ ‫کهمتر و‬ ‫‌‬ ‫ریدهگرن توانای كڕێنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وه‬ ‫بهخشینی‬ ‫كهوتكردن و ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫کهم‬ ‫رجانهدا هاندانێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫لومه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫سهرمایه‌"‬ ‫‌‬ ‫ڕهوکردنی‬ ‫مهش " ‌‬ ‫رمایهی ناوخۆ‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫به بازاڕی‬ ‫‌‬ ‫سامان‬ ‫ههوڵی‬ ‫‌‬ ‫ناوخۆییهکان‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫بهرهێنه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وه‪ ،‬کاتێک‬ ‫وێته ‌‬ ‫‌‬ ‫لێده ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫بیانییهکان‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫بهرهێنه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫دهن‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دهستهێنانی قازانجی زیاده‌ له‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره بازاڕی‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتیكاری‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫تهواوی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵاته ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫رمایهی دارایی و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫نائامادهگی‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪ .‬له‌‬ ‫‌‬ ‫رمایهی ناوخۆ وێران‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫پرۆژهی سامان‪-‬خولقێنه‌ر‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهره‌و‬ ‫بهرهێنان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫میکانیزم بۆ ئاراسته‌کردنی ‌‬ ‫بنبهست‬ ‫‌‬ ‫جۆره وڵاتانه‌دا تووشی‬ ‫‌‬ ‫رانه له‌م‬ ‫مهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهكات‪.‬‬ ‫پاشهکشێش ‌‬ ‫‌‬ ‫نانهت‬ ‫ته ‌‬ ‫قدهگرێت و ‌‬ ‫چه ‌‬ ‫دهبێت‪ .‬داهات ‌‬ ‫‌‬ ‫رجهنتین‪ ،‬زامبیا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫هکاندا‪‌ ،‬‬ ‫ئه‬ ‫چهند کاتێکی جیاوازی ‪1980‬کان و ‪‌ 1990‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫ریژهكانی سوودی‬ ‫‌‬ ‫تهنزانیا‬ ‫ئۆگهندا‪ ،‬سیرالیۆن‪ ،‬ئیکوادۆر‪ ،‬گانا و ‌‬ ‫‌‬ ‫سۆماڵ‪،‬‬ ‫بهر‪ .‬له‌‬ ‫نهختیان گرته‌ ‌‬ ‫ههڵئاوساوی ‌‬ ‫‌‬ ‫ناوخۆیان دیاریکرد و سیاسه‌تیكارێكی‬ ‫قینهی‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسان گونجاوی –قازانجی‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدا‪ ،‬رێژه‌ی سوودی‬ ‫‌‬ ‫مانشێوهش رێژه‌ی‬ ‫‌‬ ‫نێگهتیڤ بوو‪ .‬به‌ ‌‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫كهوت– له‌م وڵاتانه‌ زۆرجار‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهندیان‪.‬‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن و‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی زیاتر‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمڕۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئهو وڵاتانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ ،‬سبه‌ی داهاتی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمدار‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهی‬ ‫‌‬ ‫رهێنانهکانیان‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بارهی‬ ‫به ناله‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئهو وڵاتانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫بهراورد له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهبێت‬ ‫‌‬ ‫زیاتریان‬ ‫بهڕوونی‬ ‫‌‬ ‫مافهکانی موڵکدارێتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫كهن‪ .‬کاتێک‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانیان‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ئهو‬ ‫ئاراستهی ‌‬ ‫‌‬ ‫نترۆپهنۆره‌كان‬ ‫‌‬ ‫رهكان ‌‬ ‫ئه‬ ‫سهپێنران‪ ،‬بازاڕه‌ ركابه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دیاریکران و‬ ‫بهرز و ئاستی‬ ‫که پڕقازانج و سامان‪-‬خولقێنه‌رن‪ .‬داهاتی ‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫پرۆژانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫شه ‌‬ ‫پێچهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ن‪ .‬به‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی سروشتی‬ ‫‌‬ ‫بهزرزتری ژیان‬ ‫‌‬ ‫كهن‪ ،‬رێژه‌ی سوود جێگری‬ ‫ده ‌‬ ‫سهرمایه‌ سنوردار ‌‬ ‫‌‬ ‫كه جووڵه‌ی‬ ‫تانهی ‌‬ ‫حکومه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهرخان‬ ‫نهک ئابوری ‌‬ ‫بهرچاوگرتنی سیاسی ‌‬ ‫بهپێی له‌ ‌‬ ‫رمایه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫كهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهشێوێنن‪ .‬هاووڵاتیانیان‬ ‫رمایه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫رانهی بازاڕی‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ ،‬کارکردنی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫ڵه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫باجی قورسی ‌‬ ‫هه ڵئاوساوی نه‌ ختی‬ ‫‌‬ ‫سیاسه تیكاری‬ ‫‌‬ ‫سه قامگیری نه‌ ختی‪:‬‬ ‫‌‬ ‫‪.5‬‬ ‫تێکده دات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ده شێوێنێت و ئابوری بازاڕ‬ ‫ئاماژه کانی نرخ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاڵوگۆڕه‪ .‬تێچوونی‬ ‫‌‬ ‫پاره ئامرازی‬ ‫‌‬ ‫ههموو شتێک‬ ‫‌‬ ‫کهم و پێش‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهخشێت که‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫هاوبهش‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫رهسته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫وه چونکه‌‬ ‫مدهکاته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاڵوگۆڕ‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫بهو‪ .‬هاوکات‬ ‫تگوزارییهکان بگۆڕدرێن ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ههموو کاڵاو‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت‬ ‫‌‬ ‫وهک فرۆشتن‬ ‫له ئاڵوگۆڕی ئاڵۆز‪‌ ،‬‬ ‫بکهن ‌‬ ‫‌‬ ‫که قازانج‬ ‫دهدات ‌‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهرگرتنی داهات یان‬ ‫‌‬ ‫که پێکدێت له‌‬ ‫یان کڕینی خانوو یان ئۆتۆمبیل‪‌ ،‬‬ ‫روهها توانامان‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی زۆر‪.‬‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهدرێژایی‬ ‫پارهدانی نرخی کڕێن ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫بهکارهێنانی داهاتوو‪ .‬هاوکات‬ ‫وهی توانای کڕین بۆ ‌‬ ‫دهداتێ بۆ هێشتنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات بۆ ئاگاداربوون له‌ سوود و‬ ‫که توانامان زیاد ‌‬ ‫ژمێریارییه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪.‬‬ ‫بهدرێژایی کات دروست ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ئهوانه‌شدا ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫تێچوونهکان‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫به‬ ‫هه ‌‬ ‫ڕاستهوخۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫پهیوه‌ندی‬ ‫پاره‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫رانهی‬ ‫مهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫بهشداری ‌‬ ‫به‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫زمانه بۆ‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫پاره بۆ ئابوری‬ ‫‌‬ ‫لهم بواره‌دا‪،‬‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫یه ‌‬ ‫بههاکه‌ ‌‬ ‫سهقامگیری ‌‬ ‫‌‬ ‫پێناسهکراویان‬ ‫‌‬ ‫که مانای دیاریکراوی‬ ‫‌‬ ‫گهلێك‬ ‫یوهندیکردن‪ .‬به‌بێ وشه‌ ‌‬ ‫په ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫له ‌‬ ‫مهحاڵه‌‪‌ .‬‬ ‫یوهندیکردن ‌‬ ‫په ‌‬ ‫کهر و گوێگر‪‌ ،‬‬ ‫قسه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههردووک‬ ‫‌‬ ‫بێت لی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫نهبێت‪،‬‬ ‫سهقامگیر و زانراوی ‌‬ ‫‌‬ ‫هایهکی‬ ‫‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههمان شته‌‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫پارهشدا‬ ‫‌‬ ‫هاوبهش‬ ‫‌‬ ‫مهرجی ڕازیکه‌ری‬ ‫که ‌‬ ‫قهرزكه‌ر ‌‬ ‫قهرزده‌ر و ‌‬ ‫دهبێت بۆ ‌‬ ‫سهخت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن؛‬ ‫‌‬ ‫سهرچڵی‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان زیاتر‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوت و‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرز؛‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫بدۆزنه ‌‬ ‫‌‬ ‫خانوویهک یان‬ ‫‌‬ ‫پارهدانی‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫ئاڵوگۆڕدا ) ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندی کات ‌‬ ‫له‬ ‫ڕه ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهترسی زیاده‌‪ .‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫له‬ ‫یهكی درێژ( پڕ ‌‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئۆتۆمبیلێک ‌‬ ‫به‬ ‫که پێده‌چێت پڕسوود بن‬ ‫چهندین ئاڵوگۆڕ ‌‬ ‫نهبێت‪‌ ،‬‬ ‫قامگیره ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫بههای‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫تمهندبوون و ‌‬ ‫به‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستکه‌وت ‌‬ ‫له‬ ‫روهها ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجام نادرێن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بنه ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کۆمهڵایه‌تی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرفراوان و هاریكاری‬ ‫‌‬ ‫سهقامگیری دارایی‪ .‬وه‌ک‬ ‫‌‬ ‫نهبوونی‬ ‫سهر هۆکاری ‌‬ ‫نییه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهلیسمێک‬ ‫هیچ ‌‬ ‫دابینکردنه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫لیهن خواست و‬ ‫پاره له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫‌‬ ‫ههر کاڵایه‌كی تر‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫كهم و‬ ‫یهكی ‌‬ ‫به رێژه‌ ‌‬ ‫گۆڕه یان ‌‬ ‫‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫نه‬ ‫‌‬ ‫دیاریدهكرێت‪ .‬کاتێک دابینکردنی‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫سهقامگیر ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫پاره تا‬ ‫‌‬ ‫دهكات‪ ،‬توانای کڕینی‬ ‫سهرخۆ زیاد ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ دابینکردنی‬ ‫بهراورد له‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬کاتێک دابینکردنی‬ ‫شه ‌‬ ‫پێچهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهزێت و‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫بههای‬ ‫دهكات‪‌ ،‬‬ ‫بهخێرایی زیاد ‌‬ ‫خزمهتگوزاریدا ‌‬ ‫‌‬ ‫کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫ڕوودهدات‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ كاتێك‬ ‫ههڵئاوسانه‌‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫رزدهبنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نرخهکان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رجیهکانی‪.‬‬ ‫‌‬ ‫قهرزده‌کات بۆ ‌‬ ‫خه‬ ‫چاپدهکات یان له‌ بانکی ناوه‌ندی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫ئهستۆی بازرگانیی چاوبرسی‪،‬‬ ‫نه ‌‬ ‫خه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ههڵئاوسان ‌‬ ‫‌‬ ‫تمهداران‬ ‫زۆرجار سیاسه‌ ‌‬ ‫بێگانه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫نهوت یاخود‬ ‫ورهكانی ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫بههێزی کرێکاران‪ ،‬کۆمپانیای ‌‬ ‫سهندیکای ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫تاکه‬ ‫ردهوام‬ ‫به ‌‬ ‫یه‪ .‬هه‌ڵئاوسانی ‌‬ ‫غافڵكارانه ‌‬ ‫‌‬ ‫مه فێڵه‌ ‪ -‬تاکتیکێکی‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫دابینکهری‬ ‫‌‬ ‫پاره‪.‬‬ ‫‌‬ ‫یه‪ :‬زۆربوونی خێرای دابینکردنی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫گهشتیاری‬ ‫چهكی ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫کهی و له‌ ‌‬ ‫بانکه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهسیدی‬ ‫کهی‪‌ ،‬‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫بریتیه له‌‬ ‫‌‬ ‫وڵاتێك‬ ‫ئهو دابینکردنه‌ خێراتر ‌‬ ‫له‬ ‫پاره نیه‌(‪ .‬کاتێك ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫چهكی‬ ‫جۆرێكه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫)‬ ‫ههڵئاوسانه‌‪ .‬خشته‌ی ‪‌ 1‬‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫كهی‬ ‫ئهنجامه‌ ‌‬ ‫دهکات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫شهی ئابوری زیاد‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهم خاڵه‌ ڕوون ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫خواره ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهیان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫که دابینکردنی‬ ‫‌‬ ‫ئهو وڵاتانه‌ی‬ ‫هکاندا ‌‬ ‫له ساڵانی ‪‌ 1990‬‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسانییان کرد‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئهزموونی ئاستی نزمی‬ ‫ئاستێکی هێواش زیادکرد‪‌ ،‬‬ ‫بهریتانیا و ویلیه‌ته‬ ‫‌‬ ‫ڕهنسا‪،‬‬ ‫وهک فه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ورهی‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫راسته بۆ وڵاتی‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫سینگاپۆره‪ ،‬سوید‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫روهها بۆ وڵاتانی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریكا‪،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫كگرتوهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫یه‬ ‫ماوریشهس و کامیرۆن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهخێرایی زیادیکرد‪،‬‬ ‫‌‬ ‫پاره وڵاتێک‬ ‫‌‬ ‫که دابینکردنی‬ ‫‌‬ ‫بهڵام کاتێک‬ ‫‌‬ ‫دهکات )بڕوانه‌ داتاکان بۆ گانا‪ ،‬ڤه‌نزوێل‪،‬‬ ‫ههڵئاوسان زیاد ‌‬ ‫هاوشێوه ئاستی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزی زیادبوونی دراو‬ ‫ره ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫رادهی ‌‬ ‫‌‬ ‫نایجیریا‪ ،‬جامایکا‪ ،‬ئیکوادۆر و ئۆرۆگوای(‪.‬‬ ‫وهک له‌ تورکیا‪ ،‬یوکرانیا‪،‬‬ ‫رئینفلهیشن(‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫هایپه‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسان )‬ ‫مهزنه‌ ‌‬ ‫بووه هۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫رۆمانیا و کۆماری دیمۆکراتی کۆنگۆ‪ .‬کاتێک ئاستی دابینکردنی‬ ‫وه‪.‬‬ ‫رزبووه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسانیش ‌‬ ‫به‬ ‫هاوشێوه ئاستی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫رزبووه ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵاتانه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫بووه له‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسانی ‌‬ ‫هه‬ ‫که ئاستێکی نزمی ‌‬ ‫ههموو وڵاتێک له‌ جیهاندا ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبووه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتی زیادبوونی هێواشی‬ ‫‌‬ ‫یهی ڕابوردوودا‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫چهند ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسانی له‌ناکاوی‬ ‫‌‬ ‫ئهزموونی‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو وڵاتێک‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫پێچهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ندییهی‬ ‫‌‬ ‫پهیوه‌‬ ‫بهر‪ .‬ئه‌م ‌‬ ‫پارهی گرتۆته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کردوه‪ ،‬ڕێوشوێنی فروانکردنی خێرای‬ ‫‌‬ ‫پهیوه‌ندییه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫یهکێکه‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسان‬ ‫‌‬ ‫پاره و‬ ‫‌‬ ‫شهی خێرای‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫نێوان‬ ‫ههموو ئابوریه‌كدا‪.‬‬ ‫گۆڕهكان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬ ‫نرخهکان‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬کاتێک ساڵێک‬ ‫مدهکاته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫خۆشگوزهرانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسان‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪ 15‬ساڵی‬ ‫له ‌‬ ‫سهدا ‪ 50‬ساڵی داهاتوو‪‌ ،‬‬ ‫وه‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫بنه ‌‬ ‫بهرزده‌ ‌‬ ‫سهدا ‪‌ 20‬‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهکان ناتوانن‬ ‫‌‬ ‫کهس و‬ ‫یه‪ ،‬تاکه‌ ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهم‬ ‫بهرده‌وام ‌‬ ‫ئهوه و ‌‬ ‫دوای ‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫پێبدهن‪ .‬نه‌بوونی دڵنیایی پلندان و‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫په ‌‬ ‫‌‬ ‫درێژخایهنی مانادار‬ ‫‌‬ ‫پلنی‬ ‫کاته شتێکی ئیجگار‬ ‫ده ‌‬ ‫سهرمایه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫جێبهجێکردنی پرۆژه‌کانی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوساندا‬ ‫‌‬ ‫رێژهی‬ ‫‌‬ ‫ڕواننهکراو له‌‬ ‫‌‬ ‫مهترسیدار‪ .‬گۆڕانی چاوه‌‬ ‫‌‬ ‫شهخسی‪ .‬له‌جیاتی‬ ‫‌‬ ‫کارهساتێکی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫قازانجكهر بگۆڕیت ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهسانایی‬ ‫‌‬ ‫ئهم نادڵنیاییانه‌دا‪ ،‬زوربه‌ی بڕیارده‌ران‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫ڵهکردن له‌ ‌‬ ‫مامه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫گۆڕینه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه‌ و‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫جۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ستبهرداری ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫نانهت بازرگانیی و‬ ‫ته ‌‬ ‫دهخوازن‪ .‬هه‌ندێک ‌‬ ‫‌‬ ‫درێژخایهن‬ ‫‌‬ ‫وابهسته‌یی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫یهکی‬ ‫که ژینگه‌ ‌‬ ‫ئهو وڵاتانه‌ی ‌‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫گوێزنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانیان ‌‬ ‫ده‬ ‫وه ‌‬ ‫چالکییهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستکه‌وتی شیاو له ئاڵوگۆڕی‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫یه‪.‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهقامگیرتریان‬ ‫‌‬ ‫دهچێت‪.‬‬ ‫دهست ‌‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫رمایه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وهی‬ ‫كۆكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی‪ ،‬چالکی بازرگانیی و‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسان‪2000-1990 ،‬‬ ‫شهی پاره‌ و ‌‬ ‫خشته‌ی ‪ :1‬گه‌ ‌‬ ‫شه ی ساڵانه‌ رێژه‌ ی‬ ‫گه‌ ‌‬ ‫رێژه‌ ی ساڵان ه‌ ی‬ ‫ساڵان ه‌ ی دابینکردنی پاره‌‬ ‫گه شه‌ ی هێواشی‬ ‫‌‬ ‫هه ڵئاوسان ) ‪(٪‬‬ ‫‌‬ ‫) ‪(٪‬‬ ‫دابینكردنی پاره‌‬ ‫‪1.6‬‬ ‫‪0.7‬‬ ‫سینگاپۆره‌‬ ‫‪3.0‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫سوید‬ ‫‪3.7‬‬ ‫‪2.2‬‬ ‫بهریتانیا‬ ‫‌‬ ‫‪1.8‬‬ ‫‪2.9‬‬ ‫فهڕه‌نسا‬ ‫‌‬ ‫‪2.3‬‬ ‫‪1.8‬‬ ‫مهریکا‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪6.7‬‬ ‫‪3.4‬‬ ‫یشهس‬ ‫‌‬ ‫ماوره‌‬ ‫‪4.2‬‬ ‫‪1.6‬‬ ‫کامیرۆن‬ ‫شهی‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫دابینكردنی پاره‌‬ ‫گانا‬ ‫ڤهنزوێل‬ ‫‌‬ ‫نایجیریا‬ ‫جامایکا‬ ‫ئیکوادۆر‬ ‫ئۆرۆگوای‬ ‫سیرالیۆن‬

‫خێرای‬

‫زنههه‌ڵئاوسانی دابینكردنی‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫تورکیا‬ ‫ڕۆمانیا‬ ‫ئۆکرانیا‬

‫رێژهی‬ ‫‌‬ ‫دابینکردنی پاره‌‬ ‫‪22.4‬‬ ‫‪38.8‬‬ ‫‪25.6‬‬ ‫‪26.4‬‬ ‫‪34.1‬‬ ‫‪32.3‬‬ ‫‪29.9‬‬

‫ساڵانهی‬ ‫‌‬ ‫)‪(٪‬‬

‫دابینکردنی‬ ‫رێژهی‬ ‫‌‬ ‫)‪(٪‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪135‬‬

‫‪22‬‬

‫پاره‬

‫رێژهی‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسان )‪(٪‬‬ ‫‌‬ ‫‪25.8‬‬ ‫‪44.0‬‬ ‫‪29.2‬‬ ‫‪27.9‬‬ ‫‪39.1‬‬ ‫‪45.4‬‬ ‫‪41.1‬‬

‫ساڵانهی‬ ‫‌‬

‫ساڵانهی هه‌ڵئاوسان‬ ‫‌‬ ‫رێژهی‬ ‫‌‬ ‫)‪(٪‬‬ ‫‪73‬‬ ‫‪111‬‬ ‫‪670‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬ ‫‪4011‬‬ ‫‪1313‬‬ ‫کۆنگۆ‬ ‫شهی دابینکردنی‬ ‫گه ‌‬ ‫ریژهی ‌‬ ‫‌‬ ‫شهسه‌ندنی جیهانی‪.2002 :‬‬ ‫گه ‌‬ ‫سهرچاوه‌‪ :‬بانکی جیهانی‪ ،‬ئاماژه‌کاری ‌‬ ‫‌‬ ‫قینهی‬ ‫گهشه‌ی ڕاسته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که ناقیس‬ ‫گریمانهیی دابینکردنی پاره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫شهی‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهپێی‬ ‫کراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێوانه‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫بهرهه‌می ناوخۆیی )‪(GDP‬‬ ‫تێكڕای ‌‬

‫کهمتر‬ ‫خهڵک کاتی ‌‬ ‫ڵدهئاوسێن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫تهکان ‌‬ ‫هه‬ ‫که حکومه‌ ‌‬ ‫روهها‪ ،‬کاتێک ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪.‬‬ ‫رخانده ‌‬ ‫‌‬ ‫سامانهكانیان ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنان و کاتی زیاتر بۆ پاراستنی‬ ‫‌‬ ‫بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫دهكرێت‬ ‫ههڵئاوسان ‌‬ ‫رێژهی ‌‬ ‫‌‬ ‫كاتێك شکستخواردن له‌ پێشبینکردنی وردی‬ ‫دهگمه‌ن له‌‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫سهکان‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهناوببات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهسێک‬ ‫‌‬ ‫سامانی‬ ‫ئاراستهی فێربوونی‬ ‫‌‬ ‫وه و‬ ‫دهگرنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ههڵئاوسانی داهاتوو‪ .‬توانای بڕیارده‌رانی‬ ‫‌‬ ‫سهر رێژه‌ی‬ ‫کهن له‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫زیاتری ‌‬ ‫بههادار‬ ‫بێته شتێکی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی بۆ پێشبینكردنی گۆڕان له‌ نرخه‌کاندا ‌‬ ‫ده‬ ‫رههمهێنان‪ .‬پاره‌وپول‬ ‫‌‬ ‫ڕێوهبردن و ڕێکخستنی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وهک له‌ توانایان بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫به ئومێدی‬ ‫هونهری‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫رههمی‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان له‌ زێڕ‪ ،‬زیوو و ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫خرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫لهجیاتی ‌‬ ‫ههڵئاوساندا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫بهرزببێته‌ ‌‬ ‫نرخهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫که‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫خانووبهره‌‪ ،‬ئامێر و‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫رههمداره‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی زیاتر ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫بیخه ‌‬ ‫نه‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌کان له‌ چالکی زیاتر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫کنهلۆجی‪ .‬کاتێک‬ ‫ته ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫لێکۆڵینه ‌‬ ‫‌‬ ‫شهی ئابوری‬ ‫گه ‌‬ ‫رههمدار‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫به‬ ‫بهره‌و چالکی‌ ‌‬ ‫دهچن ‌‬ ‫‌‬ ‫مداره ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫دهبێته‌ ‌‬ ‫هێواش ‌‬ ‫که متمانكردن ‌‬ ‫به‬ ‫وه بێت ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههڵئاوسان ‌‬ ‫کاریگهری ‌‬ ‫‌‬ ‫وێرانکهرترین‬ ‫‌‬ ‫ره ‌‬ ‫نگه‬ ‫‌‬ ‫وه له‬ ‫ئه ‌‬ ‫خهڵک چاوه‌ڕوانی ‌‬ ‫‌‬ ‫بنهڕه‌تیترین ئاستدا‪،‬‬ ‫وه‪ .‬له‌ ‌‬ ‫كاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫رانه بپارێزێت ‌‬ ‫که‬ ‫لمارده ‌‬ ‫‌‬ ‫سهروماڵێان له‌و ‌‬ ‫په‬ ‫‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫که‬ ‫ده ‌‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫لماردهر کاتێک‬ ‫‌‬ ‫بێته ‌‬ ‫په‬ ‫‌‬ ‫حکومهت خۆی ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫کهن‪‌ .‬‬ ‫ده ‌‬ ‫شتێك داگیری ‌‬ ‫زویرچییهکان‬ ‫‌‬ ‫ههمان شێوه‌ی ‌‬ ‫ته‬ ‫به ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫‌‬ ‫فێڵ له‌ هاووڵاتیانی خۆی‬ ‫یه ‌‬ ‫وه‬ ‫که ‌‬ ‫وهی نرخه‌ ‌‬ ‫مکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجکردنی و ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫پاره‪،‬‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای دروستکردنی‬ ‫‌‬ ‫به حکومه‌ت بێت بۆ پاراستنی‬ ‫دهتوانن متمانه‌یان ‌‬ ‫خهڵک چۆن ‌‬ ‫‌‬ ‫یکهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها سزادانی‬ ‫هه ‌‬ ‫گرێبهسته‌کان‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫سهپاندنی‬ ‫‌‬ ‫سهروماڵێان له‌ داگیرکاری‪ ،‬و‬ ‫‌‬ ‫کهی خۆی‬ ‫دراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫نائهخلقی و تاوانكاری؟ کاتێک حکومه‌ت ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕهفتاری‬ ‫‌‬ ‫نموونه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫یهکی لوازدایه‌ بۆ سزادانی‪ ،‬بۆ‬ ‫پێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهزێنێت‪ ،‬له‌‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫شهربه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫کاته ‌‬ ‫که ئاوده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پرتهقاڵ‬ ‫‌‬ ‫شهربه‌تی‬ ‫‌‬ ‫مهێنهرێکی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهزێنن‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫سههمه‌کانی‬ ‫‌‬ ‫کڕیارهکان یان بازرگانییه‌ک ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫دهیفرۆشرێت ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫سههمه‌کانی ئێستا(‪.‬‬ ‫‌‬ ‫خاوهن‬ ‫‌‬ ‫مۆڵهتی‬ ‫‌‬ ‫بهبێ‬ ‫دهرده‌کات ‌‬ ‫سههمی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫)واتا‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫شهی دابینکردنی‬ ‫گه ‌‬ ‫سهقامگیری نرخ زۆر ئاسانه‌‪ :‬کۆنترۆڵی ‌‬ ‫‌‬ ‫کلیلی‬ ‫پارهی وڵاتێک‪ ،‬بانکی ناوه‌ندی له‌زۆر حاڵه‌تدا‪‌ ،‬‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتدارانی‬ ‫ده ‌‬ ‫بکه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫یهکی سیاسی دانراو ) ‌‬ ‫له‬ ‫شیوه ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫دهکرێت ‌‬ ‫وه ئاراسته‌ ‌‬ ‫ندیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کارمه‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫بانکه(‪،‬‬ ‫‌‬ ‫مه فێردراڵ ڕیزێرڤ‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئهمه‌ریكا‪‌ ،‬‬ ‫كگرتوهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫یه‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهسته‌ئ‬ ‫بهدیبێت‪‌ .‬‬ ‫چهندین ڕێگا ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫بهرپرسیار ڕابگیرێت‪ .‬ده‌کرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫پاره کۆنترۆڵ‬ ‫‌‬ ‫که دابینکردنی‬ ‫‌‬ ‫رایهتی بانکی ناوه‌ندی‪،‬‬ ‫به ‌‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫یهکی‬ ‫له چوارچێوه‌ ‌‬ ‫ههڵئاوسان ‌‬ ‫‌‬ ‫که رێژه‌ی‬ ‫به یاسا ناچاربكرێت ‌‬ ‫دهكرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت‬ ‫لدهبرێت‪ .‬یاخود ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر كار‬ ‫له ‌‬ ‫گهر نا ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه ‪‌ -‬‬ ‫بهێڵێته ‌‬ ‫‌‬ ‫رتهسکدا‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫سترێته ‌‬ ‫‌‬ ‫چالکییهکانیان ببه‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجی‬ ‫‌‬ ‫كه و‬ ‫سته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهندامانی‬ ‫موچهی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫نرخهکانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهقامگیری‬ ‫‌‬ ‫پارهیی و‬ ‫‌‬ ‫تۆماری‬ ‫تایبهتی وڵاته‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک وڵات – ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ههبوونی بانکی ناوه‌ندی‪،‬‬ ‫‌‬ ‫لهجیاتی‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫به دراوێکه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهیان ببه‌‬ ‫نگه بتوانن دراوه‌ ‌‬ ‫بچووکهکان – ره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫سهقامگیری ناسراوه‌‪ .‬له سایه‌ی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهکاردێت و‬ ‫‌‬ ‫بهرفراوانی‬ ‫‌‬ ‫یهكی دیاریکراوی‬ ‫دهسته‌ی دراو رێژه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ناسراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهك ‌‬ ‫که‬ ‫سته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫یهدا‪‌ ،‬‬ ‫ڕێچکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بیانییهدا ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫دراوه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫دادهمه‌زرێنێت له‌نێوان دراوی ناوخۆیی و ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاڵوگۆڕ‬ ‫ئهو‬ ‫ڕادهگرێت ) ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان‬ ‫وه ‌‬ ‫سهدی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا‬ ‫ئهوكاته‌ له‌ ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫ته ‌‬ ‫ستراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێوی ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫بهئاسانی بگۆڕردرێن بۆ کاش( له‌و سامانانه‌دا ‌‬ ‫دهکرێت ‌‬ ‫که ‌‬ ‫بۆندانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهواتایه‌ دێت ‌‬ ‫كه‬ ‫دهی پشتیوانیه‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا‬ ‫م له‌ ‌‬ ‫بیانی دیاریکراون‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دراوی‬ ‫دراوه ناوخۆییانه‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫که‬ ‫له توانایدا ‌‬ ‫میشه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ستهی دراو‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫دهریکردوه‌‪ .‬هۆنگ کۆنگ ‌‬ ‫له‬ ‫یهكی دیاریکراو ‌‬ ‫رێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫بکڕێته ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی دراوی ناوخۆیی‬ ‫بهستنه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بهر ‌‬ ‫گرتۆته ‌‬ ‫‌‬ ‫یهی‬ ‫ڕێچکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫یهی ڕابوردوودا ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ستهی دراودا‬ ‫ده ‌‬ ‫ههڵئاوسان له‌ وڵاتانی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬ئاستی‬ ‫ریکیه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫به دۆلری ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ته ‌‬ ‫ستراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێوه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫که دراوه‌ ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫ئهو وڵاته‌ ‌‬ ‫ندهی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫تاڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهسانایی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫به دراوێکی تر ‌‬ ‫پشتبهستن ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه بۆ‬ ‫‌‬ ‫ڕێگایهکی‬ ‫‌‬ ‫سهد ساڵ دۆلری‬ ‫‌‬ ‫ماوهی نزیکه‌ی‬ ‫‌‬ ‫نهما بۆ‬ ‫په ‌‬ ‫نموونه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بهکاربهێنیت‪ .‬بۆ‬ ‫دراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫دواییانهشدا‪ ،‬ئیکوادۆر‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫بهکارهێناوه‌‪‌ .‬‬ ‫وهک دراوی خۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریکی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنا‪.‬‬ ‫وهک دراوی خۆی ‌‬ ‫دۆلری ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یه‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهکات‪ .‬گرنگ ‌‬ ‫یهکی باش دابین ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫که ناگوڕێت کێ‬ ‫سهله‌ ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫هیچ ‌‬ ‫سهره‌ڕای ئاستی‬ ‫‌‬ ‫بهکاری بهێنن‪ .‬لێره‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫سهکان‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهخت‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بهرچاوبگریت‬ ‫له ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گرنگه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسانی وڵاتێک‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهکاربهێنیت‪ .‬ئایا یاساییه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫جێگره ‌‬ ‫‌‬ ‫بههاداری‬ ‫گهر دراوی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫‌‬ ‫ریکردوه؟ ئایا‬ ‫‌‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫جگه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهیت‬ ‫‌‬ ‫به دراوێکی تر‬ ‫ئاڵوگۆڕ ‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫بانکهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫به دراوی تر؟ ئایا‬ ‫بهئاسانی بگۆڕیت ‌‬ ‫دهکرێت دراوی ناوخۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫وهڵامی‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫به دراوی بیانی؟ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫بکه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکی‬ ‫‌‬ ‫حسابی بانکی بۆ‬ ‫دهکات‪.‬‬ ‫پارهی باش زیاد ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫بهڵێیه‌‪ ،‬توانای ‌‬ ‫پرسیارانه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک له‌م‬ ‫‌‬ ‫پارهیی‪،‬‬ ‫‌‬ ‫سهقامگیری‬ ‫‌‬ ‫پارهی باش گرنگه‌‪ .‬به‌بێ‬ ‫‌‬ ‫بهدیدێت‪،‬‬ ‫ههرچۆنێک ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دیکه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه ‌و ئاڵوگۆڕی‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫ستکهوتی شیاو له‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫دهخۆن ‌‬ ‫له‬ ‫که شکست ‌‬ ‫وڵاته ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکی‬ ‫‌‬ ‫باردهچن و‬ ‫‌‬ ‫دهخوازن له‌‬ ‫وابهسته‌بوون ‌‬ ‫‌‬ ‫تهواوی تواناکانیان‪.‬‬ ‫بهدهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ده هێنن کاتێک‬ ‫‌‬ ‫رهه م‬ ‫‌‬ ‫خه ڵک زیاتر به‌‬ ‫‌‬ ‫رێژه ی نزمی باج‪:‬‬ ‫‌‬ ‫‪.6‬‬ ‫ده ستیان‬ ‫‌‬ ‫یه ی‬ ‫که به‌ شێکی زیاتری ئه‌ و پاره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رێگه یاندرا‬ ‫‌‬ ‫هه ڵگرن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫که وێت بۆ خۆیانی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫گهر ‌‬ ‫که کارده‌کات‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫دهدرێت ‌‬ ‫ههموو مرۆڤێک ‌‬ ‫‌‬ ‫له ئاره‌قی‬ ‫باج ‌‬ ‫کارگهکان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫دهبیت ‌‬ ‫‌‬ ‫کاردانهوه‌یان‬ ‫‌‬ ‫ئهوا‬ ‫دهر بوون‪‌ ،‬‬ ‫به ‌‬ ‫لهڕاده‌ ‌‬ ‫باجانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاپۆڕهی‬ ‫‌‬ ‫هفرۆشرێن و له‌ناو‬ ‫ه د ‌‬ ‫هو ‌‬ ‫ههۆی باج ‌‬ ‫هی ب ‌‬ ‫هو کێڵگان ‌‬ ‫هر ئ ‌‬ ‫هس ‌‬ ‫ل ‌‬ ‫بهدوای کاردا‬ ‫بێهوده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن و‬ ‫یده ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫قامهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫شه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫خهڵکانه‌دا‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫گهڕین‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئۆکتۆبهری ‪1932‬‬ ‫‌‬ ‫فرانکلین دی رۆزڤێڵت‪ ،‬پیتسبێرگ‪19 ،‬ی‬ ‫دهبات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کاتێک باجی ئاست به‌رز به‌شێکی زۆری داهات‬ ‫مهێنهرانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫هاندهر بۆ کارکردن و به‌کارهێنانی‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬رێژه‌ی په‌راوێزی باج‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫مده‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫رچاوهکان‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫که باجی‬ ‫‌‬ ‫یه‬ ‫زیاده ‌‬ ‫‌‬ ‫مه به‌شی داهاتی‬ ‫گرنگه‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهتی‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫نموونه‪‌ ،‬‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫ههر ئاستێکی دیاریکراوی داهاتدا‪ .‬بۆ‬ ‫له ‌‬ ‫لێگیراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریكا‪،‬‬ ‫كگرتوهكانی ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ویلیهته‌ یه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫‪2003‬دا‬ ‫بووایه و‬ ‫‌‬ ‫ساڵانهی ‪ 40،000‬دۆلر‬ ‫‌‬ ‫که داهاتی‬ ‫‌‬ ‫باجدهرێک‬ ‫‌‬ ‫دهبوایه‌ ‪25‬‬ ‫‌‬ ‫وتایه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ستبکه‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بڕه‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫زیادهی‬ ‫‌‬ ‫‪ 100‬دۆلری‬ ‫ڕووبهڕووی‬ ‫‌‬ ‫دۆلره‪ .‬باجدره‌ ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‪100‬‬ ‫بدایه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫دۆلری باج‬ ‫رێژهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وه‪ .‬کاتێک‬ ‫بووه ‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزی باج ده‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪25‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫زیادهی‬ ‫‌‬ ‫له داهاتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بڕه‬ ‫وه‪ ،‬ئه‌و‬ ‫رزدهبێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزی باج به‌‬ ‫‌‬ ‫ردهوام‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ههڵیبگرن ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهیان پێده‌درێت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫سهکان‬ ‫‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم ده‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزی باج‬ ‫بهرزی ‌‬ ‫رێژهی ‌‬ ‫‌‬ ‫که بۆچی‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫یه بۆ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫سێ هۆکار‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رههم و داهات ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫رههمداری‬ ‫‌‬ ‫وه و ‌‬ ‫به‬ ‫کاته ‌‬ ‫سارده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوڵه‌کانی کار‬ ‫بهرزی باج ‌‬ ‫کهم‪ ،‬رێژه‌ی ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫رزدهبنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزی باج ‌‬ ‫به‬ ‫رێژهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬کاتێك‬ ‫مدهکاته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کارگهری ‌‬ ‫‌‬ ‫داهاته زیاده‌کانیان‬ ‫‌‬ ‫نیوهی‬ ‫‌‬ ‫کهمتر له‌‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫سهکان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪ 55‬بۆ ‪،60‬‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫که زۆربه‌ی ‌‬ ‫ڕێگهیان پێنه‌درا ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫ههڵبگرن‪ .‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫بۆخۆیان‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫دهبێت ‌‬ ‫که‬ ‫وهدا ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهلی ‌‬ ‫مهیلیان ‌‬ ‫ههڵبگرن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫کهوێت بۆخۆیان‬ ‫ده ‌‬ ‫دهستیان ‌‬ ‫‌‬ ‫که هاوسه‌ری‬ ‫ئهوانه‌ی ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫کهس‪‌ ،‬‬ ‫ههندێک ‌‬ ‫‌‬ ‫کهوێت‪.‬‬ ‫دهستنه‌ ‌‬ ‫زۆریان ‌‬ ‫کهن که‌‬ ‫کارده ‌‬ ‫‌‬ ‫ماڵه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫جێدههێڵن و ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫یه‪ ،‬هێزی کار ‌‬ ‫به‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کارگهریان‬ ‫‌‬ ‫بهسانایی کاتژمێری‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کارهکانیان باجی لێناگیرێت‪ .‬که‌سانی‬ ‫‌‬ ‫لهوێ‬ ‫‌‬ ‫که پشووی‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دهبن‪ ،‬یان کارێک ‌‬ ‫خانهنشین ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ ،‬زووتر‬ ‫کارده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتر‬ ‫‌‬ ‫دهبن له‌‬ ‫خهڵکی تر زۆر ورد ‌‬ ‫زۆرتره یان له‌ شوێنێکی خوازراوه‌‪ .‬هێشتا ‌‬ ‫‌‬ ‫وهرگرتنی‬ ‫وه ڕازینابن بۆ ‌‬ ‫به گواستنه‌ ‌‬ ‫دهبن‪‌ ،‬‬ ‫وهرگرتنی کاردا کاتێک بێکار ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوڵدانی‬ ‫‌‬ ‫ستبهرداری‬ ‫‌‬ ‫موچهکانیان‪ ،‬یان ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫کارێکی نوێ یاخود زیادکردنی‬ ‫که بیریان‬ ‫دهبن ‌‬ ‫رکهشییه‌ ‌‬ ‫پڕسه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫خشه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو چالکییه‌ بازرگانییه‌ ئومێدبه‌‬ ‫‌‬ ‫مهکانی‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاووڵاتییه پڕبه‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫رزهکانی باج‬ ‫به ‌‬ ‫وه‪ .‬رێژه‌ ‌‬ ‫لێکردۆته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫نزمتره‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫که باجیان‬ ‫ئهو وڵاتانه‌ی ‌‬ ‫بکهن بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵاتێک ناچاری ڕۆیشتن‬ ‫بهزێنیت‪،‬‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئاماده‬ ‫رههمداری دابینکردنی کرێکاری‬ ‫‌‬ ‫بارهی ‌‬ ‫به‬ ‫گۆڕینهوانه‌ قه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫به‬ ‫مبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫بێته هۆی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫له کارکردن نا‌هێنن‪ ،‬یان‬ ‫ستبهجێ واز ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی‬ ‫‌‬ ‫بێگومان‪،‬‬ ‫رامبهر‬ ‫‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫کاردانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫وه کارناکه‌ن‪،‬‬ ‫کهمتره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫به کارامه‌یی‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫چهندین ساڵی ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫پهراوێزی باج‪ .‬که‌سێک‬ ‫وهی رێژه‌ی ‌‬ ‫رزبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهرده‌وام بێت‬ ‫یه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫رخانکردبێت‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی دیاریکراو ‌‬ ‫ته‬ ‫ڕاهێناندا بۆ پیشه‌ ‌‬ ‫سه له‌‬ ‫که ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫گهر داهاتی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫تایبهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهخت– ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫له کارکردن – و کارکردنی‬ ‫‌‬ ‫گهنجتر‬ ‫خهڵکی ‌‬ ‫چهندین ‌‬ ‫ساڵهکانی لووتکه‌ی ژیانی کارکردنیدا بێت‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫کردووه‪ ،‬سارد‬ ‫‌‬ ‫تمهنددا ‌‬ ‫نه‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫له ڕاهێنانی‬ ‫بهرهێنانی گرانیان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫که هێشتا ‌‬ ‫‌‬ ‫بهم‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫پهراوێزی باجه‌ ‌‬ ‫بهرزه‌کانی ‌‬ ‫رێژهی ‌‬ ‫‌‬ ‫بههۆی‬ ‫مه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫له کردنی ‌‬ ‫دهبن ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫بهرزه‌کانی باج له‌ ‌‬ ‫رێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫خراپهکانی‬ ‫‌‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫رییه‬ ‫‌‬ ‫ههندێک له‌‬ ‫یهش ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهوێت‪.‬‬ ‫چهند ساڵێک دواده‌ ‌‬ ‫ههوڵی کار بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫ستکهوت له‌ بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫رههمداری و ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫بهرزه‌کانی باج ‌‬ ‫به‬ ‫رێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاوکات‬ ‫مووچه( پوازێک‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬باجی کار )یان باجی‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهکانی تر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ئهو‬ ‫کارمهند بۆ خاوه‌نکار و ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکرێگرتنی‬ ‫دادهکوتێت له‌نێوان تێچوونی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات بۆ‬ ‫پارهی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهنکار‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫دهمێنێته‌ ‌‬ ‫کارمهند بۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫یهی ‌‬ ‫که‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک موچه‬ ‫‌‬ ‫نده ‌‬ ‫که‬ ‫کارمه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وهی‬ ‫وهک له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کارمهنده‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫دامهزراندنی ‌‬ ‫‌‬ ‫دامهزراندن‬ ‫‌‬ ‫لێنهدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫گهڵ فراوانتربوونی‬ ‫ریدهگرێت‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وه‬ ‫ههندێک‬ ‫‌‬ ‫وه و‬ ‫رزدهبێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دامهزراندن ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫چۆنکه تێچوونی‬ ‫‌‬ ‫بێته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫مده‬ ‫‌‬ ‫نه بازاڕی ڕه‌ش‪،‬‬ ‫که ‌‬ ‫ڕووده ‌‬ ‫‌‬ ‫نانهت‬ ‫ته ‌‬ ‫جێدههێڵن یان ‌‬ ‫‌‬ ‫کارمهند هێزی کار ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کهمتر زامنه‌‪.‬‬ ‫کهمتره‌ و مافی موڵکدارێتی ‌‬ ‫لهوێ پاراستنی یاسایی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس‬ ‫‌‬ ‫ههندێک‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبنه‌ هۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزه‌کانی باج‬ ‫هاوکات رێژه‌ ‌‬ ‫چونکه پێویست ناکات‬ ‫‌‬ ‫رههمدارن‬ ‫‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫ئهو چالکییانه‌ی ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫ڕووبکه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫بۆیاخچیهکی کارامه‬ ‫‌‬ ‫بهرز تێچوونی‬ ‫بدهن‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬باجی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫باجیان ‌‬ ‫بکهیت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهت بۆیاخ‬ ‫خانووه ‌‬ ‫‌‬ ‫یه ناچارت بکات خۆت‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫رزدهکاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بدهیت‪ .‬به‌بێ باجی‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی‬ ‫بهباشی ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫نییه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫کارامهییت‬ ‫‌‬ ‫گهرچی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجام‬ ‫به نرخێک بۆ ‌‬ ‫کهت ‌‬ ‫کاره ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت‬ ‫وهر ‌‬ ‫پیشه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرز‪ ،‬بۆیاخچی‬ ‫رێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بکهیت بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهرخان‬ ‫کهت ‌‬ ‫دهتوانیت کاته‌ ‌‬ ‫بیدهیت‪ ،‬تۆش ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت‬ ‫که تۆ ‌‬ ‫بدات ‌‬ ‫که بۆی شیاویت‪.‬‬ ‫کارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫نه پیشه‌ی‬ ‫که ‌‬ ‫ڕووده ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫ههندێک‬ ‫‌‬ ‫رزهکانی باجدا‪،‬‬ ‫به ‌‬ ‫رێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫یه کاری مووچه‌یان پێباشتر بێت(‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫گهرچی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫خودههڵسوڕێن ) ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫خهرجیه‌کانی خۆت ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاسانتره ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫خودههڵسوڕێن‬ ‫‌‬ ‫پیشهی‬ ‫‌‬ ‫چونکه بۆ‬ ‫‌‬ ‫کهیت‪.‬‬ ‫نه ‌‬ ‫وتهکانت باس ‌‬ ‫دهستکه‌ ‌‬ ‫ههندێک له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجی بازرگانی بنووسیت و‬ ‫‌‬ ‫لیهن باجه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫که له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رانهن‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی‬ ‫‌‬ ‫بهفیڕۆدان و ناکارایی‬ ‫‌‬ ‫شێوێنراون‪.‬‬ ‫وهی‬ ‫کۆکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههردووک ئاست و کاریگه‌ری‬ ‫رزهکانی باج ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دووهم‪ ،‬رێژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بیانییهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهێنانه‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رزهکانی باج‬ ‫به ‌‬ ‫بهزێنێت‪ .‬رێژه‌ ‌‬ ‫رمایه داده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫پرۆژهی‬ ‫‌‬ ‫بگهڕێن بۆ‬ ‫‌‬ ‫دهکات‬ ‫ناوخۆییهکان ناچا‌ر ‌‬ ‫‌‬ ‫رهێنه‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫ردهنێت و ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنان‬ ‫‌‬ ‫ههردووک باج و تێچوونی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دهره‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان له‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫که‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رههمهێنان ‌‬ ‫‌‬ ‫ستهکانی ‌‬ ‫به‬ ‫کهره‌ ‌‬ ‫بهرهێنان و ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫نزمترن‪‌ .‬‬ ‫ئهو‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ڕووده ‌‬ ‫‌‬ ‫ناوخۆییهکانیش‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫بهرهێنه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫شهی ئابورین‪‌ .‬‬ ‫گه ‌‬ ‫بهخشی ‌‬ ‫وزه ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژانه دوور‬ ‫‌‬ ‫دهن له‌ باج و له‌و‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫پهنای داهاتی ئێستا‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژانهی‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫کهمه‌‪‌ .‬‬ ‫بهڵام سوودی خۆلدان له‌ باجیان ‌‬ ‫زۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫که داهاتیان‬ ‫وه ‌‬ ‫ونه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهتیان‬ ‫‌‬ ‫دهستکه‌وتی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهن بۆ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک توانادار‬ ‫‌‬ ‫له باج‬ ‫پهناگانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رمایهی‬ ‫‌‬ ‫ناکهن‪ .‬سه‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان زیاد‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بههای‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژانهی‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫ههبێت ‌‬ ‫‌‬ ‫کهنیان‬ ‫رههمه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پڕبه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کارهێنانه‬ ‫له ‌‬ ‫به‬ ‫سهرچاوه‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدرێت‪ ،‬و‬ ‫بهفیڕۆ ‌‬ ‫گمهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫خرێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫دوور ‌‬ ‫ده‬ ‫دهدات ‌‬ ‫که‬ ‫سهکان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزی باج هانی‬ ‫بهرزه‌کانی ‌‬ ‫سێیهم‪ ،‬رێژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كه باج‬ ‫‌‬ ‫تانهی‬ ‫بابه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهك له‌و‬ ‫‌‬ ‫بهخشراون‬ ‫که باج ‌‬ ‫‌‬ ‫کارببهن‬ ‫‌‬ ‫ئهو کاڵایانه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهخشراو نین ره‌ ‌‬ ‫نگه‬ ‫که باج ‌‬ ‫ئهو کاڵایانه‌ی ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫گهرچی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهخشراو نین‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫سانهی که‬ ‫‌‬ ‫ئهو تاکه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫بهخشراوبن‪‌ ،‬‬ ‫کرێنهکان باج ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاتر خواستراوبن‪ .‬کاتێک‬ ‫ئهو باجه‌ی ‌‬ ‫که‬ ‫كڕینه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫چونکه ‌‬ ‫‌‬ ‫نادهن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بابه ‌‬ ‫تانه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫دهیانکڕن کۆی تێچوونی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬کاتێک رێژه‌كانی‬ ‫كاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بیاندایه‬ ‫بابه ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهبێ كڕینی ‌‬ ‫دهبوو ‌‬ ‫‌‬ ‫بهخشراون تاڕادیه‌ک‬ ‫که باج ‌‬ ‫خهرجیانه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهرز بێت‪‌ ،‬‬ ‫پهراوێزی باج ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪.‬‬ ‫ههرزانتر ‌‬ ‫‌‬ ‫بهریتانیا‪،‬‬ ‫گرانبههای دروستکراوی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهریتانیا‪ ،‬ئۆتۆمبێلی‬ ‫له ‪1970‬کاندا له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بێت ‌‬ ‫که‬ ‫ئه ‌‬ ‫پێدهچوو ‌‬ ‫‌‬ ‫هۆکارهکان‬ ‫‌‬ ‫ڕۆڵس‪-‬ڕۆیس‪ ،‬زۆر باو بوو‪ .‬یه‌کێک له‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫بازرگانییهک‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪ 98‬به‌رزبوو‪ .‬خاوه‌ن‬ ‫پهراوێزی باج نزیکه‌ی له‌ ‌‬ ‫رێژهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجی‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫دهیتوانی ئۆتۆمبیلێک بکڕێت ‌‬ ‫دهدا ‌‬ ‫ئاستهی له‌ باج ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫نهكڕێت؟‬ ‫گرانبههاترین ئۆتۆمبیل ‌‬ ‫‌‬ ‫کهواته‌ بۆچی‬ ‫بهخشراوبوو‪‌ ،‬‬ ‫که باج ‌‬ ‫بازرگانی ‌‬ ‫وه ‪-‬بابڵێین بایی‬ ‫مدهكرده‌ ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهی‬ ‫که تێچوونی كڕیاری ئۆتۆمبیله‌ ‌‬ ‫کڕینه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫پاوهنی له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها ‪2،000‬‬ ‫كه ‌‬ ‫كڕیاره ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫پاوهن بووه‌‪‌ -‬‬ ‫‌‬ ‫‪100،000‬‬ ‫نهی‬ ‫لهو ‪ 100،000‬پاوه‌ ‌‬ ‫بدایه ‌‬ ‫‌‬ ‫بوایه ‪ 98،000‬پاوه‌نی باج‬ ‫‌‬ ‫كهوت‪ ،‬چونکه‌ ‌‬ ‫ده‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪98‬ی نرخی‬ ‫له ‌‬ ‫ئهنجامدا حکومه‌ت ‌‬ ‫له ‌‬ ‫كه‪‌ .‬‬ ‫ئۆتۆمبیله ‌‬ ‫‌‬ ‫كه داویه‌تی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫پهراوێزی باج دابه‌زی بۆ‬ ‫وهی رێژه‌ی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهدا‪ .‬پاش ‌‬ ‫کهی ‌‬ ‫ئۆتۆمبیله ‌‬ ‫‌‬ ‫تێچوونی‬ ‫زیوه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دابه‬ ‫‌‬ ‫لهناکاو‬ ‫‌‬ ‫دهڵێن گوایا فرۆشی رۆڵس‪-‬ڕۆیس‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪،70‬‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر خاوه‌ن‬ ‫له ‌‬ ‫تهنها ‪ 2،000‬پاوه‌ن ‌‬ ‫که ئێستا ‌‬ ‫نییه ‌‬ ‫ئۆتۆمبیله ‪ 100،000‬پاوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت هێشتا ‪70،000‬‬ ‫‌‬ ‫بهڵکو ‪ 30،000‬پاوه‌ن‪.‬‬ ‫که ناكه‌وێت ‌‬ ‫بازرگانییه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام ئێستا‬ ‫بهخشراو‪‌ ،‬‬ ‫بهشێوه‌ی داهاتی باج ‌‬ ‫دهبێت بدات ‌‬ ‫کهی ‌‬ ‫پاشماوه‌ ‌‬ ‫كهی‪.‬‬ ‫كڕیاره ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫كهویێت ‌‬ ‫گرانترده ‌‬ ‫‌‬ ‫که زۆر‬ ‫ئۆتۆمبیله ‌‬ ‫‌‬ ‫روكهش تێچوونی‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫پهراوێزی باج ‌‬ ‫رزهکانی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫رێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬بۆ‬ ‫نه ‌‬ ‫مناكه ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمهڵگا ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫بهڵام تێچوون له‌ ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫شهخسی ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجی‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫دهکرێت ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهخشراون )یان ‌‬ ‫که باج ‌‬ ‫تانهی ‌‬ ‫بابه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫باجلێدهراو‬ ‫‌‬ ‫ههژماربكرێن و له‌ داهاتی‬ ‫‌‬ ‫تمهند‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی یان‬ ‫‌‬ ‫ئاسته‬ ‫ڕووبهڕووی‬ ‫‌‬ ‫باجدهران ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫یهكی چاوه‌ڕوانكراو‪،‬‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهکرێن(‪ .‬به‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫که‬ ‫رجده ‌‬ ‫‌‬ ‫شتانهدا ‌‬ ‫خه‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫پارهی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫دهبنه‌ ‌‬ ‫پهراوێزی باج ‌‬ ‫رزهکانی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫له هاوای‪،‬‬ ‫رازاوه‪ ،‬کۆنفرانسی بازرگانی ‌‬ ‫‌‬ ‫نوسینگهی‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫بهخشراون‬ ‫باج ‌‬ ‫گرانبههای کۆمپانیا‪ ،‬خۆشنوودی بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫وهک ئۆتۆمبیلی‬ ‫پهراوێزی‪‌ ،‬‬ ‫سوودی ‌‬ ‫کهیان‬ ‫باجه ‌‬ ‫‌‬ ‫کڕینه بێباجانه‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫خانهنشینی کۆمپانیا‪ .‬چونکه‌‬ ‫‌‬ ‫و پلنی‬ ‫گهر ناچاربوونایه‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دهکڕن ‌‬ ‫ئهو کاڵایانه‌ ‌‬ ‫خهڵک زۆرجار ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی‬ ‫نهیانده‌کڕی‪ .‬به‌فیڕۆدان و ناکارایی ‌‬ ‫بدهن ‌‬ ‫‌‬ ‫تێچوونهکانی‬ ‫‌‬ ‫تهواوی‬ ‫‌‬ ‫رانهن‪.‬‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫لوهکی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزه‌کانی‬ ‫رێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫که‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئاماژه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابورییهکان‬ ‫‌‬ ‫بهکورتی‪ ،‬شیكاره‌‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه‌ دواده‌خات‬ ‫‌‬ ‫پێكهوانانی‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رانه ‌‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫باج چالکی ‌‬ ‫به‬ ‫رچاوهکان‪ .‬ئه‌و رێژانه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫رانهی‬ ‫فیڕۆده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی ‌‬ ‫به‬ ‫به ‌‬ ‫ودهدات ‌‬ ‫بره ‌‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫شهی ئابوریدا‪.‬‬ ‫گه ‌‬ ‫خۆشگوزهرانی و ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌م‬ ‫له ‌‬ ‫ربهستن ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫له ڕێگای فرۆشتنی‬ ‫که ن ‌‬ ‫شه ده‌ ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪ .7‬بازرگانی ئازاد‪ :‬وڵاتان‬ ‫ده توانرێت به‌ نرخێکی‬ ‫که ‌‬ ‫تگوزارییانه وه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫‌‬ ‫ئه و کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫وانه ی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫به رهه‌ م بهێنرێن و کرێنی ئه‌‬ ‫که م ‌‬ ‫ندازه یه‌ ک ‌‬ ‫‌‬ ‫تائه‬ ‫‌‬ ‫که وێت‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫به رهه‌ مهێنانیان گران ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫خهڵک بۆ کڕین و‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهدان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتووه له‌‬ ‫‌‬ ‫بهسانایی‬ ‫بازرگانی ئازاد ‌‬ ‫یانهوێت بکڕن و بفرۆشن‪ .‬گومرکی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫یهی‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫‌‬ ‫فرۆشتن‬ ‫فرهلیه‌ن و‬ ‫‌‬ ‫ئابڵوقهی‬ ‫‌‬ ‫ههمان شێوه‌ی‬ ‫به ‌‬ ‫هێزه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫پاراستنخوازی ‌‬ ‫ئهم‬ ‫لهنێوان ‌‬ ‫له بازرگانی‪ .‬جیاوازی ‌‬ ‫ڕێگهگرتن ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک شته‌‪:‬‬ ‫بهستیشیان ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه وڵاتان‬ ‫ڕێیه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئامرازێكه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫فرهلیه‌ن‬ ‫‌‬ ‫که ئابڵوقه‌ی‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یه‬ ‫ئه ‌‬ ‫دوانهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫دوژمنهکانییان بۆ بازرگانیکردن؛ گومرکی پاراستنخوازی‬ ‫‌‬ ‫دهگرن ‌‬ ‫له‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکی خۆیان بۆ‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهگرتن ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫دههێنن بۆ‬ ‫بهکاری ‌‬ ‫ئامرازێكه وڵاتان ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانیکردن‪.‬‬ ‫ههمان‬ ‫‌‬ ‫ڕهتدا‬ ‫ههن له‌ بنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نێودهوڵه‌تیدا‬ ‫‌‬ ‫که له‌ بازرگانی‬ ‫ئهو پرنسیپانه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫له باری‬ ‫وهک ‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫ندانه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫ئارهزوومه‌‬ ‫‌‬ ‫ههر ئاڵوگۆڕێكی‬ ‫که بنه‌مان بۆ ‌‬ ‫وانهن ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ریهک ‌‬ ‫له‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫به‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫نێودهوڵه‌تی‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی ناوخۆییدا‪ ،‬بازرگانی‬ ‫خزمهتگوزاری زیاتر‬ ‫‌‬ ‫رههمبهێنن و کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫که زیاتر ‌‬ ‫به‬ ‫بهشدارانی بازرگانی ‌‬ ‫‌‬ ‫مه‪.‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫ن بۆ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫دهیانكرد‪ .‬سێ هۆکار ‌‬ ‫بهبێ بازرگانیكردن ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫کارببهن ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫گهر بتوانن‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبن ‌‬ ‫سوودمهند ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵاتهكان‬ ‫‌‬ ‫كه له‌‬ ‫ریه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکی‬ ‫‌‬ ‫کهم‪،‬‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههرزانتر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫تگوزارییهکیان له‌ڕیگای بازرگانییه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫رههم یان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دابهشبوونی‬ ‫‌‬ ‫رههمیبهێنن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن له‌ ناوخۆدا ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ستبکهوێت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫ئهو کاڵایانه‌ی ‌‬ ‫که‬ ‫یهکی زۆر جیاوازه‌‪‌ .‬‬ ‫ڕێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان له‌نێوان وڵاتاندا ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫رههمهێنانیان‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫به‬ ‫وانه ‌‬ ‫له وڵاتێکدا‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫گرانه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهك‬ ‫رههمهێنانیان تاڕاده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫کهشێکی‬ ‫که ‌‬ ‫ئهو وڵاتانه‌ی ‌‬ ‫نموونه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ههرزان بێت له‌ وڵاتێکی تردا‪ .‬بۆ‬ ‫‌‬ ‫که سوودمه‌ند‬ ‫دهبینن ‌‬ ‫بهرازیل و کۆڵۆمبیا‪‌ ،‬‬ ‫وهک ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهرم و شیداریان‬ ‫‌‬ ‫قاوهدا‪ .‬خه‌ڵک ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫وهربگرن له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫تمهندێتی ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبن ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن ‌‬ ‫که‬ ‫ده ‌‬ ‫ههوڵ ‌‬ ‫کهمه‌‪‌ ،‬‬ ‫زۆره و دانیشتوان ‌‬ ‫‌‬ ‫که خاکی چۆڵ‬ ‫نهدا و ئوسترالیا‪‌ ،‬‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫گهنم و‬ ‫وهک ‌‬ ‫پێویسته‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫که زه‌وی زۆریان‬ ‫مانهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫تایبتمهند ببن له‌و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫گمه ‌‬ ‫نه‬ ‫ده ‌‬ ‫که خاکیان ‌‬ ‫دانهوێڵه‌ی ئالیك و گۆشتی مانگا‪ .‬بۆ هاوڵاتیانی یابان ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫به‬ ‫دهبن ‌‬ ‫‌‬ ‫تمهند‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫هرهدارن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ره ‌‬ ‫به‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫و هێزی كاریان‬ ‫ناردهكردن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫لهکترۆنی بۆ‬ ‫ئه ‌‬ ‫رههمی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک کامێرا‪ ،‬ئۆتۆمبیل و ‌‬ ‫به‬ ‫کاڵای ‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫دهدات بۆ ‌‬ ‫نهكانی بازرگانی ‌‬ ‫له لیه‌ ‌‬ ‫ریهک ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی یارمه‌تی‬ ‫به باشی‬ ‫که ‌‬ ‫ئهو شتانه‌ی ‌‬ ‫رههمهێنان و فرۆشتی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌کانیان بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫زیاتری‬ ‫ئهو شتانه‌ی‬ ‫رههمهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫ستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی خۆیان ببه‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫لهجیاتی ‌‬ ‫یانکهن ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫ندبوونه و بازرگانیدا‪ ،‬کۆی‬ ‫‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫تمه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫ئهنجامی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بهرزه‌‪‌ .‬‬ ‫كه تێچوونیان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن ئاستێکی‬ ‫‌‬ ‫ههر وڵاتێک‬ ‫‌‬ ‫خهڵکی‬ ‫‌‬ ‫وه و‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزده‌‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهكرا‪.‬‬ ‫به بێ بوون بازرگانی بۆیان ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫بکهن ‌‬ ‫‌‬ ‫ستبهر‬ ‫‌‬ ‫بهرزتری ژیان ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫رههمهێنه‌ران و‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫دهدات ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه‬ ‫وڵهتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نێوده‬ ‫دووهم‪ ،‬بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫چهندین‬ ‫که ‌‬ ‫ئابورییه ئاستفراوانه‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫وهرگرتن ‌‬ ‫له‬ ‫کاربهرانی ناوخو بۆ سوود ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وڵاته‬ ‫تایبهتی بۆ‬ ‫‌‬ ‫خاڵه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫یه‪ .‬ئه‌م‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ورهیان‬ ‫گه ‌‬ ‫رههمهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وه‪،‬‬ ‫تییه ‌‬ ‫وڵه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نێوده‬ ‫بههۆی بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫گرنگه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بچووکهکان‬ ‫‌‬ ‫لێره ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫کاربکهن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫یهکی ئاستفراوان‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫ناوخۆییهکان‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫ستدههێنن ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ده‬ ‫یهك ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتر بۆ‬ ‫تێچوونی ‌‬ ‫ڕێگهخۆش‬ ‫‌‬ ‫ستایه‪ .‬بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫به بازاڕی ناوخۆ ببه‌‬ ‫تهواوی پشتیان ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بهاتایه و ‌‬ ‫‌‬ ‫مهێنهرانی قوماش له‌ هۆنگ کۆنگ‪ ،‬تایوان و کۆریای باشور‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫دهکات بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫یانتوانیایه له‬ ‫‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫نه‬ ‫رههمهێنانی ئاستفراوان‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫به‬ ‫وهرگرتن ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ چێژ‬ ‫دهبوو چونکه‬ ‫بهرزتر ‌‬ ‫یهك زۆر ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بفرۆشن‪ ،‬تێچوونیان بۆ‬ ‫ره ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی بتوانن پاڵپشتی کۆمپانیا‬ ‫ناوخۆییهکانی قوماش زۆر بچووکترن له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بازاڕه‬ ‫‌‬ ‫بههۆی‬ ‫بکهن‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سازییه‬ ‫ئهم پیشه‌‬ ‫رزانهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاستفراوان و تێچوون‪-‬هه‌‬ ‫دهتوانن بڕی‬ ‫لهم وڵاتانه‌ ‌‬ ‫وه‪ ،‬کۆمپانیاکانی قوماش ‌‬ ‫تییه ‌‬ ‫نێودهوڵه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی‬ ‫ركابهری‬ ‫‌‬ ‫رانه له‌ بازاڕی جیهانیدا‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمبهێنن و بفرۆشن و‬ ‫‌‬ ‫زۆر ‌‬ ‫به‬ ‫بکهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ناوخۆییهکان‬ ‫‌‬ ‫کاربهره‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫دهدات ‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫نێودهوڵه‌تی‬ ‫‌‬ ‫هاوکات بازرگانی‬ ‫مهێنهره‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫کڕینه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫وهربگرن له‌ڕێگای‬ ‫‌‬ ‫وهی سوود‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫وهندی‬ ‫بهرچاوگرتنی تێچوونی زه‌ ‌‬ ‫به له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ره ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاستفراوانهکانی‬ ‫‌‬ ‫ئهمڕۆدا‪ ،‬پێناچێت هیچ وڵاتێک‬ ‫فڕۆکه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهندازایاری‬ ‫خشهکێشان و ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬ ‫یهک کۆمپانیا بکڕێت بۆ داپۆشینی کۆی‬ ‫له ‌‬ ‫بتوانێت فڕۆکه‌ی پێویست ‌‬ ‫وه بۆوین‬ ‫تییه ‌‬ ‫وڵه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نێوده‬ ‫بههۆی بازرگانی‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫رههمهێنانیان‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫تێچوونی ‌‬ ‫به‬ ‫فڕۆکهی‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫ورهی دروستكردنی فرۆكه‌( ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫ئێربهس )دوو كۆمپانیای ‌‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫ئهنجامدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهمتر‪ .‬له‌‬ ‫‌‬ ‫به تێچوونێکی‬ ‫‌‬ ‫ریه ‌‬ ‫که‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆر زیاتر بفرۆشن‪،‬‬ ‫ههرزان ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫یهک بفڕن ‌‬ ‫به فڕۆکه‌ ‌‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫ههر وڵاتێك ‌‬ ‫‌‬ ‫کاربهرانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫جۆره کڕاوه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫مهێنهرانی ئاستفراوانی له‌م‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫له بازاڕه‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات‬ ‫‌‬ ‫نێودهوڵه‌تی هانی ركابه‌ری‬ ‫‌‬ ‫سێیهم‪ ،‬بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫بهنرخی‬ ‫مهڕه‌نگتر ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫که کاڵای‬ ‫بهکاربه‌ران ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫ناوخۆییهکاندا و‬ ‫‌‬ ‫ناوخۆییهکان‬ ‫‌‬ ‫مهێنهره‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫وه واده‌كات ‌‬ ‫به‬ ‫ره ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ههرزانتر بکڕن‪ .‬ركابه‌ری له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمه‌کانیان‬ ‫‌‬ ‫که چۆنایه‌تی ‌‬ ‫به‬ ‫دهکات ‌‬ ‫‌‬ ‫میشه له‌ ركابه‌ریدا بن‪ .‬ناچاریان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ڕهنگی کاڵای‬ ‫ههمه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان کاتدا‬ ‫نرخهکانیش دابشکێنن‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهن و‬ ‫‌‬ ‫باشتر‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهخشێت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژارده‌ی زیاتر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫دهره‌کی ڕشتێك‬ ‫‌‬ ‫دابینکراوی‬ ‫دهشیا‬ ‫وڵهتیدا ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نیوده‬ ‫نهبوونی بازرگانی‬ ‫لهکاتی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫وهک له‌ ‌‬ ‫کاربهران ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ستیاندابوایه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬

‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫خاڵه ڕوون‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫مهریکی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫پیشهسازی ئۆتۆمبیلی‬ ‫‌‬ ‫ئهزموونی‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫گهڵ كۆمپانیا ژاپۆنیاكاندا‬ ‫ركابهری توند له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ڕووبونه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫روبه‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریکی کاری‬ ‫‌‬ ‫مهێنهرانی ئۆتۆمبیلی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫لهساڵانی ‪1980‬کاندا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدا‪،‬‬ ‫دهکرد بۆ باشترکردنی چۆنایه‌تی ئۆتۆمبیله‌کانیان‪ .‬له‌ ‌‬ ‫سهختتریان ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریکی‪ ،‬چ‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهکاربه‌ری ‌‬ ‫راههمبوون بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫که فه‌‬ ‫پیكابانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو ئۆتۆمبیل و‬ ‫چاکی ‌‬ ‫دڵنیاییه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫رههمهاتبوون‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وانهی له‌ ناوخۆدا ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه یان ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وانهی له‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههم‬ ‫‌‬ ‫دهكرا ‌‬ ‫به‬ ‫ركابهریدا ‌‬ ‫‌‬ ‫نهبوونی‬ ‫سایهی ‌‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫له‬ ‫لهوانه‌ی ‌‬ ‫رزتره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاستیان ‌‬ ‫به‬ ‫بهێنرانایه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سنورداردهكات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫که بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫سهپێنن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکان یاسا‬ ‫زۆرجار حکومه‌ ‌‬ ‫سهر کاڵای هێنراودا(‪،‬‬ ‫به ‌‬ ‫سهپێنراو ‌‬ ‫‌‬ ‫مانه گومرک بن )باجی‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫ریژهی‬ ‫‌‬ ‫بڕدیاریكردن )سنووردارکردنی بڕی هێنراو(‪ ،‬کۆنترۆڵکردنی‬ ‫‌‬ ‫روكهش بۆ‬ ‫‌‬ ‫یهكی‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای دراوی ناوخۆ ‌‬ ‫به‬ ‫ئاڵوگۆڕی دراو )دابه‌زاندنی ‌‬ ‫ناردهكردن(‪ ،‬یان رێسا‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫هاوردهكردن و هاندانی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ساردکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫مانه تێچوونی ئاڵوگۆڕ‬ ‫‌‬ ‫هاورده‪ .‬هه‌موو ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫نارده و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫سهر‬ ‫بیرۆکراتیهکان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک هێنری جۆرج‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫له ئاڵوگۆڕ ‌‬ ‫دهستکه‌وت ‌‬ ‫نه و ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رزده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫سنورداریه‬ ‫ئاماژهی پێكرا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫كه پێشتر‬ ‫‌‬ ‫یهیدا‬ ‫ئاماژهی پێدابوو له‌و وتیه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یسهپێنێت‬ ‫‌‬ ‫سوپایهک ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫ربازیانهن ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئابڵوقه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهک ‌‬ ‫بازرگانییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫سهپێنراو ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫ئابڵوقه ‌‬ ‫‌‬ ‫روهک چۆن‬ ‫کهی خۆیدا‪ .‬هه‌ ‌‬ ‫خهڵکه‌ ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابڵوقهی‬ ‫‌‬ ‫ههمان شێوه‌ش‬ ‫به ‌‬ ‫یهنێت‪‌ ،‬‬ ‫گه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫به وڵاتێك‬ ‫وه زیان ‌‬ ‫دوژمنه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهنێت‪.‬‬ ‫گه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫رهر ‌‬ ‫شێوهی سنورداركردنی بازرگانیدا زه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خود‪-‬سه‌پێراو له‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وه داده‌گرن‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابورینهناس زۆرجار پێ‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫‌‬ ‫دهخولقێنێن‪.‬‬ ‫سهر هاورده‌كردن کاری نوێ ‌‬ ‫‌‬ ‫سنورداریهكانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫گرنگه‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫لهیادمان بێت ‌‬ ‫کهین‪ ،‬گرنگه‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دیده شیكار ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫کاتێک ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫بهرز‪،‬‬ ‫بوایه بۆ داهاتی ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر کار کلیل‬ ‫نهک کار‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫مهێنانه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫یهکێک له‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫مانهوێت بخولقێنین‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ندهی ‌‬ ‫ده‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ماتوانی ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بهئاسانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵکه‌ندنی چاڵیكدا و ڕۆژی دوایی‬ ‫‌‬ ‫توانین ڕۆژێک كاربكه‌ین ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫ئێمه ‌‬ ‫ده‬ ‫بهر‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫ئهوكات‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫دهبوو‪‌ ،‬‬ ‫ههموو کارمان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو كات‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫پڕیبكهینه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تگوزارییانه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ئهو کاڵا و‬ ‫جۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫دهبوین چونکه‌ کاری ‌‬ ‫‌‬ ‫ههژار‬ ‫‌‬ ‫دهزانن‪.‬‬ ‫بههاداریان ‌‬ ‫به ‌‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رههمناهێنێت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫بهدیبهێنین‪،‬‬ ‫بهرزتری ژیان ‌‬ ‫مانهوێت ئاستی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههاداریان‬ ‫به ‌‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫که ‌‬ ‫بکهین ‌‬ ‫‌‬ ‫تگوزاییانه زیاد‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ئهو کاڵا و‬ ‫فهراهه‌می ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهین‪ .‬کاتێک دانیشتوان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كاره‬ ‫ئهم‬ ‫دهدات ‌‬ ‫یارمهتیمان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهزانن‪ .‬بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫کاربهره‌‬ ‫‌‬ ‫که بیانه‌وێت‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫کهسێک ‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫بکهن له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهیاندرا بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫خهرجیان‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫‌‬ ‫ههرزانترین نرخ و زۆرترین‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫ناوخۆییهکان‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫ناوخۆییهکان‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫مانشێوه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ستبکهوێت‪ .‬به‌ ‌‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫بهرزترین نرخیان‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫شوینه بفرۆشن‬ ‫‌‬ ‫مهکانیان له‌و‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهکاربه‌ران‬ ‫ئهنجامدا‪‌ ،‬‬ ‫دههێنن‪ .‬له‌ ‌‬ ‫رههمی ‌‬ ‫‌‬ ‫هایهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫به‬ ‫ستبکهوێت بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫خاوهن‬ ‫‌‬ ‫كهن و‬ ‫ده ‌‬ ‫خهرجی ‌‬ ‫‌‬ ‫یهی‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫بهرامبه‌ر ‌‬ ‫کهوێت ‌‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاتریان ‌‬ ‫ده‬ ‫خهڵک‬ ‫که ‌‬ ‫مدههێنن ‌‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزارییانه‌ زیاتر ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهو کاڵا و‬ ‫رچاوهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫نهک‬ ‫بهکاربردنه‌‪‌ ،‬‬ ‫رههمهێنان و ‌‬ ‫‌‬ ‫فراوانکردنهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهزانن‪ .‬ئه‌م‬ ‫بههاداریان ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزی داهات و ئاستی ژیان‪.‬‬ ‫مایه بۆ ئاستی ‌‬ ‫‌‬ ‫بنه‬ ‫که ‌‬ ‫خولقاندنی کار‪‌ ،‬‬ ‫کارپهیداكردن‬ ‫‌‬ ‫وادهربکه‌وێت ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫هاوردهكردن ‌‬ ‫‌‬ ‫سنورداركردنی‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫بههۆی‬ ‫‌‬ ‫كه پارێزراون‬ ‫‌‬ ‫ئهو بازرگانییانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫دهکات چونکه‌‬ ‫‌‬ ‫فراوان‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بمێننه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک خۆیان‬ ‫ورهببن یان ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫بارهدا ‌‬ ‫قه ‌‬ ‫یه له‌ ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫سنورداریانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبوونی کاری‬ ‫‌‬ ‫سنورداركردنهكان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫نییه‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫بهواتای‬ ‫مه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫‌‬ ‫نهچێت ‌‬ ‫که‬ ‫كیهكانت له‌بیر ‌‬ ‫رییه لوه‌ ‌‬ ‫دهکات‪ .‬چه‌مکی کاریگه‌ ‌‬ ‫واوهتی فراوان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ته‬ ‫مهریکیه‌کان گومرک و بڕدیاریكردن و‬ ‫ئه ‌‬ ‫پێشتر باسمان کرد‪ .‬کاتێک ‌‬ ‫دهکات بۆ‬ ‫‌‬ ‫بێگانهکان سنووردار‬ ‫‌‬ ‫که توانای‬ ‫‌‬ ‫نه ‌‬ ‫وه‬ ‫که ‌‬ ‫قوتده ‌‬ ‫‌‬ ‫ربهستی تر‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫بێگانهکان‬ ‫‌‬ ‫کگرتووهکان‪ ،‬هاوکات توانای‬ ‫‌‬ ‫ویلته ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫لوپهله‌كانیان ‌‬ ‫له‬ ‫كه ‌‬ ‫فرۆشتنی ‌‬ ‫یهکگرتووه‌کان‪.‬‬ ‫رههمهاتوو له‌ ویلته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن بۆ کڕینی کاڵای ‌‬ ‫به‬ ‫ده ‌‬ ‫سنووردار ‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بێگانهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهخشێت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتی کڕین‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫هاوردهكانی‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫نهتوانن ‌‬ ‫بێگانهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئێمه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫ناردهكانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫پێویستیانه بۆ کڕینی‬ ‫‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫که‬ ‫کهمتریان ‌‬ ‫ئهوكات دۆلری ‌‬ ‫مهریکیه‌کان بفرۆشن‪‌ ،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫پێویست ‌‬ ‫سنورداركردنهكانی‬ ‫‌‬ ‫ریکاییهكان‪ .‬لێره‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫پێویستیانه بۆ کڕین‬ ‫‌‬ ‫ههلی کار‬ ‫‌‬ ‫رههم و‬ ‫‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫به‬ ‫مدهکاته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ناردهكردن ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ناڕاستهوخۆ‬ ‫‌‬ ‫هاوردهكردن‬ ‫‌‬ ‫بێته هۆی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫مهش‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫بنه ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫ههناردندا‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهکانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫سازیه‬ ‫ئهو پیشه‌‬ ‫بههۆی ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫كارانهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ههلی كار ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫نگكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاوسه‌‬ ‫هێڵرابونه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫لیكارانهی كه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ئهو‬ ‫وه‪) .‬واته‌ ‌‬ ‫هێڵرابوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫پاریزاوانه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یه‬ ‫ئه ‌‬ ‫كهی ‌‬ ‫ئهنجامه‌ ‌‬ ‫دهچن و ‌‬ ‫دهست ‌‬ ‫كه له‌ ‌‬ ‫لیكارانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫بهو‬ ‫دهبن ‌‬ ‫یهكسان ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬و(‬ ‫مێنێته ‌‬ ‫‌‬ ‫وهك خۆی ‌‬ ‫ده‬ ‫كه ‌‬ ‫رێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫سهر‬ ‫به ‌‬ ‫سهپێنراون ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سنورداركردنه‬ ‫وهش زیاتر‪ ،‬کاتێک ‌‬ ‫که‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوانه )بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهم‬ ‫ناوخۆییهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫کارهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک پۆڵادا‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫یهکی ‌‬ ‫رچاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫پارهی زیاتر‬ ‫‌‬ ‫ستهی ناوماڵ( پێویسته‌‬ ‫کهره‌ ‌‬ ‫رههمهێنه‌رانی ئۆتۆمبیل و ‌‬ ‫‌‬ ‫نمونه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫سهختتر‬ ‫‌‬ ‫تییهکاندا‬ ‫نێودهوڵه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رزانه ركابه‌ری له‌ بازاڕه‌‬ ‫‌‬ ‫تێچوونه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫بدهن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫لهساڵانی ‪2004-2002‬‬ ‫کگرتووهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهزموونی ویلته‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫دهکات‪ .‬وه‌ک ‌‬ ‫‌‬ ‫دابهزی‪‌ ،‬‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنا‬ ‫‌‬ ‫که پۆڵای زۆریان ‌‬ ‫به‬ ‫لهو کارگانه‌دا ‌‬ ‫ههلیکار ‌‬ ‫‌‬ ‫نیشانیدا‪،‬‬ ‫وه‪.‬‬ ‫یهكسان كرده‌ ‌‬ ‫رههمهێنانی پۆڵا خولقاندبوونی ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫لیکارانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫که نرخی‬ ‫شهکر‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫مهریکا بۆ‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههمان شت دروست بوو بۆ بڕدیاریكردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫یهی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫رزكرده ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی نرخی جیهانی ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫شهکری ناوخۆی سێ ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکهی‬ ‫‌‬ ‫رهکییه‌کانی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫کارهێنهره‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنه‌رانی شیرینی و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ڕابوردوودا‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫به نرخی‬ ‫شهکر ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیانتوانی‬ ‫لهوێ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دیکه کرد‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫وانهی وڵاتانی‬ ‫شهکری ڕه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههلیکار له‌و کارگانه‌دا ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫کهمبوونه‌ ‌‬ ‫ههرزانتری جیهانی بکڕن‪ .‬دووباره‌‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ههلیکاری‬ ‫‌‬ ‫ههر زیادبوونێکی‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنا كاریگه‌ری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫شهکریان‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ڵكرده ‌‬ ‫‌‬ ‫پوچه‬ ‫‌‬ ‫شهکری‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫لهناوی ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫دهخولقێنن و ‌‬ ‫ههلیکار ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫سنورداركردنه بازرگانییه‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫نقهست کرێکاران و‬ ‫ئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫سنورداریهكان ‌‬ ‫‌‬ ‫كهن‪.‬‬ ‫بهڵکو شوێنگۆڕكێیان پێده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه به‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫کهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو شتانه‌‬ ‫رههمهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دههێنین‪.‬‬ ‫رههمیان ‌‬ ‫‌‬ ‫به تێچوونێکی زۆر ‌‬ ‫به‬ ‫خهڵكانی تردا ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫بهراورد له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکانمان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫مدهبنه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫کارانهدا‬ ‫‌‬ ‫ههلیکار له‌و‬ ‫‌‬ ‫رههم و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وتووانه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫سه ‌‬ ‫رکه‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫که كۆمپانیاكانمان‬ ‫کارانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمترن – ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫پڕبه‬ ‫‌‬ ‫سنورداریهكان‬ ‫‌‬ ‫لوهکی‬ ‫‌‬ ‫کاریگهری‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫بکهن ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری‬ ‫‌‬ ‫بازاڕی جیهانیدا‬ ‫لهو کارانه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫سهرچاوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫وه هێزی كار و‬ ‫لێره ‌‬ ‫‌‬ ‫بوونایه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬ ‫دهکرێن‬ ‫کارانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫رزه و ئاراسته‌ی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫رههمدارێتیان ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫خرێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دوورده‬ ‫رههم و‬ ‫‌‬ ‫ههردووک ئاستی ‌‬ ‫به‬ ‫جۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتی له‌م‬ ‫‌‬ ‫نزمه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رههمدارێتیان‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مهریکاییه‌کان ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫داهاتی ‌‬ ‫که کرێکارانی ویلیه‌ ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫ییهکان بڕوایان وایه‌‬ ‫مهریکا‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی‬ ‫‌‬ ‫که زۆرجار له‌‬ ‫بکهن ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری‬ ‫‌‬ ‫ئهو بێگانانه‌دا‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫كگرتوهكان ناتوانن ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫یه‬ ‫یه له‌‬ ‫ڵه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆچوونه‬ ‫‌‬ ‫کهوێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕۆژێکدا دوو یان سێ دۆلریان ‌‬ ‫ده‬ ‫بهرز و یاسای سوودی‬ ‫موچهی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫ههردووک‬ ‫‌‬ ‫دتێگهیشتنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ئهمه‌ریکا باش‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫رچاوهی گرتووه‌‪ .‬کرێکاران‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫راوردکارانه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ورهی‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫به بڕێکی‬ ‫‌‬ ‫یه و‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزیان‬ ‫‌‬ ‫خوێنهوارن‪ ،‬ئاستی كارامه‌یی‬ ‫‌‬ ‫رههمداری‬ ‫‌‬ ‫بنه هۆی ‌‬ ‫به‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕاستییانه‬ ‫کهن‪ .‬ئه‌م‬ ‫کارده ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه‌‬ ‫‌‬ ‫رهسته‌ی‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وڵاته‬ ‫رزیانه‪‌ .‬‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫موچهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫رههمداری زۆریشیان‬ ‫‌‬ ‫ئهوان‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫زۆری ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫که‬ ‫رئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫نزمه رێك له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫موچه‬ ‫مهکسیک و چین‪،‬‬ ‫وهک ‌‬ ‫نزمهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫موچه‬ ‫نزمه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رههمداری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫موچه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئاستهکانی‬ ‫‌‬ ‫نهک‬ ‫ڕێژهیی ‌‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ سوودی‬ ‫ئاماژه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاڵوگۆڕی بازرگانی‬ ‫دهیکات له‌ وڵاتانی تر‪.‬‬ ‫که باشتر ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫میشه شتێکی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ههموو وڵاتیك‬ ‫‌‬ ‫گهر بتوانن زۆرتر له‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبن ‌‬ ‫سوودمهند ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرز و نزم‬ ‫موچه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههردووک وڵاتانی‬ ‫‌‬ ‫که باشترن له‬ ‫‌‬ ‫نهوه‬ ‫مدارانهدا چڕبکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫رچاوهکانیان له‌و چالکییه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫رههمێک‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهرز بتوانیت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫موچه‬ ‫گهر وڵاتێکی‬ ‫کردنیاندا‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫کهمتر له‌ نرخی‬ ‫‌‬ ‫به نرخێکی‬ ‫‌‬ ‫کیهکان بکڕێت‬ ‫دهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫مهێنهره‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫دهبێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫شته مانای‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫هاوردهكردنی‬ ‫‌‬ ‫له ناوخۆدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫رهستانه‌ی‬ ‫که ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫رههمهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫سترێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫به‬ ‫كهمترمان ‌‬ ‫رچاوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دهتوانرێت دابین بکرێن‪ .‬ده‌کرێت‬ ‫بهرز ‌‬ ‫به نرخێکی ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫که له‌ ناوخۆدا ‌‬ ‫‌‬ ‫شتانه بکرێن ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫رههمهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکانمان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫زیاتری‬ ‫ره‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫تگوزارییانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ئهو کاڵا و‬ ‫دهیانکه‌ین – ‌‬ ‫به باشی ‌‬ ‫ئێمه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمیان بهێنن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫کهم ‌‬ ‫به‬ ‫به تێچوونێکی ‌‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫ناوخۆییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬گریمان‬ ‫خاڵه ڕۆشن بکاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫خهیاڵی ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫یه نموونه‌ ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که قاپوتی زستانه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫یه ‌‬ ‫ئاماده ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک بابا نۆئێل‪،‬‬ ‫مهێنهرێکی بیانی‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫عهقڵدا یاسای‬ ‫به ‌‬ ‫دهچێت ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریکاییه‌کان‪ .‬ئایا‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهلش دابین بکات بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهلشه‌کان‬ ‫قاپوته ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهگرتن له‌ هاتنی‬ ‫‌‬ ‫دهربکرێت بۆ‬ ‫سنورداكردنی گومرکی ‌‬ ‫دڵنیاییهوه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ناوخۆییهکانی قاپووتدا؟‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫لهپێناو پاراستنی‬ ‫‌‬ ‫کاردههاتن‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی قاپووت ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫که پێشتر بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫رچاوانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫نهخێر! ‌‬ ‫‌‬ ‫رههم و‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دیکه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی کاڵای‬ ‫‌‬ ‫بهکاربێن بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫دهتوانرێت ‌‬ ‫ئێستا ‌‬ ‫وهی سنورداركردنی بازرگانی بۆ‬ ‫قووتکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪.‬‬ ‫فهراهه‌می کاڵا فراوان ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهگرتن ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫نیه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫بهماناتر‬ ‫ههرزانی بیانی هیچ ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمی‬ ‫‌‬ ‫هێنانی ‌‬ ‫به‬ ‫بێگانهی دۆست‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهلشی بابا نۆئێلێكی‬ ‫هێنانی قاپووتی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یه‬ ‫ههلیکار" ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له کێشه‌کانی "پاراستنی‬ ‫تێگهیشتن ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگایهکی تر بۆ‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫بیرۆکه ‌‬ ‫‌‬ ‫سنورداركردنه بازرگانییه‌کان‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫بهرچاوبگرین ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهین بۆ‬ ‫‌‬ ‫که لیه‌نگری گومرک و بڕدیاریكردنیش‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫ئهوا‬ ‫باشن‪‌ ،‬‬ ‫مهریکادا‪ .‬ڕاسته‌ میشیگان‬ ‫ئه ‌‬ ‫تهکانی ‌‬ ‫ولیه ‌‬ ‫‌‬ ‫سنووردارکردنی بازرگانی له‌نێوان‬ ‫دهستیبهێنێت(‬ ‫به ‌‬ ‫دهدات )یان ناتوانێت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهست‬ ‫تایبهتی كاری له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫جۆری‬ ‫له کانساس و لۆکه‌ ‌‬ ‫له‬ ‫گهنم ‌‬ ‫سێوله واشنتن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫پرتهقاڵ له‌ فلۆریدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کاتێک ‌‬ ‫که‬ ‫رههم‬ ‫‌‬ ‫له میشیگان ‌‬ ‫به‬ ‫مانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫ئهم ‌‬ ‫به‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکڕێت‪ .‬ده‌کرێت‬ ‫تێکساس ‌‬ ‫ئهم‬ ‫که ‌‬ ‫دهزانن ‌‬ ‫ههرزانتری ‌‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی ‌‬ ‫به‬ ‫بێن‪ .‬به‌ڵام دانیشتوانی میشیگان ‌‬ ‫له ناوخۆدا‬ ‫‌‬ ‫وهی خۆیان‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫بكهن" زیاتر‬ ‫مانه "هاورده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهبێت‬ ‫‌‬ ‫سوودمهند‬ ‫‌‬ ‫رههمیانبهێنن‪ .‬میشیگان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ناردهكردنی" ئۆتۆمبیل و کاڵای تر‪.‬‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫رههمهێنان و " ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکانی بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫خهڵکی میشیگان بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهخشێت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتی کڕین‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫مهش‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت له‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وهی‬ ‫له ‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫‌‬ ‫به نرخێکی زۆر‬ ‫ناردهكردنی" کاڵا ‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫" ‌‬ ‫رههم بهێنرێن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ناوخۆدا ‌‬ ‫به‬ ‫که بازرگانی ئازاد‬ ‫دهنێن ‌‬ ‫وهدا ‌‬ ‫به ‌‬ ‫خهڵک ددان ‌‬ ‫‌‬ ‫وه زۆربه‌ی‬ ‫دڵنیاییه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫یهک‬ ‫ههر ‌‬ ‫رانییه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزه‬ ‫سهره‌کیی‬ ‫‌‬ ‫رچاوهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫کهدا‬ ‫ته ‌‬ ‫ولیه ‌‬ ‫‌‬ ‫پهنجا‬ ‫لهنێو ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫لهناونابات؛ ‌‬ ‫ههلیکار ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫تره ‌‬ ‫‌‬ ‫تهكانی‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکان‪ .‬هاورده‌كردن له‌‬ ‫له ولیه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ناردهدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫سازییهکانی‬ ‫‌‬ ‫پیشه‬ ‫‌‬ ‫دهکات بۆ کارکردن ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫کرێکاران ئازاد‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫وێوه داهاتی زیاتریان‬ ‫‌‬ ‫رههمبهێنن و له‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بههای زیاتر‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫کهدا‬ ‫ته ‌‬ ‫پهنجا ویلیه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهنێوان‬ ‫‌‬ ‫گهر بازرگانی ئازاد‬ ‫ستبکهوێت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫لهنێو‬ ‫ههمان شێوه‌ش بازرگانی ئازاد ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دروستدهکات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانی‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪.‬‬ ‫ههمان شت ‌‬ ‫وڵاتاندا ‌‬ ‫وهک‬ ‫دوادهخات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سنورداریه‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵامهکه‌‬ ‫‌‬ ‫دههێنن؟ ‌‬ ‫وه‬ ‫بهکاریان ‌‬ ‫ههموو وڵاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫یکهن‪ ،‬بۆچی ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بهئاشکرا ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکان و سروشتی ئاشکرای‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ندییه‬ ‫رژوه‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتی سیاسی ‌‬ ‫به‬ ‫ده ‌‬ ‫ئاسانه‌‪‌ :‬‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫پارێزراوهكاندا‪ .‬سنورداریه‌ بازرگانییه‌کان سوودیان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سازییه‬ ‫پیشه‬ ‫‌‬ ‫کاره له‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫رچاوهکانیان‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دابینکهرانی‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنه‌ری دیاریکراو و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بۆ‬ ‫بهکاربه‌ران و دابینکه‌رانی‬ ‫سهر حسابی ‌‬ ‫چهندین کرێکار‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوانیشدا‬ ‫‌‬ ‫که پاراستن له‌‬ ‫دیاریکراوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سازییه‬ ‫پیشه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫میشه ‌‬ ‫‌‬ ‫سازییهکانی تر‪ .‬هه‌‬ ‫‌‬ ‫پیشه‬ ‫‌‬ ‫دیاره‪ ،‬له‌کاتێکدا‬ ‫‌‬ ‫بهئاشکرا‬ ‫ڕێکخراوه و ‌‬ ‫‌‬ ‫بهباشی‬ ‫دهخوازێت زۆر ‌‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی‬ ‫سهرچاوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکهی‬ ‫‌‬ ‫دابینکهرانی‬ ‫‌‬ ‫دیکه و‬ ‫‌‬ ‫کاربهران‪ ،‬کرێکارانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫تییهوه‌‬ ‫نێودهوڵه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وتهکانیشیان له‌ بازرگانی‬ ‫ستکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهخراپی ڕێکخراون و ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫گروپه‬ ‫چاوهڕوانكراو‪،‬‬ ‫‌‬ ‫پهرش و بڵاون‪ .‬وه‌ك شتێك‬ ‫یهکی فراوان ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهنگده‌ری زیاتر و‬ ‫وهندی کاریگه‌ری سیاسی زیاتر‪‌ ،‬‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ڕێکخراوهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫تمهداران‬ ‫دهبێت‪ .‬زۆرجار سیاسیه‌ ‌‬ ‫ههڵبژاردنی زیاتریان ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵمهتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫وهن‪.‬‬ ‫کانیانه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنگ بۆچوونه‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫ده‬ ‫کارهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫کرێکارانهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهش زیاتر‪ ،‬زیانی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫دیاره‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهئاسانی‬ ‫رههمهێنرا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ههرزان ‌‬ ‫به‬ ‫به ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫دهره‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫نموونه پۆڵا ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر بۆ‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن )یان‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫ده‬ ‫کارهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫سازییهکانی‬ ‫‌‬ ‫پیشه‬ ‫‌‬ ‫زیانی کرێکارانی‬ ‫وه بۆ گومرک و‬ ‫ڕێنرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهگرن( به‌ئاسانی ناگه‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمتر‬ ‫‌‬ ‫بێبه‬ ‫‌‬ ‫کاری‬ ‫بازرگانییهکاندا‪ ،‬زۆرجار‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سنورداریه‬ ‫ڕدهبن‪ .‬له‌ باری‬ ‫سهر تێپه‌ ‌‬ ‫بیئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهگشتیش‬ ‫‌‬ ‫براوهدا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫گهڵ ستراتیژی سیاسی‬ ‫له ‌‬ ‫له پێكداداندایه‌ ‌‬ ‫ئابوری باش ‌‬ ‫که ناگۆڕێت‪ .‬فراوانبوونی بازرگانی جیهانی‬ ‫بارودۆخه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ ڕاستی‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫یهی ڕابوردوودا‬ ‫ده ‌‬ ‫له ‌‬ ‫دابینکردووه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫ههرزان‬ ‫‌‬ ‫بهنرخی‬ ‫کاڵای زیاتر و زیاتری ‌‬ ‫سهد ملیۆنێک‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫تایبهتی سوودمه‌ندبوون‪ ،‬ئاستی داهاتی‬ ‫‌‬ ‫ههژاران ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کهمترین‬ ‫سهروو ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫ته ‌‬ ‫رزبۆه ‌‬ ‫‌‬ ‫رانسهری جیهاندا ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ههژار له‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکی‬ ‫‌‬ ‫روهها دانیشتوانی‬ ‫له دۆلرێک له‌ ڕۆژێکدا(‪ .‬هه‌ ‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێژه )داهاتی‬ ‫‌‬ ‫رگرتوه‪ .‬بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وه‬ ‫له فراوانبوونی بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫مهریکاش سوودیان‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانین‬ ‫‌‬ ‫که چۆن‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی باشه‌‬ ‫وڵهتی نموونه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نێوده‬ ‫وه بۆ‬ ‫خهڵکی تره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یارمهتیدانی‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫خۆشگوزهرانی خۆمان باشبکه‌ین ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانیان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫باشترکردنی‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫بهڵگه‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ نیشاندانی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربهێنین‪،‬‬ ‫‌‬ ‫که بڕواپێهێنان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫سنورداریهكانیان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دیکه بۆ لبردنی‬ ‫‌‬ ‫یدانییهکاندا‪ ،‬بۆ ڕازیکردنی وڵاتانی‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫‌‬ ‫بهر‪ ،‬مانای‬ ‫دهگرنه‌ ‌‬ ‫خهڵکی تر سیاسه‌تی زیانبه‌خش ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫بهرئه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫ویلیهته‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫وانه ‌‬ ‫بهپێچه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وابكهین‪.‬‬ ‫‌‬ ‫پیویسته‬ ‫‌‬ ‫ئێمهش‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫نییه‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫گهر تاکلیه‌ ‌‬ ‫نه‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫سوودمهند ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی زۆر‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریكا ‌‬ ‫به‬ ‫كگرتوهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫یه‬ ‫ده ساڵ‪.‬‬ ‫ماوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫سنورداریه بازرگانییه‌کانی ببێت‪ ،‬بۆ نموونه‌ بۆ‬ ‫‌‬ ‫ستبهرداری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫ههمان‬ ‫له ‌‬ ‫دهکات و ‌‬ ‫ریکاییهکان باشتر ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫خۆشگوزهرانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره‬ ‫کرداری له‌م‬ ‫دهکات‪.‬‬ ‫ههلومه‌رجی ئابوری له‌ جیهاندا باشتر ‌‬ ‫کاتدا ‌‬ ‫نهی سنورداریه‌‬ ‫تاکه کردارێک‪ ،‬لبردنی تاکلیه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫زیاتر له‌‬ ‫خۆشگوزهرانتر‬ ‫‌‬ ‫پڕئاشتیتر و‬ ‫ژینگهی جیهانێکی‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهکانمان‬ ‫‌‬ ‫یهك‬ ‫‌‬ ‫وه بكات‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس ناتوانێت بانگێشه‌ی‬ ‫‌‬ ‫دادهمه‌زرێنێت‪ .‬هیچ‬ ‫‌‬ ‫لهناوببات‪.‬‬ ‫جهنگ و تیرۆریزم ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهفسووناوی‬ ‫سهری ‌‬ ‫چاره ‌‬ ‫‌‬ ‫رانسهری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ههژار له‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات بۆ وڵاتانی‬ ‫تهکان زیاد ‌‬ ‫دهرفه‌ ‌‬ ‫بهڵام بازرگانی ‌‬ ‫‌‬ ‫مدارهکانه‌وه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫دهستهێنانی ژیانی باشتر له‌ڕێگای چالکییه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫به ‌‬ ‫جیهاندا بۆ ‌‬ ‫تێكدهره‌كان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وهک له‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫وهی ‌‬ ‫ڵامدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتیكاره‌كان گرنگن؟ بۆ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫زراوه و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫تا‬ ‫زراوه و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫بهراورد کردنی‬ ‫‌‬ ‫که بۆ‬ ‫ڕێگایه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫پرسیاره‪ ،‬پێویستمان‬ ‫‌‬ ‫رزراوهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫ناوهڕاستی ‪1980‬کاندا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتیكاری وڵاتانی جیاواز‪ .‬له‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫به کارکردن ‌‬ ‫دهستیکرد ‌‬ ‫نهدا‪‌ ،‬‬ ‫كه ‌‬ ‫ڤانکوڤهری خۆرئاوای ‌‬ ‫‌‬ ‫یزهر ‌‬ ‫له‬ ‫فره ‌‬ ‫‌‬ ‫پێوانهکرکردنی ئازادی‬ ‫‌‬ ‫پهره‌دان ‌‬ ‫به‬ ‫كراوه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئاماده‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵاتی‬ ‫ههڵگرانی ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫پێشهنگ‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابوری وڵاتان‪ .‬چه‌ند لێکۆڵه‌رێکی‬ ‫کهدا‬ ‫له پرۆژه‌ ‌‬ ‫بێکهر و دۆگلس نۆرس ‌‬ ‫‌‬ ‫نۆبڵ میڵتن فریدمان‪ ،‬گاری‬ ‫رههمهێنانی پێرستی ئازادی‬ ‫‌‬ ‫لوتكهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫گهیشته‌‬ ‫یه ‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫بهشداربوون‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫لیهن تۆڕێکی جیهانی زیاتر له‌‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫بڵاودهکرێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابوری جیهان‪ .‬ئێستا‬ ‫یهک‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫که تا چ‬ ‫دهکات ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫پێوانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێرسته‬ ‫ئهم‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫ڕێکخراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫پهنجا‬ ‫‌‬ ‫دهدات‪ .‬واتا‪ ،‬تا‬ ‫به ئازادی بازرگانی ‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتی وڵاتێک‬ ‫‌‬ ‫زراوه و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫تایبهت‪ ،‬ئاڵوگۆری‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‪ ،‬خاوه‌ندارێتی‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژارده‌ی‬ ‫به ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫بهشی جیاواز‬ ‫پێڕسته سیوهه‌شت ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫رانه‪‌ .‬‬ ‫ركابه ‌‬ ‫‌‬ ‫ندانه و بازاڕی‬ ‫‌‬ ‫زوومه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئاره‬ ‫ماوهی‬ ‫‌‬ ‫بهدرێژایی‬ ‫سهد وڵات ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات بۆ نزیکه‌ی‬ ‫پله دیاری ‌‬ ‫خۆدهگرێت و ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫عهره‌بی ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫به زمانی‬ ‫پێرسته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ساڵانی ‪) .2002-1980‬ده‌توانیت ‌‬ ‫ماڵپهڕی ‪ /http://www.minbaralhurriyya.org‬ببینیت(‬ ‫‌‬ ‫شهی‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو پێکهاتانه‌ی‬ ‫وهی ‌‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕه‬ ‫‌‬ ‫پێڕسته‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫وه ‌‬ ‫ڕووه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهزۆر‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫بهرز ‌‬ ‫پلهی ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر وڵاتێک‬ ‫وه دیاریمان کردن‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫سهره‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ئابورییه ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫پێویسته پاراستنی زامن بۆ موڵکدارێتی‬ ‫‌‬ ‫دهسبهێنێت‪،‬‬ ‫به ‌‬ ‫پێڕستهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫پارهیی‬ ‫‌‬ ‫سهقامگیری‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫ژینه ‌‬ ‫‌‬ ‫گرێبهسته‌کان و‬ ‫‌‬ ‫یهکسانی‬ ‫‌‬ ‫سهپاندنی‬ ‫‌‬ ‫بهدوربگرێت‬ ‫به نزمی ڕابگرێت‪ ،‬خۆی ‌‬ ‫پێویسته باجه‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫دابینبکات‪ .‬هاوکات‬ ‫نێودهوڵه‌تی و پشتی‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌م بازرگانی ناوخۆیی و‬ ‫له ‌‬ ‫له خولقاندنی ڕێگری ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت بۆ‬ ‫‌‬ ‫خهرجی و یاساکانی‬ ‫‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫له‬ ‫ببهستێت زیاتر ‌‬ ‫به بازاڕ ‌‬ ‫تهواو ‌‬ ‫‌‬ ‫زراوهیی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫فاکتهره‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫بهڕاستی ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫رچاوهكان‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دیاریکردنی کاڵا و‬ ‫ئهو‬ ‫سهر چۆنێتی کارکردنی ئابوری‪‌ ،‬‬ ‫یه له‌ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاریگهریان‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتیكارانه‌‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫پێڕسته‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫پێوهری ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫بهرزدان ‌‬ ‫ردهوام له‌ پله‌ی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وڵاتانه‌ی ‌‬ ‫یه‪.‬‬ ‫هه ‌‬ ‫پلهی نزمیان ‌‬ ‫ردهوام ‌‬ ‫به ‌‬ ‫که ‌‬ ‫لهوانه‌ی ‌‬ ‫که زۆر باشتربن ‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس و‬ ‫بهپێی تاکه‌ ‌‬ ‫ڕه ‪ (75‬داتای ‪2002‬ی داهات ‌‬ ‫بڕوانه لپه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خشتهی ‪) 2‬‬ ‫‌‬ ‫یه له‌‬ ‫هه ‌‬ ‫پلهیان ‌‬ ‫بهرزترین و نزمترین ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دهدات بۆ ‪١٠‬وڵات ‌‬ ‫زیادکردنی نیشان ‌‬ ‫که داتای‬ ‫وهد و نۆ وڵاته‌دا ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫ماوهی ساڵانی ‪ .2002-1982‬له‌نێو ‌‬ ‫‌‬ ‫نگاپوره‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫یهدا‪ ،‬هۆنگ کۆنگ‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫ماوهی دوو ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌ستدا بوو له‌‬ ‫له ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پێرسته ‌‬ ‫‌‬ ‫لوتکهی لیستی وڵاتانی‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریكا و سویسرا له‌‬ ‫یهكگرتوه‌كانی ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهدا‪ ،‬کۆماری‬ ‫بهرامبه‌ری هاوکێشه‌ ‌‬ ‫ردهوام ئابوری ئازاددا بوون‪ .‬به‌ری ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمترین ئازادی ئابورییان‬ ‫ئوگهندا ‌‬ ‫‌‬ ‫جهزائیر و‬ ‫‌‬ ‫دیمۆکراتی کۆنگۆ و مینامار و‬ ‫ههره‌ ئابوری ئازددا‬ ‫‌‬ ‫له ‪ ١٠‬وڵاتی‬ ‫کهس ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهپێی‬ ‫ههبوو‪ .‬تێكڕای داهات ‌‬ ‫‌‬ ‫ده وڵاتی‬ ‫وهنده‌ی )‪ 2،886‬دۆلر( بۆ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫نزیکهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‪ 28،166‬دۆلر بوو‪،‬‬ ‫تهنها داهاتی زۆر‬ ‫نهك ‌‬ ‫ده وڵاتی زیاتر ئابوری ئازاد ‌‬ ‫کهمترین ئابوری ئازاد‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫شهی ‪ ١٠‬وڵاتی‬ ‫كردوه‪ .‬گه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫شهیان‬ ‫گه ‌‬ ‫بهخێراتر ‌‬ ‫بهڵکو زۆر ‌‬ ‫بووه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫زیاتریان ‌‬ ‫هه‬ ‫ماوهی ‪،2002-1980‬‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪2.4‬ی ساڵانه‌ بوو له‌‬ ‫له ‌‬ ‫نزیکهی ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاتر ئابوری ئازاد‬ ‫ئازادهکان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫کهمترین ئابوری‬ ‫سهدا ‪0.0‬ی ‪ ١٠‬وڵاته‌ ‌‬ ‫گهڵ له‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بهراورد ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات بۆ‬ ‫لپهڕه‌ی داهاتوو( داتای هاوشێوه‌ نیشان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بڕوانه‬ ‫خشتهی ‪) 1‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان شێواز‬ ‫‌‬ ‫كه‪.‬‬ ‫پێرسته ‌‬ ‫‌‬ ‫ریزبهندی‬ ‫‌‬ ‫بهپێی‬ ‫که ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫دهوڵه‌ ‌‬ ‫وهد و نۆ ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫کۆی ‌‬ ‫بهرزتری داهات‬ ‫کهوێت‪ :‬ئابورییه‌ زیاتر ئازاده‌کان هاوکات ئاستی ‌‬ ‫رده ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ .‬ئه‌و چوارده‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫گه ‌‬ ‫شه‬ ‫‌‬ ‫دیدههێنن و خێراتر‬ ‫‌‬ ‫کهس ‌‬ ‫به‬ ‫بهپێی تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له ساڵانی ‪2002-1980‬‬ ‫پله یان زیاتربوو ‌‬ ‫که ئازادی ئابورییان له‌ ‪‌ 7.0‬‬ ‫وڵاتهی ‌‬ ‫‌‬ ‫یانزه‬ ‫‌‬ ‫نزیکهی‬ ‫‌‬ ‫کهس ‪ 27،195‬دۆلر بوو‪،‬‬ ‫بهپێی تاکه‌ ‌‬ ‫تێكڕای ‪ 2002‬داهات ‌‬ ‫مانشێوه تێكڕای‬ ‫‌‬ ‫كه‪ .‬به‌ ‌‬ ‫هه‬ ‫پیرسته ‌‬ ‫‌‬ ‫پلهی ‪5.0‬ی ‪ ٣٠‬وڵات بوو‬ ‫ندهی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫جار ‌‬ ‫گهڵ ‪ 0.1‬بۆ‬ ‫له ‌‬ ‫بهراورد ‌‬ ‫به ‌‬ ‫سهدا ‪ 2.4‬بوو‪‌ ،‬‬ ‫شهی ساڵانه‌ی گروپی لوتکه‌ له‌ ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ژێره ‌‬ ‫‌‬ ‫گروپی‬ ‫زراوه و سیاسه‌تیكاری دروست‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫کاتێک وڵاتانی داهات نزم‬ ‫کهلێنی‬ ‫دهستبهێنن و ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بهرز ‌‬ ‫بهر ‌‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫شهی ‌‬ ‫له‬ ‫گه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫دادهمه‌زرێنن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬وڵاتانی‬ ‫نه ‌‬ ‫سكبكه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزدا ‌‬ ‫ته‬ ‫پیشهسازی داهات ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ وڵاتانی‬ ‫داهاتیان له‌ ‌‬ ‫مۆریشهس و‬ ‫‌‬ ‫سهنگافوره‌‪ ،‬تایوان‪ ،‬ئێرله‌ندا‪ ،‬چیلی‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهک هۆنگ کۆنگ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ئهم‬ ‫رجهم ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫یهی دواییدا‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫چهند ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهم خاڵه‌ ڕۆشن ‌‬ ‫بۆستوانا ‌‬ ‫بهخێرایی‬ ‫ههمووشیان ‌‬ ‫رهو ئازادی ئابوری‪‌ ،‬‬ ‫به ‌‬ ‫ناوه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههنگاوی دیاریان‬ ‫وڵاتانه‌ ‌‬ ‫بهدیهێنا له‌ ئاستی داهات و ئاستی‬ ‫بهرچاویان ‌‬ ‫شهیان کرد و زیادبوونێکی ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههردوو وڵاتی خاوه‌ن زۆرترین دانیشتوان‪ ،‬چین و هیند‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ژیاندا‪ .‬له‌ ‪1980‬دا‬ ‫کهمترین‬ ‫خاوهن ‌‬ ‫‌‬ ‫لهنێو وڵاتانی‬ ‫‌‬ ‫ئازادی ئابوریدا بوون‪ .‬له‌ دوو‬ ‫یهی ڕابوردوودا سیاسه‌تی زیاتر‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ ئازادی ئابوریدا‬ ‫گونجاویان له‌ ‌‬ ‫ئێستا‬ ‫ئهوانیش‬ ‫‌‬ ‫بهر‪،‬‬ ‫گرتۆته ‌‬ ‫‌‬ ‫شهی‬ ‫گه ‌‬ ‫رسوڕهێنهری ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئاستی‬ ‫دیدههێنن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئابوری ‌‬ ‫به‬ ‫گهشه‌دا‪.‬‬ ‫رێژهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫له ئاستی داهات و‬ ‫هێڵکاری ‪ :1‬ئازادی ئابوری و جیاوازی نێوان وڵاتان ‌‬

‫)‪(%‬‬

‫کهس ‪2002-1980‬‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫قینهی به‌پێی‬ ‫ساڵانهی ڕاسته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫شهی تێكڕای داهاتی‬ ‫گه ‌‬ ‫بهپێی ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬

‫مهریکی ساڵی ‪(١٩٩٥‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهدۆلری ‌‬ ‫کهس‪‌ ) 2002 ،‬‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهپێی‬ ‫ساڵانه ‌‬ ‫‌‬ ‫تێكڕای داهاتی‬ ‫ههروه‌ها جه‌یمس‬ ‫گهشه‌ی جیهانی‪2004 :‬؛ ‌‬ ‫جیهانییهوه‌ وه‌رگیراوه‌‪ ،‬ئاماژه‌ده‌ری ‌‬ ‫‌‬ ‫له بانکی‬ ‫سهرچاوه‌‪‌ :‬‬ ‫‌‬ ‫ساڵانه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫له جیهاندا‪ 2004 :‬ڕاپۆرتی‬ ‫گوارتنی و رۆبه‌رت لۆسن‪ ،‬ئازادی ئابوری ‌‬

‫کهن که‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئاماژه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫مهیدانی‬ ‫بهڵگه‌ی ‌‬ ‫ههردووک تیۆری ئابوری و ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن و‬ ‫ده ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫ڕادهکێشن‪ ،‬خێراتر ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی زیاتر‬ ‫وه ‌‬ ‫سهرنجی ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵاتان‬ ‫بهر و‬ ‫گرنه ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتیكارانه‌ ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره‬ ‫ئهو‬ ‫دهبێت‪ ،‬کاتێک ‌‬ ‫بهرزتریان ‌‬ ‫داهاتی ‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫شهدا دیاریمان کردن‪ .‬پێكهاته‌ی‬ ‫به ‌‬ ‫که له‌م ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن‬ ‫‌‬ ‫ردهوام‬ ‫به ‌‬ ‫سهری ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫زراوه و سیاسه‌تیكاری دروست‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫شهی ئابوری بریتیه‌ ‌‬ ‫له‬ ‫گه ‌‬ ‫رهكی بۆ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ستبکهن ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫ڕۆشنبیرییهکانی جیهان‬ ‫‌‬ ‫رکرده سیاسی و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ههتا زووتر‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانتر‬ ‫‌‬ ‫بهره‌و ئازادی ئابوری زیاتر‪ ،‬جیهان‬ ‫وڵاتهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫بزواندنی‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫‌‬

‫کهس‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ساڵانه به‌پێی‬ ‫‌‬ ‫خشته‌ی ‪ :2‬ئازادی ئابوری‪ ،‬تێكڕای داهاتی‬ ‫‪ ١٠‬وڵاتی ئاست‬ ‫به‌رزترین‬ ‫‪٢٠٠٢-١٩٨٠‬‬ ‫هۆنك كۆنگ‬ ‫سهنگافوره‌‬ ‫‌‬ ‫ته‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكگرتوه‌كان‬ ‫‌‬ ‫سویسرا‬ ‫نهدا‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهتی‬ ‫مله ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكگرتوو‬ ‫‌‬ ‫هۆڵهندا‬ ‫‌‬ ‫لۆكسمبۆرگ‬ ‫ئهڵمانیا‬ ‫‌‬ ‫ئوسترالیا‬ ‫تێكڕا‬

‫تێكڕای داهاتی‬ ‫به پێی‬ ‫ساڵانه ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‪٢٠٠٢‬دا‬ ‫كهس ‌‬ ‫تاكه ‌‬ ‫‌‬ ‫به دۆلری ساڵی‬ ‫) ‌‬ ‫‪(١٩٩٥‬‬ ‫‪23،833‬‬ ‫‪21،296‬‬ ‫‪31،660‬‬

‫بهندی پێرست‬ ‫پله‌ ‌‬ ‫‪٢٠٠٢-١٩٨٠‬‬

‫‪8.7‬‬ ‫‪8.3‬‬ ‫‪8.0‬‬

‫شه‬ ‫گه ‌‬ ‫رێژهی ‌‬ ‫‌‬ ‫كهس‬ ‫تاكه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهگوێره‌ی‬ ‫‌‬ ‫بۆ تێكڕای داهاتی‬ ‫ساڵانه ‪٢٠٠٢-١٩٨٠‬‬ ‫‌‬ ‫‪4.2%‬‬ ‫‪1.9%‬‬

‫‪7.9‬‬ ‫‪7.5‬‬ ‫‪7.5‬‬

‫‪26،579‬‬ ‫‪26،114‬‬ ‫‪23،166‬‬

‫‪0.7%‬‬ ‫‪1.6%‬‬ ‫‪2.2%‬‬

‫‪7.4‬‬ ‫‪7.3‬‬ ‫‪7.3‬‬ ‫‪7.3‬‬ ‫‪7.7‬‬

‫‪25،778‬‬ ‫‪54،201‬‬ ‫‪24،004‬‬ ‫‪25،032‬‬ ‫‪28،166‬‬

‫‪1.8%‬‬ ‫‪4.0%‬‬ ‫‪1.7%‬‬ ‫‪1.9%‬‬ ‫‪2.4%‬‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫‪ ١٠‬وڵاتی ئاست‬ ‫نزمترین ‪٢٠٠٢-١٩٨٠‬‬

‫بهندی پێرست‬ ‫پله‌ ‌‬ ‫‪٢٠٠٢-١٩٨٠‬‬

‫تێكڕای داهاتی‬ ‫پێی‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ساڵانه‬ ‫له ‪٢٠٠٢‬دا )‬ ‫كهس ‌‬ ‫تاكه ‌‬ ‫‌‬ ‫به‌ دۆلری ساڵی‬ ‫‪(١٩٩٥‬‬ ‫‪5.923‬‬ ‫‪6.878‬‬ ‫‪3.205‬‬ ‫‪1.882‬‬ ‫‪758‬‬ ‫‪2.187‬‬ ‫‪1.229‬‬ ‫‪5.101‬‬ ‫‪1.121‬‬ ‫‪578‬‬

‫گهشه‬ ‫‌‬ ‫رێژهی‬ ‫‌‬ ‫كهس‬ ‫تاكه ‌‬ ‫‌‬ ‫گوێرهی‬ ‫‌‬ ‫به‌‬ ‫بۆ تێكڕای داهاتی‬ ‫ساڵانه ‪٢٠٠٢-١٩٨٠‬‬ ‫‌‬

‫ئێران‬ ‫بهرازیل‬ ‫‌‬ ‫سوریا‬ ‫گانا‬ ‫نایجیریا‬ ‫نیکاراگوا‬ ‫یوگهندا‬ ‫‌‬ ‫جهزائیر‬ ‫‌‬ ‫مینامار‬ ‫کۆماری‬ ‫دیمۆکراتی کۆنگۆ‬ ‫‪0.0%‬‬ ‫‪2.886‬‬ ‫‪3.9‬‬ ‫تێكڕا‬ ‫ههروه‌ها جه‌یمس‬ ‫گهشه‌ی جیهانی‪2004 :‬؛ ‌‬ ‫جیهانییهوه‌ وه‌رگیراوه‌‪ ،‬ئاماژه‌ده‌ری ‌‬ ‫‌‬ ‫له بانکی‬ ‫سهرچاوه‌‪‌ :‬‬ ‫‌‬ ‫ساڵانه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫له جیهاندا‪ 2004 :‬ڕاپۆرتی‬ ‫گوارتنی و رۆبه‌رت لۆسن‪ ،‬ئازادی ئابوری ‌‬ ‫دهبلیو یان پێدرابوو بۆ ساڵانی ‪ 1995 ،1990 ،1980،1985‬و‬ ‫که پله‌ی ئی ئێف ‌‬ ‫‪ 99‬وڵات هه‌بوون ‌‬ ‫‪.2000‬‬ ‫ههڵئاوسان‬ ‫‌‬ ‫شه به‌پێی‬ ‫گه ‌‬ ‫ساڵه بوو‪ .‬داتای ئاستی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبلیو تێكڕای ئه‌و پێنج‬ ‫پلهدانی ئی ئێف ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێکخراوه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‪4.2‬‬ ‫‪4.2‬‬ ‫‪4.0‬‬ ‫‪4.0‬‬ ‫‪4.0‬‬ ‫‪3.9‬‬ ‫‪3.9‬‬ ‫‪3.8‬‬ ‫‪3.7‬‬ ‫‪3.6‬‬

‫‪22‬‬

‫‪1.2%‬‬ ‫‪0.4%‬‬ ‫‪0.7%‬‬ ‫‪0.5%‬‬ ‫‪1.1%‬‬‫‪1.4%‬‬‫‪2.2%‬‬ ‫‪0.0%‬‬ ‫‪2.7%‬‬ ‫‪4.9%-‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫سێیهم‬ ‫‌‬ ‫به‌شی‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫گه‌شه‌ی ئابوری و ڕۆڵی‬ ‫له گه‌شه‌ی‬ ‫وهی ڕوون ‌‬ ‫پێکهاتهی بیرکردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‪10‬‬ ‫ئابوری و ڕۆڵی حکومه‌ت‬ ‫له ڕێگای‬ ‫شه ی ئابوری ده‌ دات ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫بره و به‌‬ ‫‌‬ ‫حکومه ت‬ ‫‌‬ ‫‪.1‬‬ ‫وه‬ ‫کاڵایانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه و‬ ‫که س و دابینکردنی ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫مافه کانی‬ ‫‌‬ ‫پاراستنی‬ ‫وه دابینبکرێن‪.‬‬ ‫له ڕێگای بازاڕاه‌ ‌‬ ‫که ناتوانرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ڕاستکردنه وه‌‬ ‫‌‬ ‫حکومه ت ئامرازی‬ ‫‌‬ ‫‪.2‬‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫حکومه ت ته‌ نها باج‬ ‫‌‬ ‫تێچوونی‬ ‫‪.3‬‬ ‫ستورییه کان جڵه‌ وگیریان نه‌ کات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بنه ما ده‌‬ ‫‌‬ ‫گه ر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.4‬‬ ‫پرۆسه ی سیاسی‬ ‫‌‬ ‫تایبه ت‬ ‫‌‬ ‫وه ندی‬ ‫رژه ‌‬ ‫‌‬ ‫گروپه کانی به‌‬ ‫‌‬ ‫باجدره و‬ ‫‌‬ ‫ڕووتاندنه وه‌ ی‬ ‫‌‬ ‫به کارده‌ هێنن بۆ‬ ‫دیمۆکراتیانه‌ ‌‬ ‫کاربه ران‪.‬‬ ‫‌‬ ‫به‌‬ ‫ستورییه کان جڵه‌ وگیریان نه‌ کات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بنه ما ده‌‬ ‫‌‬ ‫گه ر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.5‬‬ ‫ده خولقێنن و‬ ‫‌‬ ‫بودجه‬ ‫‌‬ ‫یاسادارێژه ران کورتهێنانی‬ ‫‌‬ ‫که ن‪.‬‬ ‫خه رج ده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫به ر‬ ‫له ڕاده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وه کاتێک‬ ‫کاته ‌‬ ‫‌‬ ‫شه ی ئابوری خاوده‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومه ت‬ ‫‌‬ ‫‪.6‬‬ ‫هه ندێک‬ ‫‌‬ ‫یارمه تیدانی‬ ‫‌‬ ‫هه وڵداندا بۆ‬ ‫‌‬ ‫شداره ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سه ختی ‌‬ ‫به‌ ‌‬ ‫سه ر حسابی خه‌ ڵکی تر‪.‬‬ ‫له ‌‬ ‫که س ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومه ت ئێجگار‬ ‫‌‬ ‫گواستنه وه‌ ی داهاتی‬ ‫‌‬ ‫تێچوونی‬ ‫‪.7‬‬ ‫مه به‌ ست‬ ‫‌‬ ‫نانه ی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫لیه‬ ‫ئه و‬ ‫ده ستکه‌ وتی سافی بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاتره‌ ‌‬ ‫له‬ ‫پێبگه یه‌ نرێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بووه سوودیان‬ ‫‌‬ ‫جێگه ی بازاڕ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫خاته ‌‬ ‫‌‬ ‫پلندانانی نێوه‌ ندی سیاسه‌ ت ده‌‬ ‫‪.8‬‬ ‫فیڕۆده دات و ئابوری دواده‌ خات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سه رچاوه‌ کان ‌‬ ‫‌‬ ‫که ئه‌ ویش‬ ‫‌‬ ‫نده ش بۆ‬ ‫وه ‌‬ ‫گرنگه ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نده بۆ بازاڕ‬ ‫چه ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابه‌ ری‬ ‫‪.9‬‬ ‫گرنگه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫حکومه‌ ت‬ ‫پرۆسه ی سیاسی و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ستوورییانه ی‬ ‫‌‬ ‫ئه‌ و رێسا ده‌‬ ‫‪.10‬‬ ‫شه ی ئابوری‬ ‫گه ‌‬ ‫بره و به‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ده سازێنن‪،‬‬ ‫وه ‌‬ ‫ئابوری درست پێكه‌ ‌‬ ‫ده ن‪.‬‬ ‫ده‌ ‌‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫بهڵام‬ ‫ڕهتیه‌‪‌ ،‬‬ ‫دهچێت‪ .‬خۆراك شتێكی بنه‌ ‌‬ ‫له خۆراك ‌‬ ‫کهمێک ‌‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهر‪،‬‬ ‫به ‌‬ ‫راده ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵهوی ‌‬ ‫له‬ ‫دهبێته‌ هۆی قه‌ ‌‬ ‫بهر بوو‪‌ ،‬‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی له‌‬ ‫کاتێک ‌‬ ‫ههمان شێوه‌ش‪،‬‬ ‫تهندروستی‪ .‬به‌ ‌‬ ‫دیکهی ‌‬ ‫‌‬ ‫کێشهی‬ ‫‌‬ ‫وزه و‬ ‫‌‬ ‫دهستدانی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بێته‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫جڵهوگیرکرا‪ ،‬حکومه‌ت‬ ‫‌‬ ‫یهکی دروستدا‬ ‫کاتێک له‌ چوارچێوه‌ ‌‬ ‫دهر فراوان‬ ‫به ‌‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانی‪ .‬به‌ڵام کاتێک له‌‬ ‫‌‬ ‫بهتوانا بۆ‬ ‫هێزێکی ‌‬ ‫شهی ئابوری‬ ‫گه ‌‬ ‫نیه تیایاندا‪‌ ،‬‬ ‫که باش ‌‬ ‫نجامدهدات ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو چالکییانه‌ ‌‬ ‫ئه‬ ‫دهبێت و ‌‬ ‫‌‬ ‫تێکدهدات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫تایبهتی گرنگه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهدرێن‪،‬‬ ‫یهکی دیمۆکراتیانه‌ ‌‬ ‫شیوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕیارهکان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کاتێک‬ ‫خهڵک‬ ‫له هێز و لوازییه‌کانی حکومه‌ت تێبگه‌ن‪ .‬زۆرجار‪‌ ،‬‬ ‫که ‌‬ ‫نگدهران ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ ‌‬ ‫ده‬ ‫پێدههێنرێت و‬ ‫‌‬ ‫وه بڕوایان‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫بهستی لیه‌نگرانی مه‌ ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫‌‬ ‫ندییهکانی گۆڕانی‬ ‫‌‬ ‫رییه ناوه‌‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگرتنی‬ ‫له له‌ ‌‬ ‫دههێنن ‌‬ ‫‌‬ ‫شکست‬ ‫یه‪ ،‬بێئومێدی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک ئومێدی ناواقیعییان‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتیكارێك‪ .‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫گیراوه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رپێنه‬ ‫شتێکی ‌‬ ‫به‬ ‫بارهی چۆنێتی کارکردنی‬ ‫له ‌‬ ‫بهخشێت ‌‬ ‫پێده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاومان‬ ‫ئابوری تیژبینیه‌کی ‌‬ ‫کاردههێنێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫ئابورییهکان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫سته‬ ‫کهره‌ ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫سیاسیه ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆسهی‬ ‫‌‬ ‫که بۆچی‬ ‫وه ‌‬ ‫ینه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫پرۆسهی سیاسی دیمۆکراتیانه‌‪ .‬ڕوونی ‌‬ ‫‌‬ ‫شیكاركردنی‬ ‫روهها‬ ‫بهڵیندرابوون‪ .‬هه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫لهوانه‌ی ‌‬ ‫نجامه سیاسییه‌کان زۆرجار جیاوازن ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫ئهنجامدانی‬ ‫حکومهت مه‌یلی فراوانبوون و ‌‬ ‫‌‬ ‫که بۆجی‬ ‫رچاودهگرین ‌‬ ‫‌‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن و ئاستی داهاتی‬ ‫بهفیڕده‌ ‌‬ ‫رچاوهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫ئهو چالکییانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫دهستوری دیاری‬ ‫بنهمای ‌‬ ‫کۆمهڵێک ‌‬ ‫‌‬ ‫بهزێنن‪ .‬له‌ کۆتاییدا‪،‬‬ ‫هاووڵاتیان داده‌ ‌‬ ‫بهره‌و‬ ‫بکهن ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاراسته‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫ردهوام‬ ‫به ‌‬ ‫یهکی ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫کهین ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪.‬‬ ‫باشترده ‌‬ ‫‌‬ ‫که چۆنێتی ژیانمان‬ ‫چالکییانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫له ڕێگای‬ ‫‌‬ ‫شه ی ئابوری ده‌ دات‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫بره و به‌‬ ‫‌‬ ‫حکومه ت‬ ‫‌‬ ‫‪.1‬‬ ‫کاڵایانه وه‌ که‌‬ ‫‌‬ ‫ئه و‬ ‫که س و دابینکردنی ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫مافه کانی‬ ‫‌‬ ‫پاراستنی‬ ‫بازاڕاه وه‌ دابیننبکرێن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫له ڕێگای‬ ‫ناتوانرێت ‌‬ ‫یاندنی‬ ‫‌‬ ‫له ئازار ‌‬ ‫گه‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهگر ‌‬ ‫که‬ ‫پاره ‌‬ ‫ستبه ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومه‌تێکی دانا و ‌‬ ‫ده‬ ‫گهڕێت‬ ‫لێیانده ‌‬ ‫‌‬ ‫شه ‌‬ ‫وه‬ ‫وانه ‌‬ ‫بهپێچه‌ ‌‬ ‫دهگرێت و ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکتر‬ ‫به ‌‬ ‫مرۆڤهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی پیشه‌سازی و‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ئازادانه ڕێوشوێن دابنێن بۆ‬ ‫‌‬ ‫بسهنێت ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫دهمی کرێکار‬ ‫نانه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫روهها نابێت ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫باشكردنیان‪‌ ،‬‬ ‫باشه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫کورتهی حکومه‌تی‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫وتووه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫دهستیکه‌‬ ‫‌‬

‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫تۆماس جێفه‌رسن‬ ‫دهتوانێت هانی هاریکاری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگاوه‬ ‫له دوو‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی‬ ‫‌‬ ‫هاوڵاتییهکانی زیادبکات‪ (1) :‬له‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫ڵایهتی بدات و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمه‬ ‫موڵكوماڵیانه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ئازادییهکان و‬ ‫‌‬ ‫ڕێگای دابینکردنی پاراستنی ژیان و‬ ‫بهکارهێنانی هێز‪ ،‬فێڵ یان‬ ‫بهبێ ‌‬ ‫ئازادییانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو موڵک و‬ ‫مهرجێک ‌‬ ‫به ‌‬ ‫) ‌‬ ‫ههندێک کاڵای‬ ‫‌‬ ‫له ڕێگای دابنیکردنی‬ ‫‌‬ ‫دهستهاتبن(‪(2) ،‬‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫دزی‬ ‫لێدهکات‬ ‫‌‬ ‫که وایان‬ ‫‌‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫تمهندێتی ناوازه‌یان‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ڵبژارده ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫خهڵاتی نۆبڵ‬ ‫‌‬ ‫سهخت بێت‪ .‬هه‌ڵگری‬ ‫‌‬ ‫دابینکردنیان له‌ ڕێگای بازاڕه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫دهڵێت چالکی پارێزگاریكارانه‌‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫چالکییانهی‬ ‫‌‬ ‫بهم‬ ‫جهیمس بوکانین ‌‬ ‫‌‬ ‫رانهی حکومه‌ت‪.‬‬ ‫مهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫و ‌‬ ‫به‬ ‫چوارچێوهی ئاسایش و ئارامی‬ ‫‌‬ ‫بریتیه ڕاگرتنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پارێزگاریكارانه‬ ‫ئهركی‬ ‫‌‬ ‫سهپاندنی رێساكان له‌دژی دزیكردن و فرتوفێڵ و‬ ‫‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫ته ‌‬ ‫لهلیه‌ن حكومه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫شهرعیانه‌ی هێزی قۆرغكردوه‌ بۆ‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫توندووتیژی‪.‬‬ ‫دهوڵه‌تی‬ ‫‌‬ ‫لێره ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫بێگانه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫یهکتر و له‌‬ ‫‌‬ ‫پاراستنی هاووڵاتیان له‌‬ ‫سهکان له‌ ئازار‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه بگرێت ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫ههوڵده‌دات‬ ‫‌‬ ‫پارێزێزگاریكهر‬ ‫‌‬ ‫دهدات سیسته‌می رێساكان ڕابگرێت ‌‬ ‫که‬ ‫ههوڵ ‌‬ ‫روهها ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫یهکتر‪‌ ،‬‬ ‫به ‌‬ ‫گهیاندن ‌‬ ‫‌‬ ‫بكهن‪.‬‬ ‫ڵه ‌‬ ‫مامه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكدی‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫یهکی هاوساز له‌ ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک و‬ ‫‌‬ ‫مه پاراستنی‬ ‫ئهم سیسته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رهكی و گرنگی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهی‬ ‫‌‬ ‫له دانانی‬ ‫پهناگرتن ‌‬ ‫ستهکان و ‌‬ ‫سهپاندنی گرێبه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫داگیركهران و‬ ‫‌‬ ‫موڵکهکانیان ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫خۆدهگرێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫جوداییخوازانه له‌‬ ‫‌‬ ‫سنورداریكردن و رێسا و باجی‬ ‫ئهنجام‬ ‫ئهركی پارێزێزگاریكارانه‌ی خۆی ‌‬ ‫بهباشی ‌‬ ‫کاتێک حکومه‌ت ‌‬ ‫ئهو‬ ‫که فێڵیان لێناکرێت و ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫له ‌‬ ‫دڵنیادهبن ‌‬ ‫‌‬ ‫سهکان‬ ‫که ‌‬ ‫دهدات‪ ،‬تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لیهن داگریكه‌ری‬ ‫وه لێیان ناسه‌نرێت – چ له‌ ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫سامانهی كۆیده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رزه ‌‬ ‫وه‬ ‫به ‌‬ ‫وه له‌ڕێگای باجی ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫لهلیه‌ن خودی حکومه‌ ‌‬ ‫وه بێت یان ‌‬ ‫رسته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خۆپه‬ ‫ههڵئاوسان‪ .‬ئه‌م‬ ‫‌‬ ‫یان رێسارێژی زیاده‌ڕۆییانه‌ یان وێرانکارییه‌کانی‬ ‫گهر شتێک بچێنن‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫به هاووڵاتیان ‌‬ ‫بهخشن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫پارێزگاریكارانه دڵنیایی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهئاشکرا‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫مه وابێت‪‌ ،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪ .‬کاتێک ‌‬ ‫بیدرونه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدرێت‬ ‫ڕێگهیان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوا‬ ‫‌‬ ‫دێته دی‪.‬‬ ‫‌‬ ‫شهی ئابوری‬ ‫گه ‌‬ ‫وه و ‌‬ ‫دهدروونه‌ ‌‬ ‫دهچێنن و ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجام بدات‪،‬‬ ‫بهخراپی ‌‬ ‫پارێزگاریكارهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫چالکییه‬ ‫‌‬ ‫کاتێک حکومه‌تێک‬ ‫بهڕوونی‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫مافهکانی موڵکدارێتی‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫رههڵده‌دات‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫کێشه‬ ‫سهرقاڵی کرداری‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫‌‬ ‫ههندێک‬ ‫‌‬ ‫پهێنرابن‪،‬‬ ‫سه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫‌‬ ‫دیارینهکرابن و‬ ‫‌‬ ‫که هی خۆیان‬ ‫كهن ‌‬ ‫دیکه‪ .‬موڵک داگیرده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لیهنی‬ ‫‌‬ ‫لهدژی‬ ‫دهبن ‌‬ ‫بهخش ‌‬ ‫زیانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫کهی بده‌ن‪ .‬کاتێک‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهبێ ‌‬ ‫کاردههێنن ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫نییه و‬ ‫‌‬ ‫دیکهدا‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫سهر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫تێچوونانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫سهپاندنی ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک درا بۆ‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهی‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی کاڵاکان‬ ‫‌‬ ‫قینهی ‌‬ ‫به‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬بازاڕ تێچوونی‬ ‫بووکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫بهبێ قه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫مافهکانی موڵکدارێتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫واته کاتێک‬ ‫بهدروستی تۆمارناکات‪ .‬که‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌کان‬ ‫‌‬ ‫سهپێنرابوون‪،‬‬ ‫‌‬ ‫به خراپی دیاریکرابوون و‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫سهرسامی‬ ‫‌‬ ‫دهپارێزرێن‪ .‬جیگه‌ی‬ ‫کهمی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫کاردههێنرێن و ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕۆییانه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫زیاده‬ ‫ئاوییهکانین‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ڕاڕه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ژینگه و‬ ‫‌‬ ‫بهری‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهنی پیسبوونی له‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫نییه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫بهئاسانی خاوه‌ندارێتی و ئاڵوگۆڕ ناکرێن ‌‬ ‫رچاوانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهم‬ ‫چونکه ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫موڵکی‬ ‫بریتیه له‌‬ ‫‌‬ ‫رانه‪،‬‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‪ ،‬چالکی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫سهره‌کیی‬ ‫‌‬ ‫دووهم چالکی‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫دهڵێن كاڵا گشتیه‌كان‪ .‬كاڵای ‌‬ ‫ئابوریناسهکان پێی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫دابینکردنی ‌‬ ‫یه‪ (1) :‬دابینکردنیان بۆ‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهیان‬ ‫جیاکهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تمهندێتی‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره دوو‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهخته‌‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫کهسانی تر‪(2) ،‬‬ ‫دهکات بۆ ‌‬ ‫راههمیان ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێک هاوکات فه‌‬ ‫تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫كهسانه‌ی‬ ‫ئهو ‌‬ ‫تهنها بۆ ‌‬ ‫بهکاربردنیان سنوردار بكرێت ‌‬ ‫نهبێت‪‌ ،‬‬ ‫مه‌حاڵ ‌‬ ‫پرۆژهکانی‬ ‫‌‬ ‫بهرگری نیشتمانی‪،‬‬ ‫له‪‌ :‬‬ ‫دهن‪ .‬هه‌ندێك له‌و كاڵایانه‌ بریتین ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫خاسیهتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫مانه‬ ‫لهناوبردنی مێشووله‌ ‪ -‬ئه‌‬ ‫پرۆگرامهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆنترۆڵکردنی لفاو‪،‬‬ ‫یه‪.‬‬ ‫هه ‌‬ ‫كاڵای گشتیان ‌‬ ‫رههمبهێنن‬ ‫‌‬ ‫تهکان كاڵایه‌كی گشتی ‌‬ ‫به‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫خته بۆ بازرگانییه‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێجگار‬ ‫وایلێدهكات مه‌حاڵ بێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬سروشتی كاڵای گشتی‬ ‫بازاڕه ‌‬ ‫‌‬ ‫و بخه‌ ‌‬ ‫نه‬ ‫بهكارهێنان‬ ‫پارهدان و ‌‬ ‫‌‬ ‫لهنێوان‬ ‫یهک ‌‬ ‫به ‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫ندییهکی ‌‬ ‫‌‬ ‫یوه‬ ‫په ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫كهی ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫خاوه‌ ‌‬ ‫کهم‬ ‫هاندهرێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫دابمهزرێنێت‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫‌‬ ‫له كاڵاكه‌‬ ‫سودمهندبوون ‌‬ ‫‌‬ ‫یان‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫خزمهتگوزارییه‪ .‬دواجار ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو کاڵایه‌ یان‬ ‫به کڕیار بۆ کڕینی ‌‬ ‫بهخشێت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهبێ ‌‬ ‫کاریبهریت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت ‌‬ ‫به‬ ‫کهسانی تر کاڵاکه‌ بکڕن‪ ،‬تۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرگرتن‬ ‫بهربه‌ستێک دروستبکات بۆ ‌‬ ‫گهر کۆمپانیایه‌ک ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫نموونه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێبدهیت‪ .‬بۆ‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫نهبێت‪ ،‬کۆنترۆڵکردنی لفاو ‌‬ ‫مهحاڵ ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبێت‪‌ ،‬‬ ‫سهخت ‌‬ ‫‌‬ ‫به لفاو‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫بکهیت ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫بێبهش‬ ‫‌‬ ‫وانهش‬ ‫ئه ‌‬ ‫دابینبکهیت و ‌‬ ‫‌‬ ‫دهره‌کان‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫کاربهره‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫بهگشتی‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫نده‬ ‫ختییه‪ ،‬سوودمه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫نادهن‪ .‬پاش زانینی‬ ‫‌‬ ‫بكهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫خهرجی دروستكردنی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫كۆكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫كۆمهكی‬ ‫‌‬ ‫ئامادهنین‬ ‫‌‬ ‫لێگهڕێ با کابرای تر"‬ ‫‌‬ ‫كه بڵێت "‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهرێکی‬ ‫‌‬ ‫کهسێک‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجام‬ ‫که ‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫یه‬ ‫ڕوودهدات‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫ئه ‌‬ ‫كهی بدات‪ .‬به‌ڵام کاتێک ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی زیاتره‌‪.‬‬ ‫تێچوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههاكه‌ی له‌‬ ‫گهرچی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫نهدرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫بدۆزیته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ندییهک‬ ‫‌‬ ‫پهیوه‌‬ ‫تهکاندا ئاسانه‌ ‌‬ ‫زۆربهی حاڵه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهشدا‪ ،‬له‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫دهیت‬ ‫نه ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر تۆ‬ ‫ئه ‌‬ ‫سودمهندبوون‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫بهكارهێنان یان‬ ‫پارهدان و ‌‬ ‫‌‬ ‫له‌نێوان‬ ‫سهدان‬ ‫‌‬ ‫دیهك و‬ ‫‌‬ ‫تهله‌ڤزیۆنێک‪ ،‬دی ڤی‬ ‫یهك‪ ،‬ئۆتۆمبیلێک‪‌ ،‬‬ ‫چلوره ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ناکهن و تۆش ناتوانیت ئازادانه‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‪ ،‬دابینکه‌ره‌کان بۆتی دابین‬ ‫‌‬ ‫ستهی‬ ‫کهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫تهنها ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫کهیان داون‪ .‬لێره‌ ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکی تر‬ ‫که ‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫سوودمه‌ند بیت له‌ ‌‬ ‫ههن‪ .‬به‌ڵام کاتێک سروشتی کاڵاکه‌ وایلێده‌كات كه‌‬ ‫كهم ‌‬ ‫کاڵایه‌کی گشتی ‌‬ ‫سهخت‬ ‫‌‬ ‫سودمهندبوون لێی‬ ‫‌‬ ‫كارهێنان یان‬ ‫به ‌‬ ‫پارهدان و ‌‬ ‫‌‬ ‫وهگرێدانی‬ ‫پێکه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهربگرن‪.‬‬ ‫حکومهت سوود ‌‬ ‫‌‬ ‫کردارهکانی‬ ‫‌‬ ‫یه هاووڵاتیان بتوانن ‌‬ ‫له‬ ‫وانه ‌‬ ‫بێت‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫ئهو‬ ‫ههمان ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫لهلیه‌ن حکومه‌ ‌‬ ‫گشتییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫جهوهه‌ردا دابینکردنی کاڵا‬ ‫‌‬ ‫له‌‬ ‫شهرعی‬ ‫‌‬ ‫ئهبراهام لینکندا بوو کاتێک وتی "ئامانجی‬ ‫له بیری ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫شته‌ ‌‬ ‫که پێویست‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ههرشتێک بۆ جڤاكێك ‌‬ ‫‌‬ ‫بریتییه له‌ کردنی‬ ‫‌‬ ‫حکومه‌ت‬ ‫بههیچ‬ ‫‌‬ ‫سییهکانیان‬ ‫‌‬ ‫بهپێی توانا جیاواز و تاکه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫‌‬ ‫بووه‌ بیکه‌ن‪،‬‬ ‫بیکهن‪".‬‬ ‫‌‬ ‫بهباشی‬ ‫نده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫یانتوانیوه بیکه‌ن‪ ،‬یان ناتوانن ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫نه‬ ‫شێوه‌ ‌‬ ‫گهڵ حکومه‌تدا‬ ‫له ‌‬ ‫ندییهکی خۆشه‌ویستی پچڕ پچڕیان ‌‬ ‫‌‬ ‫پهیوه‌‬ ‫مهریکیه‌کان ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫چالکییه سنوورداره‌کانی حکومه‌تی فیدراڵی‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریکی‬ ‫دهستوری ‌‬ ‫بووه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫یهکی‬ ‫تائهندازه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک حکومه‌تی‬ ‫ده ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ماوهی زیاتر له‌‬ ‫‌‬ ‫روهها بۆ‬ ‫هه ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫ڕیزکرده ‌‬ ‫‌‬ ‫رهێنهریدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫سنوورهکانی پارێزگاریلێكردن و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫لهناو چوارچێوه‌ی‬ ‫زۆر ‌‬ ‫‪1‬‬ ‫گه ‌‬ ‫وره‬ ‫‌‬ ‫گهرچی گرانی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫هێشته ‌‬ ‫‌‬ ‫لێرهدا باسمان کردن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫ڕێوهبردنی حکومه‌ت بوو )بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫دبه‬ ‫ئهنجامی ‌‬ ‫یهکی زۆر ‌‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫یهکی زۆری‬ ‫وه ‌‬ ‫رزکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫پاره‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوی دابینکردنی‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫وه ‌‬ ‫مکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫یهکی زۆری باج له‌ ‪1932‬دا(‪،‬‬ ‫وه ‌‬ ‫رزکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهساڵی ‪1930‬دا و ‌‬ ‫به‬ ‫گومرگهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫هکاندا‬ ‫حکومهتیان ئێجگار فراوانکرد‪ .‬له‌ ساڵانی ‪‌ 1960‬‬ ‫‌‬ ‫مانه ڕۆڵی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫ههموو شتێک‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت‬ ‫‌‬ ‫که حکومه‌ت‬ ‫‌‬ ‫مهریکیه‌کان پێیانوابوو‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ههژاری ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی زۆر‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی داهات ‌‬ ‫به‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامبدات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫تهندروستی )دوو‬ ‫یارمهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫تهندروستی و‬ ‫نهبات‪ .‬چاودێڕی ‌‬ ‫گهر له‌ناوی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمووان (‪،‬‬ ‫‌‬ ‫تهندروستی بۆ‬ ‫بیمهی ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵهتین بۆ دابینكردنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫رنامهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دابینبكهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ههژاران‬ ‫‌‬ ‫بهساڵاچوو و‬ ‫رامبهر بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهندروستی بێبه‌‬ ‫چاودێری ‌‬ ‫ڕێژهی‬ ‫‌‬ ‫وه و‬ ‫دهبووژێنێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابورییهکان‬ ‫‌‬ ‫بودجه چالکییه‌‬ ‫‌‬ ‫روهها كورتی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهكان‬ ‫رگاریلێكه ‌‬ ‫‌‬ ‫چالکییه پارێزه‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت سنووری‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫مدهکاته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫بێکاری ‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫له‬ ‫نجامهکان زۆر ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫ئه‬ ‫تهواوی تێپه‌ڕاند‪‌ ،‬‬ ‫به ‌‬ ‫رییهکانی ‌‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫و ‌‬ ‫به‬ ‫دڵخۆشکهر بوون‪ .‬به‌هاتنی ساڵی ‪ ،1980‬ناكاریگه‌ری و‬ ‫‌‬ ‫ڵێنهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫پهیوه‌ندییه‬ ‫‌‬ ‫هکان‬ ‫تهکانی ‪‌ 1960‬‬ ‫خراپهکانی سیاسه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لوهکییه‌‬ ‫‌‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫رییه‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ساردکرده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫ویستییه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشه‬ ‫مهریکیدا‬ ‫بۆرسهی ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی داڕمانی بازاڕی‬ ‫لهساڵی ‪ 1929‬له‌ ‌‬ ‫ئهمه‌ریکا ‌‬ ‫گهوره‌ی ‌‬ ‫‪ ,the Great Depression 1‬گرانی ‌‬ ‫بۆرسه ده‌ڵێن‬ ‫‌‬ ‫مهریکا به‌ڕۆژی داڕمانی بازاڕی دراو و‬ ‫له ئه‌ ‌‬ ‫بووه هۆی داڕمانی بازاڕی جیهانی‪ .‬ئێستا ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستی پێکرد و‬ ‫‌‬ ‫ههژاری‪ ،‬گرانی‪ ،‬بێکاری و داڕمانی‬ ‫‌‬ ‫یهی ‌‬ ‫له‬ ‫دهستیپێکرد و یه‌ک ده‌ ‌‬ ‫بهرواری ‪29/10/1929‬دا ‌‬ ‫له ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ڕهش''‪‌ ،‬‬ ‫سێشهممه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫''‬ ‫سهرده‌م ده‌ڵێن گرانی‬ ‫‌‬ ‫ههمان‬ ‫به ‌‬ ‫له کوردستان ‌‬ ‫ساڵانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ئه‌و‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رنجه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهدوای خۆیدا هێنا‪ .‬جێگای‬ ‫ئابوری ‌‬ ‫مهریکا به‌کاربهێنین‪.‬‬ ‫یهی ئه‌ ‌‬ ‫ئهو ڕووداوه‌ ئابورییه‌ مێژووییه‌ هاوشێوه‌ ‌‬ ‫وره بۆ ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫وه پێمان باش بوو گرانی ‌‬ ‫رئه ‌‬ ‫لهبه‌ ‌‬ ‫وره‪‌ ،‬‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ئهنجامی‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬کاتێکیش‬ ‫چێته ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک زوو شتیان بیر ‌‬ ‫ده‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫به ‌‬ ‫خهڵدا بۆ بڕواهێنان ‌‬ ‫‌‬ ‫یه له‌ناو‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬مه‌یلێك‬ ‫خاته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫ئومێدبڕ‬ ‫گهر‬ ‫سهر حوکمن‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫کهسانی ناشایاسته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫یه‬ ‫ئه ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫هۆکاری‬ ‫پێدهچێت جارێکی‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪.‬‬ ‫سهکانی تر" هه‌ڵبژێردران‪ ،‬شته‌کان باشتر ‌‬ ‫که ‌‬ ‫" ‌‬ ‫ههڵكشاندا بێت‪ .‬ئابوریناسی شتی زۆره‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت له‌‬ ‫‌‬ ‫مهیلداری بۆ‬ ‫‌‬ ‫تر‬ ‫قینهی‪،‬‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫بارهی چۆنێتی کارکردنی‬ ‫له ‌‬ ‫حکومهت – ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر کاری‬ ‫له ‌‬ ‫بیڵێت ‌‬ ‫دهکرێت چی بکرێت‬ ‫روهها ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪،‬‬ ‫نجامهکان ئومێدبڕ ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆچی زۆرجار ‌‬ ‫ئه‬ ‫یه‪،‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫به حکومه‌ ‌‬ ‫پهیوه‌ندی ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫کهی‪ .‬له‌ ‌‬ ‫رییه ‌‬ ‫بۆ باشترکردنی کاریگه‌ ‌‬ ‫واقیعیانهی‬ ‫‌‬ ‫به هیوای‬ ‫دهنێت و ‌‬ ‫وهل ‌‬ ‫‌‬ ‫رۆمانسیهتی ساویلكانه‌‬ ‫‌‬ ‫ئابوریناسی‬ ‫بهخش‬ ‫نهشئه‌ ‌‬ ‫وهنده‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫واقیعییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫یه هیوا‬ ‫وانه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫دهكاته‌ ‌‬ ‫جێگهیان پڕ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتر‪.‬‬ ‫تێگهیشتنی زیاتر و ئومێدبڕی ‌‬ ‫‌‬ ‫مایهی‬ ‫‌‬ ‫بنه‬ ‫ده ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫نهبن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ڕاستکردنه وه‌‬ ‫‌‬ ‫سته ی‬ ‫‌‬ ‫که ره‌‬ ‫حکومه ت ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.2‬‬ ‫تابیهتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫حکومهت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫بیرکردنه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهیلێكیان‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫سته ‌‬ ‫کهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژێردرابێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیمۆکراتیانه‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫حکومهتێک‬ ‫‌‬ ‫حکومهت جادوگه‌ر‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫كهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫یهك ره‌فتار ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫ڕاستکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهلدا‪.‬‬ ‫ئێمه بخات ‌‬ ‫‌‬ ‫چاكهی‬ ‫‌‬ ‫شتهكان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫بێت و له‌ دوا ساتدا بێت و‬ ‫تهنها میتۆدێکی ڕێکخستنی‬ ‫حکومهتێکی دیمۆکراتی ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪.‬‬ ‫ڵه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیده‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫بههاوبه‌شی‬ ‫سهکان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫چوارچێوهیدا تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که له‌‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫تییه‪ ،‬پرۆسه‌ ‌‬ ‫ڵایه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمه‬ ‫نییه بۆ‬ ‫‌‬ ‫نتیهك‬ ‫گهره‌ ‌‬ ‫دهن‪ .‬هیچ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهنجام ‌‬ ‫چالکییهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن و‬ ‫ده ‌‬ ‫ڵبژارده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫شهی‬ ‫گه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫برهو ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‬ ‫ده ‌‬ ‫زۆرینه پشتگیری ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتیكارێك ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫كه‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوه‌‬ ‫چاوهڕوان ‌‬ ‫‌‬ ‫ن وامان لێبكات‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات‪ .‬له‌ڕاستیدا هۆکاری زۆر‬ ‫ئابوری ‌‬ ‫ئهو‬ ‫سهندیش زۆرجار ‌‬ ‫په ‌‬ ‫ههڵبژێردراوی ‌‬ ‫‌‬ ‫نانهت حکومه‌تێکی‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫بكهین ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫مهش ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وهی ئابوری تێكده‌دات‪‌ ،‬‬ ‫که بوژانه‌ ‌‬ ‫بهر ‌‬ ‫گرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتیكارانه‌ ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫جڵهو كرابن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫زۆرینه‬ ‫ییهكانی‬ ‫نووكه ‌‬ ‫‌‬ ‫پاڵنهره‌ ‌‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫لهو بارانه‌دا رونادات ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫یهكی‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫خشته ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪.‬‬ ‫ئهم خاڵه‌ ‌‬ ‫یهکی ساکاری ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ڕوونکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫خشتهی ‪٣‬‬ ‫‌‬ ‫وهک دروستکردنی‬ ‫‌‬ ‫یهك‌‪،‬‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫به تێچوونی‬ ‫دهکات ‌‬ ‫ئاماژه ‌‬ ‫‌‬ ‫خشهڕێژی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬ ‫فهرمانگه‌یی‪ .‬له‌پێناو ئاسانکردنی‬ ‫‌‬ ‫یهكی‬ ‫ڵگه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كۆمه‬ ‫رێگایهك یان بنیاتنانی‬ ‫‌‬ ‫نجامهکان‬ ‫‌‬ ‫دهگرین‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫ئه‬ ‫بهرچاو ‌‬ ‫کهسی له‌ ‌‬ ‫ئابورییهکی پێنج ‌‬ ‫‌‬ ‫کهدا‪،‬‬ ‫نموونه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫پێنجه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫نگدهری ‌‬ ‫‌‬ ‫ههزاران )یان ملیۆنان( ده‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبن ‌‬ ‫وهک خۆیان ‌‬ ‫‌‬ ‫تێدهچێت و ‪ 50‬دۆلر سوود بۆ‬ ‫‌‬ ‫که ‪ 60‬دۆلری‬ ‫ههبن‪ .‬پرۆژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خشته ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫سوودهکه‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫له‬ ‫تێچوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫رئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دههێنێت‪ .‬له‌ ‌‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫هاووڵاتییهکان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بۆیه پێویسته‬ ‫‌‬ ‫نییه و‬ ‫‌‬ ‫رههمدار‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫که پرۆژه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیاره‬ ‫زیاتره‪ ،‬ئاشکرا‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫نگدهره‌کاندا‬ ‫‌‬ ‫یهکسانی له‌نێوان ‌‬ ‫ده‬ ‫به ‌‬ ‫که ‌‬ ‫گهر تێچوونه‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫تبکرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕه‬ ‫‌‬ ‫سهر درا‪،‬‬ ‫له ‌‬ ‫دهنگی ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆرینه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫که له‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫دابهشکرا )پلنی ا( و مه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫روهر سوودی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫له كاروان‪ ،‬ئارام و‬ ‫دهدرێت‪ .‬هه‌ریه‌ک ‌‬ ‫ئهنجام ‌‬ ‫که ‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهنگدانیان‬ ‫به ‪ 12‬دۆلر( و ‌‬ ‫بهراورد ‌‬ ‫به ‌‬ ‫وهرده‌گرن )‪ 15‬دۆلر ‌‬ ‫زیاتر له‌ تێچوون ‌‬ ‫نهریمان‬ ‫سهر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫پێنراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫پێکدههێنێت‪ .‬ئه‌و تێچوونه‌ی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫زۆرینه‬ ‫بهڵێ‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمینه‌ن‪ ،‬هیچ‬ ‫بهڵام چونکه‌ ‌‬ ‫کهیان‪‌ ،‬‬ ‫له سووده‌ ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫و ئاراس دا زۆر زیاتر ‌‬ ‫شتێکیان پێناکرێت‪.‬‬ ‫خشته‌ی ‪:٣‬‬ ‫نگدهر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫كاروان‬ ‫ئارام‬ ‫سهروه‌ر‬ ‫‌‬ ‫نه‌ریمان‬ ‫ئاراس‬ ‫رجهم‬ ‫‌‬ ‫سه‌‬

‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهیه‌کی گریمانه‌یی‬ ‫‌‬ ‫تێچوون و سوودی‬ ‫پلنی ا به‌ دۆلر‬ ‫به‬ ‫دهستهاتوو ‌‬ ‫به ‌‬ ‫سودی ‌‬ ‫دۆلر‬ ‫‪12‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪50‬‬

‫پلنی ب‬ ‫به‌ دۆلر‬ ‫‪18‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪3.60‬‬ ‫‪2.40‬‬ ‫‪60‬‬

‫یهک که‌‬ ‫شیوه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهنگدان چاکسازی تێدابكرێت ‌‬ ‫به‬ ‫دهکرێت پرۆسه‌ی ‌‬ ‫ئایا ‌‬ ‫دهکات‪ .‬به‌پێی‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫ئاماژه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت باشتر بکات؟ پلنی ب‬ ‫‌‬ ‫کاری‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دهکرێت‬ ‫‌‬ ‫ئهو سووده‌ دیاری‬ ‫‌‬ ‫بهپێی‬ ‫‌‬ ‫پلنی ب‪ ،‬تێچوون‬ ‫بهشی زیاتری سوود‬ ‫که ‌‬ ‫رانهی ‌‬ ‫دهنگده‌ ‌‬ ‫دهستیهێناوه‌‪ .‬ئه‌و ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دهنگده‌رێک ‌‬ ‫‌‬ ‫که بده‌ن‪.‬‬ ‫تێچوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهشی زیاتری‬ ‫که ‌‬ ‫لێدهکرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫ستدههێنن داوایان‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪ ٣٠‬ی‬ ‫ههریه‌ک له‌ ‌‬ ‫روهر ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی كاروان و ئارام و‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهر ‌‬ ‫پێیهش له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهم‬ ‫‌‬ ‫سهریان ‌‬ ‫که‬ ‫پێویسته له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهکۆی ‪ 50‬دۆلر(‪،‬‬ ‫وهرده‌گرن )‪ 15‬دۆلر ‌‬ ‫که ‌‬ ‫سووده‌ ‌‬ ‫بهرامبه‌ریشدا‪،‬‬ ‫له ‌‬ ‫که‪‌ .‬‬ ‫بدهن بۆ پشتگیریکردنی پرۆژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪ ٣٠‬ی باجه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫له‌ ‌‬ ‫سهدا ‪٤‬ی‬ ‫له ‌‬ ‫سهدا ‪ ٦‬و ‌‬ ‫له ‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫یهک له‌دوای ‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫نهریمان و ئاراس‬ ‫‌‬ ‫کانیانه له‌ کۆی‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫شه‬ ‫وهی ‌‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕه ڕه‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهری ‌‬ ‫بدهن له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تێچوونه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫دهستهاتوو دیاریکرا‪،‬‬ ‫به ‌‬ ‫بهپێی سوودی ‌‬ ‫که تێچوون ‌‬ ‫که‪ .‬کاتێک ‌‬ ‫سووده‌ ‌‬ ‫دهن‪ ،‬چونکه‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫نهخێر" ده‌نگ له‌ ‌‬ ‫به " ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫دهنگده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پێنج‬ ‫کهی‪.‬‬ ‫سووده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهشیان له‌‬ ‫له ‌‬ ‫که زیاتره‌ ‌‬ ‫تێچوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهشیان له‌‬ ‫‌‬ ‫ردهخات‪ :‬کاتێک‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫كاریه ساکاره‌ خاڵێکی ئیجگار گرنگ‬ ‫‌‬ ‫ئهم خشته‌‬ ‫‌‬ ‫رهکان‬ ‫دهنگده‌ ‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستهاتوو‬ ‫به ‌‬ ‫بهپێی سوودی ‌‬ ‫دهنگده‌ران ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن‬ ‫سوودمهند ‌‬ ‫‌‬ ‫رههم بوو و‬ ‫‌‬ ‫گهر کرداری حکومه‌ت بێبه‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبن ‌‬ ‫رهرمه‌ند ‌‬ ‫زه‌ ‌‬ ‫رههمدار بوو‪.‬‬ ‫‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫یوهندی‬ ‫په ‌‬ ‫‌‬ ‫نگدهران‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫که سوود و تێچوونی‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬کاتێک‬ ‫لێره ‌‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫وهستنه‌وه‬ ‫ده ‌‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهی بێبه‌‬ ‫‌‬ ‫وره دژی‬ ‫گه ‌‬ ‫زۆرینهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبوو‪،‬‬ ‫ڕاستهوخۆیان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪.‬‬ ‫رههمداره‌کاندا ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫و له‌ ‌‬ ‫یهکی‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫باجدهران ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫بڕوایهدان ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫له ئابوریناسان له‌و‬ ‫زۆرێک ‌‬ ‫رجییهکانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫سهر‬ ‫زامهندی له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕه‬ ‫گهر بۆ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهکرێت‪‌ ،‬‬ ‫سهرف ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمدارتر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫تایبهتی له‌ ئاستی‬ ‫‌‬ ‫زۆرینه بکات‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهنگی زۆرترین‬ ‫به ‌‬ ‫حکومهت پێویست ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪ 80‬یان‬ ‫له ‌‬ ‫زۆرینه‪ ،‬بۆ نموونه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی فیدراڵیدا‪ .‬پاڵپشتی زۆرترین‬ ‫‌‬ ‫رههمدار‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫که‬ ‫ئه ‌‬ ‫بههێزه‌ بۆ ‌‬ ‫یهکی ‌‬ ‫بهڵگه‌ ‌‬ ‫دهنگده‌ران‪‌ ،‬‬ ‫‪90‬ی ‌‬ ‫مه‬ ‫ئه ‌‬ ‫نههات‪‌ ،‬‬ ‫دهست ‌‬ ‫به ‌‬ ‫زۆرینه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر زۆرترین‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫شه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫بهپێچه‌ ‌‬ ‫دهبێت‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫بهراورد‬ ‫به ‌‬ ‫دهبێت‪‌ .‬‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫بێبه‬ ‫‌‬ ‫که پرۆژه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫هێزه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی ‌‬ ‫به‬ ‫ڵگه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهکات‬ ‫زۆرینه کارێکی زۆر باشتر ‌‬ ‫‌‬ ‫مهرجی زۆرترین‬ ‫زۆرینه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫دهنگدانی‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫بهخشێت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫حکومهت و دڵنیایی ‌‬ ‫‌‬ ‫فیڕۆدهره‌کانی‬ ‫‌‬ ‫بۆ پاڵاوتنی پرۆژه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫سهر خۆشنودی‬ ‫له ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫وهی باشی ‌‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕه‬ ‫که کرداری حکومه‌ت ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ماوهر‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئابوری ‌‬ ‫جه‬ ‫که جیاوازی‬ ‫لهبیرمان بێت ‌‬ ‫گرنگه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫کهینه‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫له حکومه‌ت ‌‬ ‫کاتێک بیر ‌‬ ‫لهنێوان دیمۆکراتی سیاسی و بازاڕدا‪ .‬کاتێک حکومه‌تێکی‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بنهڕه‌تی‬ ‫‌‬ ‫مینهی‬ ‫دهکات‪ .‬که‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ملێیه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای زۆره‌‬ ‫مه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دیمۆکراتی باج داده‌نێت‪‌ ،‬‬ ‫باجهکان‬ ‫‌‬ ‫یانهی ‌‬ ‫که‬ ‫ئهو کاڵایه‌ ‌‬ ‫وهی ئایا ‌‬ ‫دهرله‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫باجهکان بده‌ن ‌‬ ‫‌‬ ‫ناڕازی ناچارن‬ ‫سهڵاتی باجگرتن‬ ‫دهزانن‪ .‬ده‌ ‌‬ ‫بههاداری ‌‬ ‫به ‌‬ ‫وهرده‌گرن یان ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫دابینیان ‌‬ ‫کهسدا )بۆ‬ ‫سهر موڵکی تاکه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دهست بگرێت ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫زامهندی خۆیان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ڕه‬ ‫نموونه داهات( به‌بێ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫له‬ ‫هاوشێوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتێکی زۆرکارانه‌ی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره‬ ‫هیچ‬ ‫بهڵام ناتوانن‬ ‫بسهنن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بهرز‬ ‫دهتوانن نرخی ‌‬ ‫تهکان ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫نییه‪ .‬کۆمپانیا‬ ‫‌‬ ‫تایبهتدا‬ ‫‌‬ ‫تهکان‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته کۆمپانیا‬ ‫‌‬ ‫دڵنیاییه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫بکهن بۆ كڕین‪ .‬به‌‬ ‫‌‬ ‫کهس‬ ‫زۆر له‌ هیچ ‌‬ ‫رهکان بۆلی‬ ‫بهکاربه‌ ‌‬ ‫گهر نا ناتوانن دۆلری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کڕیارهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫ببهخشن ‌‬ ‫به‬ ‫بهها ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزارییه‌کان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کڕیارهکان کاڵا یان‬ ‫‌‬ ‫خۆیان ڕابکێشن‪ .‬پێویسته‌‬ ‫فهرمانگه‬ ‫گهرنا نایانکڕن‪ .‬به‌ڵام کاتێک ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بههادارتر بزانن له‌ تێچوونیان‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫باجهکان( پاره‌یان‬ ‫‌‬ ‫وه )‬ ‫ندراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهزۆر‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫حکومییهکان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهزگا‬ ‫یان ‌‬ ‫که کاڵا یان‬ ‫‌‬ ‫کهسانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫نییه‬ ‫مانهتێك‬ ‫‌‬ ‫زه‬ ‫‌‬ ‫دهدرێت‪ ،‬هیچ‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫بههادارتریان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫له تێچوونه‌کانیان‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫تگوزارییهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫دهزانن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫یه‪ :‬دیمۆکراسی سیاسی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بنهڕه‌تی ئێجگار گرنگ‬ ‫دیکهی ‌‬ ‫‌‬ ‫جیاوازییهکی‬ ‫‌‬ ‫یه‪ ،‬له‌کاتێکدا دیاریکردنی بازاڕ‬ ‫زۆرینه ‌‬ ‫‌‬ ‫سیستهمی حوکمی‬ ‫‌‬ ‫جڵهوگیرنه‌کراو‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫که بڕیاره‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێژهییه‌‪ .‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫رایهتیکردنی‬ ‫نوێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫سیسته‌می‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫زۆرینه بێت و‬ ‫‌‬ ‫مینه ملکه‌چی‬ ‫که ‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫دهچن‪،‬‬ ‫ده‌ر ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫حکومه‌ ‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫تێچوونه‌کان بدات‪ ،‬جا بۆ یاریگایه‌كی تۆپی پێ بێت یان بۆ هۆڵێكی‬ ‫دیكهی له‌و‬ ‫‌‬ ‫چهندانی شتی‬ ‫‌‬ ‫سهربازی بێت و‬ ‫‌‬ ‫بنکهی‬ ‫‌‬ ‫مۆسیقا بێت یان بۆ‬ ‫بدهن‬ ‫‌‬ ‫دهنگ‬ ‫دهدات " ‌‬ ‫چهندین گروپی جیاواز ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهراوردا‪ ،‬بازاڕ‬ ‫له ‌‬ ‫جۆره‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫دهستیانبهێنن‪.‬‬ ‫به ‌‬ ‫یانهوێت و ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫بۆ" ئه‌و شتانه‌ی ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫نهک حکومه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫قوتابخانه له‌ڕیگای بازاڕه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ نموونه‌‪ ،‬کاتێک ‌‬ ‫که‬ ‫دهن‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهو قوتابخانانه‌ی گرنگی ‌‬ ‫كهن ‌‬ ‫رووده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک باوان‬ ‫‌‬ ‫دابیندهکرێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ههڵده‌بژێرن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫لمانییهت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫عه‬ ‫ههندێکی تر‬ ‫‌‬ ‫لهکاتێکدا‬ ‫ییهکان‪‌ ،‬‬ ‫ئاینه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهها‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫که گرنگی‬ ‫ههڵده‌بژێرن ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو قوتابخانانه‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵكانی‬ ‫ههمان كاتیشدا ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫ئامادهکاری‬ ‫‌‬ ‫کهلتوری یان‬ ‫مهڕه‌نگی ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کییهکان‪،‬‬ ‫سهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫لێهاتوویه‬ ‫دهن ‌‬ ‫به‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫جیاوازانه دابینبکرێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خواسته‬ ‫لهم‬ ‫ریهک ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت‬ ‫پیشه‌یی‪ .‬له‌ بازاڕدا ‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهستهێنانی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫زۆرینه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهشێك بێت له‌‬ ‫کهسێک ‌‬ ‫پێویست ناکات ‌‬ ‫كهمینه‌كان‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫نه ‌‬ ‫که بۆچی ‌‬ ‫‌‬ ‫مه ڕوونیبکاته‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫ئه ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یهوێت‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫حكومهت‬ ‫‌‬ ‫پارهی خوێندن ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫وهرگرتنی‬ ‫واته ‌‬ ‫رهبوكردندان) ‌‬ ‫گهڵ خۆێندن قه‌ ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫یهکی زۆر‬ ‫بهڕێژه‌ ‌‬ ‫نهك گشتی( ‌‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫خوێندنگایهكی‬ ‫‌‬ ‫كهت بۆ‬ ‫چه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫و ناردنی ‌‬ ‫ئامادهبن‬ ‫‌‬ ‫گروپهکان(‬ ‫‌‬ ‫سهکان )یان‬ ‫که ‌‬ ‫یهی تاکه‌ ‌‬ ‫راده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫دیکه‪ .‬تا ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاتر له‌وانی‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫دهچێت‪،‬‬ ‫وه ‌‬ ‫خواستهکانیانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهنگ‬ ‫به ‌‬ ‫بدهن‪ ،‬بازاڕ ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی تێچوونه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وهش‬ ‫دهکرێن‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رایهتی‬ ‫نوێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫کرێنهکانیان‬ ‫‌‬ ‫بارهی‬ ‫قه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهپێی‬ ‫کهمینه‌ش ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن کاتێک ‌‬ ‫که‬ ‫رووده ‌‬ ‫‌‬ ‫ململنێیانهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫بهربگیرێت ‌‬ ‫دهکرێت ‌‬ ‫زیاتر‪‌ ،‬‬ ‫مینهدا‪.‬‬ ‫که ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫سهپێنێت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫زۆرینه ئیراده‌ی خۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫حکومه ت ته‌ نها باجدان‬ ‫‌‬ ‫‪ .3‬تێچوونی‬ ‫وهی باج تاقه‬ ‫ئه ‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫دهدوێن ‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫تمهداران ‌‬ ‫به‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆرجار‬ ‫دهدرێن‬ ‫ئهو باجانه‌ی ‌‬ ‫گهرچی ‌‬ ‫حکومهت بێت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پێوه‌ری تێچوونه‌کانی‬ ‫حکومهت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫تێچوونهکانی کردارێک یان سیاسه‌تیكارێكی‬ ‫‌‬ ‫بهشێکین ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫وهی ‌‬ ‫که‬ ‫رههمێک بریتیه‌ له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که نین‪ .‬تێچوونی ‌‬ ‫به‬ ‫تێچوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام کۆی‬ ‫‌‬ ‫رههمه‌‪ ،‬حکومه‌تیش‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫به‬ ‫رههمهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستبه‌رداری ببین بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهسێنن‬ ‫تهکان باج ‌‬ ‫حکومه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههن کاتێک‬ ‫دهر نیه‌‪ .‬سێ جۆر تێچوون ‌‬ ‫به ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫کهن‪.‬‬ ‫دابینده ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری‬ ‫‌‬ ‫و کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫رچاوانه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهو‬ ‫دهکرا ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫رههمی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستدانی ‌‬ ‫به‬ ‫له ‌‬ ‫کهمیان ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی کاڵای دابینکراو‬ ‫‌‬ ‫بهکاردێن بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫که ئێستا ‌‬ ‫رههمبهێنرێن ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫لیهن‬ ‫دهکرێن بۆ پاراستن له‌ ‌‬ ‫تهرخان ‌‬ ‫رچاوانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وه‪ .‬ئه‌و‬ ‫ته ‌‬ ‫حکومه ‌‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫له‌ ‌‬ ‫روهرده‌ و چاودێری‬ ‫په ‌‬ ‫موشهک و ‌‬ ‫‌‬ ‫کییهکان و‬ ‫دهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫قامه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫شه‬ ‫پۆلیس و‬ ‫بهدیلیان‬ ‫بهکارهێنانی ‌‬ ‫یهکی حکومی" دیکه‌‪‌ ،‬‬ ‫ههر "پرۆژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهندروستی یان‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫رههمهێنانی کاڵای‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنان بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫به ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫سترانایه ‌‬ ‫‌‬ ‫نه ‌‬ ‫به‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫یه‪‌ .‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫دهبوون بۆ ‌‬ ‫ئاماده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوا‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫گشتییه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫لیهن ‌‬ ‫دابینکراو له‌ ‌‬ ‫دهدرێت‪،‬‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫باجه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫ههندێک جار له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تێچوونه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫گهرچی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن باجی‬ ‫کهرتی گشتی ‌‬ ‫وهی کاڵاکانی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫دهر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دهبێت بدرێن ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫به زیادکردنی قه‌رزی حکومه‌ت یاخود‬ ‫‌‬ ‫دهدرێن یاخود‬ ‫‌‬ ‫ییه ‌‬ ‫وه‬ ‫ههنوكه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بارهی کڕێنه‌کانی‬ ‫قه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫بچووکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫تهنها ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫خولقاندنی‬ ‫وه‪.‬‬ ‫مبکرێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانرێت ‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫حکومه‌ ‌‬ ‫که له‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوانه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫دووهمی تێچوون بریتیه‌ تێچوونی ‌‬ ‫‌‬ ‫جۆری‬ ‫دهکرێن‪.‬‬ ‫سهرف ‌‬ ‫‌‬ ‫فهرمانه‌کانی حکومه‌تدا‬ ‫سهپاندنی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی باجه‌کان و‬ ‫کۆکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بسهپێنرێن‪ .‬پێویسته‌‬ ‫‌‬ ‫رێساییهكان‬ ‫‌‬ ‫فهرمانه‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته یاساکانی باج و‬ ‫‌‬ ‫رێساكانیه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫پابهندبوون ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫فهرمی بۆ‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئاگادارکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی باج و‬ ‫گهڕاندنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئامادهکردن و‬ ‫‌‬ ‫بهکاردێن بۆ‬ ‫رچاوانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئاماده و چاودێری بکرێن‪ .‬ئه‌و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوانه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫چهسپاندنی یاساکانی باج و ڕێکخستن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫چاودێریکردن و‬ ‫تایبهت – یان گشتی‪ .‬له‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫رههمهێنانی کاڵای ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌ست نین بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وهکان نیشانی‬ ‫مهریکا‪ ،‬لێکۆڵینه‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکگرتووه‌کانی‬ ‫‌‬ ‫ویلته‌‬ ‫ههر‬ ‫تهواوکردنی موعامه‌لتی باجی ‌‬ ‫تهنها بۆ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫سهکان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانیهكان و‬ ‫‌‬ ‫سهعاتانه‌ کاری ‪2.7‬‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫پێویسته ) ‌‬ ‫‌‬ ‫سهعاتی کاریان‬ ‫‌‬ ‫ساڵێک‪ 5.5 ،‬ملیار‬ ‫كهن له‌ ساڵێکدا(‪ .‬له‌ساڵی ‪2000‬دا‬ ‫ده ‌‬ ‫تهواو ‌‬ ‫دهوامی ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫کارمهنده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ملیۆن‬ ‫دیکهی‬ ‫‌‬ ‫تێچوونانه و تێچوونی‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫ئهمه‌ریکا ‌‬ ‫یهکگرتووه‌کانی ‌‬ ‫ویلته ‌‬ ‫‌‬ ‫له‌‬ ‫به ‪ 495‬ملیار دۆلر‪.‬‬ ‫خهمڵێنرابوو ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر ئاستی فیدراڵیدا‬ ‫له ‌‬ ‫پابهندبوون‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ههر خێزانێک‪.‬‬ ‫موعه‌دلی ‪ $4،800‬بۆ ‌‬ ‫لهپێناو و‬ ‫خهرجکراو بۆ لۆبیکردن ‌‬ ‫‌‬ ‫که بڕی ‪ 348‬ملیار دۆلری‬ ‫کاتێک ‌‬ ‫بهشی ‪،(2‬‬ ‫پێکهاتهی ‪‌ ،3‬‬ ‫‌‬ ‫ئهو بڕه‌ )بڕوانه‌‬ ‫بكهین بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫له‌دژی رێساكان زیاد‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫دهگاته‌ ‪ 843‬ملیار دۆلر‪ ،‬یان ‪ 8،200‬دۆلر بۆ‬ ‫ژماره‌ی ساڵی ‪‌ 2000‬‬ ‫تهماشا‬ ‫دیكه ‌‬ ‫‌‬ ‫به ژماره‌ی‬ ‫بهراورد ‌‬ ‫به ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫ژماره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫خێزانێک‪ .‬بۆ ‌‬ ‫فیدراڵيه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن حکومه‌تی‬ ‫کۆکراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بكهین‪ ،‬گریمان داهاتی باجی‬ ‫‌‬ ‫وه کۆی تێچوونی حکومه‌ت بۆ‬ ‫لێره ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر خێزانێک‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‪ 19،600‬دۆلره‌ بۆ‬ ‫سهدا ‪30‬‬ ‫له ‌‬ ‫سهدا ‪ 70‬وه‌ک باج و ‌‬ ‫دهبێت – له‌ ‌‬ ‫ههر خێزانێک ‪ 27،800‬دۆلر ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫شکردنه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫سهپاندنی یاسا‪ .‬ئه‌م دابه‌‬ ‫‌‬ ‫وهک تێچوونی لۆبیکردن و‬ ‫‌‬ ‫غزایهكی‬ ‫‌‬ ‫حکومهتدا دروست بێت‪ ،‬مه‌‬ ‫‌‬ ‫ئاستهکانی‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫یهک له‌ ‌‬ ‫تاڕاده‌ ‌‬ ‫ئاستهکان له‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫رجییهکانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫یه‪:‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرنجڕاکێشی‬ ‫‌‬ ‫سهر سێی‬ ‫له ‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫له ‌‬ ‫زیاتره ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمێک‬ ‫‌‬ ‫مهریکا‬ ‫ئه ‌‬ ‫یهکگرتووه‌کانی ‌‬ ‫ویلته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫تانهی‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رجییه‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫ئهو‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫رههمی ناوخۆیی‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫تێكڕای ‌‬ ‫به‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫رجییهکانی‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬کۆی ‌‬ ‫خه‬ ‫کۆکرده ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵدا‬ ‫له ‌‬ ‫حکومه‌ت پێویستی پێیانه‌ ‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫رههمی ناوخۆیی‪.‬‬ ‫‌‬ ‫نیوه یان زیاتری تێكڕای ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهکاته‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی باج و‬ ‫که له‌ ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫سێیهم‪ ،‬تێچوونی شیواندنی نرخه‌کانیش‬ ‫‌‬ ‫دهخا‌ته‌‬ ‫دهشێوێنێت‪ .‬که‌لێنێک ‌‬ ‫رهکان ‌‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬باج‬ ‫وێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫كه‬ ‫قهرزکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ریدهگرن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫فرۆشیارهکان ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهیده‌ن و ‌‬ ‫کڕیارهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫یهی‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫نێوان ‌‬ ‫فرۆشیارهکان‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫دهن‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫پارهی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫کڕیارهکان‬ ‫‌‬ ‫كانه ‌‬ ‫وه‬ ‫بههۆی باجه‌ ‌‬ ‫) ‌‬ ‫یدهن‪ (.‬هه‌ندێک ئاڵوگۆڕ که‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کڕیارهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وهرده‌گرن‬ ‫‌‬ ‫کهمتر‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ئهنجام‬ ‫بنه بێقازانج و ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ههردوول‪‌ ،‬‬ ‫دهبوون بۆ ‌‬ ‫وه سوودبه‌خش ‌‬ ‫پێچهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سهر ئابوری‬ ‫چاوهڕوانكراوانه‌ ‌‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستکه‌ ‌‬ ‫وته‬ ‫لهم ‌‬ ‫دهستبه‌رداربوون ‌‬ ‫نادرێن‪‌ .‬‬ ‫شه بکات بۆ‬ ‫چه ‌‬ ‫سهکان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یه باج تاکه‌ ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫ههندێک باری تردا له‌ ‌‬ ‫كهوێت‪ .‬له‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫که دیسان‬ ‫وهی بازاڕ‪‌ ،‬‬ ‫ره ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دانانی کاتی زیاتر بۆ خۆشنوودی یان چالکی ‌‬ ‫له باج‬ ‫پهناگر ‌‬ ‫سهرقاڵی چالکی ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫ههندێک‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سهپێنێت‪ .‬لێکۆڵینه‌وه‬ ‫ده ‌‬ ‫سهر ئابوریدا ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫که تێچوونێکی‬ ‫دهبن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫سهر تێچوونی باج‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خاته‬ ‫سهدا ‪ 9‬تا ‪ 16‬ده‌‬ ‫ئهم زیانانه‌ له‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫نیشانی ‌‬ ‫ئهم‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ندبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پابه‬ ‫سهپاندن و‬ ‫‌‬ ‫تێچوونهکانی‬ ‫‌‬ ‫سهروو‬ ‫سهندن‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرنامه‌كانی حکومه‌ت‬ ‫‌‬ ‫چاكهی‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوبگیرێن کاتێك‬ ‫تێچوونانه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهین‪.‬‬ ‫شیكارده ‌‬ ‫‌‬ ‫پهرده‌پۆشکردنی‬ ‫ههوڵی ‌‬ ‫‌‬ ‫تمهداران‬ ‫که بزانین سیاسه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫هاوکات گرنگه‌‬ ‫نجوومهنی‬ ‫‌‬ ‫زۆرینهی ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫سهرۆکی پێشووی‬ ‫‌‬ ‫دهن‪ .‬وه‌ک‬ ‫ده ‌‬ ‫تێچوونی حکومه‌ت ‌‬ ‫دهچێت‪ .‬بریتییه‌ ‌‬ ‫له‬ ‫وهی قاز ‌‬ ‫ڕلێکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫په‬ ‫سهندن زۆر ‌‬ ‫‌‬ ‫پیران وتی "باج‬ ‫کهمترین بڕ له‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫پهڕ‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی زۆرترین ژماره‌ی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫هونهری‬ ‫‌‬ ‫بودجه و‬ ‫‌‬ ‫سهرنجڕاکێشی سیاسی کورتهێنانی‬ ‫‌‬ ‫كه"‪.‬‬ ‫فیشكهفیشكی قازه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهندنی ناڕاسته‌وخۆ‪ ،‬له‌ خواستی‬ ‫‌‬ ‫چهندین جۆری باج‬ ‫‌‬ ‫پاره و‬ ‫‌‬ ‫خولقاندنی‬ ‫پهرده‌پۆشکردنی تێچوونی‬ ‫گرتووه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌یان‬ ‫‌‬ ‫تمهدارانه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رنامهكانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ربڵاوه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫کانه ‌‬ ‫بارهی باجی بازرگانییه‌ ‌‬ ‫ڵهتاندن له‌ ‌‬ ‫ڵخه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫کهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫سهر "بازرگانیی" قسه‌ ‌‬ ‫بارهی دانانی باج له‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫تمهداران زۆرجار ‌‬ ‫سیاسه‌ ‌‬ ‫وه و‬ ‫دهبێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهکان‬ ‫که ‌‬ ‫ئهستۆی تاکه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫که ‌‬ ‫بهشێکی باجه‌ ‌‬ ‫وهک بڵێی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڕوونی‪ ،‬باجی‬ ‫وه بۆ ناکه‌سێک )بازرگانیی(‪ .‬به‌سانایی و ‌‬ ‫گوێزرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫دهدرێت‪.‬‬ ‫وه ‌‬ ‫کانه ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫لیهن تاکه‌ ‌‬ ‫ههموو جۆرره‌کانی باج‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫بازرگانیی‪‌ ،‬‬ ‫چهکێكی بانكی بنووسێت بۆ حکومه‌ت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کۆمپنایهکی بازرگانیی‬ ‫‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫یه‬ ‫له‌ ‌‬ ‫کهسانێکی تر‬ ‫له ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫باجهکان نادات‪ .‬کۆمپانیای بازرگانیی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫پشكهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ندهکانی یان خاوه‌ن‬ ‫کارمه ‌‬ ‫‌‬ ‫کڕیارهکانی و‬ ‫‌‬ ‫کۆدهکاته‌وه‌ – ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫سهر باجی‬ ‫یه قسه‌کردن له‌ ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫وه بۆ حکومه‌ت‪ .‬له‌ ‌‬ ‫یگوێزێته ‌‬ ‫‌‬ ‫كۆمپانیایه‌ – و ‌‬ ‫ده‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ڕاستییه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫"بازرگانی" دروشمێکی سیاسی باش بێت‪‌ ،‬‬ ‫خهڵکه‌وه‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫دیکهی حکومه‌ت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ههموو تێچوونه‌کانی‬ ‫‌‬ ‫باجه‌کان و‬ ‫دهدرێن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫گروپه کانی‬ ‫‌‬ ‫جڵه وگیریان نه‌ کات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ستورییه کان‬ ‫‌‬ ‫بنه ما ده‌‬ ‫‌‬ ‫گه ر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‪‌ .4‬‬ ‫به کارده‌ هێنن‬ ‫پرۆسه ی سیاسی دیمۆکراتیانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبه ت‬ ‫‌‬ ‫رژه وه‌ ندی‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کاربه ران‪.‬‬ ‫‌‬ ‫باجدره و به‌‬ ‫‌‬ ‫ڕووتاندنه وه‌ ی‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫چالکییه دروسته‌کانی خۆی سنووردار‬ ‫‌‬ ‫کاتێک سیاسه‌تیكاری گشتی بۆ‬ ‫بهشداری بکات له‌‬ ‫وره ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫یهکی ‌‬ ‫ئهندازه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دهتوانێت ‌‬ ‫دهکرێت‪ ،‬حکومه‌ت ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژاردنی‬ ‫‌‬ ‫زۆرینه و‬ ‫‌‬ ‫له حوکمی‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫خۆشگوزهرانی ئابوریدا‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫دهخوازێت‪.‬‬ ‫گشتی بۆ یاسادانه‌ران زیاتر ‌‬ ‫یهکی دیمۆکراتیانه‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫رپرسانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫وه زۆرجار‬ ‫داخه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سوودمهند‬ ‫‌‬ ‫تانه ‌‬ ‫وه‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ههڵبژێردراون‪ ،‬له‌ڕێگای پشتگیریکردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر حسابی‬ ‫دهکات له‌ ‌‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫گروپهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫که لیه‌نگری‬ ‫دهبن ‌‬ ‫‌‬ ‫ورهی‬ ‫گه ‌‬ ‫تایبهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫ستکهوتێکی‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده‬ ‫رچاوبگره ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵه ‌‬ ‫به‬ ‫خهڵک‪ .‬سیاسه‌تیكارێك ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهندامانی گروپێکی باش ڕێکخراو )بۆ نموونه‌ گروپێکی‬ ‫ههبێت بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪،‬‬ ‫سازییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫ندییه پیشه‌‬ ‫‌‬ ‫رژه ‌‬ ‫وه‬ ‫به ‌‬ ‫رایهتی ‌‬ ‫نوێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاڵووێڕی بازرگانی ‌‬ ‫که‬ ‫سهر‬ ‫كێڵگهداران( له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهندیکای کرێکاران‪ ،‬یان گروپێکی‬ ‫‌‬ ‫ئهندامانی‬ ‫‌‬ ‫کاربهران‪ .‬له‌کاتێکدا‬ ‫‌‬ ‫باجدهران یان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رفراوانهکانی‬ ‫‌‬ ‫ندییه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رژه ‌‬ ‫وه‬ ‫به ‌‬ ‫حسابی ‌‬ ‫یه له‌ کۆی ژماره‌ی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتری‬ ‫ئهندامی زۆر ‌‬ ‫وهندی ڕێکخراو ‌‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫گروپی ‌‬ ‫دهستکه‌وته‬ ‫کهسیدا ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر ئاستی‬ ‫بهکاربه‌ران‪ ،‬پێده‌چێت له‌ ‌‬ ‫باجدهران یان ‌‬ ‫‌‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫لهکاتێکدا ‌‬ ‫که‬ ‫بهراوردا‪‌ ،‬‬ ‫وه زیاتر بێت‪ .‬له‌ ‌‬ ‫له یاساکه‌ ‌‬ ‫تهکانیان ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫تێچوونهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫یشتووه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێگه‬ ‫بهکاربه‌ر زیانیان‬ ‫‌‬ ‫باجدهر و‬ ‫‌‬ ‫رچاوهی تێچوونه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫سهخته‌‬ ‫‌‬ ‫مه و زۆرجار‬ ‫که ‌‬ ‫سهپێنراوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههریه‌کێکدا‬ ‫‌‬ ‫بکهیت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهستنیشان‬ ‫‌‬ ‫تمهداران زۆرجار‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫تێبگهین بۆچی‬ ‫‌‬ ‫جۆره ئاسانه‌‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫سهله‌ی ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫بۆ ‌‬ ‫تایبهتی‬ ‫‌‬ ‫بهشی‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ .‬چونکه‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫پشتگیری گروپی‬ ‫ههیه‌‬ ‫‌‬ ‫بههێزیان‬ ‫هاندهرێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی ئێجگار زۆره‌‪،‬‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ئهندامانی گروپی ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ دروستکردنی هاوپه‌یمانێتی و پاڵێوراو و یاساداڕێژه‌ران ئاگادار‬ ‫ئهندامی‬ ‫چهندین ‌‬ ‫‌‬ ‫که‪.‬‬ ‫سهله‌ ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫هێزه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههستیان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫که‬ ‫نه ‌‬ ‫بکه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهنگ بۆ کێ بده‌ن و‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫دهن له‌ ‌‬ ‫بڕیارده ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫گروپی ‌‬ ‫ههڵویستی‬ ‫‌‬ ‫بنهمای‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫تهواوی له‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫هاوکاری دارایی کێ‬ ‫یه بۆ خۆیان‪.‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهتی‬ ‫‌‬ ‫که گرنگی‬ ‫لنهی ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫ئهو مه‌ ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫تمهدار ‌‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫تایبهتی‬ ‫‌‬ ‫کهمێک کاریگه‌ری‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫تابیهت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫لهی ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫چونکه مه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهنگده‌ران بێئاگاده‌بن لێیان‬ ‫له ‌‬ ‫دیکه‪ ،‬زۆرێک ‌‬ ‫‌‬ ‫نگدهرانی‬ ‫‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫ده‬ ‫دهبێت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن‪.‬‬ ‫پێده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمی‬ ‫بایهخێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی‬ ‫و ‌‬ ‫دهنگ بیت‪،‬‬ ‫وهی ‌‬ ‫كۆكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫عهوداڵی‬ ‫‌‬ ‫تمهدارێک بوویت‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر تۆ‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ندییهکانی‬ ‫‌‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫لهڕێگای لیه‌نگری ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دیاره ‌‬ ‫‌‬ ‫بهئاشکرا‬ ‫کهیت؟ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫چی‬ ‫کهت‬ ‫ته ‌‬ ‫ڵمه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ئهوتۆ بۆ‬ ‫پاڵپشتییهکی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه هیچ‬ ‫یهکی بێئاگا و بێباكه‌ ‌‬ ‫زۆرینه ‌‬ ‫‌‬ ‫کارمهند بۆ‬ ‫‌‬ ‫زارهکی‪،‬‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت پشتگیریی‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫‌‬ ‫دهست ناهێنیت‪.‬‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمووشی گرنگتر پشرگیریی دارایی بۆ‬ ‫كهت و له‌ ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫ههڵبژارده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵمهتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫یهکی‬ ‫له ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫لهڕێگای لیه‌نگری مه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهست بهێنیت‪،‬‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫کهت‬ ‫ته ‌‬ ‫ڵمه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫تمهداران‬ ‫سهرده‌می سیاسه‌تی میدیادا‪ ،‬سیاسه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫ته ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکان‪،‬‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ندییه‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫بههێزدان بۆ پشتگیری کردنی ‌‬ ‫لهژێر فشارێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫هاوکارییهکانیان‬ ‫‌‬ ‫لێوهرده‌گرن و‬ ‫‌‬ ‫كهیان‬ ‫ههڵبژاردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵمهتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی باشی پاڵێوراو‬ ‫وێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنن بۆ دروستکردنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وانهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫بکهن – ‌‬ ‫‌‬ ‫گهمه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫ئهم ‌‬ ‫ئامادهنین ‌‬ ‫‌‬ ‫دارانهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫لهڤزیۆن‪ .‬ئه‌و سیاسه‌ ‌‬ ‫تمه‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫بهخشینی لیه‌نگیری ‌‬ ‫به‬ ‫بهکاربهێنن بۆ ‌‬ ‫سهرمایه‌ی حکومه‌ت ‌‬ ‫‌‬ ‫ئامادهنین‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بهرامبه‌ر پاڵپشتی سیاسیدا –‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی باش ڕێکخراو‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گروپی‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫وهك ‌‬ ‫بهرچاوگرتنی ڕێساکانی ئێستا‪‌ ،‬‬ ‫بهله‌ ‌‬ ‫دهبن‪‌ .‬‬ ‫رهرمه‌ند ‌‬ ‫تهواوی زه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاراسته بکرێن بۆ‬ ‫‌‬ ‫نادیاره ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫دهستێکی‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫تمهداران ‌‬ ‫وایه سیاسه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گهرچی زۆرجار‬ ‫ئه ‌‬ ‫تایبهت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫گروپهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی بۆچوونی‬ ‫رچکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫په‬ ‫ره‪.‬‬ ‫فیڕۆده ‌‬ ‫‌‬ ‫مه سیاسه‌تیكاری ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئهنجامی ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫به ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ههڵبژێرردراو ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی‬ ‫‌‬ ‫ئاشکرایه‪:‬‬ ‫‌‬ ‫مهدا‬ ‫گرنگترین شت له‌ ‌‬ ‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫سهله‌کانی ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫بونیارنراوه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫زۆرینه‬ ‫سهر بنه‌مای حوکمی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫جڵهوگیرنه‌کراو بۆ‬ ‫‌‬ ‫پرۆسهی سیاسی‬ ‫‌‬ ‫ههڵناسوڕێنێت‪ .‬مه‌یلی‬ ‫‌‬ ‫بهباشی‬ ‫‌‬ ‫چهندین پرۆگراممان بۆ‬ ‫‌‬ ‫ههبوونی‬ ‫‌‬ ‫ڕێکخراوهکان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫گروپه باش‬ ‫‌‬ ‫لیهنگیری‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬بۆ‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستكه‌وتی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫شهكان ‌‬ ‫له‬ ‫به ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫کاته ‌‬ ‫وه‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕوون‬ ‫شهکر و‬ ‫‌‬ ‫وهنده‌ری‬ ‫چه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههزار جووتیاری‬ ‫‌‬ ‫شهست‬ ‫‌‬ ‫نزیکهی‬ ‫‌‬ ‫نموونه حاڵه‌تی‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫رچاوبگره‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریکا له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫یهکگرتووه‌کانی ‌‬ ‫ویلته ‌‬ ‫‌‬ ‫شهکر له‌‬ ‫‌‬ ‫قامیشی‬ ‫وهی‬ ‫هێشتنه ‌‬ ‫‌‬ ‫شهکر بۆ‬ ‫‌‬ ‫هاوردهی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫کاردههێنێت ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگریکهر ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ڕێژهی‬ ‫‌‬ ‫له نرجی بازاڕی جیهانی‪ .‬بۆ‬ ‫بهرزتر ‌‬ ‫چهندین جار ‌‬ ‫‌‬ ‫شهکر‬ ‫‌‬ ‫ناوخۆییهکانی‬ ‫‌‬ ‫نرخه‬ ‫‌‬ ‫شهکر ‪ 20‬سه‌نت بوو بۆ‬ ‫‌‬ ‫له مانگی دووی ‪2004‬دا نرخی ناوخۆیی‬ ‫نموونه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتر بوو له‌ ‪6‬‬ ‫لهکاتێکدا نرخی جیهانی ‌‬ ‫نزیكهی نیو كیلۆ(‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ههر پاوه‌ندێک )‬ ‫‌‬ ‫شهکر‬ ‫‌‬ ‫پرۆگرامهدا‌‪ ،‬جووتیارانی‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫ئهنجامی ‌‬ ‫ههر پاوه‌ندێک‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهنت بۆ‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫له ‪ 30،000‬دۆلر بۆ ‌‬ ‫كهوێت‪ ،‬زیاتر ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دهست ‌‬ ‫نزیکهی ‪ 1.9‬ملیار دۆلریان ‌‬ ‫‌‬ ‫کێڵگهی‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن جووتیاری خاوه‌ن‬ ‫سوودانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫زۆربهی ‌‬ ‫‌‬ ‫جووتیارێک‪.‬‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫سهروو تێكڕای داهاتی‬ ‫‌‬ ‫مانه داهاتیان زۆر ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫ئه‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫چنرانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وره ‌‬ ‫وه‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫دهستکه‌وتانه‌ ساڵانه‌ ‪ 20‬دۆلر ‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫لیهکی تره‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫یه‪‌ .‬‬ ‫وه ‌‬ ‫نیشتمانییه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههۆی نرخی‬ ‫مهش ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهوێت‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریکی‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههر خێزانێکی ئاسایی ‌‬ ‫‌‬ ‫مهش گرنگتر‪،‬‬ ‫نانهت له‌ ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫تێدایه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫شهکریان‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫که‬ ‫مانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫ئهو ‌‬ ‫به‬ ‫بهرزی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫رههمهێنانی کاڵایه‌ک‬ ‫‌‬ ‫بهفیڕۆدراوه‌ بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫ریکییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫رچاوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دهکرێت له‌ڕێگای‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‪ ،‬کاڵایه‌ک ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئێمه زۆر له‌بارنین بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهستبخرێت‪ .‬له‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫به تێچوونێکی ئێجگار ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئاڵووێری بازرگانییه‌ ‌‬ ‫رمهند بوون‪.‬‬ ‫زهره‌ ‌‬ ‫ریکییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئهنجامدا ‌‬ ‫‌‬ ‫له پشتگیریکردنی‬ ‫ردهوامه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ههموو شتێک‪ ،‬کۆنگرێس ‌‬ ‫‌‬ ‫رهڕای‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوی‬ ‫بهرچاوگرتنی کاریگه‌ری ‌‬ ‫بهله‌ ‌‬ ‫که و ئاسانه‌ بزانین بۆچی‪‌ .‬‬ ‫پرۆگرامه ‌‬ ‫‌‬ ‫شهکر‪،‬‬ ‫‌‬ ‫که جووتیارانی‬ ‫یشتنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫تێگه‬ ‫تهواوی شایانی‬ ‫به ‌‬ ‫تایبهتیان‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫سهر سامانی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربهێنن بۆ‬ ‫سهڵاتی سیاسی خۆیان ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ورهکان‪ ،‬سامان و ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫تایبهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫کهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫ندییهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫که پشتگیری ‌‬ ‫تمهدارانه‌ی ‌‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫یارمهتیدانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژاردنی ‪2000‬دا لۆبی‬ ‫‌‬ ‫میانهی‬ ‫‌‬ ‫کردوویانه‪ .‬له‌‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫ئهو شته‌ ‌‬ ‫مه رێك ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫به پاڵێوراوان و‬ ‫بهخشی ‌‬ ‫نزیکهی ‪ 13‬ملیار دۆلریان ‌‬ ‫‌‬ ‫شهکر‬ ‫‌‬ ‫مهێنهرانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫نگدهرێکی‬ ‫‌‬ ‫نییه ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫مانایهکی‬ ‫‌‬ ‫بهراوردا‪ ،‬هیچ‬ ‫کۆمیتهکانی كرداری سیاسی‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوتۆی پێبدات له‌کاتی‬ ‫قورساییهکی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه یان‬ ‫بکۆڵێته ‌‬ ‫‌‬ ‫کێشه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫ئاسایی له‌م‬ ‫دهنگده‌ران بێئاگان‬ ‫زۆربهی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهنگدانی‪ .‬له‌ڕاستیدا‬ ‫سهر چۆنێتی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بڕیاردانیدا ‌‬ ‫ئهنجامدا‬ ‫‌‬ ‫پارهی تێده‌چێت‪ .‬له‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوان‬ ‫‌‬ ‫ئهم پرۆگرامه‌ بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وهی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫به پشتگیری‬ ‫درێژهدان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن سوودمه‌ند بن له‌ڕێگای‬ ‫تمهداران ‌‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫قهره‌بووی داراییه‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو پرۆگرامی‬ ‫گهرچی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫شهکر‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫جوویارانی‬ ‫وه‪.‬‬ ‫مدهکاته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫دهدات و سامانی ‌‬ ‫بهفیڕۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهخشینی سوود‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ران له‌پێناو‬ ‫‌‬ ‫باجدهر و‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ڕووتکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتی‬ ‫‌‬ ‫رهکیی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆته كاری‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫سیاسیه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕووی‬ ‫کۆمهڵی دیار و چالک ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫نزیکهی ‪ 20‬ملیار دۆلر ‌‬ ‫‌‬ ‫کاربهران ساڵانه‌‬ ‫‌‬ ‫مۆدێرن‪ .‬باجده‌ر و ‌‬ ‫به‬ ‫مهنی‪ ،‬که‬ ‫شیره ‌‬ ‫‌‬ ‫وێڵه‪ ،‬لۆکه‌‪ ،‬تووتن‪ ،‬خوری و‬ ‫‌‬ ‫پشتگیری کردنی پرۆگرامی دانه‌‬ ‫سهڵاتی‬ ‫ده ‌‬ ‫یه‪ .‬هاوکات ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫شهکریان‬ ‫‌‬ ‫ههمان بونیادی پرۆگرامی‬ ‫‌‬ ‫ههموویان‬ ‫‌‬ ‫ههبوونی گومرک و بڕدیاریكردن بۆ پۆڵا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫سیاسی ‌‬ ‫وه‪ .‬ئه‌و‬ ‫کاته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دیکه روون ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمی‬ ‫‌‬ ‫چهندین ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫پێڵاو‪ ،‬گسک‪ ،‬قوماش و‬ ‫پێشهسازی‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫ئهلسکا ‌‬ ‫نهوتی ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یسهپێنن ‌‬ ‫‌‬ ‫رێسایانهی ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫لهجیاتی‬ ‫‌‬ ‫بگوازرێته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ریکیه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزی‬ ‫‌‬ ‫دهریاوانی تێچوون‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتی سیاسی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههرزانتری بێگانه‪ ،‬كاریگه‌ری‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫گوێزهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫پرۆژهی ئاودێری‬ ‫‌‬ ‫کهی‪.‬‬ ‫ئابورییه ‌‬ ‫‌‬ ‫نهک کاراییه‌‬ ‫دهرده‌خات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییه‬ ‫‌‬ ‫كۆمهكی دارایی كراو‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهڕاندنی‬ ‫له ‌‬ ‫دهدات‪ ،‬مافی ‌‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی فیدراڵی‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫فڕۆکهخانه‌کان‬ ‫‌‬ ‫كۆمهكی دارایی بۆ‬ ‫‌‬ ‫كۆمهكی داراییكراو‪،‬‬ ‫‌‬ ‫قهرزی بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫وه( هه‌موویان له‌و جۆره‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫که تابێت درێژ و درێژتر‬ ‫لیسته ‌‬ ‫‌‬ ‫)‬ ‫تایبهتدا‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫کاریگهری ‌‬ ‫‌‬ ‫لهناو‬ ‫رهگیان داكوتاوه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫سیاسهتیكارانه‌ن ‌‬ ‫‌‬ ‫ههریه‌ک‬ ‫‌‬ ‫گهرچی‬ ‫مهریکی‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههبێت بۆ هاوڵاتی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی سودیان‬ ‫وهك له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه دروست‬ ‫‌‬ ‫سهر ئابوری‬ ‫له ‌‬ ‫بارستاییهکی بچووک ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫به ‌‬ ‫لهم پرۆگرامانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بودجه‌ی حکومه‌تی فیدراڵی نابووت‬ ‫که ‌‬ ‫سهریه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫گوزهرانكردن‬ ‫‌‬ ‫یهکی زۆریش ئاستی‬ ‫بهڕێژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهفیڕۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهزێنن‪.‬‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫موکوڕییهی‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریکا له‌م ‌‬ ‫که‬ ‫یهکگرتووه‌کانی ‌‬ ‫ویلته ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستوری‬ ‫داڕێژهرانی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندییان‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫گروپهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسه‌تی دیمۆکراتیانه‌ ئاگاداربوون‪) .‬ئه‌وان ‌‬ ‫به‬ ‫تاقمهکان سنووردار‬ ‫‌‬ ‫که فشاری‬ ‫وڵیداوه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستور ‌‬ ‫هه‬ ‫دهسته‌"(‪‌ .‬‬ ‫دهوت "تاقم و ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته کونگرێس باجی‬ ‫‌‬ ‫دهڵێت‬ ‫که ‌‬ ‫بڕگهی ‪8‬دا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بهندی ‪،1‬‬ ‫له ‌‬ ‫بکات ‌‬ ‫بهرگری‬ ‫به ‌‬ ‫دهن ‌‬ ‫وده ‌‬ ‫كه بره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆگرامانهدا‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫سه‌ر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بسهپێنێت ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکسان‬ ‫‌‬ ‫رێگهگرتن له‌‬ ‫‌‬ ‫یه داهێنرا بۆ‬ ‫ئهم بڕگه‌ ‌‬ ‫خۆشگوزهرانی گشتی‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫هاوبه‌ش و‬ ‫بچووکهکانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫گروپه‬ ‫بهخشین ‌‬ ‫به‬ ‫بهکارهێنانی داهاتی باجی گشتی بۆ سوود ‌‬ ‫‌‬ ‫رکراوهکانی‬ ‫‌‬ ‫بڕیارهکانی دادگا و یاسا ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫بهدرێژایی ساڵان‬ ‫دانیشتوان‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫لێره ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کرده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهتاڵ‬ ‫ناوهڕۆکیان ‌‬ ‫‌‬ ‫یاسادانه‌ران‪ ،‬ماناکه‌ی شێوێندراو و له‌‬ ‫سهڵاتی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نییه‬ ‫دهستور چیتر توانای‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ڕاڤهی بۆ‬ ‫‌‬ ‫وهک ئێستا‬ ‫‌‬ ‫جڵهوگیر بکات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ڕێکخراوهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫گروپه باش‬ ‫‌‬ ‫سیاسی‬ ‫که کاریگه‌ری سیاسییان‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گرۆپانهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫زۆرن‬ ‫کهسانی تر‪ .‬له‌راستیدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫سهر حسابی‬ ‫کاردههێنن بۆ سوودوه‌رگرتن له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وهندیدا ‌‬ ‫که‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫ندامه له‌ گروپێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫ئێستا تاڕاده‌ ‌‬ ‫له پڵاووگۆشتی ئابوری‪.‬‬ ‫ورهتر ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫بهشێکی ‌‬ ‫دهستهێنانی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫شهڕده‌کات بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی وا ‌‬ ‫له‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫گروپهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫سیاسهتیكارانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهش زیاتر‪‌ ،‬‬ ‫له‌ ‌‬ ‫شهی‬ ‫گه ‌‬ ‫که کۆی ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کاریگهرییان ‌‬ ‫‌‬ ‫به یاسا‪،‬‬ ‫بیانكهن ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‬ ‫ده ‌‬ ‫کۆنگرێس ‌‬ ‫گهر گروپێک ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫واته‪‌ ،‬‬ ‫وه‪ .‬که‌ ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمان‬ ‫وڵاته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابوری‬ ‫بهشێکی‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫رکهوتوو بێت‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسیانه‬ ‫یهكی‬ ‫شێوه‌ ‌‬ ‫بمێنێته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫کهمی بۆ‬ ‫بهشێکی ‌‬ ‫یه دواجار ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫كه‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫زۆرتری پڵاووگۆشته‌ ‌‬ ‫کهسێک‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره بۆ‬ ‫‌‬ ‫رکهوتنی سیاسی له‌و‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫وهک له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهره‌ چالکی سیاسی‬ ‫وڵهڵانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ئاراستهكردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫بوایه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سهخت‬ ‫‌‬ ‫رههمداری‪،‬‬ ‫‌‬ ‫كهوێت‪ ،‬له‌جیاتی ‌‬ ‫به‬ ‫ده ‌‬ ‫كه تێچوونیان زۆر ‌‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬سیاسه‌تیكاری‬ ‫وه‪ .‬لێره‌ ‌‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو پڵاووگۆشته‌ ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫بارهی‬ ‫قه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ندییه‬ ‫رژه ‌‬ ‫وه‬ ‫به ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫مایهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ببێته‬ ‫دهكرێت‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫یه‬ ‫سه ‌‬ ‫ئهم مه‌ ‌‬ ‫سبكهوێت‪ .‬پێکهاته‌ی ‪ 7‬وردتر ‌‬ ‫‌‬ ‫كهمتریان ‌‬ ‫ده‬ ‫تهکانیش ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫دهکات‪.‬‬ ‫تاووتوێ ‌‬

‫نه کات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫جڵه وگیریان‬ ‫‌‬ ‫ده ستورییه‌ کان‬ ‫‌‬ ‫بنه ما‬ ‫‌‬ ‫گه ر‬ ‫‪ .5‬ئه‌ ‌‬ ‫به ر‬ ‫له ڕاده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ده خولقێنن و‬ ‫‌‬ ‫یاسادارێژه ران کورتهێنانی بودجه‌‬ ‫‌‬ ‫که ن‪.‬‬ ‫خه رج ده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫رجییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫پارهدانی‬ ‫‌‬ ‫سهرنجڕاکێشی‬ ‫‌‬ ‫سهله‌ی‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‬ ‫‌‬ ‫دهدات‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫تمهداران شتێکی ئاشکرا بێت‪ .‬قه‌رزکردن‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫قهرزه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪،‬‬ ‫دهستبه‌جێ سوودی سیاسیان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رجیانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫ئهو‬ ‫ئهنجامدانی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر تیچوونێکی سیاسی‪.‬‬ ‫ڕاستهوخۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهبێ زیادکردنی‬ ‫‌‬ ‫بودجهی‬ ‫‌‬ ‫حکومهتێک له‌ داهاتی زیاتربێت‪ ،‬کورتهێنانی‬ ‫‌‬ ‫خهرجی‬ ‫کاتێک ‌‬ ‫کهن بۆ‬ ‫رده ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بهگشتی بۆندی قازانجبه‌خش ‌‬ ‫تهکان ‌‬ ‫حکومه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫وێته ‌‬ ‫‌‬ ‫لێده ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫بۆندانه قه‌رزی نیشتمانی‬ ‫‌‬ ‫پارهدانی کورتهێنانی بودجه‌کانیان‪ .‬ئه‌م‬ ‫‌‬ ‫دهکات‬ ‫بارهی قه‌رزی نیشتمانی زیاد ‌‬ ‫پێکدههێنن‪ .‬کورتهێنانی بودجه‌ قه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بودجه ڕێگه‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬زیادهێنانی‬ ‫شه ‌‬ ‫پێچهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که‪ .‬به‌‬ ‫بهپێی ڕێژه‌ی کورتهێنانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لێرهوه‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫بداته ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهن بۆنده‌کان‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫که‬ ‫حکومهتی فیدراڵی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫قهرزی نیشتمانی‬ ‫‌‬ ‫بنهڕه‌تدا‬ ‫وه‪ .‬له‌ ‌‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫بارهی قه‌رزی نیشتمانی‬ ‫قه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو کورتهێنان و‬ ‫‌‬ ‫بووهکانی‬ ‫‌‬ ‫ڵه ‌‬ ‫که‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫رییه‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ‬ ‫ئاماژه ‌‬ ‫‌‬ ‫زیادهێنانهکانی بودجه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سهرکرده‌کانی‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫کهسێک – له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫تاراده ‌‬ ‫‌‬ ‫رله ‪1960‬‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته حکومه‌ت هاوسه‌نگی‬ ‫‌‬ ‫کهدا – پێیانوابوو ‌‬ ‫که‬ ‫سیاسیه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پارته‬ ‫ههردوو‬ ‫‌‬ ‫نهبێت‪ .‬ڕێککه‌وتنێکی‬ ‫جهنگدا ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها له‌کاتی‬ ‫گهر ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫کهی ڕابگرێت‪‌ ،‬‬ ‫بودجه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهچوو – ‌‬ ‫که‬ ‫دهستوری ‌‬ ‫ڕێسایهکی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبوو ‪ -‬که‌ زۆر له‌‬ ‫‌‬ ‫بهربڵاو‬ ‫نائاشکرای ‌‬ ‫بودجهی‬ ‫‌‬ ‫یه‪،‬‬ ‫پێشینه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫بهرچاوگرتنی ‌‬ ‫پێویسته بودجه‌ هاوسه‌نگ بێت‪ .‬به‌له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كه هاوسه‌نگ‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫یهكی گشتی نزیك بوو ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫حكومهتی فیدراڵی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ههردوو‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫نهبێت‬ ‫جهنگدا ‌‬ ‫‌‬ ‫له كاتی‬ ‫ردهمی ئاشتیدا‪ .‬ته‌نها ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بێت له‌‬ ‫یهک بچووک بوون ‌‬ ‫به‬ ‫تائهندازه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫زیادهێنانهکانی بودجه‌ تا‬ ‫‌‬ ‫کورتهێنان و‬

‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ئهمه‌ریكا‬ ‫‌‬ ‫لێرهدا باس له‌ ئابوری‬ ‫‌‬ ‫بارهی ئابورییدا )‬ ‫گهڵ قه‌ ‌‬ ‫بهراورد له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهكات‪.‬و(‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‪2‬‬ ‫ئهوانه‌ی که‌‬ ‫مانهی گۆڕی‪ .‬کینیزییه‌کان – ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫شۆڕشی کینیزی‬ ‫لهو‬ ‫‌‬ ‫دیدهکانی ئابوریناسی ئینگلیزی جۆن مه‌ینارد کینیزیان قبووڵه‌–‬ ‫‌‬ ‫رجییهکانی حکومه‌ت و کورتهێنانه‌کانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫که گۆڕان له‌‬ ‫‌‬ ‫بڕوایهدابوون‬ ‫‌‬ ‫سهقامگیردا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئابورییهکی زیاتر‬ ‫‌‬ ‫برهودان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫تیدهربن له‌‬ ‫دهتوانن یارمه‌ ‌‬ ‫بودجه‌دا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫بودجه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫لهجیاتی ڕاگرتنی هاوسه‌نگی‬ ‫که ‌‬ ‫دهکرد ‌‬ ‫وهیان ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫پێداگری ‌‬ ‫لهکاتی‬ ‫یڕهو بکات و ‌‬ ‫په ‌‬ ‫بودجه ‌‬ ‫‌‬ ‫قبهستندا کورتهێنانی‬ ‫چه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهکاتی‬ ‫حکومه‌ت ‌‬ ‫ێڕهوکردنی زیادهێنانی بودجه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسان ڕووبکاته‌ ‌‬ ‫په‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫نیگه‌رانی ‌‬ ‫وانه ئازادکرد ‌‬ ‫که‬ ‫پهیڕه‌ ‌‬ ‫لهو ‌‬ ‫بهکورتی‪ ،‬شۆڕشی کینیزی بڕیارده‌رانی سیاسی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهپێنرابوو‪ .‬پاش ئازادبوون له‌م‬ ‫‌‬ ‫سهریاندا‬ ‫به ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بودجه ‌‬ ‫‌‬ ‫لیهن هاوسه‌نگی‬ ‫له‌ ‌‬ ‫لهو‬ ‫وهک ‌‬ ‫‌‬ ‫رجدهکرد‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫بهرده‌وامی زیاتریان‬ ‫به ‌‬ ‫تمهداران ‌‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‪،‬‬ ‫مپه ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫ماوهی‬ ‫‌‬ ‫تهنها دوو‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫هکانه‌ ‌‬ ‫ئامادهبوون بیسه‌نن‪ .‬له‌ ساڵانی ‪‌ 1960‬‬ ‫‌‬ ‫باجه‌ی‬ ‫دیکه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫ئهوی‬ ‫یهکێک له‌ ‪ 1969‬و ‌‬ ‫ههبووه‌‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بودجه‬ ‫‌‬ ‫کورتی زیادهێنانی‬ ‫‪.2000-1999‬‬ ‫سهنداندا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫گهڵ باج‬ ‫بهراورد له‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫خهرجکردن ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرنجڕاکێشی سیاسی‬ ‫‌‬ ‫پرۆگرامانهدا‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‬ ‫حهزده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یاسادانهران‬ ‫‌‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سهرسوڕمان‬ ‫‌‬ ‫جێگهی‬ ‫‌‬ ‫حهزناکه‌ن باج بسێنن‪،‬‬ ‫کهن‪‌ .‬‬ ‫ده ‌‬ ‫رهکانیان دڵخۆش ‌‬ ‫دهنگده‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫بکهن ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرف‬ ‫‌‬ ‫بهدیله‬ ‫قهرز ‌‬ ‫دهنگده‌راندا‪‌ .‬‬ ‫سهر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫سهپێنێت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫چونکه باج تێچوونێکی دیار ‌‬ ‫‌‬ ‫دهنێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رهو داهاتوو پاڵپێوه‌‬ ‫به ‌‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوی‬ ‫بۆ باج؛ تێچوونی ‌‬ ‫دهدات‬ ‫‌‬ ‫تمهداران‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کورتهێنانی بودجه‌ )واتا قه‌رزكردن(‪،‬‬ ‫وهی ناچاربن‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهبێ‬ ‫‌‬ ‫دابینبکهن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫دهنگده‌ران‬ ‫‌‬ ‫ههنووکه‌یی بۆ‬ ‫‌‬ ‫سوودی‬ ‫بسهپێنن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهرزتر‬ ‫‌‬ ‫وهک باجی‬ ‫‌‬ ‫راودکارانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهرچاوی‬ ‫‌‬ ‫تێچوونێکی‬ ‫وگیرنهکراوه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جڵه‬ ‫سیاسهتی دیمۆکراتی‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی سروشتی‬ ‫کورتهێنان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫وه‬ ‫ستورییهکان یان بڕوای پته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫لیهن ڕێسا‬ ‫گهر سیاسه‌تکاران له‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی تێچوونی‬ ‫شاردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنن بۆ‬ ‫‌‬ ‫ئهوا کورتهێنان ‌‬ ‫به‬ ‫وگیرنهکرێن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جڵه‬ ‫دهنگده‌ران‪.‬‬ ‫له ‌‬ ‫پرۆگرامهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫گروپه باش‬ ‫‌‬ ‫بهپێی خواستی‬ ‫‌‬ ‫جڵهوگیرنه‌کراو‬ ‫‌‬ ‫پرۆسهی سیاسی‬ ‫‌‬ ‫رجییهکانی حکومه‌ت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫کاردهکات و هانی‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ڕێکخراوهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ستوره به‌ ئایدیا‬ ‫‌‬ ‫ناسراوه به‌ تیۆری کینیزی )یان ئابوری کینیزی( تیۆرێکی ئابوریی پێشتئه‌‬ ‫‌‬ ‫که هاوکات‬ ‫‪ 2‬شۆڕشی کینیزی ‌‬ ‫یارمهتیده‌ر‬ ‫‌‬ ‫دهوڵه‌ت ده‌توانێت‬ ‫تیۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫مهینارد کینیز‪ .‬به‌پێی ئه‌م‬ ‫دهی بیسته‌می ئابوریناسی به‌ریتانی جۆن ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابورییهکانی‬ ‫‌‬ ‫کهرتی گشتی و‬ ‫ههردووک ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابورییهدا‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره‬ ‫لهم‬ ‫که ‌‬ ‫تێکهڵدا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫له ئابورییه‌کی‬ ‫سهقامگیری ئابوری ‌‬ ‫‌‬ ‫شه و‬ ‫گه ‌‬ ‫له ڕاگرتنی ‌‬ ‫بێت ‌‬ ‫وه بۆ شکستییه‌کانی لیبراڵیزمی ئابوری‪‌ ،‬‬ ‫که‬ ‫سهر بدۆزێته‌ ‌‬ ‫چاره ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوڵ ده‌دات‬ ‫تایبهت ڕۆڵێکی گرنگ ده‌گێڕن‪ .‬ئابوری کینیزی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم جار ‌‬ ‫له‬ ‫تیۆره یه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ .‬ئه‌م‬ ‫کارده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهوڵه‌ت زۆر باش‬ ‫دهستێوه‌ردانی ‌‬ ‫تایبهت به‌بێ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫وه ده‌کات بازاڕ و ‌‬ ‫بانگهشی ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کتێبی )تیۆری گشتی کار‪ ،‬سوود و پاره‌(دا شێوه‌ی گرت‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫سهڵاتی سیاسی ‌‬ ‫به‬ ‫ده ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫له كاریگه‌ری ‌‬ ‫به ‌‬ ‫گهیاندنی قه‌ ‌‬ ‫دهدات بۆ سوود ‌‬ ‫‌‬ ‫بههێزی‬ ‫هاندهرێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫نوێنهرێک‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫زۆرینه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سهر حسابی‬ ‫له ‌‬ ‫یهك ‌‬ ‫مینه ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫نگدهره‌کانی‬ ‫‌‬ ‫كه سوودی بۆ ‌‬ ‫ده‬ ‫خهرجیگه‌لێك ‌‬ ‫سهخت بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوڵدانی‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫خهرجی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫نگاربونه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهره‌‬ ‫یه بۆ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمی‬ ‫هاندهرێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫یه و‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫به ''چاودێر''‪.‬‬ ‫یاسادانهر ‌‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ بوونی‬ ‫هه ‌‬ ‫کهم ‌‬ ‫هاندهرێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهراوردا‪،‬‬ ‫له ‌‬ ‫دیکه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫که لیان‬ ‫وه ‌‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو هاوکارانه‌ی ‌‬ ‫ده‬ ‫عنهتی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ڕووبهڕووی ‌‬ ‫‌‬ ‫یاسادانهره‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫بکهن‪ ،‬هاوکات‬ ‫‌‬ ‫تهکان بۆ ناوچه‌کانیان دابین‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆگرامه‬ ‫‌‬ ‫ختتره‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫یاسادانهری‬ ‫‌‬ ‫ناوچهی‬ ‫‌‬ ‫رجییهکان ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫دهن بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫کهم نیشان ‌‬ ‫پشتگیرییهکی ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجی و‬ ‫‌‬ ‫وانهی‬ ‫کهمکردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهش گرنگتر‪ ،‬سووده‌کانی ‌‬ ‫چاودێر‪ .‬له‌ ‌‬ ‫ههوڵی‬ ‫‌‬ ‫که یاسادانه‌ری چاودێر‬ ‫بودجه ‌‬ ‫‌‬ ‫کورتهێنانانهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهی ‌‬ ‫نزمکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهنده‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهدات )بۆ نموونه‌‪ ،‬باجی نزم و رێژه‌ی سوودی نزم( ‌‬ ‫بهدهێنانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫نگدهرانی ناوچه‌ی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دهبێت‬ ‫‌‬ ‫نگدهراندا دابه‌ش‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫بهناو‬ ‫‌‬ ‫تهنکی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوێت‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫سوودانهیان چنگ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫بهشێکی بچووکی ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یاسادانهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رایهتی( و ‪ 100‬سێناتۆر‬ ‫نوێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫نجوومهنی‬ ‫‌‬ ‫ئهندامی ‌‬ ‫ئه‬ ‫نوێنهر ) ‌‬ ‫‌‬ ‫‪435‬‬ ‫ئهم ‪535‬‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوت‬ ‫نجوومهنی پیران( هه‌ن‪ .‬بیهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهندامی ‌‬ ‫ئه‬ ‫) ‌‬ ‫که بزانن پاش‬ ‫وه له‌کاتێکدا ‌‬ ‫پێكه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێواره‬ ‫‌‬ ‫سه بچن بۆ نانخواردنی‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫نانخواردنهیان‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫سه ‌ر ‪535‬ی تێچوونی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‪1‬‬ ‫ریه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫نانخواردن‬ ‫کهمتر‬ ‫كهوێت‪ .‬ئه‌وكات هیچ کامێكیان ناچار نابێت داوای خواردنی ‌‬ ‫رده ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‬ ‫کهمی ‌‬ ‫رییهکی ‌‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهزیلیكردنه‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫چونکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههرزانتر بکات‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫کهیت بۆ‬ ‫نه ‌‬ ‫كه‪ .‬بۆچی داوای ڕۆبیان ‌‬ ‫وهسڵی گشتی نانخواردنه‌ ‌‬ ‫سهر کۆی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ژهمی‬ ‫گرانبهها بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهریای‬ ‫پهی گۆشت و خواردنی ‌‬ ‫وهی ئیشتیها‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫کردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫که ‌‬ ‫زیاده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رجییه‬ ‫ورهش شیرینی؟ دواجار ‌‬ ‫خه‬ ‫گه ‌‬ ‫پارچهیاكی ‌‬ ‫‌‬ ‫رهکیی و‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫كه‪ .‬بۆ‬ ‫سڵه ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهدانی ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫كهیان ‌‬ ‫له‬ ‫ههریه‌ ‌‬ ‫بهشی ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫‌‬ ‫دهخاته‌‬ ‫سهنتێک ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫گرانبهها و شیرینی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ژهمێکی‬ ‫سهرفکردنی ‪ 20‬دۆلری زیاتر بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫نموونه‬ ‫‌‬ ‫بهشی تۆ له‌‬ ‫پێدهدات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫له خواردنه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫بههای ‪ 5‬دۆلر چێژی زیاترت ‌‬ ‫‌‬ ‫قازانجێكه!‬ ‫‌‬ ‫کهمتر له‌ ‪ 0.4‬دۆلر زیادده‌كات‪ .‬ئه‌مه‌ چ‬ ‫بهبڕی ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫سڵه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وه‬ ‫کهی‬ ‫سه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫گرانبههایانه‌ی ‪‌ 535‬‬ ‫‌‬ ‫ئهو خواردنه‌‬ ‫پارهی زیاده‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫بێگومان تۆش‬ ‫وهی تۆ چ خواردنێک داوا‬ ‫دهر له‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫دهیت‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫تر‬ ‫دهدات ‌‬ ‫که‬ ‫ئهو زیادانه‌ ‌‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێک‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهیت‪ .‬ئه‌نجام ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫کهیان ‌‬ ‫ندهی تێچوونه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫خواستانهی‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫تیدهره‌ بۆ کۆنترۆڵکردنی ‌‬ ‫یارمه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئایا زیادكردنی باج‬ ‫رێگهی‬ ‫‌‬ ‫كهم‬ ‫‌‬ ‫كه زۆر‬ ‫‌‬ ‫ربكهوێت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫سهیر‬ ‫‌‬ ‫ره ‌‬ ‫نگه‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫خهرجکردن؟ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی زۆر‬ ‫تاڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزتری حکومه‌ت‬ ‫وه‪ .‬داهاتی ‌‬ ‫وێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ وابكه‌‬ ‫تێدهچێت ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت خۆش بكات زیاتر‬ ‫‌‬ ‫زیادهی‬ ‫‌‬ ‫خهرجی‬ ‫ڕێگه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫رامبهر‬ ‫‌‬ ‫خهرجی له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫مکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهی لێبگرێت‪ .‬به‌ڵین بۆ ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرۆک ڕیگان‬ ‫‌‬ ‫دهشکێنرێت‪ .‬له‌ساڵی ‪1982‬دا‬ ‫بهمسۆگه‌ری ‌‬ ‫باجی زیاتردا‪‌ ،‬‬ ‫شهی بۆ کرابوو‪،‬‬ ‫بانگه ‌‬ ‫‌‬ ‫که زۆر باش‬ ‫‌‬ ‫وهی باج‬ ‫رزکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫به‬ ‫ڕازیبوو له‌ ‌‬ ‫باجهکان‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کۆنگرێسه ‌‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫خهرجیدا له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫کهمکردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرامبه‌ر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫دینههاتن‪ .‬سه‌رۆکی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫رجییهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫وهی‬ ‫مکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بهڵام‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫رزکرانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سهر بودجه‌‬ ‫به رازیبوون له‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ههمان داوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫وته‬ ‫پێشوو جۆرج بوشی باوك ‌‬ ‫رجییهکانیش‬ ‫‌‬ ‫كهی ساڵی ‪ .1990‬جارێکی تر باجه‌کان زیادكران و ‌‬ ‫خه‬ ‫دناوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بودجهش‬ ‫‌‬ ‫روهها کورتهێنانی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫خرابونه ڕوو‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫رزبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاتر ‌‬ ‫به‬ ‫بههێز داهاتی‬ ‫وهی ئابوری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دواییانهدا‪ ،‬پاش ‌‬ ‫‌‬ ‫وه له‌م‬ ‫فراوانتربوو‪ .‬دیسانه‌ ‌‬ ‫دهكرا له‌ساڵانی‬ ‫‌‬ ‫چاوهڕوان‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫وهک له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫فیدراڵی زۆر خێراتر زیادکرد‬ ‫ماوهندی‬ ‫‌‬ ‫زه‬ ‫‌‬ ‫دهستیكرد ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫زۆرینه کۆماری‬ ‫‌‬ ‫‪ 1999‬و ‪ ،2000‬کۆنگرێسی‬ ‫ساڵه داراییه‌دا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئهو دوو‬ ‫خهرجکردن له‌ کۆتایی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک‬ ‫‌‬ ‫خهرجکردن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫خواستانهی ئێستا بۆ‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهرچاوگرتنی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی باج و‬ ‫مکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫دهكرد ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫نانهت پێداگریان له‌ ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجییه‬ ‫‌‬ ‫مایهی کۆنترۆڵكردنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ببنه‬ ‫کورتهێنانی زیاتری بودجه‌‬ ‫که بۆچی باكی‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ڕوونکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بارهی‬ ‫بهدره‌کانی حکومه‌ت‪ .‬له‌ ‌‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫ههڵگری‬ ‫‌‬ ‫بودجه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫سهر کورتهێنانی‬ ‫وهی باج له‌ ‌‬ ‫مکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاریگهری ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫نییه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کاریگهره‌ –‬ ‫‌‬ ‫خهڵاتی نۆبڵ میڵتن فریدمان وتی ''کورتهێنان ڕێگرێکی‬ ‫‌‬ ‫ره ‪-‬‬ ‫ڕێگهی کاریگه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫تاکه‬ ‫دهڵێم ‌‬ ‫که‬ ‫دهڕۆم و ‌‬ ‫وهش دورتر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بگره من ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجکردنی لیه‌نی جێبه‌جێکار و یاسادانه‌ردا''‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌م خواستی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫جێرنهڵ‪.(15/01/2003 ،‬‬ ‫‌‬ ‫رۆنامهی ۆڵ ستریت‬ ‫‌‬ ‫)‬ ‫له کورتهێنانی بودجه‌ و‬ ‫گهر بڕیاره‌ شتێک ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫چاکسازی سیاسی‬ ‫سهختتر‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫پێویسته ڕیساکان بگۆڕێن بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهین‪.‬‬ ‫‌‬ ‫خهرجی زیانبه‌خشدا‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫دهیسێنن‪.‬‬ ‫كه ‌‬ ‫لهو باجه‌ی ‌‬ ‫بكهن ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرج‬ ‫‌‬ ‫بێت بۆ سیاسه‌تکاران زیاتر‬ ‫مه‪.‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئهنجامدانی ‌‬ ‫ههن بۆ ‌‬ ‫ڕێگایهک ‌‬ ‫‌‬ ‫وابهسته‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی فیدراڵی‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههمواربكرێت بۆ ‌‬ ‫دهستور ‌‬ ‫دهکرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی‬ ‫‌‬ ‫گهرچی زۆربه‌ی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫که هاوسه‌نگی بوجه‌ ڕابگرێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بکات‬ ‫بودجهکانیان هاوسه‌نگ ڕابگرن‪ .‬یان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ستهكراون‬ ‫تهکان وابه‌ ‌‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر چواری‬ ‫‌‬ ‫سهر سێی یان سێ ‌‬ ‫له‬ ‫له ‌‬ ‫که دوو ‌‬ ‫دهستور ‌‬ ‫ههمواركردنێكی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهندكردنی‬ ‫په ‌‬ ‫کهی گونگرێس بخوازێت بۆ ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫نجوومه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههردوو ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫دهنگی‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتی قه‌رزکردنی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجی و فراوانكردنی‬ ‫‌‬ ‫پێشنیازی‬ ‫بهپێی ئاستی‬ ‫ئهم ساڵ سنوورداربکرێت ‌‬ ‫خهرجی ‌‬ ‫‌‬ ‫فیدراڵی‪ .‬یان ئاستی‬ ‫خهرجکردن‬ ‫جۆره‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫داهاتی ساڵی ڕابوردوو‪ .‬پێشینازی گۆڕینی رێسای له‌م‬ ‫ئامادهبن باج بسێنن‬ ‫‌‬ ‫لهکاتێکدا ‌‬ ‫که‬ ‫گهر ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫دهکات بۆ یاسادانه‌ران ‌‬ ‫سهختتر ‌‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫جۆره له‌‬ ‫‌‬ ‫حکومییهکان‪ .‬ئه‌م‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزارییه‌‬ ‫‌‬ ‫رامبهر‬ ‫‌‬ ‫وهربگرن ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫یان‬ ‫دهکات و یاسادانه‌ران‬ ‫بهرده‌م حکومه‌ت توند ‌‬ ‫گۆڕینی رێساكان ڕێگره‌کانی ‌‬ ‫ئهم‬ ‫بهرچاوبگرن‪‌ .‬‬ ‫حکومهت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات وردتر تێچوونی پرۆگرامه‌کانی‬ ‫ناچار ‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫وێته ‌‬ ‫‌‬ ‫لێده ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫باشبونهش تێچوونكاریگه‌ری حکومه‌تی‬ ‫‌‬

‫سه ختی‬ ‫که به‌ ‌‬ ‫کاته وه‌ کاتێک ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوده‬ ‫‌‬ ‫شه ی ئابوری‬ ‫گه ‌‬ ‫‪ .6‬حکومه‌ ت ‌‬ ‫سه ر‬ ‫له ‌‬ ‫که س ‌‬ ‫‌‬ ‫هه ندێک‬ ‫‌‬ ‫یارمه تیدانی‬ ‫‌‬ ‫هه وڵداندا بۆ‬ ‫‌‬ ‫شداره ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫حسابی خه‌ ڵکی تر‪.‬‬ ‫کهی( بۆ‬ ‫ئامانجه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێته‌‬ ‫‌‬ ‫که زۆرجار‬ ‫سیاسهت ) ‌‬ ‫‌‬ ‫ئامرازی‬ ‫کهمترین‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهگشتی‬ ‫‌‬ ‫باجدهران‬ ‫‌‬ ‫کانه له‌‬ ‫سهرچاوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫کێشانه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫به ‌‬ ‫وتهكان ‌‬ ‫ستكه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫روهها بۆ دابه‌شبكردنی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫زویركردن و‬ ‫سندوقهکانی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫‌‬ ‫که پاڵپشتی‬ ‫یهک ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫داواکاری بێشوماردا ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫به‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫پهیوه‌ندی‬ ‫جێگایهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫دهنگدان زیاد بکات‪ .‬سیاسه‌ت‪ ،‬تا ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬بریتیه‌ له‌ هونه‌ری فێڵکردنی‬ ‫وهی پشتگیرییه‌ ‌‬ ‫کۆکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی بگیرێیت‪.‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهبێ ‌‬ ‫رنامهڕێژكراو‪ ،‬یان وردتر‪ ،‬چۆن فێڵبکه‌یت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ج‌هیمس شڵێسینگه‌ر‬ ‫وه سامان‬ ‫هۆیانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهتوانێت‬ ‫‌‬ ‫کهس‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫دوو ڕێگا‬ ‫رکهوتوو بن‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫رههمهێنان و تاڵانی‪ .‬خه‌ڵک ‌‬ ‫‌‬ ‫وهبنێت‪ :‬به‌‬ ‫پێکه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه و ئاڵوگۆڕکردنیان ‌‬ ‫به‬ ‫خزمهتگوزارییه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫نهکانی ئاڵوگۆڕ‬ ‫دهستهێنانی داهات یارمه‌تی لیه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫شێوازهی ‌‬ ‫‌‬ ‫داهات‪ .‬ئه‌م‬ ‫ههندێک جار رێساكان‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫دهکات‪‌ .‬‬ ‫کۆمهڵگا زیاد ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات و سامانی‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫رههمی ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای ''تاڵانکردن''ی ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫دهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫‌‬ ‫رێگه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫له دروستکردنی داهاتی زیاده‌دا‬ ‫تهنها ‌‬ ‫به ‌‬ ‫شێوازه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهربکه‌ون‪ .‬ئه‌م‬ ‫‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫یه ‪-‬‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێکی‬ ‫‌‬ ‫رهری‬ ‫کهسێک زه‌ ‌‬ ‫ستکهوتی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫شکست ناخوات –‬ ‫کۆمهڵگا‬ ‫‌‬ ‫وه سامانی‬ ‫لێره ‌‬ ‫‌‬ ‫فیڕۆدهدات و‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهڵکو هاوکات‬ ‫‌‬ ‫دهدات‪ ،‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫حکومهت بره‌و ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫تهی‬ ‫حکومه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫رههمدار بدات و تاڵانی سارد بکاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫هانی چالکی ‌‬ ‫به‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫دهپارێزێت و‬ ‫مافهکانی موڵکداری ‌‬ ‫‌‬ ‫کاردهکات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بێلیهن‬ ‫‌‬ ‫وهک هێزێکی‬ ‫‌‬ ‫ئهم ئامانجه‌‬ ‫بهباشترین شێوه‌ ‌‬ ‫دهتوانێت ‌‬ ‫‌‬ ‫سهپێنێت‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫گرێبهسته‌کان‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫بهدیبهێنێت‪ .‬کاتێک یاسا کاراکانی وڵاتێک داگیرکردنی موڵکی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهش زیاتر‪،‬‬ ‫دهکرێن‪ .‬له‌ ‌‬ ‫کهم تاڵان ‌‬ ‫یهکی ‌‬ ‫سهرچاوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫دهکات‪‌ ،‬‬ ‫سهخت ‌‬ ‫‌‬ ‫تر‬ ‫که بۆ پاراستن له‌دژی تاڵانی‬ ‫رچاوانهشی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫باشهدا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رجه‬ ‫لومه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫لهو‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪.‬‬ ‫کهم ‌‬ ‫بههاوشێوه‌ ‌‬ ‫بهكاردێن ‌‬ ‫‌‬ ‫داردهستی‬ ‫‌‬ ‫دهبێته‌‬ ‫‌‬ ‫له جیهانی مۆدێرندا‪ ،‬زۆرجار حکومه‌ت خۆی‬ ‫‌‬ ‫ڵمهتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫که ئاراسته‌ی لۆبیکردن‪،‬‬ ‫رچاوانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫بارهی ‌‬ ‫قه ‌‬ ‫تاڵانکردن‪‌ .‬‬ ‫دهکرێن‪،‬‬ ‫دهستهێنانی پشتگیری'' حکومی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫چهندین جۆری تری '' ‌‬ ‫سیاسی و ‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫سیاسییه ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆسهی‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫بهئاستی ئاسان ‌‬ ‫ستهن ‌‬ ‫ڕاستهوخۆ وابه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫سهر حسابی ‌‬ ‫وهندی( له‌ ‌‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫تایبهت )یان گروپی ‌‬ ‫‌‬ ‫ستکهوتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫دهستنیشانکردنی تێچوونی‬ ‫‌‬ ‫دهخوات له‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت شکست‬ ‫‌‬ ‫کاتێک‬ ‫لهڕێگای‬ ‫نموونه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهکییه‌کان )بۆ‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫نده‬ ‫کهرتی گشتی بۆ سوودمه‌ ‌‬ ‫پرۆژهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫له چالکی‬ ‫شداردهبێت ‌‬ ‫‌‬ ‫بهچڕی ‌‬ ‫به‬ ‫وه( یان کاتێک ‌‬ ‫كارهێنانیه ‌‬ ‫‌‬ ‫كرێی ‌‬ ‫به‬ ‫خهڵک کاتی زیاتر‬ ‫‌‬ ‫ئهوكات‬ ‫پێکهاتهی ‪‌ ،(7‬‬ ‫‌‬ ‫وهی داهاتدا )بڕوانه‌‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫کهمتر بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫سیاسهتکاران و کاتی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن بۆ لۆبیکردنی‬ ‫ده ‌‬ ‫تهرخان ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربێن بۆ‬ ‫دهكرا ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫رچاوانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫خزمهتگوزاری‪ .‬ئایا ‌‬ ‫‌‬ ‫کاڵا و‬ ‫له پێناوی‬ ‫دهدرێن ‌‬ ‫بهفیڕۆ ‌‬ ‫وهنانی سامان و دروستکردنی داهات‪‌ ،‬‬ ‫پێکه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوێت ‌‬ ‫كه‬ ‫رده ‌‬ ‫به ‌‬ ‫وهی كێ پڵاو و گۆشتی زیاتری ئابوری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫شهركردن ‌‬ ‫‌‬ ‫كهمتره‌‪.‬‬ ‫بههاكه‌ی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫له وڵاته‌‬ ‫وڵهتدا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫ده‬ ‫به ‌‬ ‫وگیریهكان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جڵه‬ ‫مهی لوازبوونی‬ ‫سهرده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوروپادا‪،‬‬ ‫مهریکا و خۆرئاوای ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ندهکانی باکوری ‌‬ ‫وڵهمه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫دهنگدان‬ ‫بلۆکهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێکخراوهکان و‬ ‫‌‬ ‫گروپه باش‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫رانه ‌‬ ‫باجده ‌‬ ‫‌‬ ‫داهات له‌‬ ‫تمهداره‌‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهراوردكاری بۆ ‌‬ ‫بۆته کاری سیاسه‌تی مۆدێرن‪ .‬سوودی ‌‬ ‫‌‬ ‫كه به‌‬ ‫‌‬ ‫بهڕێگایه‌ک‬ ‫دهستهێنانی داهات ‌‬ ‫به ‌‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫بدۆزێته ‌‬ ‫‌‬ ‫یهك‬ ‫رێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫کهمترین شێوه‌ش ئاشکرا بێت‬ ‫به ‌‬ ‫رانه بێت و ‌‬ ‫زویركه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمترین شێوه‌‬ ‫‌‬ ‫گروپانهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫خزمهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربهێنێت له‌‬ ‫كه ‌‬ ‫ئهوكات داهاته‌ ‌‬ ‫دهنگده‌ران‪‌ ،‬‬ ‫لهلی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژاردن‬ ‫‌‬ ‫ههڵمه‌تی‬ ‫‌‬ ‫بهشداری دارایی‬ ‫دهنگ و ‌‬ ‫‌‬ ‫ئامادهن زۆرترین‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫رههم و‬ ‫‌‬ ‫بێبه‬ ‫‌‬ ‫وهی داهاته‌دا‪ .‬چالكیه‌‬ ‫نه ‌‬ ‫گواسته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهرامبه‌ر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ببهخشن ‌‬ ‫‌‬ ‫جڵهوگیرنه‌کراون‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دیمۆکراسیهتی‬ ‫‌‬ ‫رهاویشتهی سروشتی‬ ‫‌‬ ‫سودخوازهكان ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫نهکرێن‪،‬‬ ‫دهستورییه‌کانی حکومه‌تی دیمۆکراسی پته‌و ‌‬ ‫‌‬ ‫وگیریه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جڵه‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن و‬ ‫فیڕۆده ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫کهم ‌‬ ‫که‬ ‫كاراده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو پرۆگرامانه‌‬ ‫تمهداران ‌‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫گوزهرانكردن ئیفلیج ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاستی گشتی‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫زیاتره له‌‬ ‫‌‬ ‫حکومه ت ئێجگار‬ ‫‌‬ ‫گواستنه وه‌ ی داهاتی‬ ‫‌‬ ‫‪ .7‬تێچوونی‬ ‫بووه سوودیان‬ ‫‌‬ ‫مه به‌ ست‬ ‫‌‬ ‫نانه ی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫لیه‬ ‫ئه و‬ ‫ده ستکه‌ وتی سافی بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫یه نرێت‪.‬‬ ‫پێبگه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهدژی‬ ‫جهنگ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهی رابردوودا‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ستهكانی‬ ‫شه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهناوه‌ڕاستی‬ ‫کاتێک ‌‬ ‫بهرفراوان بڕوا وابوو ‌‬ ‫که‬ ‫یهکی ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫یهندرا‪‌ ،‬‬ ‫ڕاگه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریكا‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههژارای له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمێکی تر له‌‬ ‫ئامادهبن ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریکیه‌کان‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههژاری له‌ناوببرێت ‌‬ ‫دهکرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫دبهختترن‪.‬‬ ‫به ‌‬ ‫كهمێك ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کۆمهڵگا ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهندامانه‌ی‬ ‫ئهو ‌‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫بگوێزنه ‌‬ ‫‌‬ ‫داهاتیان‬ ‫سیاسییهکانیان‬ ‫‌‬ ‫نوێنهره‌‬ ‫‌‬ ‫مه ‌‬ ‫وه‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫بهلی‬ ‫‌‬ ‫ئامادهبوون )یان‬ ‫‌‬ ‫ڵكه ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫یهکی زۆر‬ ‫ڕێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وهی داهات‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆگرامهکانی‬ ‫‌‬ ‫ئامادهبوون( و‬ ‫‌‬ ‫وانهی‬ ‫ئهو گواستنه‌ ‌‬ ‫ڕێژهی کۆی داهات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫پێوانهی‬ ‫‌‬ ‫بهرفراوانتر بوون‪ .‬به‌پێی‬ ‫‌‬ ‫خاوهن منداڵ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫نموونه یارمه‌تی بۆ خێزانی‬ ‫‌‬ ‫ههژاران کران )بۆ‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهی‬ ‫‌‬ ‫تهندروستی( دووقات بوون‬ ‫كۆمهك‪‌ -‬‬ ‫‌‬ ‫كۆمهكی خۆراكی و‬ ‫‌‬ ‫وهرگرتنی‬ ‫رهقه‌ی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫وه گواستنه‌ ‌‬ ‫ه ‌‬ ‫له ساڵی ‪‌ 1975‬‬ ‫ماوهی نێوان ساڵانی ‪‌ .1975-1965‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫زیادبوندابووه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌وام له‌‬ ‫بهشێک له‌ داهات ‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫داهات ‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫وهی داهات‪ ،‬جیاواز بوو له‌ ‌‬ ‫بهڵام کاریگه‌ری گواستنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫جهنگ ‌دژی‬ ‫‌‬ ‫بهر ‌‬ ‫له‬ ‫دهدات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫خشهی ‪ 2‬نیشانی‬ ‫‌‬ ‫پێشبینیاندهکرد‪ .‬وه‌ک ‌‬ ‫نه‬ ‫‌‬ ‫لهدابه‌زیندا بوو‪ .‬له‌ساڵی ‪1947‬دا‬ ‫بهخێرایی ‌‬ ‫ههژاری ‌‬ ‫‌‬ ‫ههژاری ئاستی‬ ‫‌‬ ‫دابهزی بۆ‬ ‫‌‬ ‫رێژه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫لهساڵی ‪1965‬دا ‌‬ ‫سهدا ‪ ٣٢‬بوو‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ههژاری له‌‬ ‫‌‬ ‫رێژهی‬ ‫‌‬ ‫ههتا‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌وام بوو‪،‬‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند ساڵێکی‬ ‫‌‬ ‫زینه بۆ‬ ‫ئهم دابه‌ ‌‬ ‫سهدا ‪‌ .13.9‬‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫ه ‌‬ ‫لهساڵی ‪1968‬دا‪ .‬به‌ڵام له‌ساڵانی کۆتایی ‪‌ 1960‬‬ ‫سهدا ‪‌ 10‬‬ ‫له ‌‬ ‫یشته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫گه‬ ‫لهدژی‬ ‫جهنگ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهکانی‬ ‫دهستپێکردنی گواستنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند ساڵیک پاش‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫‌‬ ‫وه له‌بری‬ ‫مایه ‌‬ ‫‌‬ ‫له ئاستی خۆیدا‬ ‫وه و ‌‬ ‫که هێواش بوه‌ ‌‬ ‫باشتربوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههژاری‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهرته‌سکی‬ ‫یهکی ‌‬ ‫چوارچێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫له‬ ‫ه ‌‬ ‫داببهزێت‪ .‬له‌ساڵی ‪‌ 1970‬‬ ‫‌‬ ‫وهی زایاتر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێژهی‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪ .‬له‌ساڵی ‪2002‬دا‬ ‫رزودابهز ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵبه‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪10‬دا‬ ‫له ‌‬ ‫به ‌‬ ‫نزیک ‌‬ ‫كهی ساڵانی‬ ‫رێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫نهبوو له‌‬ ‫كه زۆر جیاواز ‌‬ ‫سهدا ‪ 9.6‬بوو‪‌ ،‬‬ ‫له ‌‬ ‫ههژاری ‌‬ ‫‌‬ ‫كهس ‌‬ ‫به‬ ‫تاكه ‌‬ ‫‌‬ ‫كه رێژه‌ی داهاتی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهرچاوگرتنی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ستهكان‪ .‬به‌ ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هێنده‬ ‫یهك دوو‬ ‫تاڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسان له‌ ساڵی ‪1965‬‬ ‫رێژهی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگرتنی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‪.‬‬ ‫رسوڕهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫نهچوونه‌ شتێكی‬ ‫بهروپێش ‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫زیادیكردوه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ئابورییهکان ئاماژه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫شیكاره‬ ‫نهبوون؟‬ ‫کاریگهرتر ‌‬ ‫‌‬ ‫وهکانی داهات‬ ‫بۆچی گواستنه‌ ‌‬ ‫گشتییه‪:‬‬ ‫‌‬ ‫وهی دراوێكی‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕه‬ ‫‌‬ ‫که ناكاریگه‌ریان‬ ‫‌‬ ‫کهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫بهستی باشترکردنی‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهرگر ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وهی داهات بۆ گروپێک له‌‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕه‬ ‫ئهم دراوه‌ ‌‬ ‫خته‪ .‬دووباره‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫درێژخایهنی گوزه‌رانیان شتێکی‬ ‫‌‬ ‫كیهكانه‌‪.‬‬ ‫لوه ‌‬ ‫‌‬ ‫نهخوازراوه‌کانی کاریگه‌ ‌‬ ‫رییه‬ ‫نجامه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫وه‪،‬‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وهکانی داهات ‌‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهکیی کاریگه‌ری‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫فاکتهری‬ ‫‌‬ ‫سێ‬ ‫دهكرێن‪.‬‬ ‫وهی ئاراسته‌ی کێ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫دهر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫رهكان بۆ‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫وهکانی حکومه‌ت‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم‪ ،‬زیادكردنی‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهرگری‬ ‫‌‬ ‫خشهر و‬ ‫‌‬ ‫باجدهر‪-‬به‌‬ ‫‌‬ ‫ههردووک‬ ‫‌‬ ‫لهلی‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی داهات‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫کهوێت‪.‬‬ ‫دواده ‌‬ ‫‌‬ ‫شهی ئابوری‬ ‫گه ‌‬ ‫پێیهش ‌‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫مدهکاته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫شه داهاتی‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫نییه''‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫وه باریوو‬ ‫شته ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫گهزۆی له‌ ‌‬ ‫وهک '' ‌‬ ‫‌‬ ‫داهات‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئامادهیکردبێت بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫نیشتمانی پڵاووگۆشتی ئابوری بێت ‌‬ ‫که‬ ‫سهرانسه‌ری‬ ‫‌‬ ‫خهڵکی ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫به بڕی جیاجیا بدرێت ‌‬ ‫به‬ ‫گهرم ‌‬ ‫گۆشت و قوبڵی ‌‬ ‫دههێنن و‬ ‫رههمی ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬داهات شتێکه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫پێچهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵاتدا‪ .‬به‌‬ ‫ئهنجامی‬ ‫‌‬ ‫کهوێت له‌‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫کهس داهاتی‬ ‫دههێنن‪ .‬تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫ئامادهن‬ ‫‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫خزمهتگوزارییه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دابینکردنی کاڵا و‬ ‫له داهاتی نیشتمانی‬ ‫وهک پڵاووگۆشتی ئابوری بیر ‌‬ ‫دهتوانین ‌‬ ‫ئێمه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێبدهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫کهس‬ ‫‌‬ ‫به کرداری ملیۆنان‬ ‫كهی ‌‬ ‫که بڕه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام پڵاووگۆشتێك‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫ینه ‌‬ ‫بکه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنان و ئاڵوگۆڕی بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫کهیان‬ ‫ریه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دیاریدهكرێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫كه‪.‬‬ ‫بهشێكی پڵاووگۆشته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهشێكی‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنن بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهبێ‬ ‫وه ‌‬ ‫شبکرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستیانکه‌وتوه‌ دابه‌‬ ‫شهی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫لهو ‌‬ ‫مهحاڵه‌ بتوانرێت بڕێك ‌‬ ‫‌‬ ‫ییانهی‬ ‫‌‬ ‫خشهکێش‬ ‫‌‬ ‫ئهو داهێنان و ‌‬ ‫نه‬ ‫ههوڵه‌کانی کارکردنیان و ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫نزمکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫مده‬ ‫كه ‌‬ ‫گۆشتوپڵاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بڕی‬ ‫لێره ‌‬ ‫‌‬ ‫پێیههستاون‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهیان‬ ‫ریه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫رزهکانی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئاسته‬ ‫پارهدانی‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫کرێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزده‌‬ ‫‌‬ ‫کاتێک باجه‌كام‬ ‫دهبێت بۆ قوربانیدانی پێویست بۆ‬ ‫کهمتریان ‌‬ ‫هاندهری ‌‬ ‫‌‬ ‫باجدهران‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫گواستنه‌ ‌‬ ‫بهرهێنان له‌‬ ‫وه ‌‬ ‫دهبێت بۆ ‌‬ ‫هاندهری زیاتریان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستکه‌وت‪،‬‬ ‫رههمهێنان و ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ههوڵداندا‬ ‫‌‬ ‫دهن‪ ،‬له‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه له‌ باجدان ‌‬ ‫خۆدزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫پهنای‬ ‫که ‌‬ ‫فیڕۆدهردا ‌‬ ‫‌‬ ‫چالکی ‌‬ ‫به‬ ‫کهوێت‪ .‬هاوشێوه‌ش‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫یه ‌‬ ‫وه‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫‌‬ ‫دهستگرتن‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫وهرگر‬ ‫‌‬ ‫وه کاتێک داهاتی‬ ‫مدهبنه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫سوودهکانی گواستنه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫رئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫دهستکه‌وت‪ .‬به‌هۆی‬ ‫دهبێت بۆ ‌‬ ‫کهمتری ‌‬ ‫هاندهری ‌‬ ‫‌‬ ‫وهرگریش‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫رزبووه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهکات‪ ،‬داهاتی زیاده‌‬ ‫ستکهوت زیاد ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬کاتێک ‌‬ ‫ده‬ ‫وه ‌‬ ‫گواسته ‌‬ ‫‌‬ ‫زینانهی‬ ‫‌‬ ‫ئهم دابه‌‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫وه ‪ -‬هه‌ ‌‬ ‫کاته ‌‬ ‫بهرزده‌ ‌‬ ‫زیادهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫داهاته‬ ‫کهم‬ ‫به بڕێکی ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫کۆی داهات ‌‬ ‫وهرگری‬ ‫باجدهر و ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫کهم‪ .‬لێره‌ ‌‬ ‫به بڕێکی زۆر ‌‬ ‫تهکاندا ‌‬ ‫زۆربهی حاڵه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫كهوێت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دهست ‌‬ ‫ندهشیان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫رههم ناهێنن و ‌‬ ‫‌‬ ‫وهکان ‌‬ ‫به‬ ‫گواستنه‌ ‌‬ ‫كهوت‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫دهست ‌‬ ‫هێندهیان ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫نهبونایه‌ ‌‬ ‫ئهو پرۆگرامانه‌ش ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتێکی‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫خراپهکانی‬ ‫‌‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫رییه‬ ‫‌‬ ‫بۆ بینینی‬ ‫رچاوبگره کاتێک ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وهی قوتابیان له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫کاردانه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنه‌کان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ههوڵه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ههموو نمره‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫یهنێت‬ ‫گه ‌‬ ‫رایده ‌‬ ‫‌‬ ‫رهتای ساڵدا‬ ‫سه ‌‬ ‫مامۆستا له‌ ‌‬ ‫خوێندکارهکاندا‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫وهكاندا‬ ‫ستهاتووهکان له‌ تاقیکردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫سایهی‬ ‫‌‬ ‫رنهگرێت‪ .‬له‌‬ ‫وه ‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫له ‪‌ ٦٠‬‬ ‫کهس ‌‬ ‫وهی هیچ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪ ،‬بۆ ‌‬ ‫شدهکاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دابه‌‬ ‫وهدا‬ ‫تاقیکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫كه تێكڕای ‪ 90‬یان زیاتریان ‌‬ ‫له‬ ‫خوێندکارانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫پلنهدا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫دهست بده‌ن بۆ‬ ‫له نمره‌کانیان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهشێکی زۆر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫هێناوه‌‪،‬‬ ‫وخواره‪ .‬بێگومان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهره‌‬ ‫که نمره‌كانیان ‪ ٦٠‬و ‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وهی تێكڕای ‌‬ ‫رزکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫نمره‬ ‫‌‬ ‫ههندێک‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫له ‪ ٧٠‬و ‪ ٨٠‬دایه‌‬ ‫نمرهكانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو قوتابیانه‌شی ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫نده زۆرنا‪ ،‬له‌پێناوی دابه‌شکردنی نمره‌دا‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهرچی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ببه‌خشن‪،‬‬ ‫یهکسان‪.‬‬ ‫یهکی زیاتر ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دههێنن‬ ‫خوێندکارانهی ‪ ٩٠‬یان ‪‌ ٨٠‬‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهی ‌‬ ‫یه له‌ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس گومانی‬ ‫ئایا ‌‬ ‫لێدهگیرێت'' بۆ‬ ‫‌‬ ‫زیادهکانیان ''باجی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وڵه‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫دهخوێنن‪ ،‬کاتێک ‌‬ ‫که‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫‌‬ ‫خوێندکارانهی که‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ههمان شتیش بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه؟‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫به ‌‬ ‫بهخشین ‌‬ ‫سوود ‌‬ ‫سهر‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫دهبنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕووبهڕووی‬ ‫‌‬ ‫سزایهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‪ ٥٠‬و ‪٤٠‬یان هێناوه‌‪ ،‬چونکه‌ ‌‬ ‫كه زیاتریان‬ ‫وه ‌‬ ‫ئهوانه‌ ‌‬ ‫لیهن ‌‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫كرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزده‌‬ ‫کهم‪ ،‬و نمره‌كانیان ‌‬ ‫كۆششی ‌‬ ‫ههو نمره‌ زیادانه‌یان ‌‬ ‫له‬ ‫ئهوا ‌‬ ‫ئهمان خۆیان زیاتریان بهێنایه‌ ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫هێناوه‌ و ‌‬ ‫وهرده‌گرت له‌وانی‬ ‫‌‬ ‫نمرهیان‬ ‫‌‬ ‫كهمیدا‬ ‫‌‬ ‫نمره‬ ‫‌‬ ‫له كاتی‬ ‫دهچوو چونكه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كیس‬ ‫گهرچی‬ ‫ئه ‌‬ ‫کاردهکات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫رنهچووش‬ ‫ده ‌‬ ‫وه‪ .‬هه‌مان لۆجیک بۆ خوێندکارانی ‌‬ ‫دیكه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكی‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫خوێندایه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬ ‫ندهیان‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر دۆخێکدا‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وانهبوو‬ ‫له‌ ‌‬ ‫دهستهێنان‬ ‫به ‌‬ ‫دهبێت و تێكڕای ‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫که كۆششی ‌‬ ‫نجامه ‌‬ ‫‌‬ ‫چاوه‌ڕوانكراو ‌‬ ‫ئه‬ ‫دهبێت‪:‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هاوشێوه‬ ‫وهی باج‬ ‫بهزێت‪ .‬کاریگه‌ری پرۆگرامی گواستنه‌ ‌‬ ‫داده‌ ‌‬ ‫کهمتر و ئاستی نزمتری کۆی داهات‪.‬‬ ‫ههوڵی کاری ‌‬ ‫‌‬ ‫وته درێژخایه‌کانی‬ ‫دهستکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی‬ ‫‌‬ ‫سهر گواستنه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫له ‌‬ ‫دووهم‪ ،‬ركابه‌ری ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت پێودانگێک‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫وه‪.‬‬ ‫دهسڕیته‌ ‌‬ ‫ستدارهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫مهنده‌ مه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫سوود ‌‬ ‫تیپێوهكردنی سیاسی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پیاوه‬ ‫وهی داهات و‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهرگرتنی‬ ‫دابڕێژێت بۆ ‌‬ ‫کهن‪ .‬به‌گشتی‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫بودجه نابووت ‌‬ ‫‌‬ ‫وهکان‬ ‫نهکرد‪ ،‬گواستنه‌ ‌‬ ‫مهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دیکه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫وه خاوه‌نی شتێک بێت‪ ،‬شتێک‬ ‫وهرگری گواستنه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫حکومهت داوا ‌‬ ‫‌‬ ‫پێودانگهکان داڕێژران‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهڵام کاتێک‬ ‫ئهنجام بدات یان شتێک بێت‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫بهلش یان پشتگیری‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهگۆڕن بۆ ‌‬ ‫خهڵک ڕه‌فتاری خۆیان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن‪ ،‬کۆی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجام‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬کاتێک‬ ‫دیکهی حکومی بیانگرێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهزێت‪.‬‬ ‫وه داده‌ ‌‬ ‫کانه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫له گواستنه‌ ‌‬ ‫ستکهوتیان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫یهکگرتوه‌کانی‬ ‫ته ‌‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ :‬گریمان حکومه‌تی‬ ‫بکهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خواره ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫مهی‬ ‫بیر له‌ ‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫بهیانی تا ‪5‬ی ئێواره‌ی‬ ‫که ‪ 50‬دۆلر له‌نێوان ‪9‬ی ‌‬ ‫ئهمه‌ریکا بڕیاریدا ‌‬ ‫‌‬ ‫له ڕیزدا بوه‌ستن‬ ‫ئامادهن ‌‬ ‫‌‬ ‫بهوانه‌ی ‌‬ ‫که‬ ‫فتهدا بدات ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕۆژێکی کارکردنی‬ ‫خهزێنه‌دا‪ .‬ڕیزی درێژ‬ ‫‌‬ ‫زارهتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وه‬ ‫خهزنه‌داری‬ ‫‌‬ ‫رهکانی‬ ‫پهنجه‌ ‌‬ ‫ردهمی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫یفوسهفا و‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫که‬ ‫چهند کات ‌‬ ‫ئامادهن ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫چهند؟ ئایا ‌‬ ‫ماوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهگیرێن‪ .‬بۆ‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫‌‬ ‫کهسێک که‬ ‫‌‬ ‫وه؟‬ ‫بگرنه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی خۆیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫چالکی‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫دهبێت نزیکه‌ی ‪١٠‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئاماده‬ ‫له پێنج دۆلر‪،‬‬ ‫كاتژمێرێكی‌ بریتی بێت ‌‬ ‫یه زیاتر‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫که‪‌ .‬‬ ‫وهرگرتنی ‪ 50‬دۆلره‌ ‌‬ ‫له ڕیزدا بوه‌ستێت بۆ ‌‬ ‫كاتژمێر ‌‬ ‫که کاته‌کانیان‬ ‫ههبوون ‌‬ ‫دیکهی زۆر ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکی‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫له‌ ‪ ١٠‬كاتژمێری پێبچێت ‌‬ ‫روهها‬ ‫کهمتر بوو‪ ،‬بابڵێین ‪ 3‬یان ‪ 4‬دۆلر بۆ كاتژمێرێك‪ .‬هه‌ ‌‬ ‫بههایان ‌‬ ‫‌‬ ‫دۆلره‬ ‫‌‬ ‫بههای ‪50‬‬ ‫كهیان زۆربه‌ی ‌‬ ‫چاوهڕاوانیه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫گهن‬ ‫ههمووان تێده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وهبووبێت‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر ئامانجی حکومه‌ت‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫رفکردوه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫کهی‬ ‫گوازراوه‌ ‌‬ ‫خواردوه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئهوا شکستی‬ ‫وڵهمه‌ندتر بکات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫ده‬ ‫وهرگری ‪ 50‬دۆلره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهست له‌‬ ‫سوودمهندی مه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که بۆچی‬ ‫دهدات ‌‬ ‫ئهم نموونه‌ ساکاره‌ نیشانی ‌‬ ‫‌‬ ‫دراوه‪ .‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬ ‫ئهوتۆیان‬ ‫‌‬ ‫یارمهتیه‌کی‬ ‫‌‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫پرۆگرامه‌کانی‬ ‫له رێزدا‪،‬‬ ‫وهستان ‌‬ ‫ئهنجام بده‌ن )بۆ نموونه‌‪‌ ،‬‬ ‫دهبێت شتێک ‌‬ ‫ندهکان ‌‬ ‫سوودمه‌ ‌‬ ‫ئهنجامدانی‬ ‫‌‬ ‫بهرپرسانی حکومه‌ت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهی فۆرم‪ ،‬لۆبیکردنی‬ ‫پڕکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاوکاریکردنی‬ ‫یان‬ ‫دواکه‌وتن‬ ‫وهی‬ ‫ڕووبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕووبه‬ ‫وه‪،‬‬ ‫تاقیکردنه‌ ‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫كه بیانگرێته‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫وهی گواستنه‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههڵمه‌تێکی سیاسی دیاریکراو( بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهچێت کاتێک‬ ‫دهست ‌‬ ‫دهستکه‌وتی چاوه‌ڕوانکراویان له‌ ‌‬ ‫بهشێکی زۆری ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمانشێوه‌ش‪ ،‬کاتێک‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫پێودانگهکان بیانگرێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن‬ ‫ههوڵده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ویهک ‌‬ ‫که‬ ‫نموونه‪ ،‬زه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لێدهکرێت خاوه‌نی شتێک بێت )بۆ‬ ‫‌‬ ‫سوودمه‌ند داوای‬ ‫كهكانی‬ ‫كۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی پرۆگرامی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫گهنمی‬ ‫‌‬ ‫مێژوی چاندنی‬ ‫تهکسی یان‬ ‫مۆڵهتی لێخوڕینی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬یان‬ ‫بیگرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫گهنم‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهستبهێنێت‪،‬‬ ‫به ‌‬ ‫که ‌‬ ‫تییه ‌‬ ‫وهی یارمه‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫به بێگانه‌( بۆ ‌‬ ‫رههمێك ‌‬ ‫‌‬ ‫فرۆشتنی ‌‬ ‫به‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫که پێوستن بۆ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫بهرزده‌ ‌‬ ‫ئهو موڵکانه‌ ‌‬ ‫خهڵک نرخی ‌‬ ‫‌‬ ‫زهوی ‌‬ ‫که‬ ‫تهکسی یان ‌‬ ‫مۆڵهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫که‪‌ ،‬‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزی‬ ‫كه‪ .‬نرخی ‌‬ ‫تیه ‌‬ ‫یارمه‌ ‌‬ ‫که داده‌پۆشێت‪.‬‬ ‫تییه ‌‬ ‫یارمه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبێت‪‌ ،‬های‬ ‫گهنمی ‌‬ ‫مێژووی چاندنی ‌‬ ‫ڕوانکراوهکان ململنێ‬ ‫‌‬ ‫سوودمهنده‌ چاوه‌‬ ‫‌‬ ‫تهکاندا‬ ‫ریهک له‌ حاڵه‌ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫یهی زۆرێک له‌‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وه تا ‌‬ ‫بیانگرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫پێودانگهکان‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهن بۆ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی‬ ‫وهرگر‪‌ ،‬‬ ‫ئهنجامدا‪ ،‬داهاتی سافی ‌‬ ‫بهن‪ .‬له‌ ‌‬ ‫ناوده ‌‬ ‫‌‬ ‫که له‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بههای گواستنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهرگری‬ ‫كه‪ .‬بێگومان داهاتی سافی ‌‬ ‫گواستراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫له بڕی‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫زۆر ‌‬ ‫ههوڵی‬ ‫‌‬ ‫دههێنێت‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ئهسته‌م پێیوایه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫که ‌‬ ‫سهی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫پهراوێز ) ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫له سفر‪‌ ،‬‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫وه( زۆر نزیک ‌‬ ‫بیگریته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو پێودانگانه‌‬ ‫وه بدات ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫که بۆچی پرۆگرامه‌کانی‬ ‫‌‬ ‫کاته ‌‬ ‫وه‬ ‫ڕوونیده ‌‬ ‫‌‬ ‫به سفر‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫نهبێت ‌‬ ‫یهکسان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫له باشترکردنی گوزرانی‬ ‫‌‬ ‫شکستیانخواردوه‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی‬ ‫‌‬ ‫گواستنه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫بهستبوون‪.‬‬ ‫که مه‌ ‌‬ ‫ندانهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫سوودمه‌‬ ‫وهدا‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕواننهکراو له‌ پرۆگرامه‌کانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چاوه‬ ‫بێگومان گۆڕانی‬ ‫جیاوازهکان بخولقێنێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫گروپه‬ ‫دهستکه‌وت یان زیانی کاتی بۆ‬ ‫دهكرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‪ ،‬ململنێ‬ ‫زراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫بهشێک ‌‬ ‫له‬ ‫کرایه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام کاتێک پرۆگرامێک‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫لهناوده‌بات که‌‬ ‫چالکییهک ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫ورهی‬ ‫گه ‌‬ ‫یهکی نائاسایی داهاتی ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫پشتگیرییهکی حکومی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێک زیادده‌کات بۆ‬ ‫‌‬ ‫رهکانی‬ ‫گه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بیگرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫گواستنهوه‌کان‪ :‬ئه‌و پرۆگرامانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ ناکارایی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫سێیهم‬ ‫‌‬ ‫هۆکاری‬ ‫میانهی‬ ‫‌‬ ‫که له‌‬ ‫‌‬ ‫رانهی‬ ‫لهو ڕکابه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهپارێزن‬ ‫‌‬ ‫چاوهڕوانکراو‬ ‫‌‬ ‫وهرگری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫یهک ‌‬ ‫که‬ ‫ههڵبژارده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات بۆ‬ ‫دهبن‪ ،‬هانیان ‌‬ ‫زانانهدا دروست ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕیاردانی ‌‬ ‫نه‬ ‫دهکات‪.‬‬ ‫که زیاد ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫رهکانی ڕکابه‌ ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهختی‬ ‫‌‬ ‫نجامدهدات‪(1) :‬‬ ‫‌‬ ‫گواستنهوه‌ دوو شت بۆ سوودمه‌ندان ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫وهرگرتن‬ ‫‌‬ ‫رهی‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫کاتهوه‌‪(2) ،‬‬ ‫‌‬ ‫مده‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫هامهتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬ ‫نجامهکانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫لهو‬ ‫‌‬ ‫پهناگرتن‬ ‫‌‬ ‫ههوڵدانی‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهی هاندانیان بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫كاتهوه‌‬ ‫‌‬ ‫مده‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫ئهم دوو شته‌ کاریگه‌ری‬ ‫چونکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵدهدات‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫تیانه‪ .‬کێشه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫هامه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬ ‫هن‪.‬‬ ‫دهک ‌‬ ‫یهک دروست ‌‬ ‫دژبه ‌‬ ‫‌‬ ‫مانگانهی دڵنیایی )تآمین(‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫حکومهت بۆ‬ ‫‌‬ ‫کۆمهکی دارایی‬ ‫‌‬ ‫نموونه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫سهکان بۆ پاراستنی خۆیان ‌‬ ‫له‬ ‫که ‌‬ ‫تایبهتی تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ناوچهکانی زریاندا تێچوونی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫ئهمه‌ش سامانیان زیاد‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫كاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی زریان‬ ‫زیانی ئابوری له‌ ‌‬ ‫بهڵام‬ ‫دهکات‪‌ ،‬‬ ‫ههرزانتر ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوان‬ ‫که خۆپاراستن بۆ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪ .‬چونکه‌‬ ‫‌‬ ‫شهی‬ ‫ڕه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫هاندهدرێن بۆ خانووکردن له‌و ناوچانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫سهکان‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ونه ‌‬ ‫وه‬ ‫كه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بههۆی زریانه‌ ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫زیانانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ئهنجامدا‪‌ ،‬‬ ‫له ‌‬ ‫سهره‌‪‌ .‬‬ ‫له ‌‬ ‫زریانیان ‌‬ ‫بیمهی بێکاری‬ ‫‌‬ ‫بوایه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬ ‫كۆمه ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫دهبن له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ورهتر‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهكات ‌‬ ‫كه‬ ‫له کرێکاری بێکار ‌‬ ‫وهها ‌‬ ‫ندبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سودمه‬ ‫یه‪ .‬ئه‌و‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫نموونه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهچاوه‌ڕوانی‬ ‫وه ‌‬ ‫تدهكاته‌ ‌‬ ‫ههلێكی كار ره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بكهوێت كاتێك‬ ‫‌‬ ‫سهری‬ ‫له ‌‬ ‫كهمتر ‌‬ ‫‌‬ ‫بهن له‌‬ ‫رده ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫کرێکارهکان کاتی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫كارێكی باشتردا‪ .‬به‌م پێیه‌ش‬ ‫وهی ‌‬ ‫که‬ ‫له ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫بهرزتر ‌‬ ‫ئهنجامدا ئاستی بێکاری ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بهدوای کاردا و ‌‬ ‫گهڕان ‌‬ ‫‌‬ ‫بوایه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫یهیان ‌‬ ‫نه‬ ‫بیمه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهكات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫شته زیاد‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ئهوا ‌‬ ‫بکهیت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫كۆمهكی دارایی شتێک‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫گواستنهوانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫گشتییه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫دهرنین له‌م ڕێسا‬ ‫به ‌‬ ‫ههژاری ‌‬ ‫دژه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهکانی‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهست هانی شێوازی ژیانی پڕ‬ ‫بێمه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرێن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ههژاران‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهی‬ ‫‌‬ ‫رهکان‪،‬‬ ‫هۆشبه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی مادده‌‬ ‫‌‬ ‫دهن )بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ركهشی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههرزه‌کاران و‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫وازهێنان له‌ خوێندن یان کاركردن‪ ،‬منداڵبوون له‌ ‌‬ ‫لیهن‬ ‫ستبهرداربوونی منداڵ له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهڵاق و ‌‬ ‫ده‬ ‫وهرگرتنی ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫کردوه ‌‬ ‫‌‬ ‫شوونه‬ ‫‌‬ ‫ژنانی‬ ‫ههژاری‬ ‫ههڵبژێرن‪ ،‬ئاستی ‌‬ ‫ئیختیارانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫خهڵکی زیاتر ‌‬ ‫تاوهكی ‌‬ ‫‌‬ ‫وه(‪.‬‬ ‫باوکه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهودای کورتدا زۆر‬ ‫له ‌‬ ‫كیانه ‌‬ ‫‌‬ ‫لوه‬ ‫‌‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫رییه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫یه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫رزدهبێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ئهم‬ ‫بهسته‌کانی ‌‬ ‫بێمه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خراپه‬ ‫نجامه‬ ‫‌‬ ‫له مه‌ودای دوردا‪‌ ،‬‬ ‫ئه‬ ‫نهبن‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫گرنگ ‌‬ ‫وه زۆر‬ ‫ونه ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫فتارانهی لێیان‬ ‫‌‬ ‫ئهو ڕه‌‬ ‫گۆڕانکارییانهی شێوازی ژیان و ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫دهبن‪.‬‬ ‫سهختتر ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵده‌چنێت‬ ‫تهنگ ‌‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫ههژاری‬ ‫وهکانی دژه‌ ‌‬ ‫وهش زیاتر گواستنه‌ ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫کهنیسه‌کان و‬ ‫‌‬ ‫کهس‪،‬‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ته خێرخوازه‌کانی خێزان‪،‬‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وڵه‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کێشه‬ ‫تانه زۆر زیاتر سروشتی‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫خشه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫به‬ ‫نییهکان‪‌ .‬‬ ‫ده ‌‬ ‫ڕێکخراوه مه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رامبهر شێوازی ژیانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ههستیارده‌بن‬ ‫‌‬ ‫دهببینن‪ ،‬زیاتر‬ ‫‌‬ ‫قینه ‌‬ ‫که‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫ههوڵ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫كهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهخشینه‌کانیان ئاراسته‌ی ‌‬ ‫سودمهنده‌كان و ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫خێرخوازانهی‬ ‫‌‬ ‫ههوڵی‬ ‫‌‬ ‫بدهن‪ .‬لێره‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫وهی یارمه‌تیدانی خۆیان‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام کاتێک باج‬ ‫دهدات‪‌ .‬‬ ‫ئهنجامیان ‌‬ ‫که حکومه‌ت ‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫دهبن له‌ ‌‬ ‫کاریگه‌رتر ‌‬ ‫کهس و‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاشکرایه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪،‬‬ ‫حکومهت کاری زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫وه و‬ ‫كۆدهكرێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوڵی ناکارای‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫کهن‪ .‬کاتێک‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتر‬ ‫‌‬ ‫تهکان کاری‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫گروپه‬ ‫تهکان‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاریگهره‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆگرامه زیاتر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫تهنگ‬ ‫پرۆگرامه‌کانی حکومه‌ت ‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫سهختتر ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵده‌چنن‪ ،‬کێشه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫پرۆگرامه جیاوازه‌کانی گواستنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬شکستخواردنی‬ ‫ئابورییه ‌‬ ‫‌‬ ‫له‌ دیدی‬ ‫ههژاری‪،‬‬ ‫دژه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه تا پرۆگرامه‌کانی‬ ‫رههمی کێڵگه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له پشتگیری نرخی ‌‬ ‫به‬ ‫ههر ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگیران‪،‬‬ ‫له ‌‬ ‫كیهكان ‌‬ ‫لوه ‌‬ ‫‌‬ ‫نین‪ .‬کاتێک کاریگه‌ ‌‬ ‫رییه‬ ‫‌‬ ‫سهرسوڕمان‬ ‫‌‬ ‫جێگه‌ی‬ ‫سوودمهنده‌كان ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫که یارمه‌تیدانی‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئاماژه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابورییهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕاڤه‬ ‫سهخته‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫مه‌ودای دووردا زۆر‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫خاته ‌ جێگه‌ ی بازاڕ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫سیاسه ت ده‌‬ ‫‌‬ ‫‪ .8‬پلندانانی نێوه‌ ندی‬ ‫دواده خات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫فیڕۆده دات و ئابوری‬ ‫‌‬ ‫رچاوه کان به‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئه ویش‬ ‫‌‬ ‫پێدهچیت‬ ‫‌‬ ‫دانایه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫پێیوایه که‌ زۆر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خۆیدا‬ ‫بیرکردنهوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫سیستهم له‌‬ ‫‌‬ ‫پیاوی‬ ‫ڵگایهکی‬ ‫‌‬ ‫جیاوازهکانی کۆمه‌‬ ‫‌‬ ‫ندامه‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت ‌‬ ‫ئه‬ ‫که ‌‬ ‫وه بکات ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وێنای ‌‬ ‫داشهکانی‬ ‫‌‬ ‫دهست رێکخستنی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫بههان ئاسانی‬ ‫‌‬ ‫وره ڕێکبخات‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫شهتره‌نج پرنسیپێکی تری‬ ‫داشهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوناگرێت که‌‬ ‫له ‌‬ ‫ترهنج‪ .‬ئه‌وه‌ ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫سهریاندا‪‌ .‬‬ ‫به ‌‬ ‫یسهپێنێت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دهست ‌‬ ‫که ‌‬ ‫لهوه‌ی ‌‬ ‫جگه ‌‬ ‫‌‬ ‫جووڵهیان ‌‬ ‫نییه‬ ‫‌‬ ‫ههر داشێک پرنسیپێکی‬ ‫کۆمهڵگای مرۆییدا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫مهزنی‬ ‫ترهنجی ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆردی‬ ‫یاسادانهر‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫لهوه‌ی که‌ ‌‬ ‫یه‪ ،‬جیاواز‌ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهخۆی‬ ‫جووڵهی تایبه‌ت ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫به ‌‬ ‫تهبابن و ‌‬ ‫پرنسیپه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو دوو‬ ‫گهر ‌‬ ‫سهریدا‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ههوڵبدات بیسپێنێت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهڕوات‬ ‫تهبایی ‌‬ ‫بهئاسانی و ‌‬ ‫مهی کۆمه‌ڵگای مرۆیی ‌‬ ‫کاربکهن‪ ،‬گه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهدا‬ ‫‌‬ ‫ئهگه‌ر‬ ‫رکهوتوو بێت‪‌ .‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ختهوه‌ر و‬ ‫به ‌‬ ‫زۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهگه‌ری‬ ‫روهها ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێوه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫کۆمهڵگا‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪،‬‬ ‫بهرباد ‌‬ ‫که ‌‬ ‫گهمه‌ ‌‬ ‫یهک یان جیاوازبوون‪‌ ،‬‬ ‫دژبه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫بهرزترین ئاستی بێنیزامدا ‌‬ ‫بهدرێژایی کات له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاده‌م سمیس‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫دهتوانێت باشتر له‌ بازاڕ‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک جار‬ ‫‌‬ ‫وهک پێشتر باسکرا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫خته‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫كهمی کاڵا‬ ‫دابینکردنی کاڵای گشتی ڕێکبخات –جۆرێكی ‌‬ ‫كهس بڕوایان‬ ‫روهها زۆر ‌‬ ‫دهران‪ .‬هه‌ ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربردنیان سنوورداربکرێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫کۆمهکی دارایی‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژێرێت ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت پیشه‌سازی‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫وایه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫بهرێت‪،‬‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫زراوهكان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫ئاراسته بکات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫دابینبکات‪،‬‬ ‫شهی ئابوری خێراتر‬ ‫گه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫دیکه دابینبکات ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها کاڵای‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫پیشهسازی''‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی حکومه‌ت و ''پلندانانی‬ ‫وه ‌‬ ‫دیده‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫بکات‪ .‬به‌پێی ‌‬ ‫ئهنجامی بازاڕ باشتر بکات‪.‬‬ ‫دهتوانێت ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪.‬‬ ‫ژیرانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه پلندانان شتێکی‬ ‫دڵنیاییه ‌‬ ‫‌‬ ‫رنجڕاكێشه‪ .‬به‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫دیده‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫شارهزایانی‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژێردراوه‌کان و‬ ‫‌‬ ‫بهرپرسه‌‬ ‫گهری زیاتر نیه‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئایا ‌‬ ‫بکهن زیاتر له‌ بازرگانه‬ ‫‌‬ ‫چاکهی گشتی'' گه‌ل‬ ‫‌‬ ‫رایهتی ''‬ ‫نوێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫تهماعکار'' نین ‌‬ ‫له‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫بهرپرسانی حکومی '' ‌‬ ‫رپرونێرهكان؟ ئایا ‌‬ ‫‌‬ ‫ئینته‬ ‫‌‬ ‫دهستی نادیار‬ ‫‌‬ ‫که له‌ پرنسیپی‬ ‫‌‬ ‫سانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئهو‬ ‫تهکان؟ ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانه‬ ‫بڕوایه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫جێگهی‬ ‫‌‬ ‫وه زیاتر‬ ‫بهلیانه‌ ‌‬ ‫تێناگهن‪ ،‬زۆرجار پلندانانی نێوه‌ندی ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪.‬‬ ‫ڵه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئاماژه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام ئابوریناسی‬ ‫‌‬ ‫كهن‬ ‫ده ‌‬ ‫رادهیكی زۆر دڵنیامان ‌‬ ‫‌‬ ‫كه تا‬ ‫‌‬ ‫ههن‬ ‫‌‬ ‫رهکی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫چوار هۆکاری‬ ‫زیاتره له‌ سوود‪.‬‬ ‫‌‬ ‫نێوهندی زیانی‬ ‫‌‬ ‫كه پلندانانی‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕیارهكانی‬ ‫‌‬ ‫جێگهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خاته‬ ‫نێوهندی سیاسه‌تكردن ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫کهم‪ ،‬پلندانانی‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫پلندانهره‬ ‫‌‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ڕاستکردنه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫حکومهت ئامرازی‬ ‫‌‬ ‫نهچیت ‌‬ ‫كه‬ ‫لهیاد ‌‬ ‫وهت ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بازاڕ‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫رانهی‬ ‫ئهو یاسادانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫قینه )هه‌ ‌‬ ‫راسته ‌‬ ‫‌‬ ‫نێوهندیه‌كانی جیهانی‬ ‫‌‬ ‫غهیبزان نین‪.‬‬ ‫‌‬ ‫خۆنهویستی‬ ‫‌‬ ‫یهك پیاوچاکی‬ ‫سته ‌‬ ‫کهن( ده‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهیان‬ ‫‌‬ ‫رهێنانانهی‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫کۆمهک و ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫سهر ‌‬ ‫‌‬ ‫كاردهكاته‌‬ ‫‌‬ ‫بێگومان ئیعتیباراتی سیاسی‬ ‫رخاندهكرێن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ته‬ ‫رهکانه‌ ‌‬ ‫پلندانه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫نانهت کاتێک‬ ‫ته ‌‬ ‫کاردهکات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫یه چۆن‬ ‫پرۆسه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫بیربکهره‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫دهدرێن‪ .‬پێویسته‌ یاسادانه‌ران‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیمۆکراتیانه‬ ‫یهکی‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بڕیارهکان‬ ‫‌‬ ‫وهنی‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫سهندیکای ‌‬ ‫‌‬ ‫سهندبکه‌ن‪ .‬چه‌ندین بازرگانی و‬ ‫په ‌‬ ‫رجییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫کهداراییانه‌ی‬ ‫کۆمه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان و‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫کهن بۆ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کرێکاری لۆبی‬ ‫وانهدا‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهلی ‌‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكی‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫یهنن‪ .‬یاسادانه‌رانیش ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫سوودیان پێده‌ ‌‬ ‫بكهن و‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژاردن‬ ‫‌‬ ‫كۆمهكی دارایی‬ ‫‌‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫وهیان‬ ‫ئه ‌‬ ‫كه توانای ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بایده ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ کۆمپانیا‬ ‫بهراورد له‌ ‌‬ ‫پێببهخشن‪ .‬به‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نگدهری گرنگیان‬ ‫‌‬ ‫دهنگی ‌‬ ‫ده‬ ‫روهها ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫له‬ ‫پتهوتریان ‌‬ ‫کۆنهکان تۆمارێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫یشتووهکاندا‪ ،‬بازرگانییه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێگه‬ ‫‌‬ ‫تازه‬ ‫تهکنیکه‌کانی‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫بوارهکانی هاوکاری سیاسیدا‪ ،‬زانیاری باشتریان ‌‬ ‫‌‬ ‫سایهتیه‌ سیاسیه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫گهڵ‬ ‫دهبێت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ندییهکی نزیکتریان‬ ‫‌‬ ‫یوه‬ ‫په ‌‬ ‫لۆبیکردن و ‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ردهڵێت‪:‬‬ ‫ڵاتدارهكاندا‪ .‬وه‌ک سێناتۆری پێشوو ولیام پرۆکسمایه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫پرۆسهی‬ ‫‌‬ ‫لێیه‪''.‬‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتی سیاسی‬ ‫ده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ئهو شوێنه‌ی ‌‬ ‫دهچێت بۆ ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫" ‌‬ ‫ئابوریشهوه‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕووی‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫کۆنهکان‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫فهزڵی کۆمپانیا‬ ‫‌‬ ‫سیاسی‬ ‫بهستیان‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫تازانهدا‬ ‫‌‬ ‫ئهو کۆمپانیا‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات‬ ‫‌‬ ‫بێهێزبوون‪،‬‬ ‫چهندین پرۆگرام‬ ‫کۆمیتهكان زۆرجار ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرۆکی‬ ‫‌‬ ‫وهشدا‪،‬‬ ‫پاڵئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ندنه‪‌ .‬‬ ‫له‬ ‫سه ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهن که‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژانه‬ ‫ئهو‬ ‫یاسادانهری تر ڕازیببن پاڵپشتی ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫مه ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫کانه ‌‬ ‫ڕهتده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫گروپانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫رهکانیان و ‌‬ ‫دهنگده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهسوودن بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆسه‬ ‫ئهم‬ ‫که ‌‬ ‫دهكات ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫خهیاڵپڵاوێکی نائومێد بڕوا ‌‬ ‫‌‬ ‫سهندن‪ .‬ته‌نها‬ ‫په ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتر و‬ ‫‌‬ ‫بهفیڕۆدانی‬ ‫‌‬ ‫مایهی‬ ‫‌‬ ‫دهبێته‌‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫ئهنجامه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتکراوه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫دابهشکردنی‬ ‫‌‬ ‫وهی سامانی زیاتر و‬ ‫کۆکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیكات‪.‬‬ ‫وهی بازاڕ ‌‬ ‫یهكی باشتر له‌ ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهنزمی ڕاگرتنی‬ ‫یه بۆ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫هاندهری لوازیان ‌‬ ‫‌‬ ‫دووهم‪ ،‬کۆمپانیا حکومییه‌کان‬ ‫‌‬ ‫رانهی کاڵا‪ .‬جیاواز ‌‬ ‫له‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫تێچوون و داهێنانی نوێ و دابینکردنی‬ ‫کهرتی‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهکانی‬ ‫‌‬ ‫سهرپه‌رشتیاری‬ ‫‌‬ ‫بهر و‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکان‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهنداره‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوتۆیان پێناگات كاتێك پرۆژه‌كانیان کاراییان باشتر و‬ ‫گشتی سودی ‌‬ ‫یهكی‬ ‫بودجه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن‬ ‫ههوڵده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫دیاره‬ ‫تێچوونیان نزمتر بێت‪ .‬ئاشکرا‬ ‫شهی‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫دابیندهکات بۆ‬ ‫‌‬ ‫کۆمهک‬ ‫‌‬ ‫ورهتر‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبێت‪ .‬بودجه‌ی‬ ‫‌‬ ‫ورهتریان‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫رییهکاندا و‬ ‫موشته ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجكردنی زیاتر ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫كه‪ ،‬زیادكردنی مووچه‌‪،‬‬ ‫رێكخراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرانی‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ .‬به‌‬ ‫ده ‌‬ ‫رهکان ئاسانتر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫که ژیانی ‌‬ ‫به‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫فاکتهری‬ ‫‌‬ ‫دهن بڕوا‬ ‫وڵده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ههڵاوێرد‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهبێ‬ ‫یهکی زۆر ‌‬ ‫تاڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمپانیا حکومییه‌کان‪،‬‬ ‫خزمهتگوزاریانه‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهکانیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫رهکان بهێنن‬ ‫پلندانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫پارهی زیاتریان‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫بههادارن و ‌‬ ‫خهڵكی زۆر ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلی‬ ‫که ‌‬ ‫مدههێنن ‌‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ههمانكاتیشدا پێ‬ ‫کۆمهڵگا‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫ردهست‪ ،‬شتی زۆر باشتر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بخرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫نهبێت‪‌ ،‬‬ ‫بهرده‌وام ‌‬ ‫تهرخانكراو ‌‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه داده‌گرن ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪.‬‬ ‫ئهنجامه‌کان وێرانکه‌ر ‌‬ ‫پێدهگات و ‌‬ ‫‌‬ ‫زیانیان‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫دیکهی‬ ‫‌‬ ‫پلندانهرانی‬ ‫‌‬ ‫خته بۆ یاسادانه‌ران و‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆرجار‬ ‫هاوشێوهی‬ ‫‌‬ ‫ههڵبسه‌نگێنن‪ .‬هیچ شتێک نیه‌ ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره‬ ‫شهی له‌م‬ ‫بانگه‌ ‌‬ ‫بهکاریبهێنن بۆ‬ ‫پلندانهران بتوانن ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهت بێت ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫ئاستی قازانجی ‌‬ ‫تایبهتدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫زراوهكان‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫بهری‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫كارئهنجامی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫پێوانهکردنی‬ ‫‌‬ ‫کهرتی گشتیدا‪ ،‬هیچ‬ ‫له ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫دهکات‪‌ ،‬‬ ‫ئهنجامدا ناکارایی بژاره‌ ‌‬ ‫ئیفلكردن له‌ ‌‬ ‫به پرۆگرامه‬ ‫‌‬ ‫كۆتاییهێنان‬ ‫بۆ‬ ‫‌‬ ‫نییه‬ ‫هاوشێوه‌‬ ‫میکانیزمێکی‬ ‫شکستخواردووهکان‪ .‬له‌ڕاستیدا زۆرجار کارکردنی خراپ و شکستخواردن ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫وهک پاساویك بۆ داواكردنی‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنرێت‬ ‫‌‬ ‫ئامانجهکاندا ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهدیهێنانی‬ ‫‌‬ ‫بهرێتی پۆلیس‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫ته ‌‬ ‫لهلیه‌ن حکومه‌ ‌‬ ‫پارهی دابینكراو ‌‬ ‫‌‬ ‫زیادکردنی‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫پارهی زیاتر بۆ‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنێت بۆ داواکردنی‬ ‫‌‬ ‫وهی ئاستی تاوان ‌‬ ‫به‬ ‫رزبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وهدا بێت‪،‬‬ ‫نزمبونه ‌‬ ‫‌‬ ‫نمرهی خویندکاران ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫سهپاندنی یاسا‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫هێزه‌کانی‬ ‫کاردههێنن بۆ‬ ‫‌‬ ‫ئهم شکستخواردنه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫گشتییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫قوتابخانه‬ ‫بهرانی‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهرانی‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههێزی ‌‬ ‫به‬ ‫هاندهری ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگرتنی‬ ‫پارهی زیاتر‪ .‬به‌له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫داواکردنی‬ ‫هاندهری لواز‬ ‫‌‬ ‫بودجهکانیان و‬ ‫‌‬ ‫حکومهت بۆ فراوانترکردنی‬ ‫‌‬ ‫پرۆژه‌کانی‬ ‫حکومهت تێچوونیان‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهکانی‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت ‌‬ ‫که‬ ‫به کارایی‪ ،‬چاوه‌ڕوان ‌‬ ‫بره‌ودان ‌‬ ‫ته هاوشێوه‌کانیان‪.‬‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫رزتربێت له‌ هی کۆمپانیا‬ ‫‌‬ ‫بهپێی دانه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫تهكان ‌‬ ‫كه‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫بهرهێنه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫كه بڵێین ‌‬ ‫جێگهی خۆیایه‌تی ‌‬ ‫‌‬ ‫سێیهم‪ ،‬زۆر له‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی باشتر‬ ‫وه ‌‬ ‫كهن‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫پارهی خۆیانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گهرخستن ‌‬ ‫به‬ ‫وه ‌‬ ‫ركهشی ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫خه ‌‬ ‫نه‬ ‫ده ‌‬ ‫باجدهران ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫نێوهندیدا ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫پلندانهرانی‬ ‫‌‬ ‫ڵدهبژێرن له‌چاو‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫که قازانجی‬ ‫رهی ‌‬ ‫بهرهێنه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫نهچێت ‌‬ ‫وهشت له‌بیر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهڕ‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانیان تێدا‬ ‫وه ‌‬ ‫وه و ‌‬ ‫بدۆزێته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژانه‬ ‫ئهو‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوێت‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫هه ‌‬ ‫ڵه‬ ‫رهی ‌‬ ‫بهرهێنه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫کهن‪ .‬ئه‌و ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫سهرچاوه‌کان زیاد ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫که ‌‬ ‫بکات ‌‬ ‫دهكات– راستوخۆ خۆی‬ ‫رهر ‌‬ ‫كهی زه‌ ‌‬ ‫بهرهێنانه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫پرۆژهی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات – واته‌‬ ‫‌‬ ‫رکهوتن و‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمجار‬ ‫وه ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫دهكات‪ .‬به‌پێچه‌ ‌‬ ‫ئهنجامه‌کان ‌‬ ‫حهمولی ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر سامانی‬ ‫دهبێت له‌ ‌‬ ‫شکستخواردنی پرۆژه‌کانی حکومه‌ت کاریگه‌ریان ‌‬ ‫رههمداریش‬ ‫‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫به‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫پلندانهرانی حکومه‌ت‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫تایبهتی‬ ‫‌‬ ‫کهم‬ ‫رهکان ‌‬ ‫پلندانه ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهتی‬ ‫‌‬ ‫ستکهوتی‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫ده‬ ‫وه زۆره‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بێت‪‌ ،‬‬ ‫بههای‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫فیڕۆدهر بوو– ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫گهر پرۆژه‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههمانشێوه‌ش‪‌ ،‬‬ ‫به ‌‬ ‫دهبێت‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫کهمی‬ ‫نێگهتیڤی ‌‬ ‫‌‬ ‫رییهکی‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫شکسته‬ ‫ئهم‬ ‫وه ‪‌ -‬‬ ‫مبکاته ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ستکهوتی‬ ‫‌‬ ‫یه بتوانن ‌‬ ‫ده‬ ‫وانه ‌‬ ‫نانهت له‌ ‌‬ ‫رهکان‪ .‬ته‌ ‌‬ ‫پلندانه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫دهبێت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫سوودمهندی‬ ‫‌‬ ‫پاره و‬ ‫‌‬ ‫ی ‌‬ ‫که‬ ‫رانه ‌‬ ‫بهفیڕده‌ ‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسی بپچڕن له‌و‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫که پاڵپشتی سیاسی زیاتری‬ ‫دهكات ‌‬ ‫هێزانه ‌‬ ‫‌‬ ‫گروپه سیاسییه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ئاراستهی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگرتنی بونیادی‬ ‫بهله‌ ‌‬ ‫کهن له‌کاتی دانانی بودجه‌دا‪‌ .‬‬ ‫ده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رێتییه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫به ‌‬ ‫وه‬ ‫نییه وامان لێبكات بڕوا ‌‬ ‫‌‬ ‫بهسانایی هیچ هۆکارێک‬ ‫هاندهره‌‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫لێدهكرێت ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫وهیان‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ندییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫نێوه‬ ‫‌‬ ‫پلندانهره‌‬ ‫‌‬ ‫بهێنین ‌‬ ‫که‬ ‫بكهن ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژانه‬ ‫ئهو‬ ‫ئهنجامدانی ‌‬ ‫تهکان زیاتر كار بۆ ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهێنهره‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫کۆمهڵگا زیاد ‌‬ ‫‌‬ ‫سامانی‬ ‫نێوهندی بتوانن زانیاری پێویست‬ ‫‌‬ ‫پلندانهرانی‬ ‫‌‬ ‫حاڵه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫چواره‌م‪‌ ،‬‬ ‫مه‬ ‫ردهوامی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫کردنهوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫تازه‬ ‫‌‬ ‫دهستبهێنن بۆ خولقاندن و ڕاگرتن و‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫دهژین‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌وامدا‬ ‫‌‬ ‫له جیهانی گۆڕانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫پلنێکی ژیرانه‌‪.‬‬ ‫رههمی نوێ و پشێوی سیاسی و گۆڕانی‬ ‫‌‬ ‫کنهلۆجی و ‌‬ ‫به‬ ‫ته ‌‬ ‫پێشکه‌وتنی ‌‬ ‫ردهوام‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموویان‬ ‫‌‬ ‫ئهمانه‌‬ ‫‌‬ ‫شوههوا‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫خواست و گۆڕانی‬ ‫رچاوهدا‪ .‬هیچ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫گمهنیبوونی کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫كهن له‌‬ ‫گۆڕانکاریده‌ ‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ئهم گۆڕانانه‌ بکات و‬ ‫بهی ‌‬ ‫نێوهندی ناتوانێت مواكه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتێکی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ببهخشێت‬ ‫بسهنگێنێت و رێنمایی مانادار ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵیان‬ ‫‌‬ ‫سیاسیهوه‌‬ ‫‌‬ ‫له‌ڕوی‬ ‫زراوهكان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهری دامه‌‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫پهرتوبڵاوه‌كان‬ ‫زانیارییه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكتر‪ .‬نرخه‌کانی بازاڕ‬ ‫له ‌‬ ‫بازاڕهکان جیاوازن ‌‬ ‫‌‬ ‫له گۆڕاندان‬ ‫بهرده‌وام ‌‬ ‫خهن‪ .‬زانیارییه‌کانی نرخ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫کهن و رێكیان ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫تۆمار ‌‬ ‫نرخهکان‬ ‫‌‬ ‫دهن‪.‬‬ ‫له ئابوریدا ڕووده‌ ‌‬ ‫میشه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ئهو گۆڕانانه‌ی‬ ‫دهرخستنی ‌‬ ‫بۆ ‌‬ ‫دهنێرن بۆ‬ ‫ئاماژه ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆرهی زانیارین و‬ ‫‌‬ ‫رشوبڵاوییه‬ ‫‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫په‬ ‫وهی ‌‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕه‌‬ ‫ئهو‬ ‫ئاماژانهی نرخ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫رچاوهکان‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهکان و دابینکه‌رانی‬ ‫‌‬ ‫کۆمپانیا‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫رچاوهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بازرگانییهکان و خاوه‌ن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهخشن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫زانیاریانه‌‬ ‫گهڵ‬ ‫کردارهکانیان و هاوسازكردنیان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویستن بۆ رێكخستنی‬ ‫رجه نوێیه‌کاندا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ههلومه‌‬ ‫‌‬ ‫ههبوو که پلندانانی حکومی‬ ‫بهربڵاو ‌‬ ‫بڕوایهکی ‌‬ ‫‌‬ ‫وبهر‬ ‫لهمه‌ ‌‬ ‫چهند ساڵێک ‌‬ ‫‌‬ ‫دهوترا ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫شهی ئابورین‪ .‬پێمان‬ ‫گه ‌‬ ‫پیشهسازی" کلیلی ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتیكاری‬ ‫‌‬ ‫و "‬ ‫نه پلندانانی حکومی‬ ‫روبكه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‬ ‫وهتا ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫داماوه‪ :‬یان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابوری بازاڕ دۆشی‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ببنه ‌‬ ‫‌‬ ‫شهی سست و داكشانی ئابوری‬ ‫گه ‌‬ ‫نجامهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕووبهڕووی ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫زیاتر یان‬ ‫‌‬ ‫دیده‬ ‫ئهم‬ ‫لێستهر سیرۆ له‌ پێشڕه‌وانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابوریناسان پۆڵ سامۆیڵسن و‬ ‫ڕۆشنبیرییهکانی ساڵانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بازنه‬ ‫سهر میدیای باو و‬ ‫به ‌‬ ‫که باڵیكێشابوو ‌‬ ‫بوون‪‌ ،‬‬ ‫سیستهمی سۆڤێت و خراپبوونی ئابوری یابانی‬ ‫‌‬ ‫ههشتاكاندا‪ .‬داڕمانی‬ ‫‌‬ ‫حهفتا‬ ‫‌‬ ‫خهڵك‬ ‫‌‬ ‫ههرحاڵ‪ ،‬زۆر‬ ‫به ‌‬ ‫دیدهیان داخوراند‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫بهربڵاوی ‌‬ ‫یهکی زۆر ‌‬ ‫تاڕاده‌ ‌‬ ‫جیاوازهکانی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫کهرته‌‬ ‫دهتوانێت ‌‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕوایهدان ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫هێشتاش ‌‬ ‫دیسانه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫مهش‬ ‫رده‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫روه ‌‬ ‫په ‌‬ ‫تهندروستی و ‌‬ ‫وهک چاودێری ‌‬ ‫ئاراسته‌ بکات‪‌ ،‬‬ ‫وههمه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫ئادهم سمیس باسی‬ ‫‌‬ ‫وبهر‪،‬‬ ‫لهمه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ده و نیو‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫نزیکه‌ی دوو‬ ‫لهمیانه‌ی‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫ئهوانه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫کردوه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫شکستخواردنی پلندانانی نێوه‌ندی‬ ‫دبهختی‬ ‫به ‌‬ ‫ئاراوه‪ .‬بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫دێنه‬ ‫‌‬ ‫کهرتێکی دیاریکراو‬ ‫ههوڵدان بۆ پلندانان بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی سمیس‬ ‫ئه ‌‬ ‫یه‪‌ ،‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهخۆیانیان‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫عهقڵی‬ ‫سهکان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫پلندانهران‪ ،‬تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕووبهڕووی پێكهاتی‬ ‫‌‬ ‫دهنێت "پرنسیپی جووڵه‌‪ "،‬و کاتێکیش‬ ‫‌‬ ‫ناوی‬ ‫که ناكۆكه‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫دهدات بۆ کردارکردن ‌‬ ‫که هانیان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫دهبنه‌ ‌‬ ‫هاندهرێک ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت‬ ‫رههڵده‌دات‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫كێشته‬ ‫‌‬ ‫وكاته‬ ‫ندییهکان‪‌ ،‬‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫نێوه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پلنداره‬ ‫گهڵ‬ ‫له‌ ‌‬ ‫خشتهی ‪4‬‬ ‫‌‬ ‫خاڵه ڕوونبكاته‌وه‪ .‬وه‌ک‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫بهدوو ‌‬ ‫یهکی ساکاری دوو ‌‬ ‫خشته‌ ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆژهی‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫خزمهتگوزاری یان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت کاڵا و‬ ‫ریدهخات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫ڕاستهوخۆ‬ ‫‌‬ ‫وه دابینبکرێن‪ .‬ده‌کرێت‬ ‫ته ‌‬ ‫لهڕیگای حکومه‌ ‌‬ ‫رههمبێن یان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫کهیان‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫مه ‌‬ ‫وه‬ ‫لیهنێکی سێیه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫باجدهر یان‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫کاربهر یان ‌‬ ‫‌‬ ‫لیهن ‌‬ ‫به‬ ‫له‌ ‌‬ ‫ههن بۆ‬ ‫‌‬ ‫لهبار‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهی‬ ‫‌‬ ‫كه چوار‬ ‫‌‬ ‫مانایه دێت‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫بدرێت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫بهرچابگرین که‌ هاوه‌ڵی‬ ‫له ‌‬ ‫رانه ‌‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهکاربردن‪ .‬با ‌‬ ‫رههمهێنان و ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سهر پلندانانی‬ ‫رییهکانیان له‌ ‌‬ ‫ڕاڤهی کاریگه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دۆخهن و‬ ‫‌‬ ‫ههریه‌ک له‌م چوار‬ ‫‌‬ ‫بکهین‪.‬‬ ‫‌‬ ‫نێوه‌ندی‬ ‫رههمدێن و‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫کانه ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن کۆمپانیا‬ ‫كهمدا کاڵاکان ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫له‌ پۆلی ‌‬ ‫دهکرێت‬ ‫که ‌‬ ‫ئاشکرایه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکڕرێن‪.‬‬ ‫پارهی خۆیان ‌‬ ‫به ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫رانه ‌‬ ‫بهکاربه‌ ‌‬ ‫لیهن ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫گهر شکستیان‬ ‫ئه ‌‬ ‫چونکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ران بکرێت‪،‬‬ ‫له ‌‬ ‫چاوه‌ڕوانی بڕیاردانی ژیرانه‌ ‌‬ ‫ئاسوودهیی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫ئهوا کاریگه‌ری خراپ له‌ ‌‬ ‫ئهمه‌دا‪‌ ،‬‬ ‫ئهنجامدانی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫خوارد ‌‬ ‫مهێنهره‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫مهش‪،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگرتنی‬ ‫بهله‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫تایبهتیان دروست‬ ‫‌‬ ‫وهچوونی رای‬ ‫نگه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫بههێزیان‬ ‫‌‬ ‫هاندهرێکی‬ ‫‌‬ ‫تهكان‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم‪ .‬شکستخواردن‬ ‫بهکاران و دابینکردنی کاڵای خواستراو به تێچوونێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتر‪ .‬له‌م‬ ‫دهبێته‌ هۆی تێچوونی زیاتر و قازانجی ‌‬ ‫مهدا ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئهنجامدانی ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫دهبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫هاندهریان‬ ‫‌‬ ‫مهێنهر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهکاربه‌ر و‬ ‫‌‬ ‫ههردووک‬ ‫‌‬ ‫دۆخهدا‬ ‫‌‬ ‫ئاسوودهیی گشتی‪ .‬وه‌ک‬ ‫‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫به‬ ‫که بره‌و ‌‬ ‫لهو کردارانه‌دا ‌‬ ‫بهشداریکردن ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمهڵگای‬ ‫‌‬ ‫مهی‬ ‫رجانهدا "گه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لومه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ئهم‬ ‫سایهی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرنجی داوه‌‪ ،‬له‌‬ ‫‌‬ ‫سمیس‬ ‫وهر و‬ ‫بهخته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫زۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫گهریش‬ ‫ئه ‌‬ ‫ڕێوه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫دهڕوات ‌‬ ‫به‬ ‫تهبایی ‌‬ ‫بهئاسانی و ‌‬ ‫مرۆیی ‌‬ ‫رکهوتوو بێت‪".‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهت و حکومی‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫رههمێنان و پاره‌دانی ‌‬ ‫‌‬ ‫خشته‌ی ‪ :4‬هێڵکاری ‌‬ ‫به‬ ‫لیهن‬ ‫پارهی کاڵاکان دراون له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهاتوون‬ ‫‌‬ ‫کاڵاکان ‌‬ ‫به‬ ‫لیهنی‬ ‫‌‬ ‫باجدهران یاخود‬ ‫‌‬ ‫كاربهر‪-‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫لیهن‬ ‫له‌ ‌‬ ‫سێههم‬ ‫‌‬ ‫كڕیار‬ ‫نمونه‪ :‬خزمه‌تگوزاری‬ ‫‌‬ ‫)‪(٢‬‬ ‫)‪ (١‬نمونه‌‪:‬‬ ‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫دامهزراوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫بهلش‬ ‫تهندروستی‪ ،‬ئازوقه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫پرتهقاڵ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫سێو‪،‬‬ ‫تهلفزیۆن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫خۆراك‪،‬‬ ‫و‬ ‫ره‬ ‫خانوبه‌ ‌‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫رههمی دیه‌ك‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫قوتابخانهی‬ ‫‌‬ ‫)‪ (٤‬نمونه‌‪:‬‬ ‫)‪ (٣‬نمونه‌‪:‬‬ ‫حكومی‬ ‫دامهزراوه‌ی‬ ‫‌‬ ‫بهرگری نیشتمانی‬ ‫حكومی‪‌ ،‬‬ ‫پۆسته‪ ،‬ئاو و‬ ‫‌‬ ‫رهی‬ ‫بهڵێنده‌ ‌‬ ‫یاخود ‌‬ ‫كارهبا‬ ‫‌‬

‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫بهشێوه‌ی‬ ‫که کاڵاکان ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫دۆخه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫رایهتی ‌‬ ‫نوێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫پۆلی ) ‪(٢‬‬ ‫دیکهی‬ ‫‌‬ ‫باجدهران یان لیه‌نی‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫بهڵام له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫مدههێنرێن‪،‬‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫تهندروستی ‌‬ ‫له‬ ‫خزمهتگوزاری ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدرێت‪ .‬دابینکردنی‬ ‫‌‬ ‫پارهیان‬ ‫‌‬ ‫سێیهمه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫‌‬ ‫بهزۆری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئهمه‌ریکا‬ ‫‌‬ ‫یهکگرتووه‌کانی‬ ‫‌‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫دهدرێت و دڵنیایی‬ ‫‌‬ ‫تهندروستی(‬ ‫تهندروستی و یارمه‌تی ‌‬ ‫خزمهتگوزاری ‌‬ ‫‌‬ ‫)‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ڕێکخراوهییه‌‪ .‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بونیاده‬ ‫ئهم‬ ‫سهر ‌‬ ‫بهخشن له‌ ‌‬ ‫پێده ‌‬ ‫‌‬ ‫بیمه( نموویه‌کمان‬ ‫‌‬ ‫)‬ ‫دهبێت بۆ گرنگیدان ‌‬ ‫به‬ ‫هاندهری ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ر‬ ‫تاچهند ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات‪،‬‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێکی تر‬ ‫‌‬ ‫ستپێوهگرتن‪ ،‬زۆربه‌ی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫کهم"‪ .‬له‌جیاتی‬ ‫‌‬ ‫کهشی‪" :‬زۆر‬ ‫ڵامه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وه‬ ‫نرخ؟‬ ‫که باشترین‬ ‫بڕوایهدان ‌‬ ‫‌‬ ‫که له‌و‬ ‫دهکڕن ‌‬ ‫رانه ‌‬ ‫لهو دابینکه‌ ‌‬ ‫بهسانایی ‌‬ ‫کاربهران ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ڕهفتاری‬ ‫‌‬ ‫كهی‪ .‬هاوکات‬ ‫گوێدانه نرخه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهبێ‬ ‫‌‬ ‫یه‪،‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫كاڵایان‬ ‫بهگشتی‬ ‫کاربهران ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫به‬ ‫رئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫تێدهكرێت‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫مهێنهرانیش کاری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫مهێنهران ناچارنابن بۆ کۆنترۆڵکردنی تێچوون و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫نه نرخ‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫گوێناده ‌‬ ‫‌‬ ‫دیاره کاتێک‬ ‫‌‬ ‫سهرنجڕاکێش‪ .‬ئاشکرا‬ ‫‌‬ ‫بهنرخێکی‬ ‫خزمهتگوزاری ‌‬ ‫‌‬ ‫دابینکردنی‬ ‫ڕێکدهخات‪ ،‬کێشه‌‬ ‫‌‬ ‫سهر شێوازی پۆلی ‪2‬‬ ‫کۆمهڵگایه‌ک دابینکردنی کاڵا له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نییه‬ ‫هاندهرێکیان‬ ‫‌‬ ‫نه فرۆشیارهیچ‬ ‫نه کڕیار و ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫رئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ڵدهدات‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دیکهی‬ ‫‌‬ ‫رتهکانی‬ ‫که ‌‬ ‫بهخێرایی زۆر زیاتر له‌ ‌‬ ‫ستپێوهگرتن‪ ،‬نرخه‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ ‌‬ ‫ده‬ ‫کهن‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫رجییهکان زۆر زیاد‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫ئهنجامیشدا‬ ‫وه‪ .‬له‌ ‌‬ ‫بنه ‌‬ ‫بهرزده‌ ‌‬ ‫ئابوری ‌‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫تهندروستیدا له‌‬ ‫خزمهتگوزاری ‌‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫که له‌ ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫شته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهڕێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫یهی ڕابوردوودا‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫له چوار‬ ‫ڕوویداوه‪ ،‬چونکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریکا‬ ‫کگرتووهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫یه‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫به دابینكردنی‬ ‫پشتبهستنی زیاتریان داوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆگرامهکانی حکومه‌ت هانی‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫مه ‌‬ ‫لیهنی سێیه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫وه ‌‬ ‫تگوزاریانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫پارهی کاڵا یان‬ ‫‌‬ ‫کاربهر‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫دهکات ‌‬ ‫دۆخه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫رایهتی ‌‬ ‫نوێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫پۆلی ‪3‬‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫حکومه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهڵام‬ ‫‌‬ ‫دهدات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزای‬ ‫‌‬ ‫پۆستهی‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫گهیاندنی پۆستی خێرا ‌‬ ‫دهبرێت‪‌ .‬‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫خزمهتگوزارییه‌کانی دابینکردنی ئاو و‬ ‫‌‬ ‫ریکاوه و‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫کگرتووهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫یه‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫بونیادهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫وه نموونه‌ی ‌‬ ‫خۆجێیه ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی‬ ‫‌‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫کارهبا له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهرێکی‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ران‬ ‫‌‬ ‫کهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرف‬ ‫‌‬ ‫پارهی خۆیان‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫بهرئه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫ههوڵدان بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫ستپێوهگرتن و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫دهبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫بههێزیان‬ ‫‌‬ ‫رهستانه‌دا ‌‬ ‫که‬ ‫که ‌‬ ‫رجییهکانیان له‌و ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫ههر دۆلرێک له‌‬ ‫‌‬ ‫بهها بۆ‬ ‫زۆرترین ‌‬ ‫دهبن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ران کاریگه‌ر‬ ‫رجییهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫لێره ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ئهم پۆل‌ه ‌‬ ‫ونه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی‬ ‫حکومییهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫كه کۆمپانیا‬ ‫دهزانین ‌‬ ‫وهش ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وهک باسمان کرد‪‌ ،‬‬ ‫بهڵام‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫تایبهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکاندا‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ پرۆژه‌‬ ‫له ‌‬ ‫بهراورد ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دهبن ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتر کارا‬ ‫‌‬ ‫وهربگرن‪.‬‬ ‫وه ‌‬ ‫سهڵاتی سیاسییه‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫زۆربهی داهاتیان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمپانیا حکومییه‌کان‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫كهمبێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گوێدانه تێچوون‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫وه زۆره‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫روهها ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ کۆمپانیای‬ ‫گهر ل ‌ه ململنێ له‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کۆمپانیا حکومییه‌کان قۆرخکاربوون – ‌‬ ‫رههمهێنان‬ ‫‌‬ ‫وه له‌م پۆل‌هدا ناکارایی ‌‬ ‫به‬ ‫لێره ‌‬ ‫‌‬ ‫شیاوی ڕکابه‌ردا پارێزراوبوون‪.‬‬ ‫یه‪.‬‬ ‫هه ‌‬ ‫گهری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان کاتدا‬ ‫که حکومه‌ت له‌ ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫دۆخه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫رایهتی ‌‬ ‫نوێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫پۆلی ‪4‬‬ ‫باجگرتنه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫‌‬ ‫دابیندهکات و تێچوونکه‌نایشی‬ ‫‌‬ ‫تگوزاریهك‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫رههم بێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫که چی ‌‬ ‫به‬ ‫بڕیاردهدات ‌‬ ‫‌‬ ‫دۆخهدا پرۆسه‌ی سیاسی‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫پڕدهکاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی که‌‬ ‫رئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫خهڵكدا دابه‌شبکرێت‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫به ‌‬ ‫رههم بێت و چۆن ‌‬ ‫‌‬ ‫چۆن ‌‬ ‫به‬ ‫هاندهرێکی‬ ‫‌‬ ‫دهستناکه‌وێت‪،‬‬ ‫وه ‌‬ ‫دابیکهرانی کاڵاکان داهاتیان له‌ کڕیارانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ران‪ .‬له‌سایه‌ی‬ ‫‌‬ ‫به بۆچوونی‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ گرنگیدان‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمیان‬ ‫‌‬ ‫لوازدایه بۆ سزادانی دابینکه‌ری‬ ‫‌‬ ‫یهکی زۆر‬ ‫پێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاربهر له‌‬ ‫‌‬ ‫رجانهدا ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫لومه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫سهر چۆنێتی و جۆری کاڵای‬ ‫له ‌‬ ‫ئهوتۆ ‌‬ ‫ناکارا یان دانانی کاریگه‌ری ‌‬ ‫ههوڵدان بۆ‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫نه‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫جهخت‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنه‌ران‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رههمهاتوو‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫تهن باڵی‬ ‫که عاده‌ ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫خشه ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمه ‌‬ ‫کبه‬ ‫‌‬ ‫له ئاژانسی‬ ‫پارهی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫لوازه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫هاندهریان بۆ کۆنترۆڵکردنی تێچوون زۆر‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫یاسادانهره‌‪،‬‬ ‫‌‬ ‫یهکترازن له‌نێوان کاڵای‬ ‫چاوهڕوانکراو‪ :‬دروستبوونی له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی‬ ‫‌‬ ‫خهرجی‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ردا‪ ،‬ناکارایی ‌‬ ‫به‬ ‫خواستهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمهاتوو و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫روهرده‌ ئاشکراترین‬ ‫په ‌‬ ‫مهریكا دابینکردنی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫یهكگرتووه‌كانی ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫زۆر‪ .‬له‌ ویلیه‌ ‌‬ ‫سیستهمی‬ ‫‌‬ ‫بهپێی پۆلی ‪.٤‬‬ ‫سهر ڕێکخستن ‌‬ ‫بهخشێت له‌ ‌‬ ‫پێده ‌‬ ‫‌‬ ‫نموونهمان‬ ‫‌‬ ‫ههموو کێشه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫مهریكا‪،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫كگرتوهكانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫یه‬ ‫ردهی ویلیه‌ ‌‬ ‫ته‬ ‫روه ‌‬ ‫په ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجی‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهرز‪ ،‬زیادبوونی خێرای‬ ‫ڕوانکراوهکان داڕزاوه‌‪ :‬تێچوونی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چاوه‬ ‫دهسته‌وسانی بۆ گۆڕینی‬ ‫‌‬ ‫بهربڵاوی‬ ‫ههستی ‌‬ ‫‌‬ ‫کاربهر"ی نائاسووده‌ و‬ ‫‌‬ ‫" ‌‬ ‫به‬ ‫که‪.‬‬ ‫بارودۆخه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ڕوونکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫هن بۆ‬ ‫دهد ‌‬ ‫یارمهتیمان ‌‬ ‫‌‬ ‫رهکانی چوار پۆل‌ه ‌‬ ‫که‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫کاردهک‌هن و بۆچی‬ ‫‌‬ ‫ههندێک فۆرمی ڕێکخستنی ئابوری باش‬ ‫‌‬ ‫بۆچی‬ ‫کاربهر و‬ ‫‌‬ ‫کهرتی بازاڕه‪ .‬تیایدا ‌‬ ‫به‬ ‫کهن‪ .‬پۆلی ‪‌ 1‬‬ ‫کارده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێكی تر خراپ‬ ‫‌‬ ‫تایبهتیان زیاد‬ ‫‌‬ ‫ئاسوودهیی‬ ‫‌‬ ‫دهن ‌‬ ‫که‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجام‬ ‫ئهو کردارانه‌ ‌‬ ‫مهێنهر ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫که بۆ‬ ‫شتهی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات‪ .‬ئه‌و‬ ‫ئاسوودهیی گشتیش ‌‬ ‫‌‬ ‫برهو ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ههمان کاتدا‬ ‫له ‌‬ ‫دهکات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫دیكهدا وا‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫مه له‌ سێ پۆل‌ه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهس باشه‌‪ ،‬هاوکات بۆ ئابوریش باشه‌‪‌ .‬‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫باشترینه‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫لهنێوان ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دیكهدا ناكۆكی‬ ‫‌‬ ‫شانهی‬ ‫‌‬ ‫لهو ‌‬ ‫به‬ ‫ههریه‌ک ‌‬ ‫له ‌‬ ‫نیه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫باشترینه بۆ ئابوری‪ .‬ئه‌م سێ پۆل‌ه‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهدات و ‌‬ ‫سهی بڕیار ‌‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بۆ ‌‬ ‫له ئاستی‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫رههڵده‌دات ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫کاته‬ ‫ئهو‬ ‫خهن ‌‬ ‫دهرده‌ ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫کێشه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫چهندین چالکی‪،‬‬ ‫کۆمهکردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫ستدهکات ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫پهڕیت و ‌‬ ‫ده‬ ‫پارێزهری تێده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕۆڵی‬ ‫وپهڕیشیدا‪ ،‬پلنی‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهکات و له‌ ‌‬ ‫ئاراسته ‌‬ ‫‌‬ ‫کهرت‬ ‫چهندین ‌‬ ‫دهدات‪‌ ،‬‬ ‫ئهنجام ‌‬ ‫پرۆژه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫میشه‬ ‫حکومهت‪‌ ،‬‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫جۆرهی‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫دادهنێت‪ .‬کرداری ‌‬ ‫‌‬ ‫نێوهندی بۆ کۆی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫کهسانه‌ی دوای‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫لهسایه‌یدا ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‬ ‫‌‬ ‫لومهرجێک دروست‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫دهن‪،‬‬ ‫فیڕۆده ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌کان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کهون‪ ،‬هاوکات‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ندییهکانی خۆیان‬ ‫‌‬ ‫رژه ‌‬ ‫وه‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫دابهزندنی‬ ‫‌‬ ‫بنه هۆی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن و‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانی نیشتمانی پێشێل‬ ‫‌‬ ‫بگهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهكرا پییان‬ ‫ئاستانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ئاستهکانی گوزه‌رانكردن بۆ خوار ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫ئهمه‌ریكا ‌‬ ‫یهكگرتووه‌كانی ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫تۆماری پلندانانی حکومه‌ت له‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ناوهكی‪.‬‬ ‫‌‬ ‫لێوانلێوه ل ‌ه ناكۆكی و ناڕیكی‬ ‫‌‬ ‫تۆماره‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫دهکاته‌ ‌‬ ‫خاڵه ڕوون ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‬ ‫ستکهوتی جوتیارانی تووتن زیاد ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمانكاتدا ‌‬ ‫ده‬ ‫له ‌‬ ‫حکومهتی فیدراڵی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک جوتیار‬ ‫به ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫دهکات‪ .‬پاره‌ ‌‬ ‫رهکێشان ‌‬ ‫نده له‌دژی جگه‌ ‌‬ ‫پروپاگه ‌‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫کۆمهکی دارایی‬ ‫‌‬ ‫ههمان کاتیشدا‬ ‫نههێنن‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫دانهوێڵه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫بۆ ‌‬ ‫ههمان‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫دابیندهكات بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫پرۆژهی ئاودێری بۆ جوتیارانی‬ ‫‌‬ ‫شیرهمه‌نی‪،‬‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنه‌رانی‬ ‫‌‬ ‫پرۆگرامهکانی حکومه‌ت بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دانهوێڵه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫جۆری‬ ‫کهش‬ ‫پێشه ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمهک‬ ‫‌‬ ‫لهکاتێکدا حکومه‌ت‬ ‫ڕادهگرێت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بهرزی‬ ‫به ‌‬ ‫نرخی شیر ‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫یارمهتی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫قوتابخانهکان بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫نیوهڕۆی‬ ‫‌‬ ‫دهکات بۆ نانخواردنی‬ ‫‌‬ ‫ههبێت‪ .‬یاسا فیدراڵییه‌کان فه‌رمانی‬ ‫‌‬ ‫بدات تا توانای کڕینی شیری گرانیان‬ ‫لهکاتێکدا‬ ‫لمهتتر بن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دهن تاوه‌كو ئۆتۆمبیله‌كان‬ ‫ده ‌‬ ‫دانانی تاسه‌ی پته‌وتر ‌‬ ‫تهنكتر‬ ‫ئهو تاسانه‌ ‌‬ ‫كهمخۆری ‌‬ ‫بهنزین ‌‬ ‫زراوهی تێكڕای ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫ستانداردهکانی‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪ .‬هه‌ردوو یاساکه‌ تێچوونی ئۆتۆمبیل‬ ‫لمهتیان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫کهمتر‬ ‫دهكات و ‌‬ ‫‌‬ ‫لمهتتر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫مبهنزینخۆر و‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه و دابنیکردنی ئۆتۆمبیلی‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رزده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ههژار به‬ ‫‌‬ ‫دهنێرێت بۆ وڵاتانی‬ ‫کۆمهک ‌‬ ‫‌‬ ‫بهزێنن‪ .‬حکومه‌تی فیدراڵی‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫پێشکهوتندا‪ ،‬پاشان دێت‬ ‫‌‬ ‫وهی یارمه‌تیان بدات له‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهستی‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم وڵاتانه‌ سنووردار‬ ‫که توانای ‌‬ ‫‌‬ ‫سهپێنێت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هاورده‬ ‫سنورداركردنی‬ ‫مهریکیه‌کانیش( به‌ دابینکردنی‬ ‫ئه ‌‬ ‫روهها ‌‬ ‫یارمهتیدانی خۆیان )هه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات بۆ‬ ‫‌‬ ‫یهگرتووه‌کانی‬ ‫ته ‌‬ ‫کاربهرانی ویلیه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهنرخێکی گونجاو بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫رههمی باش و ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫مهریکا‪.‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهرته‌کانی‬ ‫‌‬ ‫به پلندانانی‬ ‫نێوهندی‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫که پلندانانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێیانوایه‬ ‫وانهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫شهی ئابوری‪،‬‬ ‫گه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ودهدات ‌‬ ‫وه‪ ،‬بره‌ ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫رده ‌‬ ‫روه ‌‬ ‫په ‌‬ ‫تهندروستی و ‌‬ ‫خزمهتگوزاری ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن چی‬ ‫بڕیارده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرپرسانی حکومه‌ت‬ ‫هاوکات لوتبه‌رز و ساویلکه‌ن‪ .‬کاتێک ‌‬ ‫کهم شت‬ ‫یه ‌‬ ‫ستانه دابنێن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫کهره‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫بکڕدرێت و چی بفرۆشرێت‪ ،‬یان نرخی ‌‬ ‫ڵبژێردراوهکانه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫رپرسه‬ ‫‌‬ ‫دهنگی ‌‬ ‫به‬ ‫دهکرێت ‌‬ ‫پێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫که کڕین و فرۆشتنی‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ران‬ ‫کهمتر له‌ ‌‬ ‫کۆمهکی ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت و‬ ‫‌‬ ‫کۆمهکی زیاتر ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫کاتێک پرۆژه‌کان‬ ‫ههوڵدان بۆ دانانی کاریگه‌ری‬ ‫‌‬ ‫کهن بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫سهرف ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهگرن‪ ،‬کاتی زیاتر‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوڵدان بۆ‬ ‫‌‬ ‫کهن بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرف‬ ‫‌‬ ‫کهمتر‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتکاران و کاتی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاشکرایه‪ ،‬دانانی‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ر‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئاسوودهکردنی‬ ‫‌‬ ‫وهی تێچوون و‬ ‫مکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئادهم‬ ‫‌‬ ‫وتهی‬ ‫به ‌‬ ‫دهبێته‌ هۆی داته‌پینی ئابوری و ‌‬ ‫سیاسهت له‌جێگای بازاڕ‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بهدرێژایی کات‬ ‫کۆمهڵگا ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫ڕێوه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫دهڕوات ‌‬ ‫به‬ ‫بهخراپی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫گهمه‌ ‌‬ ‫سمیس "‪‌ ،‬‬ ‫دهبێت‪" .‬‬ ‫بهرزترین ئاستی بێنیزامیدا ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫نده ش بۆ حکومه‌ ت‬ ‫‌‬ ‫ئه وه‌‬ ‫گرنگه ‌‬ ‫‌‬ ‫نده بۆ بازاڕ‬ ‫‌‬ ‫ركابه ری چه‌‬ ‫‌‬ ‫‪.9‬‬ ‫‌‬ ‫گرنگه‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫پێویسته بازرگانییه‌کان‬ ‫‌‬ ‫لهبازاڕدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫دیسپلینخوازه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ململنێ هێزێکی‬ ‫موشتهریه‌كانیان‪ .‬کاتێک کۆمپانیاکان‬ ‫‌‬ ‫وهی دڵسۆزی‬ ‫بردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهن بۆ‬ ‫‌‬ ‫ركابهری‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫‌‬ ‫دهدۆڕێنن‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫کهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫موشتهری‬ ‫‌‬ ‫خزمهتی‬ ‫‌‬ ‫خراپ‬ ‫کهن‪ .‬ركابه‌ری پارێزگاری بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫ڵهی باشتر پێشکه‌ش ‌‬ ‫که مامه‌ ‌‬ ‫رانهی ‌‬ ‫ڕکابه ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری خراپ‬ ‫‌‬ ‫رههمی خراپ و‬ ‫‌‬ ‫بهرز و ‌‬ ‫به‬ ‫رامبهر نرخی ‌‬ ‫‌‬ ‫کاربهران ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهزانن‬ ‫ئهم خاڵه‌دا ‌‬ ‫کهس ‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫دابیندهكات‪ .‬تاڕاده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهد‬ ‫ڕهفتاری ‌‬ ‫و‪/‬یان ‌‬ ‫ههمان‬ ‫به ‌‬ ‫کهرتی گشتیدا ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وه‪ ،‬گرنگی ركابه‌ری ‌‬ ‫داخه ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهتدا‪ .‬به‌‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫زانراونیه )نابینرێت(‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهربڵاوی‬ ‫‌‬ ‫حکومییهکان زۆر‬ ‫‌‬ ‫پرۆژه‬ ‫‌‬ ‫رێگهی ئاژانس و‬ ‫‌‬ ‫دێنه‬ ‫‌‬ ‫رانهی‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫رانه‪ .‬جیاواز‬ ‫رههمهێنانی کاریگه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ودهرنین‬ ‫بره ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكدا‬ ‫پێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهگمه‌ن ‌‬ ‫له‬ ‫به ‌‬ ‫کهرتی گشتی ‌‬ ‫سهرپه‌رشتیارانی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهران و‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ههبێت له‌ تێچوونی نزم و كاری باشکراودا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ستكهوتیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫دهبن‬ ‫‌‬ ‫نهیتوانی‬ ‫گهر ئاژانسێک ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دروسته‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫لهڕاستیدا زۆرجار پێچه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كهی بۆ داواكردنی بودجه‌ی‬ ‫پێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجبكات‪،‬‬ ‫ئهم ساڵ ‌‬ ‫بودجهی دیاریکراوی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاژانسهکان‬ ‫‌‬ ‫تهن‬ ‫دهبێت‪ .‬عاده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهساڵێ داهاتوودا لواز‬ ‫‌‬ ‫ورهتر‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫ماوهی بودجه‌دا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫خهرجکردن له‌کۆتایی‬ ‫‌‬ ‫ماوهندی‬ ‫‌‬ ‫زه‬ ‫به ‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫ساڵه‬ ‫ئهو‬ ‫تهرخانكراوه‌ی ‌‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫یانتوانیوه‬ ‫که ‌‬ ‫نه‬ ‫رکهوت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بۆیان ‌‬ ‫رجبكهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫یهکی نمایشکردنی‬ ‫خشته ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهتدا ڕێژه‌ی قازانج‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫هاوشێوه‬ ‫پێوهرێكی‬ ‫‌‬ ‫وهی هیچ‬ ‫رئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دابیندهکات‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاساندهستنیشانکراو‬ ‫‌‬ ‫بهری کۆمپانیا حکومییه‌کان‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهرتی گشتی‪ ،‬زۆرجار ‌‬ ‫به‬ ‫نییه بۆ نمایشی ‌‬ ‫‌‬ ‫مایهی‬ ‫‌‬ ‫بێته‬ ‫‌‬ ‫تایبهت ئیفلسكردن ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫وه‪ .‬له‌ ‌‬ ‫شارنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ناکارایی ئابوری ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫هاوشێوه‬ ‫کهرتی گشتیدا هیچ میکانیزمێکی‬ ‫له ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫بژاركردنی ناكارایی‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫وتووهکان‪ .‬له‌ڕاستیدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫سهرنه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫نییه بۆ له‌ناوبردنی پرۆگرامه‌‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهی پێشوودا باسکرا‪ ،‬زۆرجار نمایشی خراپ و شکستخواردن ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنرێن بۆ زیادکردنی‬ ‫‌‬ ‫وهک ئارگومێنت ‌‬ ‫به‬ ‫ئامانجهکاندا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بهدیهێنانی‬ ‫‌‬ ‫رایهتی پۆلیس‬ ‫به ‌‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کاتهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهک ‌‬ ‫‌‬ ‫کهرتی گشتیدا‪،‬‬ ‫له ‌‬ ‫کۆمهک ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمهکی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫کاردههێنێت بۆ پێداگرتن ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ئاستی تاوان ‌‬ ‫به‬ ‫رزبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫سهپاندنی یاسا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫زیاتر بۆ‬ ‫تایبهت‪ ،‬ئێجگار گرنگه‌ پرۆژه‌کانی‬ ‫‌‬ ‫کهرتی‬ ‫رهکانی ‌‬ ‫هانده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگرتنی‬ ‫بهله‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫به کۆمپانیا‬ ‫ڕێگهبدرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬پێویسته‌‬ ‫ببنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕووبهڕووی ركابه‌ری‬ ‫‌‬ ‫حکومه‌ت‬ ‫گهڵ ئاژانس و‬ ‫له ‌‬ ‫یهکسان ‌‬ ‫یهکی ‌‬ ‫زهمینه‌ ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫تهکان بۆ ململنێکردن ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهکینه‌‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫بهشی چاککردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومییهکاندا‪ .‬کاتێک حکومه‌ت‬ ‫‌‬ ‫پرۆژه‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫وهی زبڵ‪،‬‬ ‫کۆکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری‬ ‫‌‬ ‫خواردهمه‌نی‪،‬‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری‬ ‫‌‬ ‫چاپخانه‌‪،‬‬ ‫دهبات‪،‬‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاوشێوه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫شهقام‪ ،‬قوتابخانه‌ و ئاژانسی‬ ‫‌‬ ‫بهشی چاککردنی‬ ‫‌‬ ‫ركابهریکردن‬ ‫‌‬ ‫تهکان بۆ‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫به کۆمپانیا‬ ‫یهکسان بدرێت ‌‬ ‫رفهتی ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دهکرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫بودجهی‬ ‫‌‬ ‫ڕێوهبردن و‬ ‫‌‬ ‫گشتییهکاندا‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ئۆفیسی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫گهڵ پرۆژه‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫تهکان‬ ‫تابیه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریكا بڕیاریدا بزانێت ئایا چاپخانه‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫كگرتووهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫یه‬ ‫ویلیه‌ ‌‬ ‫دهتوانن بودجه‌ی فیدراڵێ ساڵی ‪ 2004‬چاپبکه‌ن‪ .‬له‌کاتی‬ ‫‌‬ ‫ركهوت‬ ‫ده ‌‬ ‫حکومهت بۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری‪ ،‬ئۆفیسی چاپی‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫له ‌‬ ‫وهدا ‌‬ ‫رووبهڕووبونه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪ 23‬دابشکێنێت‪ .‬له‌ڕێگای‬ ‫ڕێژهی له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نرخهکانی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫مانگانهی‬ ‫‌‬ ‫ههواڵنامه‌ی‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫كه هێڵرایه‌ ‌‬ ‫كاره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدانی‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫تایبهتکردن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫عهقڵانی بۆ چاودێری ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتی گشتی‬ ‫‌‬ ‫زراوهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫روهها مانگانه‌ی‬ ‫هه ‌‬ ‫ژمارهی شوباتی ‪2003‬دا دۆکیومێنت کردبوو‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫دۆخهی له‌‬ ‫‌‬ ‫ئاستهکانی حکومه‌تدا‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫ورده‌کاری دۆخی هاوشێوه‌ی‬ ‫وه و‬ ‫مدهکاته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪ ،‬تێچوون‬ ‫‌‬ ‫ركابهری نمیاش باشتر‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫بڵاوده‌ ‌‬ ‫تایبهتدا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫کهرتی گشتی و‬ ‫ههردوو ‌‬ ‫‌‬ ‫رانه له‌‬ ‫داهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕهفتاری‬ ‫به ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫بره‌و ‌‬ ‫کهوێت‪.‬‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهکانیاندا زیاتریان ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫رامبهر‬ ‫‌‬ ‫باجدهران له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدا‬ ‫له‌ ‌‬ ‫زییهکاندا – ویلیه‌ت و حکومه‌ ‌‬ ‫ته‬ ‫رکه ‌‬ ‫لمه ‌‬ ‫‌‬ ‫که حکومییه‌‬ ‫یه ‌‬ ‫ركابهری له‌ناو ‌‬ ‫‌‬ ‫شهی ئابوری‪.‬‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫له بره‌وداندا ‌‬ ‫به‬ ‫تیدهره‌ ‌‬ ‫یارمه ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆجێیهکان – هاوکات‬ ‫‌‬ ‫بهئاسانی بتوانن‬ ‫كوتكهر بێت‪ ،‬کاتێک هاوڵاتیان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫حکومتێک ناتوانێت‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وه بۆ شوێنێک‬ ‫بگوێزنه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهرچوون" هه‌ڵبژێرن و‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژارده‌ی‬ ‫" ‌‬ ‫حهزی‬ ‫‌‬ ‫باجهکان نزیک بن له‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری حکومی تێدابێت و‬ ‫‌‬ ‫ئاستێک‬ ‫وتنه ‌‬ ‫وه‬ ‫دورکه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهنده‌ی‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫له حکومه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫دوورکهوتنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬بێگومان‬ ‫وانه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵكی‬ ‫‌‬ ‫رکهزیدا‬ ‫لمه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههلومه‌رجی‬ ‫‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫له‬ ‫نییه! ‌‬ ‫‌‬ ‫کهت ئاسان‬ ‫قاڵه ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫لهكاتێكدا‬ ‫‌‬ ‫واته باربكه‌ن‬ ‫بدهن ) ‌‬ ‫‌‬ ‫دهنگ‬ ‫‌‬ ‫به پێی خۆیان‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫نهبێت‪.‬و(‪.‬‬ ‫بهدڵ ‌‬ ‫كهیان ‌‬ ‫بارودۆخه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهتووندی سنوورداركرابێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی نێوه‌ندی‬ ‫‌‬ ‫ئهركی‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر ئاڵوگۆڕی‬ ‫له ‌‬ ‫غهکردنی ڕێگری ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫قه ‌‬ ‫سییهکان‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫مافه تاکه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫پاراستنی‬ ‫دهکرێت ویلیه‌ت و حکومه‌ته‬ ‫ئهوا ‌‬ ‫بهرگری نیشتمانی‪‌ ،‬‬ ‫بازرگانی و دابینکردنی ‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫باجه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهندنی‬ ‫‌‬ ‫رادهی‬ ‫‌‬ ‫بارهی‬ ‫دهبن له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆجێیهکان زۆر جیاواز‬ ‫‌‬ ‫شێوهی جیاوازبوونی‬ ‫‌‬ ‫بههامان‬ ‫وڵهتیه‌كان‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫خزمهتگوزاریه‌‬ ‫‌‬ ‫دابینكردنی‬ ‫ره یان ئۆتۆمبیل‪ .‬هه‌ندێک‬ ‫خانووبه ‌‬ ‫‌‬ ‫پاره بۆ‬ ‫‌‬ ‫خهرجكردنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫خهڵك‬ ‫‌‬ ‫ئامادهن باجی زیاتر‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری حکومییان پێباشه‌ و‬ ‫‌‬ ‫بهرزتری‬ ‫ئاستێکی ‌‬ ‫پێباشه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫کهمتریان‬ ‫خزمهتگوزاری حکومی ‌‬ ‫‌‬ ‫بدهن بۆیان‪ .‬هیتر باجی نزمتر و‬ ‫‌‬ ‫حکومییهکان له‌باج بدرێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫تگوزارییه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫یانهوێت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک‬ ‫‌‬ ‫وهرگرتن‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫پێیاباشه زیاتر پشت ببه‌سترێت ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ههندێکی تر‬ ‫‌‬ ‫لهکاتێکدا‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت‬ ‫رکهزی ‌‬ ‫لمه ‌‬ ‫‌‬ ‫سیستهمێکی‬ ‫‌‬ ‫بهكارهێنان‪.‬‬ ‫بنهمای ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وه و ڕازییان بکات‪.‬‬ ‫جیاوازانه جێبکاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیده‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫تیدهره‬ ‫یارمه ‌‬ ‫‌‬ ‫شێوه‬ ‫‌‬ ‫بههامان‬ ‫خۆجێیهکاندا ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومه ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫لهنێوان‬ ‫ركابهری ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر حکومه‌تێک باجێکی زۆری‬ ‫وڵهتدا‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئیدارهی ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫به کارایی‬ ‫برهودان ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫پێشکهش بکات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری‬ ‫‌‬ ‫وهی ئاستێکی هاوشێوه‌ له‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهبێ ‌‬ ‫گرت ‌‬ ‫وهیان‬ ‫کاردانه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی پێکده‌هێنن‬ ‫بنکهی باجه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییانهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫کهس و‬ ‫ئهو تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫جێدههێڵن‪ .‬هه‌ندێک‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫به‬ ‫ئهو ویلیه‌ ‌‬ ‫سهڵاتی ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت و ناوچه‌ی‬ ‫‌‬ ‫وهک کۆمپانیا‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫لێره ‌‬ ‫‌‬ ‫ته‪.‬‬ ‫ئهو ویلیه‌ ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫نایه ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‬ ‫ڕه ‌‬ ‫له بنه‌ ‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫دهخۆن ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫خۆجێیانهی شکست‬ ‫‌‬ ‫ئهو حکومه‌ ‌‬ ‫ته‬ ‫بازرگانییهکان له‌ بازاڕدا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ی( و داهات‬ ‫كه ‌‬ ‫دانیشتوانه ‌‬ ‫‌‬ ‫موشتهری ) ‌‬ ‫واته‬ ‫‌‬ ‫ئهوا‬ ‫هاوڵاتییهکانیاندا ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتکردنی‬ ‫‌‬ ‫زۆرینهی‬ ‫‌‬ ‫نانهت‬ ‫ته ‌‬ ‫خهڵک‪ ،‬یان ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫دهن‪ .‬پێویست ناکات‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫سهرنجی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهجێبهێڵن بۆ ‌‬ ‫حکومهتێک ‌‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتی‬ ‫ده ‌‬ ‫ناوچهی ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‪،‬‬ ‫‌‬ ‫دابهزینی بنکه‌ی باج کاتێک‬ ‫‌‬ ‫بهرپرسانی حکومی ڕابکێشن‪.‬‬ ‫سیاسهتکاران و ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکانی هاتوو‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ ،‬یان کاتێک ژماره‌ی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند کۆمپانیایه‌ک ڕه‌و‬ ‫‌‬ ‫که بۆ مووچه‌کانیان و‬ ‫وه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫لهلیه‌ن ‌‬ ‫پێدهکرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫ههستی‬ ‫‌‬ ‫زیندایه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫لهدابه‌‬ ‫‌‬ ‫بهستن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫به باج ‌‬ ‫بهن پشت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ڕێوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆگرامانهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫کۆمهککردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫خزمهت ‌‬ ‫‌‬ ‫زییهکاندا‬ ‫رکه ‌‬ ‫لمه ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومه ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫گهر ركابه‌ری له‌ناو‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ندییه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫نێوه‬ ‫‌‬ ‫تهکانی حکومه‌تی‬ ‫لیهن سیاسه‌ ‌‬ ‫پێویسته له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪،‬‬ ‫هاوڵاتیان ‌‬ ‫فهرمان‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کۆمهک‬ ‫‌‬ ‫نێوهندی‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی‬ ‫‌‬ ‫کنهخرێت‪ .‬کاتێک‬ ‫په ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومه ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫خزمهتگوزارییانه‌ی له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫دادهنێت بۆ کۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهکات و یاسا‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ركابهری نێوانیان‬ ‫‌‬ ‫دهکرێن‪ ،‬پرۆسه‌ی‬ ‫‌‬ ‫پێشکهش‬ ‫‌‬ ‫کانه ‌‬ ‫وه‬ ‫خۆجێیه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت بیکات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی نێوه‌ندی‬ ‫‌‬ ‫دهشێوێنێت‪ .‬باشترین شت ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫بێلیهن بێت‬ ‫‌‬ ‫بهباشی و‬ ‫‌‬ ‫کانیهتی‬ ‫‌‬ ‫چالکییه سنوورداره‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدانی‬ ‫‌‬ ‫ههرێم‬ ‫‌‬ ‫تهكان و‬ ‫ولیه ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزارییه‌کانی حکومه‌تی‬ ‫‌‬ ‫ڕێوهبردن و ئاستی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫خۆجێیهکان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫حکومه ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫که حکومییه‌کانیش خوازیاری پاراستنن له‬ ‫یه ‌‬ ‫تهکان‪‌ ،‬‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک پرۆژه‌‬ ‫‌‬ ‫پێگهی‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت بۆ‬ ‫‌‬ ‫یه لی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕکابهر‪ .‬خولیایه‌کیش‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکاندا‬ ‫لهنێوان حکومه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ململنێ‬ ‫لێره ‌‬ ‫‌‬ ‫قۆرخکاری‪.‬‬ ‫ئهمه‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫سیاسهییه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بخرێته نێو بونیادی‬ ‫‌‬ ‫شه ناکات‪ .‬پێویسته‌‬ ‫گه ‌‬ ‫ئۆتۆماتیکی ‌‬ ‫بدهن‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی‬ ‫دهدا ‌‬ ‫ههوڵیان ‌‬ ‫مهریکا ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫زرێنهرانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫شته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ڕێک ‌‬ ‫ئهمه‌ریکایان داڕشت و‬ ‫یهکگرتووه‌کانی ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستوری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫کاتێک‬ ‫دامهزراند‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سیستهمی فیدراڵیان‬ ‫‌‬ ‫پرۆسه ی سیاسی و ئابوری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ده ستوورییانه‌ ی‬ ‫‌‬ ‫ئه و رێسا‬ ‫‪‌ .10‬‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ده ده‌ ن‪.‬‬ ‫شه ی ئابوری ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بره و ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ده‌ سازێنن‪،‬‬ ‫درست پێكه‌ ‌‬ ‫که هیچ سنوورێک نییه‌ بۆ‬ ‫وهیه‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫رده ‌‬ ‫ههردیاری ئه‌م سه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وانه‌ی‬ ‫وه نابێت هیچ سنوورێک‬ ‫ئهوانی تر و لێره‌ ‌‬ ‫توانای مرۆڤ بۆ حوکمکردنی ‌‬ ‫چهندین‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامی‬ ‫له ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆکهنه‌‪،‬‬ ‫‌‬ ‫حکومهتدا‪ .‬بڕوا‬ ‫‌‬ ‫بهسه‌ر‬ ‫بسه‌پێنرێت ‌‬ ‫هاتبوه ئاراوه‌‪ ،‬بریتی‬ ‫‌‬ ‫دهسی مرۆڤ‌ه ‌‬ ‫وه‬ ‫وهی مرۆڤ به‌ ‌‬ ‫چهوسانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهم ‌‬ ‫له‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫که‬ ‫لهلیه‌ن مرۆڤه‌ ‌‬ ‫سهڵاتی بێسنوور ‌‬ ‫که نمایشکردنی ده‌ ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بوو ‌‬ ‫ماوهیه‌ک‬ ‫‌‬ ‫خۆبهزلزانانه‌ن‪ ،‬پاش‬ ‫‌‬ ‫پێشداوهری‬ ‫‌‬ ‫عهقڵی سنووردار و‬ ‫خاوهنی ‌‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌یه‌ پێویست بکات‬ ‫ندهڵ‪‌ ...‬‬ ‫گه ‌‬ ‫رچهکردارانه‌ و ‌‬ ‫‌‬ ‫گۆڕا بۆ سته‌مکارانه‌‪ ،‬په‌‬ ‫ئهو ڕاستییه‌‬ ‫دووباره ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫رله ‌‬ ‫نگژهی سامناکدا تێپه‌ڕبێت به‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ته‬ ‫مرۆڤ ‌‬ ‫وهک‬ ‫وه ‌‬ ‫یاندۆزنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫بهڵام دووباره‌ ‌‬ ‫کردون‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫لهبیری‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بدۆزنه ‌‬ ‫‌‬ ‫نێوهندییانه‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫وه‪ ،‬ئه‌ ‌‬ ‫دووباره دۆزیویاننه‌ته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهدا‬ ‫كاردانه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهکانی‬ ‫رده ‌‬ ‫لهسه‌ ‌‬ ‫وهی زۆرجار ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهم و‬ ‫حه ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫بهلڕییدابردوون بخرێنه‌ به‌ر سه‌نگی ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫ئایدیایانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بێتو ‌‬ ‫بهرنگاری بكرێن‪.‬‬ ‫‌‬

‫واڵتهر لیپمان‬ ‫‌‬

‫پێیوایه‬ ‫‌‬ ‫دیدهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫بریتیه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمان‬ ‫مه ‌‬ ‫سهرده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵهی ڕۆشنبیری‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫که بره‌و به‌‬ ‫مهزرێنن ‌‬ ‫یهک داده‌ ‌‬ ‫تهنها ژینگه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ڵبژاردنه دیمۆکراتییه‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ئاماژه بۆ‬ ‫‌‬ ‫دهدات‪ .‬هه‌ریه‌ك له‌ مێژوو و تیۆری سیاسی‬ ‫شهی ئابوری ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت هێزێکی‬ ‫‌‬ ‫گهر وابڕیاره‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫یه‪‌ .‬‬ ‫ڵه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیده‬ ‫ئهم‬ ‫كه ‌‬ ‫كهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهی‬ ‫گه ‌‬ ‫پێویسته ڕێساکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانی ئابوری‪،‬‬ ‫‌‬ ‫پۆزهتیڤ بێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫که هاوسازی دروستبكه‌ن له‌نێوان‬ ‫یهک دابڕێژرێن ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫سیاسی ‌‬ ‫به‬ ‫لیهك‬ ‫تمهداران و بیرۆكراته‌كاندا له‌ ‌‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫نگدهران و‬ ‫‌‬ ‫وهندی ‌‬ ‫ده‬ ‫رژه ‌‬ ‫خۆدبه ‌‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫وه‬ ‫مهش پێویستی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دیكه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫لیهكی‬ ‫شهی ئابوری له‌ ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫و ‌‬ ‫بێلیهن‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫حکومهت سنووردار بێت و‬ ‫‌‬ ‫سهڵاتی‬ ‫ده ‌‬ ‫چوارچێوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫گروپهکانی هاوڵاتیاندا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫نیمچه‬ ‫‌‬ ‫لهنێو‬ ‫وه ‌‬ ‫بمێنێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو شتێک له‌ناو‬ ‫‌‬ ‫نهکرابوو – کاتێک‬ ‫جڵهوگیر ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫کاتێک‬ ‫ڕووتاندنهوه‌‬ ‫‌‬ ‫شکارانه و‬ ‫‌‬ ‫وه ‪ -‬چالکی دابه‌‬ ‫چنینه ‌‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ‬ ‫ئاماده ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆسه‌ی سیاسیدا‬ ‫کهن بۆ خۆڕێکخستن‬ ‫ده ‌‬ ‫تهرخان ‌‬ ‫سهکان کاتی زیاتر ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رههڵده‌دات‪ .‬تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫کهن بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫تهرخان ‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫سهر پڵاو و گۆشتی ئابوری و کاتی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫شهڕکردن ‌‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫وهی‬ ‫له ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدا‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫رههمهێنانی "پڵاووگۆشت‪ ".‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫لهنێوان‬ ‫نانهت ڕق ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫دهبوو‪ .‬دوژمانیه‌تی‪ ،‬بێمتمانه‌یی و ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫بهپێچه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫تهپێت‪ .‬ژیان‬ ‫رههمهێنان داده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫دهبێت‪ ،‬له‌کاتێکدا ‌‬ ‫تاقمهکاندا دروست ‌‬ ‫‌‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سهرنجڕاکێش‬ ‫‌‬ ‫دیمهنێکی‬ ‫‌‬ ‫سیاسهتکراودا‬ ‫‌‬ ‫تهواو ‌‬ ‫به‬ ‫ئابوریهکی ‌‬ ‫‌‬ ‫له‌‬ ‫‌‬ ‫خاڵه‬ ‫بهم‬ ‫ئهمه‌ریكا ‌‬ ‫كگرتووهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫یه‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستوری‬ ‫‌‬ ‫داڕێژهرانی‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫سهر ڕۆڵی ئابوری حکومه‌ت‪.‬‬ ‫ئهنجامدا ڕێگرییان دانا له‌ ‌‬ ‫ئاشنابوون و له‌ ‌‬ ‫ماددهی‬ ‫‌‬ ‫دیاریكردوه )‬ ‫‌‬ ‫ژماره‬ ‫‌‬ ‫نێوهندییان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی‬ ‫‌‬ ‫سهڵاته‌ داراییه‌کانی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫گهل‬ ‫تهکان و ‌‬ ‫به ویلیه‌ ‌‬ ‫خشیوه ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکهیان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ڵاتهکانی‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫سه‬ ‫بڕگهی ‪ (8‬و ‌‬ ‫‌‬ ‫‪،1‬‬ ‫مهریكا((‪ .‬هاوکات له‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهستوری نوێێ ‌‬ ‫بهشێك له‌ ‌‬ ‫یهم ) ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫)هه‌مواركردنی ‌‬ ‫وابهسته‌ییكانی‬ ‫كه " ‌‬ ‫رێساگهلێك دابڕێژن ‌‬ ‫‌‬ ‫غه کرد ‌‬ ‫که‬ ‫ده ‌‬ ‫قه ‌‬ ‫تهکانیان ‌‬ ‫ویلیه‌ ‌‬ ‫وهش زیاتر‪،‬‬ ‫خهن" )مادده‌ی ‪ ،1‬بڕگه‌ی ‪ .(10‬له‌ ‌‬ ‫كده ‌‬ ‫په ‌‬ ‫‌‬ ‫گرێبه‌ست‬ ‫تایبهت "بۆ‬ ‫‌‬ ‫که نابێت موڵکی‬ ‫‌‬ ‫وه دیاریده‌کات‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههمواركردنی پێنجه‌م ‌‬ ‫‌‬ ‫رانه‪".‬‬ ‫دادوه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهبووی‬ ‫بهبێ قه‌ ‌‬ ‫سهردا بگیرێت ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دهستی ‌‬ ‫بهکارهێنانی گشتی ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵیداوه توانای‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریكا ‌‬ ‫هه‬ ‫كگرتووهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫یه‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستوری‬ ‫که ‌‬ ‫ئاشکرایه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهسیاسه‌تکردنی ئابوری و‬ ‫تایبهتی حکومه‌تی فیدراڵی‪ ،‬بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومه‌ت‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫مافهکانی هاوڵاتیان سنوورداربکات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫پێشێلکردنی‬ ‫ئابورییهکان داخوران‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وگیریه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫جڵه‬ ‫تێپهڕبوونی کات‬ ‫‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫شداره‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ههموو شتێکدا ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫له‬ ‫تائهندازه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێستا حکومه‌تی فیدراڵی‬ ‫که حکومه‌تی فیدراڵی‬ ‫‌‬ ‫ههبێت‬ ‫‌‬ ‫حاڵه چالکییه‌کی ئابوری‬ ‫‌‬ ‫ئهمڕۆ مه‌‬ ‫‌‬ ‫نادهستوریبوونی بدات‪ .‬ئێستا کاریگه‌رییه‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامیبدات و دادگا بڕیاری‬ ‫‌‬ ‫بهرز‪ ،‬ڕیسای‬ ‫سیاسهتکراوه‌ ئاشکران‪ :‬باجی ‌‬ ‫‌‬ ‫بونیاده ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫ندییهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ناوه‬ ‫تهکان و کورتهێنانی‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ندییه‬ ‫رژه ‌‬ ‫وه‬ ‫به ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫گواستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجی و‬ ‫دهر‪‌ ،‬‬ ‫به ‌‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫دهبێت پشتگیری‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫لهڕێمانه‌ ‌‬ ‫سهخته‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ركه‬ ‫ئهو ‌‬ ‫بودجه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫ورهی‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫تێگهیشتن و هاوکاری‬ ‫‌‬ ‫بکهین‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهستورییه‌کان‬ ‫‌‬ ‫ڕێسا و ڕێوشوێنه‌‬ ‫شهی‬ ‫گه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وهی پرۆسه‌ی سیاسی بۆ هاوسازبووب ‌‬ ‫گێڕانه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویست بۆ‬ ‫دهستووری زیاتر‬ ‫ههندێک ڕێگری ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگرتنی‬ ‫له ‌‬ ‫وهش زیاتر‪‌ ،‬‬ ‫ئابوریدا‪ .‬له‌ ‌‬ ‫هاداره‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سهر حکومه‌ت شتێکی ‌‬ ‫به‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانی‬ ‫‌‬ ‫مهلی بۆ‬ ‫عه ‌‬ ‫پرۆگرامێكی ‌‬ ‫برهودان به‌‬ ‫‌‬ ‫داڕیژراوه بۆ‬ ‫‌‬ ‫دهستورێک ‌‬ ‫که‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫بهدیدێت؟‬ ‫مه چۆن ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهقامگیری کام ڕێوشوێن له‌خۆبگرێت؟‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانی ئابوری و‬ ‫‌‬ ‫ڵاڵه ببێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫گه‬ ‫ئێمه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫ڕاڤهکردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند پێشنیارێک ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫ڕاستهوخۆ‬ ‫‌‬ ‫ڕێوشوێنهی‬ ‫‌‬ ‫حهوت‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫که ‌‬ ‫بڕوایهداین ‌‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫ئێمه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریکیدا‪،‬‬ ‫لهناوکۆیی ‌‬ ‫‌‬ ‫پێببهخشن‬ ‫‌‬ ‫تیهكانی ئابورییمان‬ ‫بنهڕه‌ ‌‬ ‫ناوهڕۆکی یاسای مافه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫خواره ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات‪:‬‬ ‫شهی ئابوری ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫برهو ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بهکاربهێنێت بۆ‬ ‫سهڵاتی یاسادانانی ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ا‪ .‬نابێت هیچ حکومه‌تێک ‌‬ ‫رجهمی موڵکه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهشێکی یان‬ ‫تایبهت‪ ،‬چ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرداگرتنی موڵکی‬ ‫ستبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫وهی‬ ‫بووكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫قهره‌‬ ‫‌‬ ‫بهبێ‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی گشتی‬ ‫‌‬ ‫بهستی‬ ‫مه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫كه‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫سهرداگیراو‪.‬‬ ‫ستبه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای بازاڕی موڵکی ‌‬ ‫ده‬ ‫بهپێی ‌‬ ‫کهی ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫خاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهواوی‬ ‫‌‬ ‫به تایبه‌ت‬ ‫تهکان ‌‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی‬ ‫‌‬ ‫خۆجێیهکان و‬ ‫‌‬ ‫لهم ‌ساڵانه‌ی دواییدا حکومه‌ ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫بووکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫قه ‌‬ ‫بهبێ ‌‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرداگرتنی موڵکی‬ ‫ستبه ‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫کارهێناوه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫یاسایان ‌‬ ‫به‬ ‫کردووه‪ .‬دادگاکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێشێلنه‬ ‫کهسێکی‬ ‫که مافی هیچ ‌‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهن‬ ‫‌‬ ‫گهرچی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ستهی یاسادانان‬ ‫ده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫مهرجێک ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ئهنجامبدرێت ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ڕێگهیان داون ‌‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی‬ ‫‌‬ ‫رداگرتنهکه‌‬ ‫‌‬ ‫ستبه ‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫وهندی گشتی"دایه‌ یان ‌‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫كه "له‌ ‌‬ ‫کرداره ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕیاریدابێت ‌‬ ‫که‬ ‫رگایهکی‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫کردووه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫بێبه ‌‬ ‫شنه‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کارهێنانهکانی‬ ‫‌‬ ‫کهی له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫نه ‌‬ ‫خاوه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته دابخرێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دبهکارهێنان و‬ ‫به ‌‬ ‫یه بۆ ‌‬ ‫کراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکدا ‪،‬‬ ‫پیشه ‌‬ ‫‌‬ ‫له بازرگانی یان‬ ‫ركابهری ‌‬ ‫‌‬ ‫سهکان بۆ‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ب‪ .‬مافی‬ ‫خزمهتگوزاری یاسایی بۆ‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدانی کڕین و فرۆشتنی کاڵا و‬ ‫یاخود ‌‬ ‫هاوبهش‪ ،‬نابێت‬ ‫‌‬ ‫بهپێی مه‌رجی قبووڵکراوی‬ ‫ئاڵوگۆڕی بازرگانی ‌‬ ‫وه پێشێلبکرێت‪.‬‬ ‫تێکه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ویلیه‬ ‫ههر‬ ‫لهلیه‌ن کۆنگرێس یان ‌‬ ‫‌‬ ‫بهشداریکردن له‬ ‫ركابهری له‌ بازرگانیدا و بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهکان بۆ‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئازادی‬ ‫شهی‬ ‫گه ‌‬ ‫ههردوک ئازادی و ‌‬ ‫‌‬ ‫بهردی بناغه‌ی‬ ‫خشانهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خۆبه‬ ‫چالکی ئاڵوگۆڕی‬ ‫چوونه ناو‬ ‫‌‬ ‫سهر بازرگانی و‬ ‫‌‬ ‫ڕێگرییهکانی‬ ‫‌‬ ‫ئابورییه‪ .‬کۆنترۆڵرکردنی نرخ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫تگوزارییهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫له ئاڵوگۆڕی کاڵا و‬ ‫که ڕێگرن ‌‬ ‫ئهو یاسایانه‌ی ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫پیشه‌ ‌‬ ‫که ڕێگرن له‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫دیکهی‬ ‫‌‬ ‫سنوورهکاندا و یاسای‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ره ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫له‌‬ ‫غه بکرێن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫قه ‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاڵوگۆڕی بازرگانی‬ ‫نهکات‬ ‫ڕێژه دیاری ‌‬ ‫‌‬ ‫نهگرێت یان‬ ‫پێویسته کۆنگرێس باج ‌‬ ‫‌‬ ‫ج‪.‬‬ ‫ارده‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ههن‬ ‫‌‬ ‫هاورده یان‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫جۆره له‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫سهپاندنی ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریكا‬ ‫ئه ‌‬ ‫كگرتووهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫ته ‌‬ ‫یه‬ ‫دهستوری ویلیه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کردنه‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫غه‬ ‫ئهم قه‌ ‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫کردووه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫غه‬ ‫ههناردنی قه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫‌‬ ‫ڕێگری‬ ‫مرۆڤه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بنهڕه‌تی‬ ‫وه‪ .‬ئازادی ئاڵوگۆڕی بازرگانی مافێکی ‌‬ ‫هاورده‌ش بگرێته‌ ‌‬ ‫ڕادهربڕین و ئازادی ئایین‪ .‬هیچ هۆکارێک نییه‌‬ ‫‌‬ ‫وهک ئازادی‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ریکییهکان کڕین یان فرۆشتن‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫رێگهبگرێته‌ له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نانهت‬ ‫ته ‌‬ ‫دهکات‪‌ ،‬‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫که باشترین مامه‌ڵی بازرگانیان له‌ ‌‬ ‫بکهن ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێکدا‬ ‫‌‬ ‫گهر لیه‌نی ئاڵوگۆڕی بازرگانی له‌ وڵاتێکی تر بژی‪.‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههردوو‬ ‫‌‬ ‫سهر چواری‬ ‫زامهندی سێ له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫د‪ .‬پێویسته‌ ڕه‌‬ ‫سهر خه‌رجی‬ ‫له ‌‬ ‫کهی کۆنگرێس بخوازرێت بۆ بڕیاردان ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫نجوومه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫زامهندی‬ ‫‌‬ ‫لنیکهم ڕه‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو پرۆگرامه‌کانی حکومه‌تی فیدراڵ‪ .‬پێویسته‌‬ ‫‌‬ ‫تهکان‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫یاسادانهری حکومه‌تی‬ ‫‌‬ ‫سه ‌ر سێی باڵی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫دوو‬ ‫تهکان‪.‬‬ ‫ویلیه ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی‬ ‫‌‬ ‫رجییهکانی‬ ‫‌‬ ‫داوابکرێت بۆ خه‌‬ ‫بهڕاستی‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫گهر پرۆژه‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫نهچێت‬ ‫‌‬ ‫لهیاد‬ ‫‌‬ ‫وهشمان‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫با‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫که‬ ‫له دابینكردنی دارایی ‌‬ ‫میشه شێوازێكی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫رههمداربێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫پێکهاتهی‬ ‫‌‬ ‫بهشی سێ‪،‬‬ ‫دهبێت )بڕوانه‌ ‌‬ ‫ههموان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستکه‌وتی‬ ‫کهی ‌‬ ‫نجامه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫پرۆژانهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫زۆرینهی باڵا ‌‬ ‫‌‬ ‫نییه ڕێوشوینی‬ ‫‌‬ ‫‪ .(1‬لێروه‌‪ ،‬پێویست‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫ناوبهرێت‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن له‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بهڕاستی سامان زیاد ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪.‬‬ ‫سهختتر ‌‬ ‫‌‬ ‫تهکانه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ندییه‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫لهلیه‌ن ‌‬ ‫رهسته‌ی تاڵانی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجکردنی‬ ‫‌‬ ‫وهی چالکییه‌کانی‬ ‫دهبێت له‌ هێشتنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تیدهر‬ ‫هاوکات یارمه‌ ‌‬ ‫تهکاندا‬ ‫حکومه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهنێوان‬ ‫ركابهری ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ناوچهییدا‬ ‫‌‬ ‫سهر ئاستی‬ ‫حکومهت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ندییهکانی‬ ‫‌‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫خزمهتکردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهخشێت بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫بههێزتر‬ ‫هاندهرێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو هاوڵاتیان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ههردوو‬ ‫‌‬ ‫سه ‌ر چواری‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫زامهندی سێ‬ ‫‌‬ ‫ر‪ .‬پێویسته‌ ڕه‌‬ ‫حکومهتی‬ ‫‌‬ ‫ئهوه‌ی‬ ‫کهی کۆنگرێس وه‌ربگیرێت پێش ‌‬ ‫نجوومهنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫پارهدانی کورتهێنان ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهی بدرێت قه‌رز بکات بۆ‬ ‫‌‬ ‫فیدراڵی‬ ‫ساڵانهیدا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بودجهی‬ ‫‌‬ ‫ههردوو‬ ‫‌‬ ‫لهسه‌ر چواری‬ ‫‌‬ ‫زامهندی سێ‬ ‫‌‬ ‫ڕه‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫‌‬ ‫ز‪.‬‬ ‫حکومهتی‬ ‫‌‬ ‫فهرماندانی‬ ‫‌‬ ‫کهی کۆنگرێس وه‌ربگیرێت بۆ‬ ‫نجوومهنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫کانهوه‌‬ ‫‌‬ ‫ویلیهته‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی‬ ‫‌‬ ‫لیهن‬ ‫له ‌‬ ‫رجییهک چ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر خه‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫فیدراڵی ‌‬ ‫وه بێت‪.‬‬ ‫تهکانه‌ ‌‬ ‫بازرگانییه تایبه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن کۆمپانیا‬ ‫بێت یان ‌‬ ‫خهرجی‬ ‫‌‬ ‫فهرمانی‬ ‫‌‬ ‫دانهنرێت‪ ،‬کۆنگرێس‬ ‫‌‬ ‫ئهم ڕێوشوێنه‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫سنووره پێشوه‌خت دانراوه‌کانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫ههڵهاتن‬ ‫‌‬ ‫کاردههێنێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫خهرجکردن و قه‌رزکردن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ریکا )فێدراڵ ریزێرڤ(‬ ‫سیستهمی بانکی نێوه‌ندی ‌‬ ‫‌‬ ‫ح‪ .‬ئه‌ركی‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫نرخه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫سهقامگیری‬ ‫‌‬ ‫بههای دراو و داڕشتنی ئاستی‬ ‫بۆ ڕاگرتنی ‌‬ ‫سهدا ‪4‬‬ ‫بهڕێژه‌ی زیاتر له‌ ‌‬ ‫ریهک و ساڵانه‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫نرخهکان دوو ساڵ له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رماندهكانی‬ ‫‌‬ ‫ههموو فه‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته داوا له‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫نزمبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه یان‬ ‫رزبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بکێشنه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهست له‌کار‬ ‫که ‌‬ ‫سیستهمی بانکی نێوه‌ندی بکرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫فێدرهل ریزێرڤ‬ ‫‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫که‬ ‫بهئاشکرا دیاری ‌‬ ‫ئهم ڕێوشوێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوا‬ ‫بهدیهێنا‪‌ ،‬‬ ‫نهختی ‌‬ ‫سهقامگیری ‌‬ ‫‌‬ ‫فێدرهل ریزێرڤ‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫چی بکات‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫شهی ئابوری‪.‬‬ ‫گه ‌‬ ‫سهقامگیری و ‌‬ ‫‌‬ ‫له بره‌ودان ‌‬ ‫به‬ ‫نجامداوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهشی خۆی ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫تیدهر‬ ‫ئهم ڕێوشوینانه‌ یارمه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئاماژه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫شیكاری ئابوری‬ ‫پاڵنهری‬ ‫‌‬ ‫شهی ئابوری و سنووردارکردنی‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهبن له‌ بره‌وداندا‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‪ .‬هه‌نگاوی‬ ‫‌‬ ‫وهندی‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫گروپهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتکردنی‬ ‫‌‬ ‫تمهداران بۆ‬ ‫سیاسه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر بنه‌مای‬ ‫حکومهت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫زراندنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دامه‬ ‫‌‬ ‫دووباره‬ ‫بهئاراسته‌ی‬ ‫دهبن ‌‬ ‫ئهرێنی ‌‬ ‫‌‬ ‫هاوبهش له‌جیاتی هێز یان تاڵانی‪.‬‬ ‫‌‬ ‫زامهندی‬ ‫‌‬ ‫ڕه‬ ‫‌‬ ‫تهبان‬ ‫که ‌‬ ‫دهستورییانه‌ی ‌‬ ‫ئهو ڕێسا ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫داڕشتنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دووباره‬ ‫بهرله‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫بناغهی دۆزی‬ ‫‌‬ ‫ڕۆشنبیرییهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێكهاته‬ ‫ئهو‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫شهی ئابوریدا‪،‬‬ ‫گه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫چهوتباوه‌ڕیه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫‌‬ ‫حکومهتی سنووردار چاسازیتێدابكرێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ناوازهی‬ ‫‌‬ ‫گشتییهکان سیمای‬ ‫‌‬ ‫ڵبژاردنه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫دهبینێت‬ ‫‌‬ ‫وههای‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وهلنێین‬ ‫‌‬ ‫سهرکرده‌‬ ‫‌‬ ‫که دیاریکردنی‬ ‫‌‬ ‫پیویسته بزانین‬ ‫‌‬ ‫ریکیه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫پرۆسهی سیاسی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫شتێکه و بڕیاردان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆرینه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫دهنگی‬ ‫لهڕێگای ‌‬ ‫سیاسییهکانمان ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪ .‬کاتێك‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه شتێکی‬ ‫زۆرینه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای حوکمی‬ ‫دهیکات ‌‬ ‫‌‬ ‫حکومهت‬ ‫‌‬ ‫که سوودی گشتی‬ ‫ئهو چالکییانه‌ی ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خاته‬ ‫تهركیز ‌‬ ‫ده‬ ‫تهنها ‌‬ ‫به ‌‬ ‫حکومهت ‌‬ ‫‌‬ ‫بههێزتر‬ ‫وه ‌‬ ‫لێره ‌‬ ‫‌‬ ‫دههێنێت و‬ ‫‌‬ ‫دهست‬ ‫به ‌‬ ‫یه‪ ،‬ڕێزی زیاتر ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫فراوانیان‬ ‫شهی ئابوری‪.‬‬ ‫گه ‌‬ ‫زۆرینه‪ ،‬کلیل‌ه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫نهک حوکمی‬ ‫دهبێت‪ .‬حکومه‌تی سنووردار ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبین‪.‬‬ ‫خۆشگوزهران ‌‬ ‫‌‬ ‫گرنگه فێرببین‪ ،‬زیاتر ئازاد و‬ ‫‌‬ ‫ئهم خاڵه‌‬ ‫ههتا زووتر‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاو‬ ‫مهریکی ڕۆشنایی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئهزموونی ‌‬ ‫سهره‌تایی و ‌‬ ‫‌‬ ‫ههردوو ئابوریناسی‬ ‫‌‬ ‫لیقهی‬ ‫شهی ئابوری‪ .‬سه‌ ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫رچاوهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وهکان و‬ ‫ته ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫سهر سامانی ‌‬ ‫‌‬ ‫خه ‌‬ ‫نه‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‪ ،‬ئازادی ئاڵوگۆڕ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫که موڵکدارێتی‬ ‫دهکات ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئاماژه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابوری‬ ‫بناغهن بۆ‬ ‫‌‬ ‫بهردی‬ ‫سهقامگیری دارایی ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵهتی یاسا‪ ،‬و‬ ‫‌‬ ‫رانه‪‌ ،‬‬ ‫ده‬ ‫بازاڕی ركابه‌ ‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫سهکان ‌‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئامادهن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهردی بناغانه‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫خۆشگوزهرانی‪ .‬کاتێک ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت و‬ ‫رانه ئازاد ‌‬ ‫رههمهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهن‪ "،‬وزه‌ی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وهی چاندویانه‌ دروێنه‌ی‬ ‫ئه ‌‬ ‫" ‌‬ ‫شهی ماددی‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫شێوازه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫دهنرێت‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫‌‬ ‫پێكه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫سامان‬ ‫لهمه‌ دوور‬ ‫مهریکا ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫یهی ‌‬ ‫ئهندازه‌ ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫دروستکردووه‪ .‬هه‌تا ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریکای‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫خۆشگوزهرانی ‌‬ ‫‌‬ ‫شه و‬ ‫گه ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫كهمبونه‌ ‌‬ ‫مهریکا توشی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫وێته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بکه‬ ‫‌‬ ‫رتوكه‬ ‫ئهم ‌‬ ‫په‬ ‫بهشی ‌‬ ‫خۆشگوزهرانی نیشتمانی‪ .‬دوا ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهتبوون ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهشی ‪ 2‬و ‪3‬‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫بهرچاوگرتنی ‌‬ ‫بهله‌ ‌‬ ‫شهخسی ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانی‬ ‫‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫به‬ ‫گرنگی ‌‬ ‫دهن بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫بیانکهیت و یارمه‌تیت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت‬ ‫که ‌‬ ‫مهلی ‌‬ ‫عه ‌‬ ‫یهکی ‌‬ ‫ڵبژارده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫خۆشگوزهرانتر‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهدیهێنانی ژیانێکی‬ ‫‌‬

‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫چوارهم‬ ‫‌‬ ‫به‌شی‬ ‫مهلی‬ ‫رهکی بۆ دارایی عه‌ ‌‬ ‫پێکهاتهی سه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نۆ‬ ‫تاکهکه‌سی‌‬ ‫‌‬ ‫رێژه یی خۆت بناسه‌‬ ‫‌‬ ‫باڵاده ستی‬ ‫‌‬ ‫‪.1‬‬ ‫بیرۆكه و پرۆژه‌ ی بازرگانی نوێ( ‪.‬‬ ‫‌‬ ‫خاوه نی‬ ‫‌‬ ‫رپه نۆریاڵ به )‬ ‫نتۆ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‪‌ .2‬‬ ‫تره وه‬ ‫‌‬ ‫یارمه تیدانی ئه‌ وانی‬ ‫‌‬ ‫له ڕیگای‬ ‫له ئابوری بازاڕدا‪ ،‬خه‌ ڵک ‌‬ ‫‌‬ ‫شته کان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دۆزنه وه‌ بۆ ئه‌ نجامدانی‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫که ون و ڕێگای باشتر ‌‬ ‫رده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫هه رئێستا‬ ‫‌‬ ‫که وێت‪.‬‬ ‫ده ستت ده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بکه‬ ‫‌‬ ‫خه رج‬ ‫‌‬ ‫که متر‬ ‫‌‬ ‫‪.3‬‬ ‫به ر‪.‬‬ ‫بگره ‌‬ ‫‌‬ ‫كه وتی ئاسایی‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫رنامه ی‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ماوه ی ژیانی‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫گره‬ ‫‌‬ ‫رمه‬ ‫قه رز وه‌‬ ‫‌‬ ‫‪ .4‬پاره‌ ی هیچ شتێک به‌‬ ‫وه ی‪.‬‬ ‫كه زیاتری پێبچێت بۆ دانه‌ ‌‬ ‫شته ‌‬ ‫‌‬ ‫که ت‪.‬‬ ‫له پاره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ده ستهێنانی زیاترین سود‬ ‫هه ن بۆ وه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‪ .5‬دوو ڕێگا‬ ‫روه ها‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫له قه‌ رزی کرێدێت کارت و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بگره‬ ‫به دوو‬ ‫‌‬ ‫خۆت‬ ‫ده ستیدوو بكڕێت‪.‬‬ ‫وڵبده شتی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫وه ی‬ ‫کۆکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫یته حسابی‬ ‫بخه ‌‬ ‫‌‬ ‫به وه‌ ی مانگانه‌ پاره‌‬ ‫ستبکه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫‪.6‬‬ ‫وه‪.‬‬ ‫قینه" ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫راسته‬ ‫"‬ ‫وه ندی تۆ‬ ‫رژه ‌‬ ‫‌‬ ‫له به‌‬ ‫‌‬ ‫بده هێزی سوودی لێکدراو‬ ‫‌‬ ‫‪ .7‬هه‌ وڵ‬ ‫کاربکات‪.‬‬ ‫خه ره‌ یه‌ ک‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫سێوه كانت‬ ‫‌‬ ‫هه موو‬ ‫‌‬ ‫بکه –‬ ‫‌‬ ‫یڕه و‬ ‫په ‌‬ ‫مه جۆری ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.8‬‬ ‫وه‪.‬‬ ‫به ته‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫یدابكه ن و ژیرانه‌‬ ‫‌‬ ‫په‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫‌‬ ‫فێربکه چۆن‬ ‫‌‬ ‫‪ .9‬منداڵه‌ کانت‬ ‫خه رجیبکه‌ ن‪.‬‬ ‫‌‬

‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫پێشه كی‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه پێش ئێستا و‬ ‫نه ‌‬ ‫ریكیهكانی دوو ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بهراورد ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫له ئێستادا داهاتی‬ ‫مهریكیه‌كان ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهرتاسه‌ری دنیادا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫مانهكانیان له‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هاوزه‬ ‫لهسایه‌ی‬ ‫وهشدا‪ ،‬زۆرێك‪ ،‬یاخود زۆرترینیان ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫یه‪‌ .‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزیان‬ ‫یهكجار ‌‬ ‫‌‬ ‫یه كه‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫كهش ‌‬ ‫ڵامه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وه‬ ‫وایه؟‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ بۆ‬ ‫دهژین‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫باری گرژی داراییدا‬ ‫ههڵبژارده‌كانمانه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫بههۆی ‌‬ ‫بنهڕه‌تی ‌‬ ‫یهكی ‌‬ ‫به شێوه‌ ‌‬ ‫دڵئارامنهبوونی دارایی ‌‬ ‫‌‬ ‫كهین‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫پهیدای ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫یهی ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهك ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫دێته بوون ‌‬ ‫‌‬ ‫دهكات‪ .‬وه‌ك‬ ‫جڵهوت ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ئهوا ‌‬ ‫كهیت‪‌ ،‬‬ ‫نه ‌‬ ‫جڵهوی دارایی خۆت ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهسیبۆڵ( ده‌ڵێت‬ ‫مهریكا )كۆنه‌ یاریزانی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫یلهسوفی مه‌زنی ‌‬ ‫یۆگی بێرای فه‌ ‌‬ ‫ئهوا‬ ‫نهبێت‪‌ ،‬‬ ‫گهر پلنێكمان ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫پلنه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫ئێمه پێویستی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫كه له‌‬ ‫ریه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫له‬ ‫دوانزه خاڵه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهێت تێیدا بین‪ .‬ئه‌و‬ ‫نامانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫كه‬ ‫بارێكه ‌‬ ‫‌‬ ‫وینه‬ ‫كه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫شهكانی‬ ‫به ‌‬ ‫مهلی‪ .‬وه‌ك ‌‬ ‫عه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبنه‌ كرۆكی پلنێكی‬ ‫وه ‌‬ ‫كرێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رونده‬ ‫خواره ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫وهك‬ ‫نه ‌‬ ‫دهكرێن ‌‬ ‫كهسی ئاسایی ‌‬ ‫ئاراستهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو خاڵانه‌‬ ‫پهرتوكه‌‪‌ ،‬‬ ‫ئهم ‌‬ ‫دیكهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫لییهکان – ‌‬ ‫عهمه‌ ‌‬ ‫پێشنیاره ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫‌‬ ‫خه ‌‬ ‫نه‬ ‫ده ‌‬ ‫جهخت ‌‬ ‫تمهندان‪.‬ئه‌و خاڵانه‌ ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫یارمهتیت ‌‬ ‫‌‬ ‫بدهیت – ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامیان‬ ‫ستبهجێ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت ‌‬ ‫ده‬ ‫که ‌‬ ‫شتانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫مهنی ئێستات‪ ،‬ئاستی داهاتت یان باری‬ ‫ته ‌‬ ‫دهر له‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بڕیاردانی باشتری دارایی ‌‬ ‫تهندروستیت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫کهون‬ ‫رده ‌‬ ‫بهرهێنان واده‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆرجار‪ ،‬جیهانی ئامۆژگارییه‌کانی‬ ‫رتوكگهل‬ ‫‌‬ ‫تهواوی دابڕاوبن له‌ جیهانی ئابوری‪ .‬له‌ دوکانی كتێبفرۆشه‌كان‪‌ ،‬‬ ‫په‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫کتێبهکانی خود‪-‬‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫شهدان له‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫ههمان ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان له‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫بارهی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕهفه‌‬ ‫چهندین ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫رابهری بازرگانی و پلندانانی ستراتیژی‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بارهی‬ ‫له ‌‬ ‫فێركردن ‌‬ ‫كهش‬ ‫یامه ‌‬ ‫‌‬ ‫کادهمییه‌کانی ئابوری‪ .‬په‌‬ ‫‌‬ ‫ربهستکراو و ‌‬ ‫ئه‬ ‫به ‌‬ ‫بهشی کتێبه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫دوورن ‌‬ ‫ئهو‬ ‫کهچی ‌‬ ‫‌‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه‬ ‫یه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫یوهندییان ‌‬ ‫په ‌‬ ‫بواره هیچ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم دوو‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یه‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بنهمان بۆ‬ ‫که ‌‬ ‫ئهوانه‌ن ‌‬ ‫ههمان ‌‬ ‫سهقامگیری دارایی‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بنه هۆی‬ ‫ده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫پرنسیپانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهران‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئابورییهکی‬ ‫‌‬ ‫دهکاته‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫رێژهیی‪ ،‬ڕوونی‬ ‫‌‬ ‫دهبینین‪ ،‬پرنسیپی باڵاده‌ستی‬ ‫‌‬ ‫وهک دواتر‬ ‫‌‬ ‫که زۆر‬ ‫تمهندبوون له‌و چالکییانه‌دا ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن ‌‬ ‫له‬ ‫سوودمهند ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆچی وڵاتان‬ ‫کهسێک‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫که بۆچی تۆ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫دهکاته‌ ‌‬ ‫روهها ڕوونی ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫باشن تیایاندا‪،‬‬ ‫شتانهدا ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫تمهندبوون ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه سوودمه‌ند بیت له‌‬ ‫دهتوانیت له‌ڕووی داراییه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرپرسیارێتی‬ ‫رپهنۆریاڵ‪‌ ،‬‬ ‫ئهنتۆ‌ ‌‬ ‫ههمان شێوه‌ش کاری ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بههێزیت تیایاندا‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه‌ی مرۆیی( بۆ‬ ‫‌‬ ‫تایبهتی‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه‌دا ) ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی له‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫دارایی‪ ،‬و‬ ‫كه بۆ وڵاتان گرنگن‪.‬‬ ‫شێوهییه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ههمان ‌‬ ‫به ‌‬ ‫سهکان گرنگن ‌‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ملیۆنهرێکی‬ ‫‌‬ ‫بلیمهتێکی ۆڵ ستریت یان‬ ‫‌‬ ‫نامانهوێت بتکه‌ینه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫به شته‌‬ ‫تایبهتن ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرێن‬ ‫‌‬ ‫پێشکهش‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫لێره‬ ‫ئامۆژگارییانهی‬ ‫‌‬ ‫لهناکاو‪ .‬ئه‌م‬ ‫‌‬ ‫ساده و ئاشکرا بن؛‬ ‫‌‬ ‫خاڵهكان‬ ‫‌‬ ‫ههندێک له‌‬ ‫تیهكانی دارایی‪ .‬پێده‌چێت ‌‬ ‫بنهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرمه‌بنای‬ ‫ههموویان ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهن‪ .‬به‌ڵام‬ ‫‌‬ ‫سهرسامت‬ ‫‌‬ ‫دیكهیان‬ ‫‌‬ ‫ههندێکی‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫ژمارهیین‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ههندێک حاڵه‌تدا نموونه‌ی زانستی‬ ‫ئهزموون و لۆجیک و له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫شه باشترین‬ ‫وانه ‌‬ ‫نییه و له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫راههم‬ ‫‌‬ ‫پلنه گشتگیرترین پلنی فه‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫بێگومان ‌‬ ‫بهدوای كامڵبووندا دوژمنی‬ ‫گهڕان ‌‬ ‫نهبێت بۆ تۆ‪ .‬به‌ڵام زۆرجار ‌‬ ‫پلنی دارایی ‌‬ ‫شارهزایی پێویستیان‬ ‫‌‬ ‫که کات و‬ ‫کهس بڕوا ناکه‌ن ‌‬ ‫تیڤه‪ .‬زۆر ‌‬ ‫كردهی پۆزه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدا‪،‬‬ ‫تهواو دروست‪ .‬له‌ ‌‬ ‫گهڵاڵه‌كردنی پلنێکی دارایی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫بهکاربهێنن بۆ‬ ‫‌‬ ‫سادهکان‬ ‫‌‬ ‫مهلی و‬ ‫عه ‌‬ ‫‌‬ ‫نانهت ڕێنماییه‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵنادهن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫به ‌‬ ‫شه‬ ‫ئهم ‌‬ ‫پهناگرتن له‌ کاره‌ساتی دارایی‪‌ .‬‬ ‫یارمهتیدانیان بۆ باشتربوون و ‌‬ ‫‌‬ ‫بکه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫یڕهویان‬ ‫دهداتێ‪ .‬په‌ ‌‬ ‫جۆرهت ‌‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫ڕێمانیی ‌‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫وهی پێشنیاری ڕێگاکانی بڕیاردانی دارایی باشتر و ‌‬ ‫رله ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫مانهوێت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫بکهین‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ردهسته‌کانت بۆ‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫زیاتر‬ ‫کهم‪ ،‬ژیانێکی‬ ‫یه ‌‬ ‫پاره و سامان‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫سهر گرنگی‬ ‫بکهین له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکت بۆ باس‬ ‫بیرۆکه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫‌‬ ‫پهیداكردن بێت‪ .‬کاتێک باس دێته‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫زیاتره ‌‬ ‫‌‬ ‫باش زۆر‬ ‫وهک هاوسه‌رێتی باش‪ ،‬خێزان‪ ،‬هاوڕێ‪،‬‬ ‫وهری‪ ،‬موڵکی نادارایی ‌‬ ‫خته ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫بهخش‪ ،‬زۆر له‌‬ ‫نشئه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێبكهیت‪ ،‬باوه‌ڕی ئاینی و خولیای ‌‬ ‫نه‬ ‫‌‬ ‫حهزی‬ ‫كه ‌‬ ‫یهك ‌‬ ‫پیشه ‌‬ ‫‌‬ ‫پاره و‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫بیرتهسکانه‌ بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوڵدانی‬ ‫وه ‌‬ ‫پاره گرنگترن‪ .‬لێره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سامان شتێكی بێمانایه‌‪.‬‬ ‫دهستهێنانی سامانی زیاتر شتێکی‬ ‫به ‌‬ ‫ههمان کاتدا‪ ،‬خواستی ‌‬ ‫بهڵام له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها گرنگی‬ ‫به ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ئهوانه‌ی ‌‬ ‫نییه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها سنووردار‬ ‫خواسته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫نییه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫نهشیاو‬ ‫‌‬ ‫بهرته‌سک‬ ‫یهکی ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫کهسی خۆیان‪ ،‬کاتێک ‌‬ ‫خۆشبهختی تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن ‌‬ ‫به‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫به سامانی زیاتر‬ ‫حهزی ‌‬ ‫دایکه تیرێزا ‌‬ ‫‌‬ ‫کهین‪ .‬بۆ نموونه‌‬ ‫ده ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫تهماشای مه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههژاران‪ .‬زۆر‬ ‫‌‬ ‫یارمهتیدانی‬ ‫‌‬ ‫بیتوانیایه کاری زیاتر بکات‌ بۆ‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫بۆئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرد‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کۆمهکی زیاتر‬ ‫‌‬ ‫وهی بتوانن‬ ‫بۆئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبێت‬ ‫‌‬ ‫کهن سامانی زیاتریان‬ ‫زده ‌‬ ‫حه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس‬ ‫‌‬ ‫خێرخوازیهكان‪ .‬ئامانجه‌کانمان‬ ‫‌‬ ‫کهلتوری و‬ ‫ڕێکخراوه ئایینی و ‌‬ ‫‌‬ ‫ببهخشن ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ههبێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫گهر سامانی زیاترمان‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهدیدێن ‌‬ ‫رچیهك بن‪ ،‬ئاسانتر ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫لهژیاندا‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ باشترکردنی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهرێکمان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫یهکێک له‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرئه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات بۆ‬ ‫پێشکهش ‌‬ ‫‌‬ ‫دوانزه ڕێنمایی‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫شه‬ ‫داراییهکانمان‪ .‬ئه‌م ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بڕیاردانه‬ ‫ئهمه‌‪.‬‬ ‫ئهنجامدانی ‌‬ ‫یارمهتیدانمان بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫رهو کوێ ده‌چیت‪ ،‬چونکه‌‬ ‫به ‌‬ ‫ئهگه‌ر نازانیت ‌‬ ‫پێویسته‌ زۆر وریا بیت ‌‬ ‫گهیته‌ جێ‪.‬‬ ‫نه ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫یۆگی بێرا‬

‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫‌‬ ‫بناسه‬ ‫رێژه یی خۆت‬ ‫‌‬ ‫باڵاده ستی‬ ‫‌‬ ‫‪.1‬‬ ‫وهی‬ ‫بهکاردێت بۆ ڕوونکردنه‌ ‌‬ ‫رێژهیی‪ ،‬زۆرجار ‌‬ ‫‌‬ ‫پرنسیپی باڵاده‌ستی‬ ‫له وڵاته‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫خهڵك ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وهی بۆچی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ئازاد‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫گوزهرانیان‬ ‫‌‬ ‫رههم بهێنن و ئاستی‬ ‫‌‬ ‫رههمی زیاتر ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫جیاوازهکاندا بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫كهمدا بینیمان‪ ،‬دوو وڵات‬ ‫یه ‌‬ ‫بهشی ‌‬ ‫چوارهمی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک له‌ بڕگه‌ی‬ ‫بكهن‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫باشتر‬ ‫یهکتردا‪،‬‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫بازرگانییه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای ئاڵوگۆڕی‬ ‫بکهن ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن قازانج‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫رههمهێنانی ‌‬ ‫‌‬ ‫له وڵاته‌کان باشترین بوو له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫یهکێک ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو شتێکدا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫دیکه خراپترین بوو له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهوی‬ ‫شتێکدا و ‌‬ ‫گرنگه بۆ سامانی‬ ‫‌‬ ‫مانشێوه‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫رێژهیی‬ ‫‌‬ ‫باڵادهستی‬ ‫‌‬ ‫پرنسیپی‬ ‫که تۆ تیایاندا سودی‬ ‫بازرگانییانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهو پیشه‌ و‬ ‫سهکان‪ .‬ئاشنابوون ‌‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات بۆ‬ ‫‌‬ ‫یارمهتیت‬ ‫‌‬ ‫تمهندبوونیش تیایاندا‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫یه و‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهراوردكاریت‬ ‫‌‬ ‫دهتوانی‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫وه‬ ‫بهپێچه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫وهک له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی زیاتر‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫رهها‪.‬‬ ‫کهی ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫چهند باشیت ‌‬ ‫وهی تۆ ‌‬ ‫رله ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستبهێنن‬ ‫به ‌‬ ‫بهرزتر ‌‬ ‫دهتوانن داهاتی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهك وڵاتان‬ ‫‌‬ ‫سهکانیش‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫شتانهدا‬ ‫‌‬ ‫ههوڵه‌کانیان له‌و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دهبن‪ ،‬واتا کاتێک‬ ‫‌‬ ‫تمهند‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫کاتێک‬ ‫یهکی زۆر‬ ‫دهن‪ .‬با نموونه‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهنجامیان ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهباشترین‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫چڕده ‌‬ ‫‌‬ ‫چالکییهکانی‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫له ‌‬ ‫کهس باشتریت ‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وه‪ ،‬گریمان تۆ ‌‬ ‫بهێنینه ‌‬ ‫‌‬ ‫زهق‬ ‫‌‬ ‫ههوڵ بده‌یت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫که تۆ‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یه‬ ‫ئه ‌‬ ‫مه مانای ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫رههمهێناندا‪ .‬ئایا ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫یهکی‬ ‫نموونه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهیری‬ ‫‌‬ ‫بکهیت؟ یان با‬ ‫‌‬ ‫تهرخان‬ ‫چالکییهک ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫کهمێک کات بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫له ‌‬ ‫کهس خراپتر بێت ‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫له ‌‬ ‫کهسێک ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫بکهین‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫زهقی‬ ‫‌‬ ‫کهسه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهنێت‬ ‫گه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫مه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫رههمهێناندا‪ .‬ئایا ‌‬ ‫‌‬ ‫چالکییهکانی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وهی ناتوانێت‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫‌‬ ‫تمهندبوون‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫سوودمهند نابێت له‌‬ ‫‌‬ ‫ههروو پرسیاره‌ ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وهڵامی‬ ‫لههیچ شتێکدا؟ ‌‬ ‫وتوانه ململنێ بکات ‌‬ ‫‌‬ ‫سه ‌‬ ‫رکه‬ ‫‌‬ ‫یهكی‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهندیت‪ ،‬له‌ڕاستیدا تۆ ‌‬ ‫به‬ ‫بههره‌ ‌‬ ‫چهند ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی تۆ‬ ‫دهرله‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫خێره‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نه‬ ‫دیکهدا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بوارهکانی‬ ‫‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫بهراورد له‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫رههمدارتریت له‌بوارێکدا ‌‬ ‫‌‬ ‫رێژهیی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫رههمهێنانی‬ ‫‌‬ ‫مه بۆ ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫وهی توانای تۆ ‌‬ ‫رله ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫به ‌‬ ‫مانشێوهش ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫وتوانه‬ ‫سه ‌‬ ‫رکه‬ ‫‌‬ ‫لهشتێکدا‪ .‬ده‌توانیت‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫باڵادهستی رێژه‌ییت‬ ‫‌‬ ‫شتهکان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت‬ ‫وه ‌‬ ‫ندبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫تمه‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫بکهیت و ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک شتدا ركابه‌ری‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهی ‪ 4‬بۆ زانیاری‬ ‫‌‬ ‫بهشی ‪،1‬‬ ‫بڕوانه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهدیبهێنیت )‬ ‫رێژهییت ‌‬ ‫‌‬ ‫باڵادهستی‬ ‫‌‬ ‫باڵادهستی رێژه‌یی(‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫زیاتر له‌ ‌‬ ‫وه بڕیاری‬ ‫کانته ‌‬ ‫‌‬ ‫ییه‬ ‫لهلیه‌ن توانا ڕێژه‌ ‌‬ ‫باڵادهستی رێژه‌ییت ‌‬ ‫‌‬ ‫واتایهکی تر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫تهنها توانای‬ ‫به ‌‬ ‫تایگهر ودز ‌‬ ‫‌‬ ‫نموونه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫نهک توانا ڕه‌هاکانت‪ .‬بۆ‬ ‫دهدرێت‪‌ ،‬‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵکو هاوکات باشترین‬ ‫ببێته باشرین یاریزانی گۆڵفی جیهانی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نییه‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫له تایگه‌ر ودز بۆ‬ ‫دهتوانێت کارێکی باشتر بکات ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕاهێنهریش‪ .‬کێ‬ ‫‌‬ ‫بهکاربهێنیت و چۆن‬ ‫‌‬ ‫لێدانهکانتدا‪ ،‬کام هاوێژه‌ر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫ڕێنماییکردنت‬ ‫باڵادهستی‬ ‫‌‬ ‫بهڵام تایگه‌ر ودز‬ ‫هاویشتنهكانت بۆ ناو چاڵه‌كان رێك بخه‌یت؟ ‌‬ ‫‌‬ ‫نهک ڕاهێنان‪ .‬به‌های زۆر زیاتر‬ ‫یه بۆ یاریکردنی گۆڵف ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫رێژهیی‬ ‫‌‬ ‫وهی یاری گۆڵف‬ ‫وهک له‌ ‌‬ ‫ڕاهێنهری بكات ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر كاری‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫دهست ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫دهرفه‌ت‬ ‫له تێچونی ‌‬ ‫زیاتره ‌‬ ‫‌‬ ‫له ڕاهێناندا زۆر‬ ‫دهرفه‌ت ‌‬ ‫بکات‪ ،‬واتا تێچوونی ‌‬ ‫رهکانی خولی‬ ‫ڕاهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫ههمانشێوه‌ش ‌‬ ‫له یاریکردنی گۆڵفدا‪ .‬به‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نهبێت بۆ‬ ‫توانایهی تایگه‌ر ودزیان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ههمان ‌‬ ‫‌‬ ‫تمهنده‌کان‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫یاریزانه‬ ‫له تواناکانیان‬ ‫باشتره ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕاهێنهر زۆر‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫بهڵام چونکه‌ تواناکانیان ‌‬ ‫ڕاهێنان‪‌ ،‬‬ ‫نه قوربانی کاتێک‬ ‫که ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫بههای ‌‬ ‫ئهوكات ‌‬ ‫ئهوا ‌‬ ‫وهک یایزانی گۆڵف‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫كهوێت‪ .‬بۆ‬ ‫رده ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهوان ‌‬ ‫رێژهیی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ ،‬ئالێره‌دا باڵاده‌ستی‬ ‫ده ‌‬ ‫ڕاهینهری ‌‬ ‫‌‬ ‫بكهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وهی یاری گوڵف‬ ‫متره له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رفهتی ڕاهێنان ‌‬ ‫كه‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهوان تێچوونی ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر له‌ شتێکدا‬ ‫ئه ‌‬ ‫باشتردهبن ‌‬ ‫‌‬ ‫سهکان‬ ‫که ‌‬ ‫میشه تاکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئاشکرایه‬ ‫ئهمه‌ ڕوونی‬ ‫دهزانن‪‌ .‬‬ ‫بههاداری ‌‬ ‫به ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکی‬ ‫‌‬ ‫بهڕاستی باش بن ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫کهوێت‪.‬‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی زۆریان ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫وهک تایگه‌ر ودز‬ ‫کهسانی ‌‬ ‫که بۆچی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫کاته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫نهبێت‪ ،‬باشتر‬ ‫له هیچ شتێكیشدا زۆر باش ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کهسێک ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫كهمترین باڵاده‌ستی‬ ‫که ‌‬ ‫شتهدا ‌‬ ‫‌‬ ‫وه له‌و‬ ‫ندبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫تمه‬ ‫‌‬ ‫دهبێت له‌ڕێگای‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫دیكهدا و ئاڵوگۆڕکردنیان ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ شتی‬ ‫له ‌‬ ‫بهراورد ‌‬ ‫به ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫تێیدا ‌‬ ‫یه‪.‬‬ ‫هه ‌‬ ‫تمهندێتی جیاوازییان ‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫تردا ‌‬ ‫که‬ ‫بکهن کاتێک ئاڵوگۆڕی‬ ‫‌‬ ‫به لوازی‬ ‫ههست ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس‬ ‫ههندێک ‌‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫پارهی زیاتریان له‌خۆیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫دهن‬ ‫نجامده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫وانهدا‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی‬ ‫پێکهاتهی ‪4‬دا باسمانکرد‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهشی ‪،1‬‬ ‫له ‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫کهوێت‪‌ .‬‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫ئهو‬ ‫بهگشتی ‌‬ ‫روهها ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهنێت‪.‬‬ ‫گه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ههردوول ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ئاڵوگۆڕی بازرگانی سوود ‌‬ ‫دهیت تاوه‌كو زیاتر‬ ‫نجامده ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵدا ‌‬ ‫ئه‬ ‫له ‌‬ ‫که ئاڵوگۆڕی بازرگانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫سانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫چونکه زۆرجار‬ ‫‌‬ ‫دهبیت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وڵهمه‌ند بن‪ ،‬تۆ باشتر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫رکهوتوو و‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئهوانی‬ ‫وهک لی ‌‬ ‫‌‬ ‫هادارتره‬ ‫‌‬ ‫ئهوان ‌‬ ‫به‬ ‫تگوزارییهکانت لی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫ڕاهێنهری بۆ تایگه‌ر ودز‬ ‫‌‬ ‫باشتره‬ ‫‌‬ ‫ئێمه پێمان‬ ‫‌‬ ‫وڵهمه‌ندن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫رکهوتوو و ‌‬ ‫ده‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫چونکه ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکهی گۆڵف‪،‬‬ ‫‌‬ ‫تمهندی‬ ‫تایبه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر یاریزانێکی‬ ‫وهک له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهین‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری ڕاهێنان زیاتر‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫له‬ ‫وهی خولی گۆڵفی زیاتره‌ ‌‬ ‫بردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫‌‬ ‫زیادهکان‬ ‫‌‬ ‫دهبێت و سووده‌‬ ‫‌‬ ‫سوودمهند‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫له یاریزانانی گۆڵفی‬ ‫‌‬ ‫کهی‪.‬‬ ‫ره ‌‬ ‫ڕاهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر داهاتی‬ ‫دهبێت له‌ ‌‬ ‫وهیان ‌‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕه‬ ‫‌‬ ‫بهخۆت بهێنیت‪ ،‬یان‬ ‫که بڕوا ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بیكهیت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت‬ ‫که ‌‬ ‫خراپترین شت ‌‬ ‫شێوهکان‬ ‫‌‬ ‫یهک له‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دیکه بڕوات پێبهێنن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫بدهیت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه‬ ‫خۆته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ستپێشخهریه‌كانی‬ ‫‌‬ ‫ههوڵ و ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫تۆ قوربانیت و ناتوانیت ‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫کهن‪،‬‬ ‫ستپێده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ده‬ ‫ئیمتیازێكه ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫کهس ‌‬ ‫به‬ ‫ههندێک ‌‬ ‫‌‬ ‫وڵهمه‌ند بیت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫بهر‬ ‫یه‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهمتریان‬ ‫که ئیمتیازی ‌‬ ‫ئهوانه‌ش ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫دهبینین‪‌ ،‬‬ ‫وهک ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫رکهوتوو بن ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه زۆر‬ ‫داراییه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕووی‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫هۆیهک بێت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫رپهرشتیاری‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربهێنن‪ .‬پێویسته‌ خۆت‬ ‫زیرهکانه‌ خۆیان ‌‬ ‫‌‬ ‫بدهن و‬ ‫‌‬ ‫ههوڵ‬ ‫‌‬ ‫بهباشترین شێوه‌‬ ‫ییهکانی خۆت بیت و بزانیت چۆن ‌‬ ‫پێشکهوتنی توانا پیشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربهێنیت بۆ‬ ‫هاوکارییهکانی بازاڕ ‌‬ ‫‌‬ ‫پێبدهیت و‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫په ‌‬ ‫هرهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫لهخۆت گرنگی نادات ‌‬ ‫به‬ ‫دیکه زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێکی‬ ‫ئامانجهكانت‪ .‬هیچ ‌‬ ‫‌‬ ‫گهیشتن ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫کهسێکی‬ ‫‌‬ ‫جگه له‌خۆت هیچ‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسیت‪.‬‬ ‫رکهوتنی تاکه‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئامانجهکانت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وهندی و توانا و‬ ‫رژه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫نییه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫زانیاری زیاتری‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫بهراوردکاریت ‌‬ ‫باڵادهستی ‌‬ ‫‌‬ ‫که تۆ‬ ‫کارانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهرفه‌تی‬ ‫ئهو ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫دۆزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫شێوه‬ ‫‌‬ ‫به باشترین‬ ‫که تۆ ‌‬ ‫ئهو شتانه‌ی ‌‬ ‫تهنها زانینی ‌‬ ‫پیویسته له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تیایاندا‪ ،‬زیاتری‬ ‫چالکییه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهی ‌‬ ‫به دۆزینه‌ ‌‬ ‫دهیت‪ .‬هاوکات پێویستی ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهنجامیان ‌‬ ‫‌‬ ‫ندییهکانی تۆ شیاون و زۆرترین‬ ‫‌‬ ‫رژه ‌‬ ‫وه‬ ‫به ‌‬ ‫که بۆ ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫مدارانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رهه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫یکهیت و بڕوات‬ ‫ده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کاره ببینیت ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر چێژ له‌و‬ ‫بهخشن‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫ئاسوودهیت پێده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکردنی کاری زیاتر و کارکردن بۆ باشترکردنی‬ ‫ئهوا ‌‬ ‫گرنگه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫وابێت ‌‬ ‫که‬ ‫تایبهت‬ ‫‌‬ ‫ئاسوودهیی‬ ‫‌‬ ‫قینه ‌‬ ‫به‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫مهندی‬ ‫دهبیت‪ .‬ده‌وڵه‌ ‌‬ ‫وهر ‌‬ ‫خته ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموویان ئابوریناسن(‬ ‫کتێبه )که‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫نموونه‪ ،‬نووسه‌رانی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهپێورێت‪ .‬بۆ‬ ‫‌‬ ‫وه و‬ ‫بدۆزنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابورییهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پرسیاره‬ ‫وهڵامی‬ ‫دهزانن ‌‬ ‫کهری ‌‬ ‫ئاسووده ‌‬ ‫‌‬ ‫به شتێکی‬ ‫‌‬ ‫دیکه بدات بۆ‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫که یارمه‌تی ‌‬ ‫یهنن ‌‬ ‫بگه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫دهیزانین ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫حاڵهتدا‬ ‫‌‬ ‫ههندێک‬ ‫كونجه بچووکه‌کانی جیهان – و له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تێگهیشتنی باشتر له‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ییانه‬ ‫‌‬ ‫پێشه‬ ‫یهكی‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کهش – ‌‬ ‫که‬ ‫وره ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫وێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهشیکی‬ ‫چهند ‌‬ ‫‌‬ ‫كاتهكانی كاركردن زۆر‬ ‫‌‬ ‫ههندێک جار‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫ته ‌‬ ‫لیمان کۆڵیونه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبینین‪‌ .‬‬ ‫به چێژبه‌خش ‌‬ ‫ئهو كاتانه‌ ‌‬ ‫زۆربهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫درێژبوون‪،‬‬ ‫بهرچاوگرتنی‬ ‫به له‌ ‌‬ ‫ئێمه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫بهڵام بۆ‬ ‫نییه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫کهس‬ ‫ههموو ‌‬ ‫یکهین بۆ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫كه‪.‬‬ ‫سهختی كاره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاتره له‌‬ ‫‌‬ ‫یکهین‬ ‫ده ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫كه‪ ،‬چێژی ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫بابه ‌‬ ‫‌‬ ‫حهزكردنمان ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫داهێنه ری بازرگانی(‪ .‬له‌ ئابوری بازاڕدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫به )‬ ‫ئێنترۆپه نۆر ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.2‬‬ ‫که ون و‬ ‫رده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وه‬ ‫تره ‌‬ ‫‌‬ ‫یارمه تیدانی ئه‌ وانی‬ ‫‌‬ ‫له ڕیگای‬ ‫‌‬ ‫خه ڵک‬ ‫‌‬ ‫شته کان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دۆزنه وه‌ بۆ ئه‌ نجامدانی‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫ڕێگای باشتر ‌‬ ‫رچاوهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژاردنی‬ ‫‌‬ ‫ئێنترۆپهنۆری چۆنێتی‬ ‫‌‬ ‫کاری‬ ‫یوهندی‬ ‫په ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫وهها راڤه‌ ده‌كرێت ‌‬ ‫مکه زۆرجار ‌‬ ‫ئهم چه‌ ‌‬ ‫خۆدهگرێت‪ .‬له‌کاتێکدا ‌‬ ‫‌‬ ‫له‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫راستهقینه‌‬ ‫‌‬ ‫تهواو‬ ‫به واتایه‌كی ‌‬ ‫له بازرگانیدا‪‌ ،‬‬ ‫وه ‌‬ ‫بڕیاردانه ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆسهی‬ ‫‌‬ ‫هه‌بێت ‌‬ ‫به‬ ‫سهرچۆنێتی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫دهین‬ ‫بڕیارده ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهوام‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫هه‌موومان ئێنترۆپه‌نۆرین‪.‬‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫رچاوانهی دیکه‌ كه‌ له‌ ژێر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو‬ ‫هره و ‌‬ ‫به ‌‬ ‫به زانین و ‌‬ ‫پهره‌دان ‌‬ ‫بهکارهێنان و ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو هه‌ڵبژاردانه‌‬ ‫ئهنجامی ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ڕهنگدانه‌ ‌‬ ‫كۆنترۆڵماندان‪ .‬سه‌رکه‌وتنی داراییمان ‌‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫رکهوتوو بیت‪،‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕووی داراییه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫تهوێت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫جهخت‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫واتایهکی تر‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫به‬ ‫بیربکهیته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نۆریانه‬ ‫یهکی ئێنترۆپه‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بههره‌کانت و‬ ‫به ‌‬ ‫پهره‌دان ‌‬ ‫بهکارهێنان و ‌‬ ‫سهر چۆنێتی ‌‬ ‫‌‬ ‫یته‬ ‫بخه‌ ‌‬ ‫بههایان زیاتره‌‪.‬‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫ئهو شتانه‌ی لی ‌‬ ‫ستهکان بۆ دابنیکردنی ‌‬ ‫بهرده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بههایان‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫خزمهتگوزاریانه‌ی لی ‌‬ ‫‌‬ ‫لوپهل و‬ ‫كه ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫دابینکردنی ‌‬ ‫داراییه‪ .‬باری‬ ‫‌‬ ‫رکهوتنی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ تێچوونیاندا کلیلی‬ ‫بهراوردا له‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫زیاتره ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫ره‪ .‬جۆنز‬ ‫خانووبه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهربگره‌‪ ،‬بازرگانێکی‬ ‫‌‬ ‫ڕۆبهرت جۆنز‬ ‫‌‬ ‫گریمانهیی‬ ‫‌‬ ‫چهند شوێنێکی‬ ‫‌‬ ‫دهکات و‬ ‫دابهشیان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکڕێت‪،‬‬ ‫وره ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫زهوییه‌کی ‌‬ ‫پارچه ‌‬ ‫‌‬ ‫گۆڕهپانی گۆڵف و پارکیان بۆ زیاد‬ ‫‌‬ ‫شهقام‪ ،‬ئاوه‌ڕۆ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزاری‬ ‫‌‬ ‫به بڕێکی‬ ‫پارچهکان بفرۆشێت ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر توانی‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫دهکات‪ .‬جۆنز قازانج ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزارییانه‌ی دروستی کردوون‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫که و ‌‬ ‫زهوییه‌ ‌‬ ‫له تێچوونی ‌‬ ‫زیاتر ‌‬ ‫کهن و‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌کان زیاد‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫کردارهکانی قازانجیان کرد‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫باشتره ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫خانووبهره‌ی‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای دابینکردنی‬ ‫دهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫یارمهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫رکهوتن یان شکستی دارایی جۆنز‬ ‫ههن‪ .‬سه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫جێگهکانی‬ ‫‌‬ ‫وهی له‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بههای‬ ‫وه بۆ زیادکردنی ‌‬ ‫توانایه ‌‬ ‫‌‬ ‫یوهسته‌ ‌‬ ‫به‬ ‫په ‌‬ ‫‌‬ ‫سادهتره‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫لهمه‌‬ ‫ئێنترۆپهنۆری زۆر ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک جار چالکی‬ ‫‌‬ ‫دهکڕێت‬ ‫چیمهنبڕیکی کاره‌بایی ‌‬ ‫‌‬ ‫مهن پانزه‌ ساڵ‪‌ ،‬‬ ‫که‬ ‫ته ‌‬ ‫نموونه‪ ،‬هێنری ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫دهکات‪ ،‬هێنرێش‬ ‫پێشكهش ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ دراوسێکانی‬ ‫نبڕین ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چیمه‬ ‫خزمهتگوزاری‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫لهڕێگای‬ ‫دهدات قازانج بکات ‌‬ ‫ههوڵ ‌‬ ‫‌‬ ‫نۆره‪ .‬هینری‬ ‫‌‬ ‫ههمانشێوه‌ ئێنترۆپه‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫كهی‪ .‬ساده‌بوون کلیلی‬ ‫وه ‪ -‬کات و ئامێره‌ ‌‬ ‫رچاوهکانییه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بههای‬ ‫زیادکردنی ‌‬ ‫له حاڵه‌تی جۆنزدا‪،‬‬ ‫روهک ‌‬ ‫ئێنترۆپهنۆری ناگۆڕێت‪ .‬هه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رکهوتنی کاری‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫توانایه ‌‬ ‫‌‬ ‫یوهسته‌ ‌‬ ‫به‬ ‫په ‌‬ ‫رکهوتنی هێنریش ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههایان زیاد بکات‪.‬‬ ‫که ‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهچڕی ئاراسته‌ی چۆنێتی دابینکردنی‬ ‫عهقڵییان ‌‬ ‫که توانای ‌‬ ‫کهسانه‌ی ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫‌‬ ‫بههایان زۆره‌‪،‬‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵکانی‬ ‫‌‬ ‫که لی‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫خزمهتگوزارییانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو کاڵا و‬ ‫‌‬ ‫وهدا‬ ‫له ‌‬ ‫زۆربهی کاتیان ‌‬ ‫‌‬ ‫کارمهند‬ ‫‌‬ ‫له بازاڕدا‪ .‬زۆر‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫ورهیان ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫ئیمتیازێكی ‌‬ ‫که چۆن‬ ‫وه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫بیربکه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫ردهگرن له‌جیاتی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫که ‌‬ ‫بهن ‌‬ ‫رده ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهن کاره‌کانی‬ ‫‌‬ ‫بههادار بێت لی‬ ‫تگوزارییهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫بکهن‬ ‫‌‬ ‫کارێک‬ ‫بازرگانیهكان‬ ‫‌‬ ‫ههمانشێوه‌ش‪ ،‬زۆرێك له‌ خاوه‌ن‬ ‫به ‌‬ ‫ئێستا و داهاتوویان‪‌ .‬‬ ‫وهی ‌‬ ‫که‬ ‫وهک له‌ ‌‬ ‫ڕێوهبردن ‌‬ ‫‌‬ ‫کارییهکانی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ورده‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫‌‬ ‫خه ‌‬ ‫نه‬ ‫ده ‌‬ ‫جهختی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫له ‌‬ ‫بهراوردا ‌‬ ‫به ‌‬ ‫تگوزارییهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫رههم یان‬ ‫‌‬ ‫بههای ‌‬ ‫به‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫چۆن ‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫به خولقاندنی–‬ ‫که ناسراون ‌‬ ‫ئهوانه‌ی ‌‬ ‫ههمان كاتدا ‌‬ ‫بکهن‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تێچوونیاندا زیاد‬ ‫دهتوانن کاڵا‬ ‫بههای زیاتر‪‌ ،‬‬ ‫دیکه بۆ خولقاندنی– ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫یارمهتیدانی ‌‬ ‫‌‬ ‫یاخود‬ ‫بهنرخی زیاتر بفرۆشن‪.‬‬ ‫تگوزارییهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫و‬ ‫بارهی چۆنێتی زیادکردنی‬ ‫له ‌‬ ‫وهی جدی ‌‬ ‫بیرکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستتکرد ‌‬ ‫به‬ ‫کاتێک ‌‬ ‫بهدیهێنانی‬ ‫دیکه‪ ،‬توانای خۆت بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫خزمهتگوزارییه‌کانت لی ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫‌‬ ‫لهشوێنی‬ ‫‌‬ ‫هرهی ئێنترۆپه‌نۆری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫زانه‪ .‬زۆرجار‬ ‫کهم مه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫رکهوتن‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫که ره‌ی كرۆك ‌‬ ‫كه‬ ‫وه ‌‬ ‫کرده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ده‬ ‫وه‪ .‬کێ بیری له‌ ‌‬ ‫دۆزرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕواننهکراو ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چاوه‬ ‫له چله‌كانی‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهزبه‌ری‬ ‫فرۆشیارێکی ئامێری هاوشێوه‌ی ئامێری ‌‬ ‫یه له‌ خواردنگه‌ و‬ ‫جۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫له بازرگانی فرانچایز) ‌‬ ‫مهنیدابوو‪ ،‬شۆڕش ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫شێوه‬ ‫‌‬ ‫ههمان‬ ‫به ‌‬ ‫ههمان ناودا له‌ زۆر شوین ‌‬ ‫‌‬ ‫كه له‌ ژێر‬ ‫دیكه ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانی‬ ‫له سان‬ ‫مهکدۆناڵدز ‌‬ ‫یهکی ‌‬ ‫چێشخانه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات و تاکه‌‬ ‫بهرپا ‌‬ ‫وه( دا ‌‬ ‫كرێته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫چێشخانهی‬ ‫‌‬ ‫ورهترین زنجیره‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهگۆڕێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫له کالیفۆرنیا‪،‬‬ ‫بێرناردۆ‪‌ ،‬‬ ‫دهکرد دوکانه‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهس چاوه‌ڕوانی ‌‬ ‫خواردنی خێرا له‌ جیهاندا؟ ئایا ‌‬ ‫لهساڵانی‬ ‫ئهمه‌ریکادا ‌‬ ‫ویلیهتی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههژارترین‬ ‫‌‬ ‫كهی سام والتمان ‌‬ ‫له‬ ‫بچووکه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫سوپهرماركێت‬ ‫‌‬ ‫ورهترین كۆمپانیا و‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوێنی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ببێته‬ ‫‪1970‬کاندا‪،‬‬ ‫تێرنهر‪،‬‬ ‫‌‬ ‫که تێد‬ ‫وه بکات ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهیتوانی پێشبینی ‌‬ ‫کهس ‌‬ ‫جیهاندا)واڵمارت(؟ ‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئهتلنتا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫له شاری‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهکی خۆشنووسی بچوك‬ ‫‌‬ ‫خاوهنی‬ ‫‌‬ ‫له زانکۆی براون‪‌ ،‬‬ ‫كه‬ ‫دهرکردنی ‌‬ ‫ڵسوكهوتی بووه‌ هۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫رهیی‬ ‫روبه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بێسه‬ ‫دهنگوباس؟ )سی ئێن ئێن(‬ ‫ورهترین تۆڕی ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫خاوهنی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ببێته‬ ‫دوا جار‬ ‫‌‬ ‫دووباره‬ ‫بهردوام‬ ‫ههمان رێچکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫حاڵهتی ناسراون‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫مانه‬ ‫‌‬ ‫ئه‬ ‫پێشهیی و بازرگانییه‌کان له‌‬ ‫‌‬ ‫وتووه‬ ‫‌‬ ‫سه ‌‬ ‫رکه‬ ‫‌‬ ‫بهره‌‬ ‫ڕێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬زۆرجار ‌‬ ‫به‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫پهیوه‌ندیان‬ ‫یهکی زۆر ‌‬ ‫تاڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫که پێده‌چێت‬ ‫وه دێن ‌‬ ‫پێشینهی جۆراوجۆره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له نێو‬ ‫یهک شت ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫رکهوتوده‌بن‪‌ .‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫که تیایاندا‬ ‫وه ‌‬ ‫بوارانه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫نهبێت ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ڕێگای باشتر بۆ‬ ‫دۆزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمووان باشن ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫یه‪:‬‬ ‫هاوشێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمویاندا‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫‌‬ ‫لهکان بۆ زیادکردنی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫قۆستنه ‌‬ ‫‌‬ ‫شتهکان و‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدانی‬ ‫‌‬ ‫خهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫یهكی ‌گشتی پشتگوێیان ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی تر ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫رچاوهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫یهکی‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫که زیاتر کار بۆ خۆیان‬ ‫‌‬ ‫ئێنترۆپهنۆره‌كان‪،‬‬ ‫‌‬ ‫دهکرێن‪ .‬به‌پێی‬ ‫رایهتی ‌‬ ‫نوێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریکادا‬ ‫ئه ‌‬ ‫ملیۆنێرهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫نایهکسان له‌ناو‬ ‫‌‬ ‫یهکی کۆی هێزی کار‬ ‫تهنها پێنج ‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهوانه‌ی کار بۆ خۆیان ‌‬ ‫ئامارهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫سه ‌ر سێی ملێۆنێره‌کان پێكده‌هێنن‪ .‬ئه‌و‬ ‫‌‬ ‫بهڵام دوو له‬ ‫پێکدههێنن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫مهنێکی‬ ‫ته ‌‬ ‫پێگهی ملیۆنێرییان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن زیاتر‬ ‫ده ‌‬ ‫ملیۆنێرانهی کار بۆ خۆیان ‌‬ ‫‌‬ ‫دههێنن‪.‬‬ ‫دهست ‌‬ ‫به ‌‬ ‫گهنجتردا ‌‬ ‫‌‬ ‫له چوار‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫که کار بۆ خۆیان‬ ‫نۆرانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو ئێنترۆپه‌‬ ‫رکهوتنی ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرچاوه‌یان گرتووه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫هۆکاره ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫بههره‌ی‬ ‫یه بۆ ‌‬ ‫ئاماژه ‌‬ ‫‌‬ ‫رکهوتنیان‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو شتێک‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهم و پێش‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫رانهی نوێ و‬ ‫رههمی داهێنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وهی‬ ‫نۆرانهیان‪ :‬توانای دۆزینه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێنترۆپه‬ ‫‌‬ ‫لهلیه‌ن‬ ‫که ‌‬ ‫پڕقازانجانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫رفه ‌‬ ‫ته‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫وهی تێچوون و ‌‬ ‫مكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگهکانی ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫وه پشیگوێ خراون‪.‬‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫خهڵکی‬ ‫وهی کار بۆ ‌‬ ‫رکهشی زیاتره‌ له‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫دووهم‪ .‬کار بۆ خۆکردن‬ ‫‌‬ ‫ئهوانه‌ی کار‬ ‫یهکترن‪‌ .‬‬ ‫رکهشی زیاتر و داهاتی زیاتریش هاوشانی ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهیت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫رکهشییه‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫نییه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫کهن داهاتی دیاریکراوی زامنیان‬ ‫ده ‌‬ ‫بۆ خۆیان ‌‬ ‫مایهی داهاتی زیاتر )و‬ ‫‌‬ ‫بێته‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫که هاوشانی کار بۆخۆکردنن‬ ‫‌‬ ‫زیادانهی‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫کانیشیه ‌‬ ‫‌‬ ‫شییه زۆره‌‬ ‫‌‬ ‫سه ‌‬ ‫رکه‬ ‫‌‬ ‫گهر داهاتی کار بۆخۆکردن‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫سامانی زیاتر(‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫خهڵک وازیان له‌‬ ‫‌‬ ‫مهترسی‪،‬‬ ‫له داهاتی کاری بێ ‌‬ ‫بووایه ‌‬ ‫‌‬ ‫له تێكڕادا زیاتر ‌‬ ‫نه‬ ‫‌‬ ‫ركهشیان‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫تانهی ‌‬ ‫که‬ ‫رفه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕوویاندهکرده‌ ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫دههێنا و‬ ‫‌‬ ‫کار بۆخۆکردن‬ ‫كهم‬ ‫دهکات و داهاتی کاری ‌‬ ‫ركهشی زیاد ‌‬ ‫مه داهاتی کاری پڕسه‌ ‌‬ ‫مه‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێته‌ هۆی داهاتی‬ ‫ركهشی زۆر ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدا‪،‬‬ ‫وه‪ .‬له‌ ‌‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ركهشی ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆر‪.‬‬ ‫نۆرهكان‬ ‫‌‬ ‫سه ئێنترۆپه‌‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوت‪ ،‬سامانی‬ ‫بهرزی پاشه‌ ‌‬ ‫سێیهم‪ ،‬ئاستی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهن بازرگانییانه‌ی کار بۆ خۆیان‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫زیاددهكات‪ .‬زۆرجار‬ ‫‌‬ ‫ههڵده‌گرن‬ ‫‌‬ ‫كه بۆخۆیان‬ ‫داهاته ‌‬ ‫‌‬ ‫كهمی‬ ‫بهشێكی زۆر ‌‬ ‫سهره‌تادا داهاتی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫بکهن له‌پێناوی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی زیاتر‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫لهپێناوی ‌‬ ‫مهش ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهش‪،‬‬ ‫رکهوتنی بازرگانییه‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫نانهت پاش‬ ‫كهیان زیاتر خۆیبگرێت‪ .‬ته‌ ‌‬ ‫بازرگانیه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ باشترکردن و‬ ‫هێنێته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کارده‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫قازانجه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی زۆربه‌ی‬ ‫نه ‌‬ ‫زۆرجار خاوه‌ ‌‬ ‫فراوانکردن‪.‬‬ ‫کهن‪ .‬بۆ‬ ‫كارده ‌‬ ‫‌‬ ‫بازرگانییهکان كاتژمێری زیاتر‬ ‫‌‬ ‫خاوهن‬ ‫‌‬ ‫تهن‬ ‫عاده ‌‬ ‫‌‬ ‫چوارهم‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ ،‬چل كاتژمێر کار‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫نۆرانهی کار بۆ خۆیان‬ ‫‌‬ ‫زۆرێک له‌و ئێنترۆپه‌‬ ‫‌‬ ‫كاتژمێره‬ ‫ئهم‬ ‫وه‪ .‬هاوکات ‌‬ ‫بهلیانه‌ ‌‬ ‫وهک پشووی هاوین وایه‌ ‌‬ ‫یهکدا ‌‬ ‫فته ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاددهکات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫زۆرانهی کارکردن داهات و سامانیان‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫‌‬ ‫كهن‬ ‫كارده ‌‬ ‫‌‬ ‫دیكهش‬ ‫‌‬ ‫خهڵكی‬ ‫‌‬ ‫سانهی بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫ئهو‬ ‫هاوکات ‌‬ ‫ئهو‬ ‫بهرز و سامانی ‌‬ ‫پێگهی داهاتی ‌‬ ‫‌‬ ‫شداره له‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫به‬ ‫بهر ‌‬ ‫بگرنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ندییانه‬ ‫تایبه ‌‬ ‫تمه‬ ‫‌‬ ‫وتهكانیان‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫کهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫که کار بۆ خۆیان‬ ‫‌‬ ‫نۆرانهی‬ ‫‌‬ ‫ئێنترۆپه‬ ‫‌‬ ‫دهستبهێنن‬ ‫به ‌‬ ‫سهروو‪-‬تێكڕا ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهن و پاشان داهاتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بۆرسه‬ ‫ئاراستهی پشكی‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫گهر بخوازن‪‌ ،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫ركهشیه‌‪‌ .‬‬ ‫پڕسه ‌‬ ‫‌‬ ‫که هاوشانی خاوه‌ندارێتی بازرگانی‬ ‫‌‬ ‫وه له‌ڕێگای ئاستی‬ ‫نه ‌‬ ‫کۆبکه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستبهێنن و سامانی زیاتر‬ ‫به ‌‬ ‫داهاتی زیاتر ‌‬ ‫وهیه‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههمووشی گرنگتر ‌‬ ‫وه‪ .‬له‌ ‌‬ ‫کاره ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوت و كاتژمیری زیاتری‬ ‫بهرز پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبێت‬ ‫‌‬ ‫دهستکه‌وتیان‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫كهن‬ ‫كارده ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵكانی تر‬ ‫‌‬ ‫وكهسانه‌ی بۆ‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫روهک چۆن داهاتی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک ئێنترۆپه‌نۆر''‪.‬‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای ''بیرکردنه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ریهكان‪،‬‬ ‫موشته ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێنترۆپهنۆری بازرگانی هاوشانی توانایانه‌ بۆ ڕازیکردنی‬ ‫‌‬ ‫بههادارکردنی خۆیان لی‬ ‫توانایانه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫کارمهندانیش هاوشانی‬ ‫‌‬ ‫داهاتی‬ ‫یانهوێت داهاتی‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫کارمهندان‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫خاوهنکاری ئێستا و داهاتوویان‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تانهی‬ ‫بههره‌ و توانا و عاده‌ ‌‬ ‫ئه ‌و ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بدهن ‌‬ ‫‌‬ ‫پهره‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫زیاتریان‬ ‫رزه‪.‬‬ ‫به ‌‬ ‫بههایان ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫که لی ‌‬ ‫کارکردن ‌‬ ‫که بڕیار‬ ‫تایبهتی گرنگه‌ کاتێک ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێنترۆپهنۆر ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫یهی‬ ‫وه ‌‬ ‫بیرکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫شێوه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫سهر خوێندن و ڕاهێنان‪ .‬خوێندن داهات زۆر زیاد ناکات‬ ‫دهدرێت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیت که‬ ‫نه ‌‬ ‫‌‬ ‫به تواناکانت‬ ‫‌‬ ‫پهره‌‬ ‫‌‬ ‫نههێنیت و‬ ‫‌‬ ‫دهست‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر زانین‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫مانهش بریتین له‌‪:‬‬ ‫‌‬ ‫بههادار بکات‪ .‬ئه‌‬ ‫کهسانی تر ‌‬ ‫تگوزارییهکانت لی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خزمه‬ ‫کهسیدا و‬ ‫سهر ئاستی تاکه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫یوهندیکردنی باش ‌‬ ‫په ‌‬ ‫توانای نووسینی باش و ‌‬ ‫که له‌‬ ‫دیاریکراوانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو توانا‬ ‫تیهكانی ماتماتیک و ‌‬ ‫بنهڕه‌ ‌‬ ‫ئامرازه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫پهره‌دان ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫رزده ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمداریت ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وه و ‌‬ ‫به‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫شامهتت جیاده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫حه‬ ‫سهر‬ ‫خوێندنه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن‪ ،‬کلیلی‬ ‫ده ‌‬ ‫بههات زیاد ‌‬ ‫کهسانی تر ‌‬ ‫که لی ‌‬ ‫توانایانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫که بڕوایان وایه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫خوێندکارانهی زانکۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫دواناوهندی و زانکۆ‪ .‬ئه‌و‬ ‫‌‬ ‫ئاستی‬ ‫سهختی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزه‌‪ ،‬زۆرجار‬ ‫‌‬ ‫كلیلی كاری داهات‬ ‫‌‬ ‫بڕوانامه‬ ‫تهنها‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاره ‌‬ ‫‌‬ ‫چنه بازاڕی‬ ‫ده ‌‬ ‫وه کاتێک ‌‬ ‫هێنرێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهئاگاده‌‬ ‫‌‬ ‫کارمهندان له‌ڕیگای‬ ‫‌‬ ‫ههردووک خاوه‌ن بازرگانی و‬ ‫‌‬ ‫له ئابوری ‌بازاڕدا‪،‬‬ ‫کهسانی‬ ‫یارمهتیدانی ‌‬ ‫‌‬ ‫شتهکان و‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدانی‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫باشتره ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ڕێگای‬ ‫دۆزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهوێت داهاتێکی زۆرت‬ ‫ده ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫کهون‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫رده ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرامبه‌ر داهاتدا‬ ‫له ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێبدهیت و‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫په ‌‬ ‫بههره‌کانت ‌‬ ‫دهتوانیت ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته بزانیت چۆن‬ ‫‌‬ ‫ههبێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫دهبێت بۆ ‌‬ ‫ورهیان ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫بهشداری ‌‬ ‫که ‌‬ ‫بهو ڕێگایانه‌ی ‌‬ ‫بهکاربهێنیت ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫که وێت‪ .‬هه‌ رئێستا‬ ‫وه ی ده‌ ستت ده‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫خه رج بکه‌‬ ‫‌‬ ‫که متر‬ ‫‌‬ ‫‪.3‬‬ ‫كه وتكردن دابنێ‪.‬‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫پرۆگرامێكی ڕێکخراوی‬ ‫كهوت‬ ‫به پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫مهندبوون‪ .‬وڵاتان‬ ‫دهوڵه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆرگرنگه بۆ‬ ‫‌‬ ‫كهوت‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫دههێنن‪ .‬ته‌نها‬ ‫رههمی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫به‬ ‫کهمتر له‌ ‌‬ ‫بهکاربردنی ‌‬ ‫دهبن – ‌‬ ‫وڵهمه‌ند ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫رمایهی پێویست بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫دهتوانێت‬ ‫‌‬ ‫وه وڵاتێک‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫لهڕێگای پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خۆشگوزهرانی وڵاتێك‬ ‫‌‬ ‫که بکات‪ .‬به‌ڵام‬ ‫ڵه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫وهنانی سامان‬ ‫پێكه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫سهرمایه‌ كۆبكاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وهك ‌‬ ‫‌‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫به شتی زیاتر‬ ‫پێویستی ‌‬ ‫بهربهێنرێت –‬ ‫وه ‌‬ ‫رههم ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی پڕبه‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫رمایه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وهی‬ ‫کۆکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫دروستدهکات‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهکاربه‌ران‬ ‫بهها بۆ ‌‬ ‫که زۆرترین ‌‬ ‫پرۆژانه بکرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ئاراستهی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرمایه‌(‪.‬‬ ‫‌‬ ‫سهر گرنگی بازاڕی کارای‬ ‫بهشی ‪ ،2‬له‌ ‌‬ ‫پێکهاتهی ‪‌ ،4‬‬ ‫‌‬ ‫بڕوانه‬ ‫‌‬ ‫)‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫شێوه‬ ‫‌‬ ‫ههمان‬ ‫به ‌‬ ‫کهس‪ .‬ئه‌وانیش ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان شت دروسته‌ بۆ‬ ‫‌‬ ‫كهسێك‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئهنجام بده‌ن‪‌ .‬‬ ‫بهرهێنان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بكهن و ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوت‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهرێكی زۆر‬ ‫ئه ‌‬ ‫وڵهمه‌ند بێت ‌‬ ‫‌‬ ‫ژیرانه ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫كهوت و ‌‬ ‫بهبێ پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كهمه‌‪.‬‬ ‫زۆر ‌‬ ‫ژیرانه له‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫ڕێگهکانی ‌‬ ‫‌‬ ‫گرنگه )‬ ‫‌‬ ‫چهنده‌‬ ‫‌‬ ‫ژیرانه‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم ‌‬ ‫به‬ ‫یه ‌‬ ‫ههنگاوی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫کهین(‪،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهکانی ‪ 7‬و ‪8‬دا باس‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌وام‬ ‫دهستپێبکات‪ .‬وه‌ڵامی ‌‬ ‫كهوتكردن ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكی ڕێکوپێکی‬ ‫رنامه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بکهم‬ ‫‌‬ ‫دهست‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بریتییه له ''ئه‌زانم‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێشنیاره‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫‌‬ ‫رجییه‬ ‫بهشی ‌‬ ‫خه‬ ‫كه ‌‬ ‫كهوێت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دهست ‌‬ ‫پارهم ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هێنده‬ ‫بهڵام‬ ‫كهوتكردن‪‌ ،‬‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردنی‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهشی‬ ‫‌‬ ‫کهم‬ ‫بودجه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرئه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویستهکانم بكات‪،‬‬ ‫‌‬ ‫كهوت‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكی‬ ‫رنامه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهبێ درۆ دواتر‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫تێدانابێته ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ره ‌‬ ‫تۆیه‪ ،‬تکایه‌ زیاتر بیری لێبکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهڵامی‬ ‫مه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫کهم‪ ''.‬ئه‌ ‌‬ ‫ستپێده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫دهست پێبکات‪.‬‬ ‫وه و ئێستاش ‌‬ ‫دهتوانێت زیاتر کۆبکاته‌ ‌‬ ‫میشه ‌‬ ‫‌‬ ‫مرۆڤ ‌‬ ‫هه‬ ‫پێویسته''‬ ‫‌‬ ‫که ''‬ ‫‌‬ ‫کهینه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫لهو شتانه‌‬ ‫میشه بیر ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫گهرچی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫میشه‬ ‫وهی پێویستمانه‌‪ .‬ئابوریناسان ‌‬ ‫هه‬ ‫له ‌‬ ‫دهکڕین ‌‬ ‫بهڵام زۆر زیاتر ‌‬ ‫بیانکڕین‪‌ ،‬‬ ‫ئاماژهی پێداویستی''‪،‬‬ ‫‌‬ ‫نهک "‬ ‫دهکێشن ‌‬ ‫‌‬ ‫تهخته‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫ئاماژهی خواست له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪ ،‬زیاتر‬ ‫خۆویستانه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجکردنمان‬ ‫‌‬ ‫چونکه زۆربه‌ی بڕیاره‌کانی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫زۆره له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها نرخ كاریگه‌ری‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫قینه بن‪،‬‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫رمهبنای پێداویستی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوێت که‌‬ ‫رده ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه‪ ،‬بۆمان ‌‬ ‫رزدهبێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕیارانه‪ .‬کاتێک نرخی شتێک ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫رههمێک‬ ‫‌‬ ‫گهر نرخی ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫یه‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو شته‬ ‫به ‌‬ ‫كهمتر پێویستمان ‌‬ ‫‌‬ ‫که بۆ ئێمه‬ ‫کهی بدات)ئه‌وا نرخه‌ ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێکی تر‬ ‫‌‬ ‫داببهزێت‪ ،‬یان‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‪.‬‬ ‫‌‬ ‫لهو شته‌‬ ‫که زیاترمان ‌‬ ‫دهبینین ‌‬ ‫كهوێت(‪‌ ،‬‬ ‫مده ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمه‌‪،‬‬ ‫که داهاتیان ‌‬ ‫وانهش ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫کهسێک‪‌ ،‬‬ ‫ههموو ‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫واته تاڕاده‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫بدهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫گه ‌‬ ‫وره‬ ‫ئهوی قوربانی ‌‬ ‫بهبێ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫بکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم‬ ‫رجییهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫که کاتێک داهاتت زیادی‬ ‫وه ‌‬ ‫بکهیته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دوابخهیت و بیر له‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫كه‬ ‫سه ‌‬ ‫ئاسانه‌ مه‌ ‌‬ ‫یه‪.‬‬ ‫هه ‌‬ ‫یه دوو کێشه‌ی ‌‬ ‫گریمانه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردن‪ .‬ئه‌م‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهیت ‌‬ ‫به‬ ‫ده ‌‬ ‫دهست ‌‬ ‫کرد ‌‬ ‫پاره‪ ،‬پێناچێت‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردنی‬ ‫نییه بۆ پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئیرادهت‬ ‫‌‬ ‫گهرله ‌ئێستادا‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهم‪‌ ،‬‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێیانوایه‬ ‫خهڵک‬ ‫که ‌‬ ‫یهی ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ههبێت‪ .‬بڕی ‌‬ ‫یهت ‌‬ ‫ئهو ئیراده‌ ‌‬ ‫لهداهاتووشدا ‌‬ ‫‌‬ ‫وه خۆت‬ ‫رئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫وه‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزده‌‬ ‫گهڵ داهاتیاندا ‌‬ ‫له ‌‬ ‫میشه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫پێویستیانه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫دهبێت بۆت کاتێک زۆرترت‬ ‫که زۆر ئاسانتر ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ڵهتێنه‌ ‌‬ ‫خه ‌‬ ‫ڵمه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫سانهی ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫که‬ ‫كهوتكردن‪ .‬ڕاسته‌ ‌‬ ‫به پاشه‌ ‌‬ ‫دهستبكه‌یت ‌‬ ‫ئهوكات ‌‬ ‫ستكهوت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫دهكرێت كاتێك داهاتیان زیاد‬ ‫كهوت ‌‬ ‫كهن زۆرتریان بۆ پاشه‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫كهوت ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی زۆر‬ ‫‌‬ ‫یه و‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزیان‬ ‫که داهاتی ‌‬ ‫‌‬ ‫سانهی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ئهو‬ ‫دهکات‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫‌‬

‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫كهوتكردن که‬ ‫به پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کردوه‬ ‫دهستیان‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی کاتێک‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫نه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کۆده ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫رزبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها هۆکارێکی گرنگی ‌‬ ‫به‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫داهاتیان زۆر نزمتر بووه‌‪.‬‬ ‫کردوه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهستیان‬ ‫‌‬ ‫له قۆناغێكی زووی ژیاندا‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یه‬ ‫ئه ‌‬ ‫داهاتیان ‌‬ ‫كهوتكردن‪.‬‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردندا‬ ‫بهرنامه‌ی پاشه‌ ‌‬ ‫گهڵ دواخستنی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫دووهم ‌‬ ‫‌‬ ‫کێشهی‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بیته ‌‬ ‫نزیكده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت كاتێك له‌ قۆناغی خانه‌نشینبوون‬ ‫كهی زیاتر ‌‬ ‫تێچوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی زیاترت‬ ‫‌‬ ‫ئهوا‬ ‫‌‬ ‫ستپێبکهیت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫تاوهكو زووتر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫ئاشکرایه‬ ‫‌‬ ‫نییه‬ ‫وهی ئاشکرا‬ ‫ئه ‌‬ ‫تهمه‌نی خانه‌نشینی‪‌ .‬‬ ‫گهیته‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهو كاته‌ی ‌‬ ‫وتكردوه ‌‬ ‫‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫کهمێک زووتر‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یته ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کۆده ‌‬ ‫‌‬ ‫خانهنشینی زیاتر‬ ‫‌‬ ‫چهند سامانی‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫که ئێستا‬ ‫‌‬ ‫نانهت بچووکترین بڕ‬ ‫كهوتكردن‪ .‬ته‌ ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بکهیت‬ ‫‌‬ ‫دهست‬ ‫‌‬ ‫سهر سامانی‬ ‫به ‌‬ ‫وره بهێنێت ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫دهتوانێت گۆڕانێکی ‌‬ ‫كهیت‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫كهوتی ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهی ‪7‬دا‬ ‫‌‬ ‫بهدرێژی له‌‬ ‫زووه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ستپێکردنه‬ ‫ئهم ‌‬ ‫ده‬ ‫داهاتووتدا‪ .‬سوودی ‌‬ ‫بهرچاوبگره‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫خواره ‌‬ ‫‌‬ ‫یهی‬ ‫نموونه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫بهڵام بۆ ئێستا‪‌ ،‬‬ ‫کهین‪‌ .‬‬ ‫ده ‌‬ ‫باس ‌‬ ‫سهرت‬ ‫چهند له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهشێت‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردن‬ ‫که دواخستنی پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهوێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫خهریکیت‬ ‫‌‬ ‫دهگێڕیت و‬ ‫‌‬ ‫لهدایکبوونی ‪ ٢٢‬ساڵه‌ت‬ ‫گریمان تۆ ئاهه‌نگی ‌‬ ‫کسهر‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫یه‬ ‫بهرئه‌ ‌‬ ‫تهواوکردنی زانکۆ‪ .‬له‌ ‌‬ ‫کهم کارت پاش ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ستبکهیت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫ماوه‬ ‫مهدا‬ ‫بهرده‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫چهندین ساڵی زۆرت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستناکه‌وێت و‬ ‫یهکی زۆرت ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرقاڵی‬ ‫‌‬ ‫که پێویست ناکات‬ ‫‌‬ ‫دهڵێیت‬ ‫‌‬ ‫بهخۆت‬ ‫‌‬ ‫خانهنشینبوون‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫که ‌‬ ‫له‬ ‫دهیت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهخۆت‬ ‫بهڵێن ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫كهوتكردن بیت له‌ ئێستادا‪‌ ،‬‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بکه‬ ‫دهست‬ ‫یهکی باشتر‪ :‬ئێستا ‌‬ ‫دهست پێبکه‌یت‪ .‬بیرۆکه‌ ‌‬ ‫مهنی ‪ ٣٠‬ساڵیدا ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردن‪ .‬پێویست ناکات زۆر بێت‪ .‬بابڵێین ڕۆژی ‪ 2‬دۆلر له‌ دوو‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫نده‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به ‪ ٢٤‬ساڵ‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫مهنت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫ساڵی داهاتوودا تا ‌‬ ‫به ورده‌ له‌‬ ‫لهکۆتایی ڕۆژدا ‌‬ ‫قاوه و کۆل یان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیده‌یت ‌‬ ‫به‬ ‫ڕۆژانه ‌‬ ‫‌‬ ‫که تۆ‬ ‫بێت ‌‬ ‫تهمه‌نی ‪ ٢٦‬ساڵی‪،‬‬ ‫وه تاوه‌كو ‌‬ ‫ساڵییه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهمه‌نی ‪٢٤‬‬ ‫گیرفانتا بێت‪ .‬پاشان له‌ ‌‬ ‫که تا ئێستا‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫کهمێک زیاتره‌ ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫ره ‌‬ ‫ڕۆژی ‪ 3‬دۆلر کۆبکه‌ ‌‬ ‫به ‪ ٢٦‬ساڵ‪،‬‬ ‫دهبیت ‌‬ ‫‌‬ ‫کردوه‪ .‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫وه و داهاتیشت زیادی‬ ‫کۆتکردۆته ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‪ ٣٠‬ساڵ‪.‬‬ ‫دهبیت ‌‬ ‫تاوهكو ‌‬ ‫‌‬ ‫بکه بۆ ڕۆژی ‪ 4‬دۆلر‬ ‫‌‬ ‫كهت زیاد‬ ‫وتكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫تهواوکردنی زانکۆ‬ ‫که پاش ‌‬ ‫وتهی ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫رنامهی‬ ‫‌‬ ‫بهو ‌‬ ‫به‬ ‫دهستبکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پاشان‬ ‫ئهم‬ ‫لوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستی پێبکه‌یت‪ .‬خستنه‌‬ ‫تهمه‌نی ‪ ٣٠‬ساڵیدا ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بهڵێنت دابوو ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‬ ‫مهنت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫رۆژانه شێوازی ژیانت زۆر نابووت ناکات و تاوه‌كو ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمه‌‬ ‫بڕه ‌‬ ‫‌‬ ‫ستكهوتوو‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫گهڵ سوودی‬ ‫وه‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫کۆکردۆته ‌‬ ‫‌‬ ‫به ‪ ٣٠‬ساڵ‪ 9،490 ،‬دۆلرت‬ ‫‌‬ ‫وهی ‪ 3 ،2‬یان ‪4‬‬ ‫کۆکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕاستیدا‬ ‫وتكردوه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫بڕێکی باشت بۆخۆت‬ ‫دهنێت‪.‬‬ ‫وه ‌‬ ‫پێکه ‌‬ ‫‌‬ ‫دۆلر ڕۆژانه شتێک‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫مهنی ‪٦٧‬‬ ‫ته ‌‬ ‫بكه‪ .‬کاتێک له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رسوڕهێنهره‌ش‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ئهو شته‌‬ ‫یهكی ‌‬ ‫ماشه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫خاته‬ ‫زووه ‪ 153،305‬دۆلر ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ستپێکردنه‬ ‫ئهو ‌‬ ‫ده‬ ‫دهبیت‪‌ ،‬‬ ‫ساڵیدا خانه‌نشین ‌‬ ‫پێویسته بیکه‌یت‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئهمڕۆ‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫بهپێی توانای کڕێنی ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهر سامانت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫که‬ ‫ئه ‌‬ ‫نزیکهی ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکسانه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫قازانجه ‌‬ ‫‌‬ ‫رێژهی سوودی‬ ‫‌‬ ‫وهرگرتنی‬ ‫تهنها ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمی هێناوه‌ )دواتر‪،‬‬ ‫‌‬ ‫یهی ڕابوردوودا ‌‬ ‫به‬ ‫ده ‌‬ ‫ههشت ‌‬ ‫‌‬ ‫ماوهی‬ ‫‌‬ ‫بازاڕی پشك له‌‬ ‫سهدی‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫ئهمه‌ش ڕێژه‌ ‌‬ ‫كهین(‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫قسه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫قازانجه‬ ‫ئهم ئاستی‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫زیاتر ‌‬ ‫لهکاتی خانه‌نشینیدا‬ ‫کۆکراوهت ‌‬ ‫‌‬ ‫له کۆی سامانی‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫یهک بچووک ‌‬ ‫تاڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ساڵییه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهنی ‪٣٠‬‬ ‫ته ‌‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫کۆکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهوام بیت ‌‬ ‫له‬ ‫به ‌‬ ‫بهڕاستی ‌‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردن له‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫بهرده‌وامبوون له‌ ‌‬ ‫گهری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫نهچێت ‌‬ ‫وهشت له‌ بیر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ستبكهیت‬ ‫‌‬ ‫وهی له‌ ‪ ٣٠‬ساڵیدا ‌‬ ‫ده‬ ‫وهك له‌ ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫مهنی ‪ ٣٠‬ساڵیدا زۆر زیاتر ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردن‪.‬‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫که تۆ‬ ‫ئهو شتانه‌ی ‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫له‬ ‫یته ‌‬ ‫که ‌‬ ‫بیرده ‌‬ ‫‌‬ ‫واته جاری داهاتوو ‌‬ ‫که‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫ره ‌‬ ‫وه‬ ‫نیه و بیربکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهزۆربه‌یان‬ ‫که له‌ڕاستیدا پێویستت ‌‬ ‫بزانه ‌‬ ‫‌‬ ‫"پێوستتن"‪،‬‬ ‫كهوێت‪ .‬ئێمه‌‬ ‫ده ‌‬ ‫سهر سامانی داهاتووت ‌‬ ‫چهند له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫که تێچوونیان‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی بتوانیت‬ ‫بۆئه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهرگی بژیت‬ ‫که تۆ ژیانێکی کوله‌ ‌‬ ‫وه ناکه‌ین ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫پێشنیاری ‌‬ ‫نییه‪ .‬به‌ڵام دوو شت‬ ‫‌‬ ‫وه هیچ مانای‬ ‫مهند بیت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫دهوڵه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهداهاتوودا‬ ‫‌‬ ‫رچاوبگره‪:‬‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫به تۆدا ‌‬ ‫که‬ ‫ڕێگهی ‌‬ ‫‌‬ ‫مهریکا‬ ‫ئه ‌‬ ‫لهساڵانی ‪1980‬کاندا کۆنگرێسی ‌‬ ‫کهم‪‌ ،‬‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫كهوتكراوه‌ ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫ئهو بڕه‌‬ ‫واته ‌‬ ‫‌‬ ‫به دۆلری پێش‪-‬باج‪.‬‬ ‫وه ‌‬ ‫یته ‌‬ ‫پاره کۆبکه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫مانگانهت پێش ‌‬ ‫‌‬ ‫كهیت له‌ داهاتی‬ ‫ده ‌‬ ‫كهوتی ‌‬ ‫که پاشه‌ ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕه‬ ‫‌‬ ‫لهڕاستیدا بڕی داهاتی‬ ‫‌‬ ‫كهوت‬ ‫لێبدهیت‪ .‬به‌م پێیه‌ش پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫باجی‬ ‫كهت باجی‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهش زیاتر‪ ،‬سوودی‬ ‫بهزێنێت‪ .‬له‌ ‌‬ ‫باجلێگیراوت داده‌ ‌‬ ‫رنههێنیت بۆ داهاتی خانه‌نشینیت‪.‬‬ ‫لێده ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫لێناگیرێت تاوه‌كو‬ ‫كهت قوربانیدان به‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫دواخستنهی باجگرتن له‌‬ ‫‌‬ ‫سوودوهرگرتن له‌م‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫كهوتكردنی ئێستات ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربردنی‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫كهوت پێویستی‬ ‫بهرنامه‌ی پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گهرچی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دووهم‪،‬‬ ‫‌‬ ‫چهندین ڕێگای‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫ههنووکه‌ییه‌کاندا‪‌ ،‬‬ ‫رجییه ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫خه‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫مکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫ستبهجێ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمتر‪.‬‬ ‫خهرجکردنی بڕێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫ن بۆ‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫داهێنه ‌‬ ‫رانه‬ ‫‌‬ ‫که له‌‬ ‫‌‬ ‫به زاڵبوون و ئاسایش‬ ‫‌‬ ‫ههستکردنت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهبیت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئاسووده‬ ‫وهی‬ ‫دهگرن‪ .‬کردنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫وه بۆ داهاتووی دارایت‬ ‫کانته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کارییه‬ ‫‌‬ ‫ئاماده‬ ‫‌‬ ‫فشاره‬ ‫وهی‬ ‫مرکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات بۆ ‌‬ ‫که‬ ‫كهوت ئێستا یارمه‌تیت ‌‬ ‫حسابێکی پاشه‌ ‌‬ ‫دهکات‪.‬‬ ‫داراییهکان و پاشان چۆنێتی ژیانت باشتر ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک مه‌سروفاتی‬ ‫زنجیره ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫بریتیه‬ ‫‌‬ ‫ههموو شتێك‪ ،‬ژیان‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫رله‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵهکردن‬ ‫مامه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫كهوتت‬ ‫پێویسته حسابی پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕواننهکراوه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چاوه‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫یه بۆ خانه‌نشین بوونت‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوت‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵیاندا‪ .‬هاوکات پێویستت ‌‬ ‫به‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ببێته‬ ‫رنامهی مانگانه‌‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫كهوتی ‌‬ ‫پێویسته پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهی ‪ 6‬و ‪.(7‬‬ ‫‌‬ ‫بڕوانه‬ ‫‌‬ ‫)‬ ‫وهک خانوو‪ ،‬خواردن‪ ،‬هاتووچۆ و‬ ‫گوزهرانت‪ .‬پێویسته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهشێوازی‬ ‫بهشێک ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهن‬ ‫‌‬ ‫بکهیت‪ .‬زۆرجار‬ ‫‌‬ ‫گهڵدا‬ ‫له ‌‬ ‫ڵهی ‌‬ ‫مامه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫وامهکانی‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌‬ ‫تیچوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫نه حسابی‬ ‫خه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫کهت ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫بهشیک ‌‬ ‫له‬ ‫یهکی ئۆتۆماتیکی ‌‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫کارهکان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫دهر ‌‬ ‫بهقه‌ ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫ڵیدهبژێریت‪ .‬هه‌ندێکیان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫که خۆت‬ ‫وه ‌‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫‌‬ ‫خه ‌‬ ‫نه‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان بڕ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫مانگانه‬ ‫ئهوانیش‬ ‫‌‬ ‫لوه‬ ‫‌‬ ‫یخهیته‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕهی خۆت‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫‌‬ ‫ده‪ .‬کاتێک هاته‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهست‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫دهرفه‌ ‌‬ ‫تانه‬ ‫‌‬ ‫كهت‪ .‬ئه‌م‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫بیکه‪".‬‬ ‫‌‬ ‫یه‪" :‬‬ ‫مه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫كهوت‪ ،‬باشترین ڕێسا ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫واده ی‬ ‫‌‬ ‫گره بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رمه‬ ‫قه رزی بانكی وه‌‬ ‫پاره ی هیچ شتێک به‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.4‬‬ ‫سوودبه خشی(‪.‬‬ ‫‌‬ ‫كه ی )‬ ‫كاركردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ژیانه‬ ‫زیاتر ‌‬ ‫له‬ ‫جلوبهرگ‬ ‫‌‬ ‫سهفه‌ر یان‬ ‫‌‬ ‫کهیت بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫پاره قه‌رز ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕوودهدات کاتێک تۆ‬ ‫‌‬ ‫چی‬ ‫بهزێت؟‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫بههایان‬ ‫کاردهبرێن یان ‌‬ ‫‌‬ ‫بهخێرایی ‌‬ ‫به‬ ‫که ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫شتومهکی‬ ‫‌‬ ‫یان‬ ‫وهی‬ ‫بۆئه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهیت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرزێکی چوار ساڵی‬ ‫‌‬ ‫ڕوودهدات کاتێک‬ ‫‌‬ ‫چی‬ ‫کهڵکی نامێنێت؟‬ ‫‌‬ ‫به دوو ساڵ‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهاتوو بکڕیت‬ ‫ئۆتۆمبیلێکی ‌‬ ‫یهک قه‌رزی‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان شته‌‪ :‬پاش‬ ‫‌‬ ‫پرسیاره ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ههردوو‬ ‫‌‬ ‫وهڵامی‬ ‫‌‬ ‫نییه بۆ تۆ‬ ‫‌‬ ‫هایهکیان‬ ‫‌‬ ‫کهم یان هیچ ‌‬ ‫به‬ ‫بههایه‌کی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫شتگهلێکێك ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێته‌ هۆی گرفت و ناسه‌قامگیریی‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫رزدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێکی تر‪ .‬ئه‌م قه‌‬ ‫یان بۆ ‌‬ ‫دارایی‪.‬‬ ‫کهی‬ ‫بهسووده‌ ‌‬ ‫ژیانه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی درێژتر ‌‬ ‫له‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرزهێنانی شتێک بۆ‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫خواستهکانی‬ ‫‌‬ ‫پارهی خۆشنودی ڕابوردووت و‬ ‫‌‬ ‫له داهاتوودا‬ ‫دهکات ‌‬ ‫ناچارت ‌‬ ‫وهی‬ ‫وهی زیاتر له‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بێته هۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهئاسانی ‌‬ ‫ده‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫بدهیت‪ .‬هاوکات ‌‬ ‫‌‬ ‫ئێستات‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وه دێت‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫به واتای‬ ‫‌‬ ‫مهش‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجبکه‌یت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کهوێت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستت‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫دهبیت له‌ داهاتوودا‪‌ .‬‬ ‫ههژارتر ‌‬ ‫ههژار و ‌‬ ‫زیاددهکات و تۆش ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرزاربوونت‬ ‫‌‬ ‫كارهساتی دارایی‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهره‌و‬ ‫وه ‌‬ ‫رێڕه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێک یان خێزانێک کاڵا به‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫مانایهکی‬ ‫‌‬ ‫ههرگیز هیچ‬ ‫‌‬ ‫ئایا‬ ‫گهر کاڵاکه‌ موڵکێکی‬ ‫ئه ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫بهڵێ"یه‌‪‌ ،‬‬ ‫که " ‌‬ ‫ڵامه ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرز بکڕن؟ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫که‪.‬‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه پێش نابووت بوونی‬ ‫درایه ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرزه‌ ‌‬ ‫که‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫مهندرێژ بێت و ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫دههێنێت‪.‬‬ ‫بهکاری ‌‬ ‫که ‌‬ ‫دهیت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫پارهی شتێك ‌‬ ‫‌‬ ‫یه تۆ‬ ‫بهم شێوه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رهکیی ناوماڵ‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجی‬ ‫‌‬ ‫تێدایه‪ .‬سێ‬ ‫‌‬ ‫رجهیان‬ ‫‌‬ ‫ئهم مه‌‬ ‫کهم کڕێن ‌‬ ‫زۆر ‌‬ ‫بهدروستی ڕاگیرا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫دێنه یادمان‪ :‬خانوو‪ ،‬ئۆتۆمبیل و خوێندن‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫ماوهی چل یان‬ ‫‌‬ ‫ههبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫بهسوودی‬ ‫یه ژیانێکی ‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫خانوویهکی نوێ ‌‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫مهعقوله‌‪.‬‬ ‫قهرزی ‪ ٣٠‬ساڵ زۆر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫خاونویهك ‌‬ ‫‌‬ ‫بارهدا‪ ،‬كڕینی‬ ‫‌‬ ‫پهنجا ساڵ‪ .‬له‌م‬ ‫‌‬ ‫وهی لێبکرێت‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهر ئۆتۆمبیلێک چاوه‌ڕوانی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههمان شێوه‌ش‪‌ ،‬‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫نییه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫ڵه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫وه‪ ،‬هیچ ‌‬ ‫بمێنێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ماوهی چوار یان پێنج ساڵ‬ ‫‌‬ ‫ههمان شێوه‌ی خانوو‪،‬‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫یته ‌‬ ‫كهمتر بده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ماوهی ‪ ٤‬ساڵ یان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫له مه‌ودای دوردا‪ .‬ئه‌و‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫بهگشتی سوودی ‌‬ ‫له خوێندندا ‌‬ ‫بهرهێنان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫رههمی‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫به‬ ‫له خوێندنی زانکۆدا‪‌ ،‬‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫بهرهێنان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫نجانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫گه‬ ‫ماوهی ‪ ٣٠‬بۆ ‪٤٠‬‬ ‫‌‬ ‫بهرزدا له‌‬ ‫وه له‌ ‌شێوه‌ی داهاتی ‌‬ ‫بچننه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهیان‬ ‫رهێنانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫خۆشدهكات بۆ‬ ‫‌‬ ‫رێگهیان بۆ‬ ‫‌‬ ‫بهرزتر‬ ‫مهنیاندا‪ .‬داهاتی ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫ساڵی داهاتووی ‌‬ ‫وهی قه‌رزی خوێندن‪.‬‬ ‫دانه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهن یان‬ ‫ده ‌‬ ‫مهندرێژ هێشتا داهاتی زیاتر دروست ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫که موڵکی ‌‬ ‫کاتێک ‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫ته ‌‬ ‫كهشی دراوه‌ ‌‬ ‫كڕینه ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرزی‬ ‫ئهو ‌‬ ‫کهن‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫بههادار دابین ‌‬ ‫خزمهتگوزاری ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان‬ ‫وه ‌‬ ‫كهوت و ‌‬ ‫که له‌ڕاستیدا جۆرێکه‌ له‌ پاشه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫رزدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک له‌ قه‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪.‬‬ ‫کهی زیاد ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫پهتی خاوه‌ ‌‬ ‫كه سامانی ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهدانی‬ ‫‌‬ ‫که بۆ‬ ‫مه ‌‬ ‫قهرز ‌‬ ‫ماڵهکان شته‌کان ساده‌ن‪‌ :‬‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی خاوه‌ن‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫جهخت‬ ‫وهش‪‌ ،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫جگه له‌ خانوو و ئۆتۆمبیل و خوێندن‪ .‬سه‌رباری ‌‬ ‫‌‬ ‫ههرشتێک‬ ‫‌‬ ‫ئهو شتانه‌ زۆر زووتر له‌‬ ‫که بۆ کڕێنی ‌‬ ‫قهرزه‌ ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بكهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم ڕێنماییه‌‬ ‫بهری ‌‬ ‫وه‪ .‬گرتنه‌ ‌‬ ‫درێته ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده‬ ‫بهسوودی موڵکه‌ ‌‬ ‫تهواوبوونی ژیانی ‌‬ ‫‌‬ ‫له کێشه‌ی دارایی‪.‬‬ ‫وه ‌‬ ‫دوركهوتنه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاراستهی‬ ‫‌‬ ‫دهتبات ‌‬ ‫به‬ ‫ساکاره‪‌ ،‬‬ ‫به ده‌ ستهێنانی زیاتری سوود له‌‬ ‫‌‬ ‫هه ن بۆ‬ ‫‌‬ ‫‪ .5‬دوو ڕێگا‬ ‫قه رزی کرێدێت کارت و بیر ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫بگره ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫که ت‪ .‬خۆت به‌ دور‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بكه ره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫به کارهاتوو‬ ‫سته ی ‌‬ ‫‌‬ ‫که ره‌‬ ‫کڕینی ‌‬ ‫وهی له‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهبێ ‌‬ ‫ههبێت ‌‬ ‫‌‬ ‫له داهاتوودا زیاترمان‬ ‫کهین ‌‬ ‫حهزده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربهمان‬ ‫‌‬ ‫که داهاتیان‬ ‫وه ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫كهس‪‌ ،‬‬ ‫دهست بچێت‪ .‬زۆر ‌‬ ‫ئهمڕۆدا زۆرمان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهكات‪.‬‬ ‫ڕیده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئامانجه له‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫که ‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫زۆر له‌ تێكڕا زیاتره‌‪ ،‬دوو شت ‌‬ ‫شتهیان‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهی توانای کڕینی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهن بۆ کڕینی شت پێش ‌‬ ‫قهرزده‌ ‌‬ ‫کهم‪‌ :‬‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهرچی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر کڕینی شتی نوێ‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫دووهم‪ :‬پێداده‌گرن‬ ‫‌‬ ‫ههبێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ههرزانتر‬ ‫‌‬ ‫دهبن و زۆر‬ ‫سوودبهخش ‌‬ ‫‌‬ ‫نوێیهكان‬ ‫‌‬ ‫هێندهی‬ ‫‌‬ ‫کارهاتووهکان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫کهون‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫سهخت‬ ‫‌‬ ‫بهربه‌ستێکی‬ ‫زانانهی کرێدێت کارت ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی ‌‬ ‫نه‬ ‫دهشێت ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫گهرچی زۆرکه‌س وریان له‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫رکهوتنی داراییدا‪‌ .‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بێت له‌ ڕێگای‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫کهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫شێوهک ره‌فتار ‌‬ ‫‌‬ ‫ههن ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫كهسانیك‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫كارتهكاندا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫پارهی له‌ بانک دانراودا‬ ‫‌‬ ‫وهك‬ ‫سهر كرێدیت كارتێك ‌‬ ‫‌‬ ‫کارنههاتووی‬ ‫‌‬ ‫پارهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫بهکارنه‌هاتووی كرێدیت‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫گره‪.‬‬ ‫یهکی حاشاهه‌ڵنه‌ ‌‬ ‫ڵه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫وابێت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫قهرزکردنی زیاترت‬ ‫وه دێت تۆ توانای ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫به مانای ‌‬ ‫به ساده‌یی ‌‬ ‫كارت زۆر ‌‬ ‫واباشتره بیر له‌‬ ‫‌‬ ‫پێنابهخشێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫زیادهت‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫یه‪ ،‬سامانت زیاد ناکات یان‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵسوڕاوی بانك‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وهک پاشکۆی حسابی‬ ‫وه ‌‬ ‫یته ‌‬ ‫بکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهت‬ ‫کارته ‌‬ ‫‌‬ ‫کرێدێت‬ ‫دهتوانیت کرێدێت‬ ‫‌‬ ‫ئهوا‬ ‫ههڵسوڕاودا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫یه له‌ حسابی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهت‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهکه‌‬ ‫‌‬ ‫مهرجێك مانگانه‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجکردن – ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهکاربهێنێت بۆ‬ ‫کهت ‌‬ ‫کارته ‌‬ ‫‌‬ ‫کڕه‪.‬‬ ‫مه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کهتدا‪ ،‬شته‌ ‌‬ ‫حسابه ‌‬ ‫‌‬ ‫نییه له‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی پێویستت‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫بدهیته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫ڕێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنان‪ ،‬هاوکات‬ ‫لهکاتێکدا کرێدێت کارت ئاسانه‌ بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرز‬ ‫به ‌‬ ‫درێژهدان ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرزکردن‪ .‬چونکه‌ کرێدێت کارت‬ ‫فریودهر و گرانه‌ بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهس ناتوانن‬ ‫ترسیداره‪ .‬هه‌ندێک ‌‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫له ناواخندا زۆر ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫دهکات‪‌ ،‬‬ ‫ئاسان ‌‬ ‫بهکارنه‌هاتوو له‌‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجکردندا زاڵبن کاتێک ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫هاندهری‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستبه‌جێ کردار‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫هه ‌‬ ‫یه‬ ‫یهت ‌‬ ‫کێشه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫گهر تۆ ‌‬ ‫یه‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫کهیاندا ‌‬ ‫کارته ‌‬ ‫‌‬ ‫کارتهکانت‬ ‫‌‬ ‫ههموو کرێدێت‬ ‫‌‬ ‫وه و‬ ‫ستته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫بکهیت! مقه‌ستێک بگره‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫دبهختی داراییت ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بهره‌و ‌‬ ‫كهیت‪‌ ،‬‬ ‫نه ‌‬ ‫گهر وا ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بدڕێنه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫که تۆ توانای كڕینت‬ ‫كهوێت ‌‬ ‫دهرده‌ ‌‬ ‫وهها ‌‬ ‫به کرێدێت کارت ‌‬ ‫كڕینی شت ‌‬ ‫مهش‌‬ ‫وه‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫دێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر بۆ‬ ‫له کۆتایی مانگدا ‌‬ ‫كهت ‌‬ ‫بهڵام لیستی حسابه‌ ‌‬ ‫زیاتره‌‪‌ ،‬‬ ‫وهی‬ ‫پڕکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم بۆ‬ ‫وهی بڕێكی ‌‬ ‫ڵبژاردهی دانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪ :‬هه‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاندهرێکی‬ ‫‌‬ ‫كردوه و‬ ‫‌‬ ‫قهرزت‬ ‫یهی ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫سهدی زۆر بچووکی ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫ڕێژه ‌‬ ‫‌‬ ‫که و‬ ‫سووده‌ ‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫خهرجکردنی له‌ شتی زیاتردا‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫کهت بۆ ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫هێشتنه‌ ‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫له ‌‬ ‫ردهوام بیت ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ههڵبژێریت و ‌‬ ‫‌‬ ‫ڵبژارده ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫وه ‪ -‬ئاستی‬ ‫بیته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وره ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫یهکی ‌‬ ‫کێشه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕووبهڕووی‬ ‫‌‬ ‫بهزووترین کات‬ ‫كهت‪‌ ،‬‬ ‫كارته‌ ‌‬ ‫خهرجتكردون‪.‬‬ ‫ئهو پارانه‌ی ‌‬ ‫سهر ‌‬ ‫‌‬ ‫چێته‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده‬ ‫بهرزی سوود ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرزی‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪ 15‬بۆ ‪18‬ی‬ ‫له ‌‬ ‫که نزیکه‌ی ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک‬ ‫‌‬ ‫شتێکی باوه‌ بۆ‬ ‫كه زۆربه‌ی‬ ‫زیاتره ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫وه‬ ‫یه زۆر ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم بڕه‌‬ ‫کهیان بده‌ن‪‌ .‬‬ ‫کارته ‌‬ ‫‌‬ ‫کرێدێت‬ ‫دهتوانن له‌ قازانجی‬ ‫رکهوتووه‌کانیش‪‌ ،‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ره‬ ‫بهرهێنه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫خهڵک‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهکانی‬ ‫‌‬ ‫بكهوێت‪ .‬وه‌ک ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫دهستیان‬ ‫بهرهێنانه‌کانیان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫كهوت و ‌‬ ‫پاشه‌ ‌‬ ‫سهدا ‪7‬‬ ‫له ‌‬ ‫گهر ساڵانه‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وڵهمه‌ند ببیت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت ‌‬ ‫ده‬ ‫بهئاسانی ‌‬ ‫دهبینین‪‌ ،‬‬ ‫تردا ‌‬ ‫بهرزی‬ ‫ناخۆشبهختانه‌ ئاستی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫دهستبهێنیت‪‌ .‬‬ ‫به ‌‬ ‫كهت ‌‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫سوود له‌‬ ‫یه‪ .‬دانی‬ ‫هه ‌‬ ‫ئهمه‌ی ‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫رییهکی پێچه‌ ‌‬ ‫دراوه کاریگه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرزی ‌‬ ‫نه‬ ‫سهر ‌‬ ‫سوود له‌ ‌‬ ‫نانهت‬ ‫ته ‌‬ ‫دهكرێت ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرزی کرێدێت کارت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫سهدا ‪ 15‬بۆ ‪ 18‬له‌ ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫ههژاری ببات‪.‬‬ ‫رهو ‌‬ ‫به ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫که داهاتێکی باشی ‌‬ ‫کهسێک ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫بڕیاریدهدات‬ ‫‌‬ ‫وهرێكی لو ‌‬ ‫که‬ ‫پیشه ‌‬ ‫‌‬ ‫رچاوبگره‪،‬‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫به‬ ‫نموونه‌ی شۆن ‌‬ ‫ناوهراست له‌‬ ‫‌‬ ‫مهریكای‬ ‫ئه ‌‬ ‫شتوگوزاریه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫هامهس )وڵاتێكی ‌‬ ‫گه‬ ‫‌‬ ‫ڕۆژێک له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫فهره‌ی ‪ 1500‬دۆلری تێده‌چێت ‪،‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫تڵهسیدا( پشوو بدات‪ .‬ئه‌م‬ ‫ئه ‌‬ ‫زه‌رایای ‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫پاره ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وهی کۆی‬ ‫لهجیاتی دانه‌ ‌‬ ‫کهی‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫سهر کرێدێت کارته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیخاته‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت له‌ کردنی‬ ‫ردهوام ‌‬ ‫به ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫داته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫کهمترین بڕ ‌‬ ‫له‌ کۆتایی مانگدا‪ ،‬شۆن ‌‬ ‫تهواوی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫رزه ‌‬ ‫که‬ ‫که قه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ماوهی ‪١٠‬ساڵی داهاتوو‪ ،‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌ بۆ‬ ‫‌‬ ‫رێژهی‬ ‫‌‬ ‫گهر گریمان‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهی‪‌ ،‬‬ ‫فهره‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫چهندی داوه‌ بۆ‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬شۆن‬ ‫دهدرێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات‬ ‫کهی؟ مانگی ‪ 26.63‬دۆلر ‌‬ ‫بووه بۆ کرێدێت کارته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪18‬‬ ‫له ‌‬ ‫سوود ‌‬ ‫ماوهی ‪ 120‬مانگ‪ ،‬یان کۆی ‪ 3185.40‬دۆلر‪ .‬که‌واته‌ شۆن بۆ‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫کهی‪ ،‬زیاتر‬ ‫به کۆمپانیای کرێدێت کارته‌ ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫پارهی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫ره ‌‬ ‫سهفه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یفوسهفا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫فرۆكه و ئوتێل و خواردن و ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫داویهتی بۆ کرێی بلیتی‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫که‬ ‫له‌ ‌‬ ‫کهمتریشی تێبچوایه‌‬ ‫‌‬ ‫بکردایه و زۆر‬ ‫‌‬ ‫کهی‬ ‫فهره‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیتوانی‬ ‫‌‬ ‫شۆن‬ ‫بهخۆی پێش‬ ‫پارهدان ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستکردن ‌‬ ‫به‬ ‫وه و ‌‬ ‫خته ‌‬ ‫له‌ڕێگای پلندانی پێشوه‌ ‌‬ ‫که‪.‬‬ ‫فهره‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫به کۆمپانیای کرێدێت کارت پاش‬ ‫پارهدان ‌‬ ‫‌‬ ‫لهبری‬ ‫که ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫سهفه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪5‬‬ ‫ڕێژهی ساڵانه‌ی له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫مانگانه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردنی ‪ 75‬دۆلر‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫له‌ڕێگای‬ ‫پێکهاتهی ‪7‬دا(‬ ‫‌‬ ‫کهین له‌‬ ‫ده ‌‬ ‫سوودی لێکدراو )پاشان باسی سوودی لێکدراو ‌‬ ‫ههبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫دهیتوانی ‪ 1560.89‬دۆلری‬ ‫‌‬ ‫ماوهی بیست مانگ‪ ،‬شۆن‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫دیکه‪ ،‬له‌ڕیگای‬ ‫‌‬ ‫واتایهکی‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردنی ‪ 1500‬دۆلر‪ .‬به‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫له کۆی‬ ‫که ‌‬ ‫ردانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫قهرزکردنی‬ ‫‌‬ ‫لهجیاتی‬ ‫‌‬ ‫کهی‪،‬‬ ‫ره ‌‬ ‫سهفه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدانی‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫وتكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫پاشه‌ ‌‬ ‫كه‬ ‫پارهی‬ ‫سهفه‌ر بکات ) ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیتوانی دوو‬ ‫كه‪ ،‬شۆن ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫کرێدێت کارت و دانه‌ ‌‬ ‫که دواجار‬ ‫له ‪ 3195.40‬دۆلر ‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫خهرجکردن( به‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بوایه بۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫زیاتریشی‬ ‫فهر‪.‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫كهوت بۆ ‌‬ ‫سهری ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫ئهوجا‬ ‫که بکات بۆ ‪ 1،500‬دۆلر و ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫سهفه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیتوانی‬ ‫یان باشتر‪ ،‬شۆن ‌‬ ‫به کۆمپانیای کرێدێت کارت بۆ‬ ‫وهی ‪ 26.63‬دۆلری مانگانه‌ ‌‬ ‫دانه ‌‬ ‫‌‬ ‫له‌جیاتی‬ ‫ئهمه‌ی‬ ‫گهر ‌‬ ‫وه‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫یه کۆبکاته‌ ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕه‬ ‫ئهو ‌‬ ‫دهیتوانی ‌‬ ‫ماوهی ‪ ١٠‬ساڵی داهاتوو‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫کهدا‬ ‫‪ ١٠‬ساڵه‌ ‌‬ ‫ستبکهوتایه‌‪ ،‬له‌کۆتایی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪ 5‬سوودی ‌‬ ‫ده‬ ‫له ‌‬ ‫بکردایه و ساڵی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهیتوانی ‪ 2000‬دۆلر له‌‬ ‫‌‬ ‫کاتهدا‬ ‫‌‬ ‫دهبوه‌ خاوه‌نی ‪ 4135.26‬دۆلر‪ .‬له‌و‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بمێنێته ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرج بکات و هێشتا ‪ 2،135.25‬دۆلری بۆ‬ ‫‌‬ ‫سهفه‌رێکی تردا‬ ‫‌‬ ‫بکهین‪،‬‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت باسیان‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫چهندینی‬ ‫‌‬ ‫ئاشکرایه له‌م نموونه‌یه‌ ‌و‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫لهڕێگای ‌‬ ‫زیادبکهن ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربردنیان‬ ‫که ‌‬ ‫دهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ههوڵ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‬ ‫کهمتریان ‌‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکاربردن و‬ ‫له کۆتاییدا ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫قه‌رزی کرێدێت کارته‌ ‌‬ ‫رامبهردا‬ ‫‌‬ ‫قهرزی کرێدێت کارت و له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫دهگرن له‌ ‌‬ ‫بهدور ‌‬ ‫که خۆ ‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫له‌ ‌‬ ‫كهن‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫كهوت ‌‬ ‫پاشه‌ ‌‬ ‫سهر‬ ‫قهرزێكی زۆری کرێدێت کارتت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یه ئێستا‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫بێگومان ‌‬ ‫دهرفه‌تێکت‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫رزه‪‌ ،‬‬ ‫دوربگرتایه له‌و قه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر خۆت ‌‬ ‫به‬ ‫ئه ‌‬ ‫دهبوو ‌‬ ‫بێت‪ .‬باشتر ‌‬ ‫رنامهی‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫به‬ ‫دهستکردنت ‌‬ ‫لهڕێگای ‌‬ ‫ستکهوتنی سوودێکی زۆر ‌‬ ‫‌‬ ‫دهداتێ بۆ ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫پارهدانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كهیت بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫كهوتی ‌‬ ‫که پاشه‌ ‌‬ ‫كهوتكردن‪ .‬هه‌موو دۆلرێک ‌‬ ‫پاشه‌ ‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫سهدا ‪18‬ی‬ ‫له ‌‬ ‫رادهی سوودی ‌‬ ‫‌‬ ‫کاریگهر‬ ‫‌‬ ‫یهکی‬ ‫شیوه ‌‬ ‫‌‬ ‫قه‌رزی کرێدێت کارت‪‌ ،‬‬ ‫به‬ ‫کهت‪.‬‬ ‫رزه ‌‬ ‫سهر قه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫چێته‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫ده‬ ‫یهك ‌‬ ‫راده ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫کهوێت‪ ،‬یاخود ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫دهست ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا‬ ‫که له‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بهرهێنانێکه‌ ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫یته ‌‬ ‫گهر تۆ دۆلرێک بخه‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫به واتایه‌كی تر‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ئهوا ساڵێک پاشتر ‪ 1.18‬دۆلرت زیادکردوه‌ بۆ‬ ‫سهر‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫دهچێته‌‬ ‫‪ 18‬سودی ‌‬ ‫قهرزی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫دانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫کۆبکهیته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر دۆلرێک‬ ‫كهت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫بههای سامانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ماشێوه ‪ 1.18‬دۆلری‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫هه‬ ‫ئهوا ساڵێک پاشتر ‌‬ ‫کهت‪‌ ،‬‬ ‫کرێدێت کارته‌ ‌‬ ‫دهبێت –‬ ‫‌‬ ‫کهمتر‬ ‫وهنده‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهت ‌‬ ‫رزه ‌‬ ‫كهت‪ .‬قه‌ ‌‬ ‫سامانه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫سهر ‌‬ ‫‌‬ ‫خستۆته‌‬ ‫مکردۆته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫کهتی ‌‬ ‫که‬ ‫قهرزه‌ ‌‬ ‫سهره‌تادا ‌‬ ‫له ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫کۆتکردۆته ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫که‬ ‫لهو دۆلره‌ ‌‬ ‫کهم ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫بیدهیت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وهک سوود‬ ‫بوایه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ده‬ ‫وانه ‌‬ ‫بهپێچه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫نته ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهو ‪18‬‬ ‫دووهم ‌‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫سهدا ‪18‬‬ ‫کهت له‌ له‌ ‌‬ ‫کارته ‌‬ ‫‌‬ ‫رادهی سودی کرێدێت‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستت‬ ‫ردهوامی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫به ‌‬ ‫که تۆ ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫متره له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كهمتریش بێت‪ ،‬هێشتا زۆر ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫ههتبێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردن‬ ‫ههر پرۆگرامێکی پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهوێت ‌‬ ‫له‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دڵنیاییه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫بهرهێناندا‪‌ .‬‬ ‫وه ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ههبێت یان باش بیت ‌‬ ‫‌‬ ‫بهختت‬ ‫گهر تۆ زۆر ‌‬ ‫مه‌ ‌‬ ‫سهدا ‪18‬ی‬ ‫بهڕاستی له‌ ‌‬ ‫كهت ‌‬ ‫وتكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫که پاشه‌ ‌‬ ‫كه‬ ‫کهیت ‌‬ ‫نه ‌‬ ‫واههست ‌‬ ‫‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫یه‬ ‫له‌ ‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫رهێنانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫کهت ناخرێته‌ ناو حسابی‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چونکه‬ ‫کهویت‪،‬‬ ‫ستده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫یه و‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫قهرزی کرێدێت کارتی‬ ‫که ‌‬ ‫کهسێک ‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان شته‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫کهم شت ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫رکهوتنی دارایی‪،‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهدیهێنانی‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫سووره‌ ‌‬ ‫كهوتیش‪.‬‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫گهر پێویستی کرد له‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫بداته ‌‬ ‫‌‬ ‫رزه‬ ‫قه‌ ‌‬ ‫کهت؟‬ ‫وهی قه‌رزی کرێدێت کارته‌ ‌‬ ‫دانه ‌‬ ‫‌‬ ‫نهبوو بۆ‬ ‫پارهت ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئهی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫له‬ ‫وهربگره‌ ‪-‬ئاستی سوود نزمتر ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوكات قه‌رزێکی بانک‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫دانه ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها پلنێک دابنێ بۆ‬ ‫کهت‪ -‬هه‌ ‌‬ ‫رادهی سودی کرێدێت کارته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫شهش مانگدا‪ .‬بێگومان‬ ‫‌‬ ‫ماوهی‬ ‫‌‬ ‫بهزووترین کات‪ ،‬بۆ نموونه‌ ‌‬ ‫له‬ ‫که ‌‬ ‫قهرزه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکهی‬ ‫‌‬ ‫که قه‌رزێکی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫له ‌‬ ‫بهدور بگریت ‌‬ ‫پێویسته خۆت ‌‬ ‫‌‬ ‫هاوکات‬ ‫بکهیت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫کرێدێت کارت‬ ‫بهکارهاتووه‌‬ ‫کهت کڕینی شمه‌کی ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه بۆ زیادکردنی‬ ‫‌‬ ‫ڕێگایهکی‬ ‫‌‬ ‫یهنن‪ .‬کێشه‌ی‬ ‫گه ‌‬ ‫پێده ‌‬ ‫‌‬ ‫نوێیهكانت‬ ‫‌‬ ‫ههمان سودی شته‌‬ ‫ئهو شتانه‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کاتێک ‌‬ ‫مهش ‌‬ ‫به‬ ‫بهزێت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫بههایان‬ ‫دهستبه‌جێ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کڕینی شتی نوێ ‌‬ ‫ئهو شتانه‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫دهکرێت شتی نوێ بکڕیت ‌‬ ‫كه له‌کاتێکدا ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫واتای ‌‬ ‫‌‬ ‫كه‬ ‫به نویی خاوه‌نداری بكرێن‪ .‬هه‌ر‬ ‫ماوهی درێژخایه‌ن ‌‬ ‫‌‬ ‫ناكرێت بۆ‬ ‫بهکارهاتوو‪".‬‬ ‫بێته شتی " ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای بازاڕ ‌‬ ‫ده‬ ‫به پێی ‌‬ ‫ئهوا ‌‬ ‫كهت كڕی‪‌ ،‬‬ ‫شته ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوت‬ ‫‌‬ ‫كهوتێكی‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهاتوو‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت له‌ کڕینی شتی‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫بهراورد له‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ستبكهوێت‪ .‬تێچوونی کڕینی ئۆتۆمبیلێکی نوێ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫گهر تۆیۆتا کامرییه‌کی نوێ‬ ‫ئه ‌‬ ‫رچاوبگره‪ .‬بۆ نموونه‌‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫به‬ ‫بهکارهاتوو ‌‬ ‫یهکێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوێت‪ ،‬پاش ساڵێک‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرت‬ ‫که نزیکه‌ی ‪ 28000‬دۆلر له‌ ‌‬ ‫بکڕێت‪‌ ،‬‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫وهی‬ ‫کهمتر له‌ ‌‬ ‫واته ‪ 10000‬دۆلر ‌‬ ‫‌‬ ‫دهكات‪،‬‬ ‫تهنها ‪ 18000‬دۆلر ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫بیفرۆشه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوا‬ ‫‌‬ ‫كهت لێخوڕیبێت‪،‬‬ ‫كیلۆمهتر ئۆتۆمبیله‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ههزار‬ ‫‌‬ ‫گهر ‪24‬‬ ‫پێتداوه‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كیلۆمهترێك‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫دهبێت بۆ ‌‬ ‫سهنت ‌‬ ‫‌‬ ‫تێچوونی دابه‌زینی نرخه‌كه ‪66‬‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫یهک‬ ‫دهتوانیت دانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام له‌جیاتی کڕینی کامرییه‌کی نوێ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کۆنه‪ .‬نزیکه‌ی ‪ 8000‬دۆلر‬ ‫‌‬ ‫یهک ساڵ‬ ‫که ‌‬ ‫مهعره‌زێكی ئۆتۆمبێل بکڕیت ‌‬ ‫‌‬ ‫نزیکهی ‪ 2000‬دۆلر زیاتره‌‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫به نوێی بیكڕیت ) ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫دهیت له‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫کهمتر ‌‬ ‫‌‬ ‫رگرتووه(‪،‬‬ ‫‌‬ ‫كهی ‌‬ ‫وه‬ ‫زه ‌‬ ‫مهعره‌ ‌‬ ‫له خاوه‌ن ‌‬ ‫کهی ‌‬ ‫سڵیه ‌‬ ‫‌‬ ‫نه ‌‬ ‫ئه‬ ‫که خاوه‌ ‌‬ ‫یهی ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫‌‬ ‫دهیكڕیت‪.‬‬ ‫به نزیکه‌ی ‪ 20000‬دۆلر ‌‬ ‫واته تۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتی‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫مێنێته ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند ‌‬ ‫ده‬ ‫که ئۆتۆمبیل ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهرچاوگرتنی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫کهت‬ ‫کارهاتوه ‌‬ ‫‌‬ ‫کامرییه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت سودێكی نایاب ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫بهئاسانی‬ ‫بكهیت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫یه بتوانیت‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ههشت ساڵ‪ ،‬پاش ‌‬ ‫‌‬ ‫ماوهی‬ ‫‌‬ ‫وهربگریت بۆ‬ ‫‌‬ ‫لێخوڕیوه ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫كیلۆمهترت‬ ‫‌‬ ‫به ‪ 2000‬دۆلر‪ .‬گریمان ساڵی ‪24000‬‬ ‫بیفرۆشیت ‌‬ ‫دهبێت له‌ ‪18،000‬دۆلر‬ ‫ركیلۆمهترێك بریتی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهها بۆ ‌‬ ‫هه‬ ‫تێچوونی دابه‌زینی ‌‬ ‫ههر میلێك‪ .‬ئه‌مه‌ ‪51‬‬ ‫‌‬ ‫تهنها ‪ 15‬دۆلر بۆ‬ ‫ههر ‪ 120،000‬میلێک‪ ،‬واته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫هه ‌ر ساڵێک‪.‬‬ ‫‌‬ ‫له تێچوونی لێخوڕینی ئۆتۆمبیلی نوێ بۆ‬ ‫کهمتره‌ ‌‬ ‫سهنتی ‌‬ ‫‌‬ ‫لێدهخوڕێت‪ ،‬تێچونی‬ ‫‌‬ ‫كیلۆمهتر‬ ‫‌‬ ‫که تۆ ساڵی ‪24000‬‬ ‫یهی ‌‬ ‫بهو گریمانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یه تێچوونی‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫دهبێت‪ .‬بێگومان ‌‬ ‫بهها ساڵانه‌ ‪ 7650‬دۆلر ‌‬ ‫دابهزینی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫دهبێت‪‌ ،‬‬ ‫کهت كۆنتر ‌‬ ‫وهی ئۆتۆمبیله‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه پاش ‌‬ ‫ببێته ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزتر‬ ‫فیتهر ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫ستهمه‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫كه زۆر ‌‬ ‫گهر گریمان ساڵانه‌ تێكڕای ‪ 1650‬دۆلر بێت ) ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬ ‫كهیت‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوت‬ ‫یه(‪ ،‬هێشتا ساڵانه‌ ‪ 6000‬دۆلر پاشه‌ ‌‬ ‫راده ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بگاته ‌‬ ‫‌‬ ‫به بۆنی ئۆتۆمبێلی نوێ‪.‬‬ ‫لهڕێگای قوربانیدانت ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنان و زۆرجار‬ ‫وهنده‌ی نوێ له‌بارن بۆ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫دیکه ‌‬ ‫‌‬ ‫چهندین شمه‌کی‬ ‫‌‬ ‫سهلجه‌‪،‬‬ ‫‌‬ ‫نموونه‬ ‫‌‬ ‫لوپهلی کاره‌بایی )بۆ‬ ‫که ‌‬ ‫لوپهلی ناوماڵ‪‌ ،‬‬ ‫ههرزانترن‪ .‬که‌ ‌‬ ‫زۆر ‌‬ ‫ههر زوو‬ ‫جلوبهرگی منداڵ و یاری )که‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫وه(‪‌ ،‬‬ ‫جلشۆر و وشککه‌ره‌ ‌‬ ‫ستبهجێ دێنه‌ یادمان‪ .‬ئێمه‌ پێشیاری‬ ‫‌‬ ‫مانه ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫دهبن( ئه‌‬ ‫دهبن و كۆن ‌‬ ‫بچوك ‌‬ ‫كۆنه فرۆشه‌كان و‬ ‫‌‬ ‫رببهیت له‌لی‬ ‫سه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫که تۆ کاتێکی زۆر ‌‬ ‫ناکهین ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رزانتره‬ ‫کهت‪ ،‬له‌زۆر باردا ‌‬ ‫هه‬ ‫بههای کاته‌ ‌‬ ‫بهرچاوگرتنی ‌‬ ‫به له‌ ‌‬ ‫ئۆتۆمبێلی کۆن‪‌ .‬‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫تایبهت ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکارهاتوو ‌‬ ‫به‬ ‫له ‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫شمهکێکی نوێ بکڕیت ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ تۆ ‌‬ ‫که‬ ‫ئێمه هانت‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫لهبری ‌‬ ‫وه‪‌ .‬‬ ‫یهكی درێژ بهێڵیته‌ ‌‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫شته بۆ‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫بتهوێت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت ‌‬ ‫له‬ ‫که زۆرجار ‌‬ ‫بهرچاوبگریت ‌‬ ‫بارانه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وته له‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫که ‌‬ ‫دهین ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ناچار بیت‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهبێ ‌‬ ‫ستتبکهوێت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ده‬ ‫بهکارهاتووه‌ ‌‬ ‫کڕینی شتی ‌‬ ‫ده بۆ‬ ‫ستمه ‌‬ ‫‌‬ ‫تانه له‌ ‌‬ ‫ده‬ ‫رفه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهم ‌‬ ‫دهست بده‌یت‪‌ .‬‬ ‫له شته‌كان له‌ ‌‬ ‫رازیبوونی ‌‬ ‫کهت‪.‬‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای زیاتر له‌‬ ‫ستکهوتنی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬

‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫هه موو‬ ‫‌‬ ‫به وه‌ ی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ستبکه‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫‪.6‬‬ ‫لی‪.‬‬ ‫مه ‌‬ ‫عه ‌‬ ‫‌‬ ‫كه وتی‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫حسابێكی‬

‫مانگێك‬ ‫‌‬

‫پاره‬ ‫‌‬

‫بخه یته‌ ‌ ناو‬ ‫‌‬

‫كهوتمانکرد بۆ داهاتووت‪ .‬به‌ڵام تۆ پێویستت به‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫باسی ‌‬ ‫كهوتی‬ ‫له پاشه‌ ‌‬ ‫بهست ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫بهڵام ئایا ‌‬ ‫یه‪‌ .‬‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫عهمه‌لی‬ ‫كهوتی ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫حسابێکی‬ ‫دهشکێت‪،‬‬ ‫که ‌‬ ‫لهناکاو‪ :‬ئۆتۆمبیله‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫مهلی‌ چیه‌؟ ژیان پڕیه‌تی له‌ ڕووداوی‬ ‫عه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهت قۆڵی‬ ‫یه‪ ،‬منداڵه‌ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪ ،‬کێشه‌ی بۆریت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دڵۆپه‬ ‫بنمیچه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫شتهكان‬ ‫‌‬ ‫كهمن‪ .‬له‌ناکاو هاتنی‬ ‫یهکی ‌‬ ‫دانه ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫مانه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهشکێت – ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬زۆر‬ ‫ڕوودانیانه ‌‬ ‫‌‬ ‫نهک ‌‬ ‫به‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫کانه ‌‬ ‫به کات و سروشتی ڕووداوه‌ ‌‬ ‫یوهسته‌ ‌‬ ‫په ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕووبهڕووی‬ ‫‌‬ ‫ههموو خێزانێك‬ ‫‌‬ ‫یهکی درێژ‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫که پاش‬ ‫ڕوانكراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫چاوه‬ ‫واته‬ ‫وه باسكران‪ .‬كه‌ ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫شتانهی له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫گه ‌‬ ‫وره‬ ‫‌‬ ‫خهرجی‬ ‫‌‬ ‫عهمه‌لی بۆ‬ ‫كهوتی ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر پلنیان بۆ دابنێیت‪ .‬حسابی‬ ‫ئه ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫ژیرانه ‌‬ ‫‌‬ ‫شتێکی‬ ‫رجیه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫ئهو‬ ‫سرهفی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهدات مه‌‬ ‫‌‬ ‫یارمهتیت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫حسابه‬ ‫ئهو‬ ‫پێویسته‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهروونی‬ ‫‌‬ ‫بتخاته ژێر فشاری‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهبێ‬ ‫‌‬ ‫بکهیت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کراوانه‬ ‫‌‬ ‫ڕواننه‬ ‫‌‬ ‫چاوه‬ ‫وه‪.‬‬ ‫زۆره ‌‬ ‫‌‬ ‫دهكرێت چاوه‌ڕوان بیت تاوه‌كو ڕووداوه‌ له‌ناکاوه‌کان‬ ‫ئهمه‌ش ‌‬ ‫لهبری ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵدا‬ ‫له ‌‬ ‫ڵهیان ‌‬ ‫مامه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههوڵ بده‌یت پلنێک دابڕێژیت و‬ ‫ئهوکات ‌‬ ‫دهن و ‌‬ ‫ڕووده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهكارهێنانی قه‌رزی کرێدێت کارت یان‬ ‫بهگشتی واتا ‌‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫بکهیت‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫سهخت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫مهرجی‬ ‫کۆمهڵێک ‌‬ ‫‌‬ ‫بهپێی‬ ‫دیکهی قه‌رزکردن ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک شێوازی‬ ‫‌‬ ‫وه که‌‬ ‫یته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهو سووده‌ ‌‬ ‫که چۆن ‌‬ ‫وه بخۆیت ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫خهمی ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫پاشان‬ ‫نیگهرانی ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫بنه هۆی‬ ‫ده ‌‬ ‫مانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫که‪.‬‬ ‫رزه ‌‬ ‫سهر قه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫چێته‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدا ‌‬ ‫ده‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ونه ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫نهزانانه‌ ‌‬ ‫له ئاكامی بڕیاری دارایی ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ ڕووداوی‬ ‫له ‌‬ ‫ڵهکردن ‌‬ ‫مامه ‌‬ ‫‌‬ ‫یتهلوه‌ بۆ‬ ‫چهند بخه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ردهوام‬ ‫به ‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫‌‬ ‫جۆرهدا؟‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫‌‬ ‫ڕووداوه ناکاوه‌کانی‬ ‫‌‬ ‫رجییهکانت ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫له رێگاكان ‌‬ ‫یهكێك ‌‬ ‫‌‬ ‫ستبکه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بکهیت‪ ،‬پاشان ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫دوانزهی‬ ‫‌‬ ‫دابهشی‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫یته ‌‬ ‫ساڵی ڕابوردوودا کۆبکه‌ ‌‬ ‫كهوته‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫بیخهره‌ ناو حسابی‬ ‫‌‬ ‫ههموو مانگێک‬ ‫‌‬ ‫ئهو بڕه‌ و‬ ‫كهوتكردنی ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهش زیاتر‬ ‫له ‌‬ ‫ههندێک ‌‬ ‫‌‬ ‫وهها باشتر بێت ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫شه‬ ‫وه‪ .‬له‌ ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫لیه ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫عه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجی‬ ‫ڕووبهڕووی ‌‬ ‫‌‬ ‫له داهاتوودا‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کهت‪ ،‬بۆ ‌‬ ‫حسابه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫‌‬ ‫بخهیته‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫ته ‌‬ ‫که ‌‬ ‫حسابه ‌‬ ‫‌‬ ‫بخهیته‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی زۆر‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه له‌م بواره‌دا‪ .‬دواجار‪‌ ،‬‬ ‫بوویته ‌‬ ‫‌‬ ‫زیاتر‬ ‫کهت‬ ‫پارهی ناو حسابه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫بکهیت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكی باش دروست‬ ‫بناغه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫بهکاربهێنێت بۆ‬ ‫ههندێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت‬ ‫ردهوام بێت له‌زیادبوون‪ ،‬دواجار ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتی خانه‌نشینیت‪.‬‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرنامه‌ی‬ ‫بکهیت بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫تهرخانی‬ ‫دیکه یان ‌‬ ‫‌‬ ‫بهستی‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫‌‬ ‫یته‬ ‫كه مانگانه‌ بڕێكی دیاریكراو بخه‌ ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بریتییه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهکی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫خاڵێکی‬ ‫كهیف‪ .‬پێویسته‌‬ ‫به پێی ‌‬ ‫نهک ‌‬ ‫وهک شتێکی ئیلزامی ‌‬ ‫كهت ‌‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫حسابی‬ ‫خهرجیه‌كانی‬ ‫‌‬ ‫پارهی کاره‌با و‬ ‫‌‬ ‫کهت‪،‬‬ ‫خانووه ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهدانی قیستی‬ ‫‌‬ ‫هاوشێوهی‬ ‫‌‬ ‫بکهیت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫گهڵدا‬ ‫له ‌‬ ‫ڵهی ‌‬ ‫دیكهت مامه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمێک مێشكت ئاسوده‬ ‫دهدات ‌‬ ‫ڕێگهت ‌‬ ‫‌‬ ‫مهلی‬ ‫عه ‌‬ ‫كهوتی ‌‬ ‫حسابی پاشه‌ ‌‬ ‫یه‪،‬‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫قۆرتهكانی ژیان‪ .‬به‌ حسابێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫خهمخواردن له‌‬ ‫‌‬ ‫بێت له‌بری‬ ‫لهڕووی‬ ‫که ‌‬ ‫بکهیت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫خهرجییانه‌دا‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ڵه ‌‬ ‫وه مامه‌ ‌‬ ‫متمانه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫باشه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫دروستییهکی‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت ‌‬ ‫به‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫نهکراو بوون‪‌ ،‬‬ ‫وه چاوه‌ڕوان ‌‬ ‫کاته ‌‬ ‫‌‬ ‫تێكڕاوهن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫لهناکاوه‌کانت له‌خوار‬ ‫رجییه ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫خه‬ ‫پێشبینی بکرێن‪ .‬له‌و کاتانه‌دا ‌‬ ‫لهناکاوه‌کان‬ ‫رجییه ‌‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫خه‬ ‫دهكات‪ .‬کاتێک ‌‬ ‫كهت زیاتر ‌‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پارهی حسابی پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بههێمن‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫مدهكات‪‌ ،‬‬ ‫كه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهت‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پارهی ناو حسابی پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫گرنگه‬ ‫یهکی‬ ‫پێکهاته ‌‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫كردوه‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئاماده‬ ‫چونکه پێشتر خۆت بۆ‬ ‫‌‬ ‫مێنیته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫لهبری ‌‬ ‫پاره" ‌‬ ‫‌‬ ‫روهری‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ببیته‬ ‫‌‬ ‫كه "تۆ‬ ‫وهی ‌‬ ‫تێگهیشتن له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫روهری تۆ"‪.‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ببێته‬ ‫که " ‌‬ ‫پاره‬ ‫بدهیت ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ندی تۆ‬ ‫رژه ‌‬ ‫‌‬ ‫له به‌‬ ‫‌‬ ‫بده هێزی سوودی لێکدراو‬ ‫‌‬ ‫هه وڵ‬ ‫‌‬ ‫‪.7‬‬ ‫کاربکات‪.‬‬ ‫كهوتكردنی‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر گرنگی‬ ‫سێههمدا پێداگریمان کرد له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهی‬ ‫‌‬ ‫له‌‬ ‫له ئێستادا‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههن بۆ‬ ‫‌‬ ‫سهره‌کیی‬ ‫‌‬ ‫بهرنامه‌‪ .‬دوو هۆکاری‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫دهست‬ ‫نه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫خۆده ‌‬ ‫‌‬ ‫وانهی ‌‬ ‫که‬ ‫ئه ‌‬ ‫وهک باسمان کرد‪‌ ،‬‬ ‫کهم‪‌ ،‬‬ ‫ستپێبكهیت‪ .‬یه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫دهبێت بۆیان ‌‬ ‫له‬ ‫حمهت ‌‬ ‫‌‬ ‫سپێنهکردن له‌ ئێستادا‪ ،‬زه‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫ده‬ ‫بیانوهێنانه‌ ‌‬ ‫مانهوێت زیاتر‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫یهدا‬ ‫پێکهاته ‌‬ ‫‌‬ ‫لهم‬ ‫سهریاندا‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫به ‌‬ ‫داهاتوودا زاڵبن ‌‬ ‫كهوتكردن‪.‬‬ ‫به پاشه‌ ‌‬ ‫دهستکردن ‌‬ ‫ستبهجێ ‌‬ ‫‌‬ ‫بکهین بۆ ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫دووهم‬ ‫‌‬ ‫باسی هۆکاری‬ ‫‌‬ ‫رچاوه‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫ستپێکردنه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫له زوو ‌‬ ‫ده‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وره ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫وته ‌‬ ‫دهستکه‌ ‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫ئهویش ‌‬ ‫‌‬ ‫دهگرێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهبێته‌‬ ‫كهتدا ‌‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرنامه‌ی‬ ‫له ‌‬ ‫به شتێكی بچووك ‌‬ ‫دهستپێكردن ‌‬ ‫‌‬ ‫سێههم‬ ‫‌‬ ‫پێکهاتهی‬ ‫‌‬ ‫كهی‬ ‫له ئاكامدا‪ .‬نمونه‌ ‌‬ ‫بهرچاو ‌‬ ‫هۆی زیادبوونێكی ‌‬ ‫کهسێکی‬ ‫که ‌‬ ‫زیادهی سامانی خانه‌نشینی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫وه یادی خۆت ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫بهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمه‌وه‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردنی بڕێکی‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫‌‬ ‫ههیبێت‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت‬ ‫‌‬ ‫گهنج‬ ‫‌‬ ‫تهنها ‪6000‬‬ ‫مهنی ‪ ٣٠‬ساڵی‪ .‬خستنه‌لوه‌ی ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫وه بۆ ‌‬ ‫ساڵییه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهمه‌نی ‪٢٢‬‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی پێش باجه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫له‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫دۆلر له‌ توانای کڕیندا )گریمان پاشه‌ ‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫دهتوانێت زیاتر له‌‬ ‫بهئاسانی ‌‬ ‫ساڵه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ههشت‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ماوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫تهلوه‌( بۆ‬ ‫خراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫شهتوحه‌وت‬ ‫‌‬ ‫تهمه‌نی‬ ‫سهر سامانی خانه‌نشینی له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‪ 153000‬دۆلر بخاته‌‬ ‫پارهی زۆر له‌‬ ‫‌‬ ‫كهم له‌ ئێستادا بۆ بڕێک‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ساڵیدا‪ .‬کلیلی گۆڕینی بڕێک‬ ‫بهزووترین کات‪ ،‬بۆ سوود‬ ‫كهوتكردن ‌‬ ‫به پاشه‌ ‌‬ ‫دهستکردن ‌‬ ‫بریتییه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫داهاتوودا‪،‬‬ ‫پهرجوی سوودی لێکدراو"‪.‬‬ ‫له " ‌‬ ‫تهواو ‌‬ ‫وهرگرتنی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهها‬ ‫ههندێک جار ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫نییه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫موعجیزه‬ ‫لهڕاستیدا سوودی لێکدراو‬ ‫‌‬ ‫که باسكردنی چۆنێتی کارکردنی سوودی‬ ‫وهشدا ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫کهوێت‪ .‬له‌ ‌‬ ‫رده ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫رسوڕهێنهرن‪ .‬به‌سانایی سوودی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫بهڕاستی‬ ‫نجامهکان ‌‬ ‫‌‬ ‫لێکدراو ئاسانه‌‪‌ ،‬‬ ‫ئه‬ ‫دهستهاتوو‪.‬‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر سودی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستكه‌وتنی سوود‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫بریتییه‬ ‫لێکدراو‬ ‫کهیت‪ ،‬سوود‬ ‫نه ‌‬ ‫خهرج ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم ساڵ‬ ‫كهت ‌‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستهاتووی‬ ‫به ‌‬ ‫گهرسودی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫ساڵهدا‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫كه ‌‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫سوودهی‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫كهت و ‌‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫سهر پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫چێته‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫ئهوکات سوود‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههمان شت ساڵی دوای ‌‬ ‫‌‬ ‫بهکردنی‬ ‫ستیهێناوه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫به ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫یه زۆر‬ ‫وانه ‌‬ ‫مه له‌ ‌‬ ‫وهرده‌گریت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر سوود‪...‬هتد‬ ‫سهر سوود له‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫‌‬ ‫ئهوتۆ ناخاته‌‬ ‫سهره‌تا شتێکی ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند ساڵی‬ ‫‌‬ ‫کهوێت و بۆ‬ ‫رنه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاو زیاد‬ ‫یهکی ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫كهت ‌‬ ‫سامانه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهت‪ .‬به‌ڵام پاش‬ ‫سامانه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهفری‬ ‫ڵه ‌‬ ‫تۆپه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک ‪.....‬‬ ‫دهکات‪‌ .‬‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫تاوهكو زیاتر بێت خێراتر ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات و‬ ‫‌‬ ‫بههێواشی‬ ‫‌‬ ‫سهره‌تادا‬ ‫بهفر گرتوودا‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫به شاخێکی‬ ‫‌‬ ‫وایه‬ ‫‌‬ ‫گلۆربوه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‬ ‫وره ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫پهله‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫بهلح و ‌‬ ‫بێته شتێکی زه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات‪ ،‬پاشتر ‌‬ ‫ده‬ ‫بارهی زیاد ‌‬ ‫قه ‌‬ ‫‌‬ ‫رهو تۆ دێت‪.‬‬ ‫به ‌‬ ‫و ڕاست ‌‬ ‫بێته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫كهت ڕوون ‌‬ ‫ده‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرنامه‌ی‬ ‫به ‌‬ ‫دهستپێکردنی زوو ‌‬ ‫گرنگی ‌‬ ‫یهتی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫سهره‌تادا‬ ‫له ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫له‌ڕێگای کاریگه‌ری هێواشی سوودی لیکدراوه‌ ‌‬ ‫کهی له‌ دواتردا‪.‬‬ ‫رییه ‌‬ ‫کاریگه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات بۆ خێرابوونی‬ ‫ڕێگه خۆش ‌‬ ‫‌‬ ‫کاتێک ‌‬ ‫که‬ ‫گه ‌‬ ‫وره‬ ‫دهست پێده‌کات زۆر ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫که له‌ بناری شاخه‌ ‌‬ ‫فرهی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ڵه ‌‬ ‫تۆپه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫تاوهكو زووتر‬ ‫‌‬ ‫رئه ‌‬ ‫وه‬ ‫به ‌‬ ‫وهستێت‪ .‬له‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫گلۆربوونه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫نابێت کاتێک ‌‬ ‫له‬ ‫دهبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫یه کاتی زیاتری‬ ‫وه ‌‬ ‫کۆکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫کۆکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستبکه‌یت ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫که زۆر خێراتر ‌‬ ‫بوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫گه ‌‬ ‫وره‬ ‫ورهبوون و ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫شانزه ساڵێک بڕیار‬ ‫‌‬ ‫مهن‬ ‫ته ‌‬ ‫رچاوبگره‪ .‬گریمان ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی ساکارله‌ ‌‬ ‫به‬ ‫نموونه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهر‬ ‫گرنگه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رهکێشان‪ .‬ئه‌مه‌ بڕیارێکی‬ ‫به جگه‌ ‌‬ ‫دهستبکات ‌‬ ‫که ئایا ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫‌‬ ‫سهره‌ڕای‬ ‫‌‬ ‫گرنگترینیانه‪ .‬به‌ڵام‬ ‫‌‬ ‫تهندروستی‬ ‫بهرچاوگرتنی ‌‬ ‫هۆیهک‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫‌‬ ‫نهکێشان‪ .‬نرخی‬ ‫جگهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهندروستی‪ ،‬هۆکارێکی دارایی‬ ‫هۆکا‌ری ‌‬ ‫ئهمه‌ریكا‪،‬‬ ‫تهکانی ‌‬ ‫زۆربهی ویلیه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دۆلره بۆ پاکه‌تێک له‌‬ ‫‌‬ ‫نزیکهی ‪4‬‬ ‫‌‬ ‫جگهره‌‬ ‫‌‬ ‫ڕۆجهر دیاز‪ ،‬بڕیاربدات‬ ‫‌‬ ‫کهمان‪ ،‬با ناوی بنێین‬ ‫رزهکاره‌ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بهرئه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر گریمان‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه ) ‌‬ ‫ڕێته ‌‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫گه‬ ‫نهکێشێت‪ ،‬ساڵانه‌ ‪ 1370‬دۆلری بۆ ‌‬ ‫جگهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم بڕه‌ له‌شتێکی‬ ‫خهرجکردنی ‌‬ ‫لهبری ‌‬ ‫پاکهتێکی بکێشایه‌(‪ .‬گریمان ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕۆژی‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫که سوودی‬ ‫هاوبهشدا ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمهکێکی‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫له‬ ‫رهێنانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫یخاته ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕۆجهر ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫تردا‪،‬‬ ‫ههڵئاوسان‪) .‬تێبینی‪:‬‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگرتنی‬ ‫دهبێت پاش له‌ ‌‬ ‫سهدا ‪7‬ی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ساڵانه‌ی ‌‬ ‫بهپێی ئاستی ساڵانه‌ی سوودی پێڕستی‬ ‫سووده دروسته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪7‬‬ ‫ئهم له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ورهترین‬ ‫گه ‌‬ ‫پێنجسهد ‌‬ ‫‌‬ ‫پوهر )‪(Standards and Poors, S&P‬ی‬ ‫‌‬ ‫ستاندارد و‬ ‫بهرده‌وام‬ ‫لهمه‌ ‌‬ ‫ڕۆجهر ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪‌ (.‬‬ ‫ه ‌‬ ‫ئهمه‌ریکی له‌ساڵی ‪‌ 1926‬‬ ‫کۆمپانیای ‌‬ ‫بیستوشهش ساڵ‪18929 ،‬‬ ‫‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫به‬ ‫‪ ١٠‬ساڵ‪ ،‬کاتێک ‌‬ ‫ماوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫بێت بۆ‬ ‫یه خراپ‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫بڕه‬ ‫‌‬ ‫وهی ‪ 13700‬دۆلر‪ .‬ئه‌م‬ ‫کۆکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫ناوه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫پێکه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫دۆلری‬ ‫باشه بۆ‬ ‫‌‬ ‫لهڕاستیدا‬ ‫که ‌‬ ‫رامبهر قوربانیدانێكی بچوكدا– قوربانیدانێك ‌‬ ‫‌‬ ‫نییه له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ڕۆجهر‪.‬‬ ‫‌‬ ‫دهست‬ ‫تازه ‌‬ ‫‌‬ ‫یه‪ ،‬قازانجی سوودی لێکدراو‬ ‫رهتاكه‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫ئهمه‌ ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫مهنی‬ ‫ته ‌‬ ‫تاوهكو ‌‬ ‫‌‬ ‫كه ‌‬ ‫وته‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهم پلنی‬ ‫درێژه بدات ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕۆجهر‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫پێدهکات‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردنی ‪27400‬‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهنی ‪ 56164‬دۆلر له‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێته‌‬ ‫گاته ‪ ٣٦‬ساڵ‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهنی‬ ‫‌‬ ‫دهیکاته‌‬ ‫‌‬ ‫به ‪٤٦‬‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫‌‬ ‫تهمه‌نی‬ ‫تاوهكو ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرده‌وام بوون‬ ‫دۆلر‪‌ .‬‬ ‫كهوتكردنی ‪ 41100‬دۆلر‪ .‬ئێستا کاریگه‌ری‬ ‫‪ 129411‬دۆلر له‌ کۆی پاشه‌ ‌‬ ‫به ‪ ٥٦‬ساڵ‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫ڕۆجهر ‌‬ ‫‌‬ ‫پێدهکات‪ .‬کاتێک‬ ‫‌‬ ‫دهست‬ ‫سوودی لێکدراو ‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫دۆلره ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردنی ‪54800‬‬ ‫دهبێت له‌ پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خاوهنی ‪ 273500‬دۆلر‬ ‫‌‬ ‫خاوهنی ‪597301‬‬ ‫‌‬ ‫مهنی ‪ ٦٧‬ساڵیدا‪،‬‬ ‫ته ‌‬ ‫دهبێت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خانهنشین‬ ‫‌‬ ‫کاتێکێش‬ ‫وه‪ ،‬له‌ڕێگای‬ ‫وه‪ .‬لێره‌ ‌‬ ‫دۆلره ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها ‪68870‬‬ ‫ڕاستهوخۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫له سوودی‬ ‫دۆلر ‌‬ ‫وهنا‬ ‫پێکه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕۆجهر نزیکه‌ی ‪ 600000‬دۆلری‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫کێشانه ‌‬ ‫‌‬ ‫جگهره‌ ‌‬ ‫نه‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژارنی‬ ‫‌‬ ‫وهک سوودی خانه‌نشینی‪.‬‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫ڕوودهدات ‌‬ ‫‌‬ ‫كه چی‬ ‫بهرچاوی خۆت ‌‬ ‫بیهێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫دیكهدا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫له بارێكی‬ ‫‌‬ ‫ئهوجا وازی‬ ‫جگهره‌ی بکێشایه‌‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ ‪ ٢٦‬ساڵی‬ ‫‪ ١٦‬ساڵیه‌ ‌‬ ‫مهنی ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫ڕۆجهر له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ره ‌‬ ‫له‬ ‫پاکهت جگه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردنی‬ ‫به پاشه‌ ‌‬ ‫ستیبکردایه ‌‬ ‫‌‬ ‫لێبهێنایه و ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫وته ‌‬ ‫كه‬ ‫كه ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫باشه و سوودیش ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫جگهره‌ شتێکی‬ ‫‌‬ ‫ڕۆژێکدا‪ .‬وازهێنانی ‌‬ ‫له‬ ‫وه بۆ‬ ‫یه ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫وتكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههۆی دواخستنی پرۆگرامی پاشه‌ ‌‬ ‫كه‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫دهبینێت‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫ڕۆجهر ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهی ‪ 597301‬دۆلری‬ ‫ئه ‌‬ ‫لهبری ‌‬ ‫ماوهی ‪١٠‬ساڵ‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫به ‪ ٦٧‬ساڵ‪ .‬لبردنی‪١٠‬‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫مهنی ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫دهبێت کاتێک ‌‬ ‫‪ 294015‬دۆلری ‌‬ ‫سهر‬ ‫رۆجهر‪ 294015 ،‬دۆلر له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كهی‬ ‫یه ‌‬ ‫رنامه ‪ ٥١‬ساڵه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫به‬ ‫كهوت ‌‬ ‫ساڵی پاشه‌ ‌‬ ‫کهوێت‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫ڕۆجهر ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمێک درێژتر‪،‬‬ ‫یهکی ‌‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫وتكردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرامبه‌ردا‪ ،‬له‌ڕێگای پاشه‌ ‌‬ ‫كه‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫که سوودی لێکدراو‬ ‫وه ‌‬ ‫شه ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫وهربگریت له‌ خێرابوونی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت سوود‬ ‫‌‬ ‫ردهوام بوو له‌ پرۆگرامی‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕۆجهر‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫نموونه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫یبهخشێت‪ .‬بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫ڕێینه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بگه‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫له دوو ساڵ ) ‌‬ ‫کهمێک زیاتر ‌‬ ‫ماوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی بۆ‬ ‫وه ‌‬ ‫کۆکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكردن(‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫به‬ ‫دهست ‌‬ ‫شانزه ساڵیدا ‌‬ ‫‌‬ ‫تهمه‌نی‬ ‫له ‌‬ ‫که ‌‬ ‫کهمان ‌‬ ‫گریمانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫تهمه‌نی ‪ ٦٩‬ساڵی‪ ،‬نزیکه‌ی ‪700000‬‬ ‫کهمێک پاش ‌‬ ‫‌‬ ‫و خانه‌نشینبوونی‬ ‫بكهیت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫كهوت‬ ‫ئهمڕۆ‪ .‬تاوه‌كو زیاتر پاشه‌ ‌‬ ‫بهپێی توانای کڕینی ‌‬ ‫دهبێت ‌‬ ‫دۆلری ‌‬ ‫ههندێک‬ ‫‌‬ ‫ڕۆجهر‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫دهکات‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫كهت زیاتر ‌‬ ‫سوودی لێکدراوی زیاتر سامانه‌ ‌‬ ‫بهکارهاتوو له‌جیاتی‬ ‫وهک کڕینی ئۆتۆمبیلی ‌‬ ‫دیکهی بچووک بدات‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫قوربانی‬ ‫نهکڕینی بلیتی‬ ‫روهها ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهمتر خواردنی شتی لبه‌ل‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ئۆتۆمبیلی نوێ‪،‬‬ ‫ورهبروسكه‌‬ ‫هه ‌‬ ‫کهسێک ‌‬ ‫وه زیاتره‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫وته ‌‬ ‫رێكه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕوی‬ ‫یانهسیب ) ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫دهتوانێت ‌‬ ‫بهئاسانی ‌‬ ‫دهربچێت(‪‌ ،‬‬ ‫یانهسیبی بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫وهک له‌ ‌‬ ‫لێیبدات ‌‬ ‫ههبێت له‌کاتی خانه‌نشینیدا‪.‬‬ ‫زیاده یان زیاتری ‌‬ ‫‌‬ ‫ملیۆنی‬ ‫سهری بژیت و‬ ‫رمه ‌‬ ‫چه ‌‬ ‫که تۆ ژیانێکی ‌‬ ‫نییه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫ئێمه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهستی‬ ‫دووباره‪ ،‬مه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫خانهنشینیدا‬ ‫‌‬ ‫لهکاتی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫بۆئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بدهیت‬ ‫‌‬ ‫برسێتی بچێژیت و قوربانی‬ ‫مهندبوون له‌داهاتوودا له‌ڕێگای‬ ‫دهوڵه‌ ‌‬ ‫یه سوودی ‌‬ ‫وڵهمه‌ند بیت‪ .‬کامه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫ئێمه‬ ‫رامبهردا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ئهو كاته‌ی داهاتوو دێت؟ له‌ ‌‬ ‫به‬ ‫ههژاریدا تا ‌‬ ‫گوزهرانکردن له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫چهندین شتی جوانیان‬ ‫دهتوانن ‌‬ ‫خهڵکی ئاسایی ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ینه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫جهخت له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستهێنانی‬ ‫به ‌‬ ‫چونکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بكهن‪،‬‬ ‫‌‬ ‫كهوت‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی زۆر‬ ‫‌‬ ‫ههبێت و هێشتا‬ ‫‌‬ ‫ڕۆجهر‬ ‫‌‬ ‫دۆلرهی‬ ‫‌‬ ‫كهوتی زۆری ناوێت‪ .‬له‌و ‪597301‬‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫گه ‌‬ ‫وره‬ ‫سوودی ‌‬ ‫تهنها ‪ 69870‬دۆلری ‌‬ ‫له‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫نهکێشانه‌ ‌‬ ‫جگهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتیكردوه‌ له‌رێگای‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکات ‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئهمه‌ش گریمانه‌ی ‌‬ ‫هاتووه ) ‌‬ ‫‌‬ ‫کاربردنیه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫به‬ ‫مکردنه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫كهوتكردن له‌‬ ‫ردهستدان بۆ پاشه‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫كه له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تانه نابینێت‬ ‫دهرفه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سوود له‌و‬ ‫بهرهێنان‬ ‫وه ‌‬ ‫كهوت و ‌‬ ‫که پاشه‌ ‌‬ ‫سانهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو ‌‬ ‫که‬ ‫داهاتی پێش‪-‬باجدا(‪ .‬له‌راستیدا ‌‬ ‫نایکهن‪ .‬له‌کاتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫لهوانه‌ی‬ ‫‌‬ ‫رجبکهن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫دهتوانن زۆر زیاتر‬ ‫‌‬ ‫کهن‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫خهرجکردنی‬ ‫‌‬ ‫دهستبکات ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت‬ ‫‌‬ ‫ڕۆجهر‬ ‫‌‬ ‫خانهنشینیدا ‪-‬یان زووتر‪-‬‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫ههرگیز‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ههبێت ‌‬ ‫کهی و له‌کۆتاییدا زۆر زیاتری ‌‬ ‫سامانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫ته ‌‬ ‫کردایه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کۆنه‬ ‫وهختت‬ ‫كهوتكردنی زوو ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهیكی‬ ‫رنامه ‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫ندهت‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫‌‬ ‫که چۆن سوودێکی شیاوت‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫سهبر و زانینی ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمێک‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫ههبێت‪ ،‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫هه ‌‬ ‫پێکهاتهی داهاتوو(‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫كهت )بڕوانه‌ دوو‬ ‫وته ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫له پاشه‌ ‌‬ ‫ستبكهوێت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫وهرگرتن له‌ توانای سوودی لێکدراو‬ ‫سوود ‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫به ته‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫یه ک‬ ‫خه ره‌ ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫سێوه كانت ‌‬ ‫‌‬ ‫هه موو‬ ‫‌‬ ‫مه جۆری –‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪.8‬‬ ‫بههای بازاڕی موڵک‬ ‫گهڵ خۆی دێنێت‪‌ .‬‬ ‫ركهشی له‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهخێرایی بگۆڕێت‬ ‫‌‬ ‫دهكرێت‬ ‫‌‬ ‫ورهكۆمپانیا‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی پشك‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫یان‬ ‫گهر نزمترین سوود زامن بێت‪،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫یهک کورتدا‪‌ .‬‬ ‫ندازه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی تا ‌‬ ‫ئه‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫له‌‬ ‫رادهكانی سوود و‬ ‫‌‬ ‫بهرزدا‪ ،‬گۆڕانکاری ‌‬ ‫له‬ ‫بهها ‌‬ ‫وهک له‌ دۆخی بۆندی ‌‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫گهر‬ ‫که بگۆڕێت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫موڵکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫یهکی زۆر ‌‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت ‌‬ ‫به‬ ‫ههڵئاوساندا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫موڵکه یان‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫به خاوه‌ندارێتی ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫ستراوه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهت ‌‬ ‫به‬ ‫سامانه ‌‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی‬ ‫‌‬ ‫تۆ‬ ‫یهک‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بگره خراپتر‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ورهكۆمپانیاوه‌‪) ،‬یان‬ ‫گه ‌‬ ‫کهمی پشكی ‌‬ ‫یهکی ‌‬ ‫ژماره‌ ‌‬ ‫ئهوانه‌ی که‌‬ ‫ئهم دواییانه‌ی ‌‬ ‫یهكی لوازدایت‪ .‬ئه‌زموونی ‌‬ ‫پێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫پشك( ئه‌وا تۆ له‌‬ ‫وهک ئێنرۆن‪،‬‬ ‫سامانهکانیان خستۆته‌ ناو پشكداری کۆمپانیای ‌‬ ‫‌‬ ‫ورهی‬ ‫گه ‌‬ ‫پشكی ‌‬ ‫دهدات‪).‬ئه‌م‬ ‫خاڵه نیشان ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫ۆرنهر‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ۆرهڵد کۆم‪ ،‬یونایتد ئێره‌لنس و تایم‬ ‫‌‬ ‫چهند ساڵی رابردوودا توشی دارمان هاتن و‬ ‫‌‬ ‫ماوهی‬ ‫‌‬ ‫كۆمانیایانه‌ ‌‬ ‫له‬ ‫دهبێت‬ ‫نمونهی هاوچه‌رخ بریتی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهك ئێنرۆن‪،‬‬ ‫ههندێكیان ئیفلسیان كرد ‌‬ ‫‌‬ ‫بههای بشكه‌كانی‬ ‫كه له‌ هاوینی ‪ ٢٠٠٨‬دا ‌‬ ‫له‌ كۆمپانیای بێرن ستێرن ‌‬ ‫مایهپووچ بۆی‬ ‫‌‬ ‫ئهوانه‌ی خاوه‌نی پشكبوون له‌و كۆمپانیایه‌‬ ‫ههره‌سیان هێناو ‌‬ ‫‌‬ ‫دهرچوون(‪.‬‬ ‫‌‬ ‫جۆریكردنه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫ههمه‌‬ ‫‌‬ ‫وه له‌ڕێگای‬ ‫یته ‌‬ ‫کهمبکه‌ ‌‬ ‫ركهشی ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت ئاستی‬ ‫‌‬ ‫نییه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫که ‌‬ ‫وه‬ ‫یه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫پهیوه‌ندییان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫یهک موڵک‬ ‫ژماره ‌‬ ‫‌‬ ‫به كڕینی‬ ‫‌‬ ‫ئهویش‬ ‫‌‬ ‫گهڕ‪.‬‬ ‫دهخاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهندی تۆ‬ ‫بهرژه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫ههمه‌جۆریكردن یاسای ژماره‌ زۆره‌كان ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێكی‬ ‫‌‬ ‫دهبن‪،‬‬ ‫زهره‌ردا ‌‬ ‫له ‌‬ ‫بهرهێنانه‌كانت ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ههندێک له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له‌کاتێکدا ‌‬ ‫که‬ ‫وانهی تر‬ ‫ئه ‌‬ ‫قهره‌بووی ‌‬ ‫‌‬ ‫كهن‪ .‬قازانجی باشه‌كان‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکهیان زۆر قازانج‬ ‫‌‬ ‫وهستێت‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫ستكهوت له‌ ئاستی تێكڕادا ‌‬ ‫‌‬ ‫رادهی ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫وه و‬ ‫دهداته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهره‌کییان‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫خهڵک کڕینی خانوو‬ ‫‌‬ ‫زۆربهی‬ ‫‌‬ ‫یه بۆ‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهكی باشدا‬ ‫ناوچه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهباشی ڕابگیرێت و‬ ‫گهر ‌‬ ‫رهتادا‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫بێت‪ ،‬لنیکه‌م له‌ ‌‬ ‫دهر‪ ،‬بۆ‬ ‫به ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫باشه‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانێکی‬ ‫وه ‌‬ ‫یهكی ‌گشتی ‌‬ ‫بهشێوه‌ ‌‬ ‫بێت‪ ،‬خانوو ‌‬ ‫بهشداربن له‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهبێ ‌‬ ‫وهبنێن ‌‬ ‫پێکه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهخوازن سامان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وانهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستكه‌وتی خوازراو‬ ‫دهتوانیت ‌‬ ‫بۆرسه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕۆژانهی بازرگانیدا‪ ،‬بازاڕی‬ ‫‌‬ ‫بڕیاردانی‬ ‫دهی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫له دوو‬ ‫وابووه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫‌‬ ‫فهراهه‌م بكات‪ .‬كه‌ به ‌درێژایی مێژوو‬ ‫‌‬ ‫ورهكۆمپانیاكان‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوسان‪ ،‬پشكی‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگرتنی‬ ‫ڕابوردودا‪ ،‬پاش له‌ ‌‬ ‫بهراورد‬ ‫به ‌‬ ‫سهر‪‌ ،‬‬ ‫چۆته ‌‬ ‫‌‬ ‫قینهی ساڵانه‌ی‬ ‫راسته ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪ 7‬سوودی‬ ‫له ‌‬ ‫نزیکهی ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪ 3‬بۆ بۆند‪.‬‬ ‫قینهی له‌ ‌‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ سوودی‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫له ‌‬ ‫ههرگیز ناتوانێت دڵنیابێت ‌‬ ‫کهسێک ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ركهشی پشك ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر ساتێكی دیاریکراوی داهاتوودا‪ .‬بێگومان‬ ‫بههایان چیلێدێت له‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫بهزێت‪‌ .‬‬ ‫رهێنانهکانت داده‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بههای بازاڕی‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ماوه‬ ‫که پشك‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫کییه بۆ ‌‬ ‫سهره‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫به ناسكیی‪ ،‬هۆکاری‬ ‫که ناسراوه‌ ‌‬ ‫كه‪‌ ،‬‬ ‫شیه ‌‬ ‫ركه ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوت و بۆندی‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ حسابی‬ ‫له ‌‬ ‫بهراورد ‌‬ ‫به ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫دهخاته‌ ‌‬ ‫ستكهوتی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫کهن‬ ‫ده ‌‬ ‫ستکهوتنی بڕێک ‌‬ ‫‌‬ ‫مانه زامنی ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫ئه‬ ‫‌‬ ‫مهودا کورتی حکومیدا ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫یه ‌‬ ‫زیاده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دڵنیاییه‬ ‫حهزیان له‌و‬ ‫خهڵک ‌‬ ‫زۆربهی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫رئه ‌‬ ‫به ‌‬ ‫لهداهاتوودا‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ پشكدا‪،‬‬ ‫بهراورد له‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوت و بۆنددا‬ ‫ستکهوتی حسابی پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫سهرنجی‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫بۆئه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرزتر بێت‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‬ ‫‌‬ ‫تێكڕای سوودی پشك‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫وه له‌ ‌‬ ‫سهرنجیان دوور بخاته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫رهێنهران ڕابکێشێت و‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫زیاتر زامن‪.‬‬ ‫کهسێک‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫مدهبێته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫یهکی زۆر ‌‬ ‫ڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫ركهشی بازاڕی پشك ‌‬ ‫به‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبێت بۆ‬ ‫‌‬ ‫یهک پشکی جیاوازی‬ ‫ردهوام پشک زیاد بکات یان ژماره‌ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنه‌رێکی‬ ‫وه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫نموونه ‪ 30‬یان ‪ 35‬ساڵ‪ .‬ته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی درێژ‪ ،‬بۆ‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫كۆمهك‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژێرێت له‌ڕێگای پشكداری‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت‬ ‫‌‬ ‫بچووکیش‬ ‫چهندین کۆمپانیای‬ ‫‌‬ ‫بۆرسه له‌‬ ‫‌‬ ‫که پشکی‬ ‫‌‬ ‫وره كۆمپانیایه‌ ‌‬ ‫كه‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫هاوبهشی‬ ‫‌‬ ‫کۆمهڵێک پشکی جیاواز بۆ‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬کاتێک‬ ‫یانهێڵێته ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت و ‌‬ ‫ده‬ ‫جیاوازدا ‌‬ ‫دهبێت و‬ ‫‌‬ ‫بهرزی سوودیان‬ ‫‌‬ ‫وه‪ ،‬ئاستێکی‬ ‫هێڵرانه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی درێژ‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪.‬‬ ‫کهم ‌‬ ‫ئهو سووده‌ زۆر ‌‬ ‫چهشنی ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫له ‪35‬‬ ‫ماوهی زیاتر ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسێک بڕێکی دیاریکراوی ساڵانه‌ی بۆ‬ ‫گریمان ‌‬ ‫وهی ئیس & پی ‪ 500‬بوو‪،‬‬ ‫نگدانه ‌‬ ‫‌‬ ‫که ڕه‌‬ ‫وه ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫شیه ‌‬ ‫کۆمهک هاوبه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ساڵ خسته‌‬ ‫ه ‌‬ ‫وه‬ ‫دهکات‪ .‬له‌ساڵی ‪‌ 1871‬‬ ‫رایهتی کۆی بازاڕ ‌‬ ‫نوێنه ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمهڵێک پشك ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫نزیکهی‬ ‫‌‬ ‫چهندین ‪ 35‬ساڵی جیاوازدا‬ ‫‌‬ ‫ماوهی‬ ‫‌‬ ‫قینه له‌‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫تێكڕای سوودی‬ ‫لهمه‌ش‬ ‫یه ‌‬ ‫وانه ‌‬ ‫ههڵئاوساندا‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫له ‌‬ ‫بووه‪ ،‬پاش هاوگونجاندن ‌‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪7‬‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر‬ ‫ماوهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵئاوساندا ‌‬ ‫له‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫گرنگتر بڕی سوودی ساڵانه‌ی هاوگونجاو له‌ ‌‬ ‫ئهم سووده‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫بووه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫سهدا ‪ 2.7‬كه‌متر ‌‬ ‫نه‬ ‫له له‌ ‌‬ ‫ههرگیز ‌‬ ‫‌‬ ‫‪ 35‬ساڵێکدا‬ ‫کهسێک له‌ بۆند‬ ‫بهو سووده‌ی ‌‬ ‫کسانه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫یه‬ ‫تاڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫یهش هێشتا‬ ‫ناوازه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نزمه‬ ‫كهوێت‪.‬‬ ‫ده ‌‬ ‫دهستی ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆرسهدا به ‌دوو‬ ‫‌‬ ‫له بازاڕی‬ ‫بهرهێنان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ترسیهكانی ‌‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫مهجۆریكردن ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪،‬‬ ‫ئهدائیان خراپ ‌‬ ‫ههندێک کۆمپانیا ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬کاتێک‬ ‫کاته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫کهم ‌‬ ‫ڕێگا ‌‬ ‫بێته هۆی‬ ‫‌‬ ‫نهوت ‌‬ ‫ده‬ ‫دهبن‪ .‬دابه‌زینی نرخی ‌‬ ‫ولوه باش ‌‬ ‫‌‬ ‫دیكه ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫كۆمپانیای‬ ‫بێته هۆی‬ ‫‌‬ ‫بهرامبه‌ردا ‌‬ ‫ده‬ ‫بهڵام له‌ ‌‬ ‫نهوت‪‌ ،‬‬ ‫کهمتر بۆ پیشه‌سازی ‌‬ ‫قازانجی ‌‬ ‫مهنی‬ ‫چونکه تێچوونی سووته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫فڕۆکهوانیدا‬ ‫‌‬ ‫پیشهسازی‬ ‫‌‬ ‫زیادبوونی قازانج له‌‬ ‫بهزێت‬ ‫داده ‌‬ ‫‌‬ ‫پیشهسازی ئاسندا‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬کاتێک قازانج له‌‬ ‫بێته ‌‬ ‫‌‬ ‫کهم ‌‬ ‫ده‬ ‫فڕۆکه ‌‬ ‫‌‬ ‫بێته هۆی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫وه‪ ،‬نرخی نزمی ئاسن‬ ‫ئاسنه ‌‬ ‫‌‬ ‫بههۆی دابه‌زینی نرخی‬ ‫‌‬ ‫لومهرجی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫هه‬ ‫له پیشه‌سازی ئۆتۆمبیلدا‪ .‬بێگومان‬ ‫وهی قازانج ‌‬ ‫رزبوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫وهک له‌کاتی سستی ئابوری‬ ‫وهی تیایه‌ بگۆڕێت‪‌ ،‬‬ ‫ئه ‌‬ ‫گهری ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫گشتی ئابوری ‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫بۆرسهی‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫‌‬ ‫بنه هۆی گۆڕان له‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫یان فروانبووندا‪،‬‬ ‫ههمه‌جۆریكردن ئاستی‬ ‫‌‬ ‫تانهشدا‪،‬‬ ‫حاڵه ‌‬ ‫‌‬ ‫نانهت له‌م‬ ‫ته ‌‬ ‫کۆمپانیاکاندا‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫وه‪ ،‬چونکه‌ سستی‬ ‫کاته ‌‬ ‫مده ‌‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫رهێنانهکانت‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بههای‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫مهترسی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫زیاتره‬ ‫‌‬ ‫ههندێک کۆمپانیا و پیشه‌سازی‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫كاریگهری ‌‬ ‫‌‬ ‫ئابوره‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان شێوه‌ كارێگه‌ری‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫وهش‬ ‫بوژانه ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه و‬ ‫‌‬ ‫ههندێکی‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫سستیه‬ ‫‌‬ ‫دیکهدا‪ .‬ئه‌و‬ ‫‌‬ ‫ههندێکی‬ ‫‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له‬ ‫له ‌‬ ‫بهراورد ‌‬ ‫به ‌‬ ‫زۆرتره ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک‬ ‫‌‬ ‫كۆمپانیایهكی پۆشاكی گران‬ ‫‌‬ ‫مارکهس )‬ ‫‌‬ ‫به نیمان‬ ‫یهنێت ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫ئابوریهی زیان ‌‬ ‫‌‬ ‫ببێته هۆی زیادبوونی فرۆشتن و قازانج بۆ واڵمارت )كه‬ ‫‌‬ ‫لهوانه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫هایه( ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫به‬ ‫ههرزانن(‪.‬‬ ‫مهكانی زۆر ‌‬ ‫رهه ‌‬ ‫‌‬ ‫كۆمپانیاكه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫كارمهنده‌كانیان ‪،‬‬ ‫‌‬ ‫خشنه‬ ‫‌‬ ‫ده ‌‬ ‫به‬ ‫خاوهن کار پرۆگرامی خانه‌نشینی ‌‬ ‫‌‬ ‫ههندێک‬ ‫‌‬ ‫بهبێ‬ ‫خانهنشینی ‌‬ ‫‌‬ ‫پاره بۆ كاتی‬ ‫‌‬ ‫كهوتی‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫رنامهی‬ ‫‌‬ ‫وهک پلنی ‪-401‬ك ) ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫كهیت‬ ‫ده ‌‬ ‫كهوتی ‌‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهی تۆ‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫بهو‬ ‫یهكسان ‌‬ ‫سهری( که‌ بڕی ‌‬ ‫دانی باج له‌ ‌‬ ‫بههێنان له‌‬ ‫وه ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫كۆمپانیاكهدا ) ‌‬ ‫‌‬ ‫پشكهكانی‬ ‫‌‬ ‫كهت له‌‬ ‫سهر حسابه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خاته‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫دهدات پشك له‌ کۆمپانیاکه‌ بکڕێت ‌‬ ‫به‬ ‫ڕێگهت ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمپانیای تردا نا( یانخود‬ ‫که تۆ‬ ‫کۆمپانیایهی ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫پلنه کڕینی پشكیی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاو‪ .‬ئه‌م‬ ‫نرخێكی داشکاو ‌‬ ‫گهر متمانه‌ی باشت‬ ‫سهرنجڕاکێش‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫کاته شتێکی‬ ‫ده ‌‬ ‫کهیت ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫کاری بۆ ‌‬ ‫وهربگریت‪ .‬پاش‬ ‫ته ‌‬ ‫دهرفه‌ ‌‬ ‫كه سوود له‌م ‌‬ ‫باشه ‌‬ ‫‌‬ ‫کۆمپانیاکه‪ ،‬شتێكی‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫به‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهن‬ ‫ده ‌‬ ‫ڕێگهت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پلنانه‬ ‫ئهم‬ ‫بهگشتی سێ ساڵ‪‌ ،‬‬ ‫خاوهندارێتی‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫یهك ‌‬ ‫له‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنانی‬ ‫وه ‌‬ ‫بهکاربهێنیت بۆ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫کڕاوانه بفرۆشیت و‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پشکه‬ ‫ئهو‬ ‫‌‬ ‫بیكهیت‪ .‬شکستخواردن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پێویسته‬ ‫بکهیت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ئهمه‌‬ ‫ڕێگهت پێدرا ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر کاتێک‬ ‫‌‬ ‫یهک تۆ زۆرێک له‌ سێوه‌كانت له‌‬ ‫ماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫که پاش‬ ‫یه ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئهمه‌ مانای ‌‬ ‫لهکردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫دهخاته‌‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫کهیت‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫که کاری بۆ‬ ‫‌‬ ‫دهبن‬ ‫‌‬ ‫کۆمپانیایهدا‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫تهی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهواوی‬ ‫به ‌‬ ‫بهرهێنانه‌کانت ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهت و‬ ‫وه‪ :‬کاره‌ ‌‬ ‫سامناکه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی دووجار‬ ‫پێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫كهیت‪ .‬خۆت‬ ‫ده ‌‬ ‫كه كاری تێدا ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫كۆمپانیایه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫رکهوتنی ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن ‌‬ ‫به‬ ‫وابهسته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫یه ‌‬ ‫پێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫خهره‌ ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستبهێنن‪،‬‬ ‫به ‌‬ ‫رکهوتنی دارایی خۆیان ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بیانهوێت‬ ‫‌‬ ‫سهکان‬ ‫که ‌‬ ‫تاکه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستكه‌وتی‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫بهرهێنانانه‌ ‌‬ ‫وه‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫نه ‌‬ ‫بخه ‌‬ ‫‌‬ ‫وتهكانیان‬ ‫كه ‌‬ ‫پێویسته پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆرسهدا قازانجی‬ ‫‌‬ ‫له بازاڕی‬ ‫بهرهێنان ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبێت‪ .‬له‌ڕابوردوودا‬ ‫‌‬ ‫باشیان‬ ‫نانهت ‌‬ ‫به‬ ‫ته ‌‬ ‫دهدات ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه‬ ‫بۆرسه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫کۆمهک هاوبه‌شیی‬ ‫‌‬ ‫ههبووه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫زۆری‬ ‫ههبیت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫له پشك‬ ‫مهجۆری ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫که لیستێكی‬ ‫‌‬ ‫رهێنهری بچووکیش‬ ‫‌‬ ‫وه ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫به نزمی‬ ‫ردهوام بۆی زیاد بکات و هێشتاش تێچوونی ئاڵوگۆڕ ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫بۆرسهدا‬ ‫‌‬ ‫ههمه‌جۆری پشكی‬ ‫‌‬ ‫له لیستێكی‬ ‫‌‬ ‫بهرهێنان‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بهێڵێته ‌‬ ‫‌‬ ‫بهزێنێت بۆ‬ ‫شیهكانی خاوه‌ندارێتی پشك داده‌ ‌‬ ‫ركه ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی درێژ‪،‬‬ ‫بۆماوه ‌‬ ‫‌‬ ‫نهبوونی‬ ‫له ‌‬ ‫بهرهێنانه‌کان جۆرێك ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ههموو ‌‬ ‫‌‬ ‫ئاستێك نزم‪ .‬له‌کاتێکدا ‌‬ ‫که‬ ‫لهمه‌ودای دووردا‪،‬‬ ‫که ‌‬ ‫ههبیت ‌‬ ‫‌‬ ‫دهتوانیت متمانه‌ی زۆرت‬ ‫‌‬ ‫تێدایه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫دڵنیایان‬ ‫قینهی زیاتری‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫ستكهوتی‬ ‫‌‬ ‫ههمه‌جۆری پشكی كۆرپۆره‌ت ‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫لیستێكی‬ ‫كهوتكردن و بۆند و کۆمپیاله‌ و‬ ‫وهک له‌ حسابی پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وێته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫لێده ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫کۆمهک‬ ‫‌‬ ‫خاوهندارێتی پشك له‬ ‫‌‬ ‫دیکهی دارایی هاوشێوه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫شێوازی‬ ‫كهوت بۆ‬ ‫یانهوێت پاشه‌ ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫كه ‌‬ ‫رنجڕاکێشه بۆ لوان ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫سه‬ ‫تایبهتی‬ ‫‌‬ ‫هاوبهشییدا ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫بكهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫مهنی خانه‌نشینیان‬ ‫ته ‌‬ ‫‌‬

‫منداڵه کانت فێربکه‌ چۆن پاره‌ یان ده‌ ست بکه‌ وێت و‬ ‫‌‬ ‫‪.9‬‬ ‫ژیرانه خه‌ رجی بکه‌ ن‬ ‫‌‬ ‫خاوهن‬ ‫‌‬ ‫ببیه ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫دهتوانێت‬ ‫که چۆن ‌‬ ‫کردوه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهمان‬ ‫ئه ‌‬ ‫ئێمه باسی ‌‬ ‫‌‬ ‫تائێره‬ ‫‌‬ ‫پهیڕه‌وكردنی‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫‌‬ ‫بیته ‌‬ ‫وه‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫سامان کاتێک له‌ خانه‌نشینی نزیك‬ ‫سهبرگرتن و سوربوون‬ ‫‌‬ ‫ههبوونی ئاستێک ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫ههندێک ڕێسای ساده‌ و‬ ‫‌‬ ‫وه بۆ‬ ‫گوێزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫‌‬ ‫تۆوه‬ ‫سهرنجمان ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫یهدا‬ ‫پێکهاته ‌‬ ‫‌‬ ‫شتهكان‪ .‬له‌م‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫‌‬ ‫منداڵهکانی داهاتووت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫منداڵهکانت‪ ،‬یان‬ ‫‌‬ ‫تهنها داراییه‌وه‌‬ ‫نهک ‌ ‌‬ ‫رکهوتوو بن‪‌ ،‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫یانهوێت منداڵه‌کانیان‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫باوان‬ ‫رکهوتنی دارایی‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫رکهوتنی گشتی و‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بوارهکانی ژیاندا‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫له ‌‬ ‫بهڵکو ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهوانه‌ی ‌‬ ‫که‬ ‫نییه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫ڕێکهوت‬ ‫‌‬ ‫کهشیان‬ ‫ندییه ‌‬ ‫‌‬ ‫پهیوه‌‬ ‫دهڕۆن‪‌ ،‬‬ ‫یهكتر ‌‬ ‫به شانی ‌‬ ‫شان ‌‬ ‫ئهو ئامانجانه‌ و‬ ‫هێنانهدی ‌‬ ‫‌‬ ‫چالکانه‪ ،‬دانانی ئامانج و‬ ‫‌‬ ‫به کارکردنی‬ ‫خوودهگرن ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرچاوگرتنی کاریگه‌ ‌‬ ‫رییه‬ ‫له ‌‬ ‫لهڕێگای ‌‬ ‫وه ‌‬ ‫ختییهکانه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ساته ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫له چێژه‌‬ ‫پهناگرتن ‌‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫رکهوتووترن له‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهگشتی‬ ‫ئێستاوه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژارده‌کانی‬ ‫‌‬ ‫ییهکانی‬ ‫ئاینده ‌‬ ‫‌‬ ‫ن بۆ‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫که نایانکه‌ن‪ .‬چه‌ندین ڕێگا‬ ‫‌‬ ‫وانهی‬ ‫بوارهکانی ژیاندا زیاتر له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫سهر‬ ‫ندییانه‪ .‬راهێنانیان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبه ‌‬ ‫تمه‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫سهر ‌‬ ‫له ‌‬ ‫منداڵهکانت ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕاهێنانی‬ ‫کێکه له‌و ڕێگایانه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫تهمه‌نێکی زوودا ‌‬ ‫یه‬ ‫له ‌‬ ‫كهوتكردن ‌‬ ‫پهیداکردن و پاشه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بهرپرسیارێتی لی لوان‪،‬‬ ‫گرنگهکانی فێرکردنی ‌‬ ‫‌‬ ‫له ڕێگا زۆر‬ ‫یهکێک ‌‬ ‫‌‬ ‫نیه له‌‬ ‫‌‬ ‫گهزۆ‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫یدادهكرێت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫په‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫وهی بزانن‬ ‫ئه ‌‬ ‫دانیانه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ڕێگه‬ ‫به منداڵه‌کانت‪،‬‬ ‫یهک بده‌یت ‌‬ ‫ڕۆژانه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه ببارێت‪ .‬له‌جیاتی ‌‬ ‫ئاسمانه‌ ‌‬ ‫بهدیهێنانی‬ ‫ههندێک کار له‌ ماڵدا و ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهنجامدانی‬ ‫پارهیان بده‌رێ بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر پاره‌‬ ‫له ‌‬ ‫ههندێک گفتوگۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهدانه‌دا‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫ئامانجهکانی خوێندن‪ .‬له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دیکه‬ ‫کهسانی‬ ‫بهباشی یارمه‌تی ‌‬ ‫چهند ‌‬ ‫که ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫یهک بۆ زانینی ‌‬ ‫پێوانه ‌‬ ‫‌‬ ‫وهک‬ ‫‌‬ ‫پارهی زیاتر بریتیه‌ ‌‬ ‫له‬ ‫‌‬ ‫دهستکه‌وتنی‬ ‫‌‬ ‫دهیت و چۆن باشترین ڕێگا بۆ‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫دیکه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫گوزهرانی ‌‬ ‫‌‬ ‫وهی ڕێگای باشتر بۆ باشکردنی بارزی‬ ‫دۆزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫كه خۆت‬ ‫لهو شتانه‌ی ‌‬ ‫دهستهێنانی بڕی زیاتر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫نییه بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫رهسته‌ ‌‬ ‫که ‌‬ ‫تهنها ‌‬ ‫‌‬ ‫کهسانی تردا بۆ‬ ‫شداریكردنته له‌ یارمه‌تیدانی ‌‬ ‫‌‬ ‫پێوانهی ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫بهڵکو‬ ‫تهوێن‪‌ ،‬‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫یه قازانجی گرنگی‬ ‫وانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫یانهوێت‪‌ .‬‬ ‫ده ‌‬ ‫ئهوان ‌‬ ‫ئهو شتانه‌ی ‌‬ ‫دهستهێنانی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫‌‬ ‫‪11‬‬

‫به زمانی ساده‌‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ئهو پیشه‌ ‌‬ ‫یه‬ ‫وهی ‌‬ ‫له ‌‬ ‫دهر ‌‬ ‫به ‌‬ ‫منداڵهکانتدا‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫وه له‌ پیشه‌ی داهاتووی‬ ‫وێته ‌‬ ‫‌‬ ‫لێده ‌‬ ‫كه‬ ‫‌‬ ‫چیه‪.‬‬ ‫‌‬ ‫وهی داوایان‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهبێ ‌‬ ‫دهکڕیت ‌‬ ‫چهندین شت بۆ منداڵه‌کانت ‌‬ ‫‌‬ ‫بێگومان‬ ‫ئهو شتانه‌شت‬ ‫گهر ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫بکهن‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫پهیدا‬ ‫ئهو شتانه‌ ‌‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫لێبکهیت‬ ‫‌‬ ‫تێگهیشتنێکیان له‌ل‬ ‫‌‬ ‫دهشێت بتوانیت‬ ‫دهیانخوازێن‪‌ ،‬‬ ‫منداڵهکانت ‌‬ ‫‌‬ ‫كرێ ‌‬ ‫كه‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫كه له‌ ناو‬ ‫ستچوونهكان ‌‬ ‫‌‬ ‫بارهی تێچوونه‌کان و له‌ ‌‬ ‫ده‬ ‫له ‌‬ ‫دروستبكهیت ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫رتوكه‬ ‫ئهم ‌‬ ‫په‬ ‫کهی ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫له سێ نووسه‌ ‌‬ ‫یهک ‌‬ ‫ههر ‌‬ ‫‌‬ ‫نموونه‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ههن‪ .‬بۆ‬ ‫‌‬ ‫رجیهكدا‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫خه‬ ‫‌‬ ‫مارکه‬ ‫رزهکاران بۆ کڕینی‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ خواستی‬ ‫یه له‌ ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕاستهوخۆیان‬ ‫‌‬ ‫ئهزموونی‬ ‫‌‬ ‫شێوه‬ ‫‌‬ ‫ههمان‬ ‫به ‌‬ ‫ههرزانتر ‌‬ ‫‌‬ ‫مارکهی‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫نانهت ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫زۆر باوه‌کانی پۆشاك‪‌ ،‬‬ ‫كهمان ‌‬ ‫له‬ ‫ریه ‌‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫بۆیه‬ ‫ئێمه ئابوریناسین‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫بهرئه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫كاریگهربن‪ .‬به‌ڵام ‌‬ ‫‌‬ ‫به خواستی‬ ‫رامبهر ‌‬ ‫‌‬ ‫ههبووه‌ ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫وهمان‬ ‫كاردانه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههمان‬ ‫‌‬ ‫خۆیه ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫جێگهی‬ ‫‌‬ ‫منداڵهکانمان‪ .‬پاره‌مان پێداون بۆ کڕینی پۆشاكی خوازراو و پێمان وتوون‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫ئهوا ‌‬ ‫ههرزانتر بکڕن ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر پۆشاكێكی‬ ‫ئه ‌‬ ‫پارهی خۆیانه‌ و ‌‬ ‫‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه‬ ‫که ‌‬ ‫‌‬ ‫ههر شتێک ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫بهکاریبهێنن بۆ‬ ‫بكهن و ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوت‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫پاشماوه‌ی‬ ‫ههندێک جار‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫کڕیوه‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫یانهوێت‪ .‬هه‌ندێک جار گرانترین پۆشاكیان‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕووبهڕووی تێچوونی بڕیاری‬ ‫‌‬ ‫یه ‌‬ ‫که‬ ‫وه ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫كڕیوه‪ .‬خاڵکی گرنگ ‌‬ ‫‌‬ ‫گرانترینیان ‌‬ ‫نه‬ ‫ئهوا خۆیان‬ ‫وهگرتبێت ‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫دهستیان ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫وه و ‌‬ ‫ته ‌‬ ‫بوونه ‌‬ ‫‌‬ ‫کڕینهکانیان‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫شته ‌‬ ‫یه‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫ههمان ‌‬ ‫‌‬ ‫مه‬ ‫بینیوه‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫كهوتكراوه‌ ‌‬ ‫كه‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫پاره‬ ‫سودیان له‌‬ ‫پێکدههێنێت‪.‬‬ ‫‌‬ ‫قینهدا‬ ‫ڕاسته ‌‬ ‫‌‬ ‫کاربهر له‌ جیهانی‬ ‫‌‬ ‫بڕیاردانی ‌‬ ‫به‬ ‫کهم‬ ‫دهتوانێت ناكۆكی نێوان باوان و منداڵان ‌‬ ‫ستراتیژه هاوکات ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهم‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫بکاته ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪.‬‬ ‫کاته ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫له مێژووی خێزانی "گوارتنی" ئه‌م خاڵه‌ ڕوون ‌‬ ‫ڕووداوێک ‌‬ ‫دهچوون‬ ‫فلۆریداوه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی خێزانی گوارتنی ‌‬ ‫له‬ ‫کوڕه ‌‬ ‫‌‬ ‫که باوان و چوار‬ ‫لهکاتیکدا ‌‬ ‫‌‬ ‫وهستاندا‬ ‫کهم ‌‬ ‫یه ‌‬ ‫یهک هاته‌ ئاراوه‌ له‌ ‌‬ ‫کێشه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهساڵانی ‪1980‬کاندا‪،‬‬ ‫بۆ مۆنتانا ‌‬ ‫پهی‬ ‫له ‌‬ ‫دهیویست داوای ‌‬ ‫‌‬ ‫کهی گوارتنی‬ ‫یانزه ساڵه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫نیوهڕۆ‪ .‬کوڕه‌‬ ‫‌‬ ‫بۆ نانی‬ ‫مبهرگر و‬ ‫هه ‌‬ ‫بهڵام باوکی پێیوابوو ‌‬ ‫نیوهڕۆ‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ستهیك( بکات بۆ نانی‬ ‫گۆشتی گا ) ‌‬ ‫کهی‬ ‫گۆشته ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫نیوهی‬ ‫‌‬ ‫روهها‬ ‫گونجاوتره )هه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫وهکراو‬ ‫سوره ‌‬ ‫‌‬ ‫تاتهی‬ ‫په ‌‬ ‫‌‬ ‫کوڕه یانزه‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫وه‪‌ ،‬‬ ‫که بردیه‌ ‌‬ ‫باوکه ‌‬ ‫‌‬ ‫کهمێک گفتوگۆ‬ ‫تێدهچێت(‪ .‬پاش ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫دووباره بووه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫لهکاتی نانی ئێواره‌دا‬ ‫نه ‌‬ ‫دیمه ‌‬ ‫‌‬ ‫دڵتهنگبوو‪ .‬ئه‌م‬ ‫‌‬ ‫ساڵه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫پهی گۆشت و‬ ‫ورهکانیدا‪ ،‬ویستیان له‌ ‌‬ ‫گه ‌‬ ‫له برا ‌‬ ‫یهکێک ‌‬ ‫گهڵ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫که ‌‬ ‫ساڵه ‌‬ ‫‌‬ ‫یانزه‬ ‫‌‬ ‫ههرزانتر‬ ‫‌‬ ‫که بیری له‌شتێكی زۆر‬ ‫باوکه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهکاتێکدا‬ ‫بکهن‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ڕۆبیان داوا‬ ‫یهکدا‬ ‫تهنگژه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫گهڵ‬ ‫که له‌ ‌‬ ‫خێزانه ‌‬ ‫‌‬ ‫تهنها دوو ژه‌م‪،‬‬ ‫‌‬ ‫وه‪ .‬پاش‬ ‫کرده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ده‬ ‫نه مۆنتانا یان‬ ‫گه ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫دهبن کاتێک‬ ‫‌‬ ‫ههژارتر‬ ‫‌‬ ‫وهتا‬ ‫ئه ‌‬ ‫ڕووبهڕووبوون‪ :‬یان ‌‬ ‫‌‬ ‫بهچێژ نابێت‪.‬‬ ‫فهرێکی ‌‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫فهره‌ ‌‬ ‫که‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪22‬‬

‫به زمانی ساده‬ ‫ئابوری ‌‬

‫ئێواره‪ ،‬دایک و باوک‬ ‫‌‬ ‫که دوای نانی‬ ‫سهر کێشه‌ ‌‬ ‫له ‌‬ ‫لهکاتی گفتوگۆکردندا ‌‬ ‫‌‬ ‫نهبێت‬ ‫گرانبهها ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام زۆر‬ ‫ڕۆژانه بۆ ژه‌می باش و ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهی‬ ‫‌‬ ‫یشتنه پلنێک‪:‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫گه‬ ‫خهرجكرد بۆ‬ ‫‌‬ ‫یه زیاتریان‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر منداڵه‌كان له‌و‬ ‫ئه ‌‬ ‫به منداڵاکان‪‌ .‬‬ ‫دهن ‌‬ ‫ده ‌‬ ‫‌‬ ‫خستویانه ‌‬ ‫ته‬ ‫‌‬ ‫یهی ‌‬ ‫كه‬ ‫پاره ‌‬ ‫‌‬ ‫لهو‬ ‫وه ‌‬ ‫بگرنه ‌‬ ‫‌‬ ‫جێگهی‬ ‫‌‬ ‫دهبێت خۆیان‬ ‫ئهوا ‌‬ ‫خواردن ‌‬ ‫کهمتر بوون‬ ‫ژهمه‌کان ‌‬ ‫پارهی ‌‬ ‫‌‬ ‫گهر‬ ‫ئه ‌‬ ‫بهڵام ‌‬ ‫لوه بۆ كڕینی دیاری و شتی نایاب‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫وهی‬ ‫ئه ‌‬ ‫به زانینی ‌‬ ‫نه گیرفانیان‪‌ .‬‬ ‫که بخه‌ ‌‬ ‫دهتوانن زیاده‌ ‌‬ ‫کهیان ‌‬ ‫ههریه‌ ‌‬ ‫که‪‌ ،‬‬ ‫ڕۆژانه ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫له‬ ‫وه بۆ‬ ‫دهمێنێته‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پارهیان بۆ‬ ‫‌‬ ‫بهباشی بخۆن و هێشتا‬ ‫‌‬ ‫دهتوانن‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫که‬ ‫یه دڵخۆش بوون‪.‬‬ ‫بیرۆكه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهم‬ ‫ههموو کوڕه‌کان ‌‬ ‫‌‬ ‫تایبهت‪،‬‬ ‫‌‬ ‫بهکارهێنانی‬ ‫‌‬ ‫یانزه‬ ‫‌‬ ‫سهر بڕیاردان! کوڕه‌‬ ‫له ‌‬ ‫ههبوو ‌‬ ‫‌‬ ‫رییهکی‬ ‫مه چ کاریگه‌ ‌‬ ‫ئه ‌‬ ‫تهماشاكه‌! ‌‬ ‫‌‬ ‫چهند‬ ‫له ‌‬ ‫بهلش ‌‬ ‫جۆره خواردنێكی ‌‬ ‫‌‬ ‫رکهوت ‌‬ ‫که‬ ‫ده ‌‬ ‫ههر زوو بۆی ‌‬ ‫‌‬ ‫ساڵه ‌‬ ‫که‬ ‫‌‬ ‫کهمی‬ ‫یه ‌‬ ‫‌‬ ‫ڕۆژانهی ڕۆژی‬ ‫‌‬ ‫ههموو‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫تاڕاده ‌‬ ‫‌‬ ‫یه و‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهک‬ ‫چێشخانه ‌‬ ‫‌‬ ‫لهڕێگای‬ ‫‌‬ ‫کۆکرده ‌‬ ‫وه‬ ‫‌‬ ‫دووهمدا‪ ،‬بڕێکی باشی‬ ‫‌‬ ‫كهوتكرد‪ .‬له‌ڕۆژی‬ ‫پاشه ‌‬ ‫‌‬ ‫ته‪ .‬ڕۆژی سێیه‌م‪ ،‬داوای خواردنی‬ ‫زه ‌‬ ‫بهله‌ ‌‬ ‫چهند ‌‬ ‫که شۆربا ‌‬ ‫وهی ‌‬ ‫به ‌‬ ‫ئاشنابوونی ‌‬ ‫وه‪ .‬کوڕه‌‬ ‫کرده ‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫کۆده‬ ‫کهی‬ ‫ڕۆژانه ‌‬ ‫‌‬ ‫دهکرد و بڕێکی له‌‬ ‫ههرزانی ‌‬ ‫‌‬ ‫بهڵام‬ ‫باش ‌‬ ‫وهنده‬ ‫ئه ‌‬ ‫سازاندنهکانیان ‌‬ ‫‌‬ ‫گهرچی‬ ‫ئه ‌‬ ‫ههمان ڕێچکه‌یان گرت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫ورهکانیش‬ ‫گه ‌‬ ‫‌‬ ‫نهما‪،‬‬ ‫سهر خواردن ‌‬ ‫كه چیتر ناكۆكی له‌ ‌‬ ‫ئهبوو ‌‬ ‫ههمووی گرنگتر ‌‬ ‫نهبوون‪ .‬له‌ ‌‬ ‫تووند ‌‬ ‫روهها هێشتا توانیان‬ ‫هه ‌‬ ‫‌‬ ‫بهچێژ بوو‪،‬‬ ‫که بۆ مۆنتانا ‌‬ ‫ره ‌‬ ‫سهفه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫پاشماوه‌ی‬ ‫بکهن‪.‬‬ ‫‌‬ ‫پهی گۆشت و ڕۆبیان‬ ‫یهک داوای له‌ ‌‬ ‫ئێواره ‌‬ ‫‌‬ ‫سهر‬ ‫له ‌‬ ‫دهبێت خۆیان بڕیار بده‌ن ‌‬ ‫‌‬ ‫بهدرێژایی ژیانیان‪ ،‬منداڵه‌کانمان‬ ‫‌‬ ‫بکهن بۆ‬ ‫‌‬ ‫خهرج‬ ‫گهر زۆرتر ‌‬ ‫داهاته سنوورداره‌کانیان‪ .‬ئه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫سهرفکردنی‬ ‫‌‬ ‫چۆنێتی‬ ‫مهنێکی‬ ‫ته ‌‬ ‫له ‌‬ ‫دیکه‪‌ .‬‬ ‫‌‬ ‫خهرج کردن بۆ شتی‬ ‫‌‬ ‫دهبێت بۆ‬ ‫کهمتریان ‌‬ ‫یهک شت‪‌ ،‬‬ ‫‌‬ ‫سهر واقیع و‬ ‫به منداڵه‌کانمان له‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫بدهین‬ ‫‌‬ ‫پێویسته زانیاری‬ ‫‌‬ ‫وه‪،‬‬ ‫زووه ‌‬ ‫‌‬ ‫ههڵبژاردنی ژیرانه‌‪.‬‬ ‫دهدات بۆ فێربوونی ‌‬ ‫که یارمه‌تیان ‌‬ ‫ئهزموونیان بده‌ینێ ‌‬ ‫‌‬ ‫رکهوتن له‌ژیاندا بریتیه‌ له‌ دیاریکردنی ئامانج و‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫یهکی زۆر‬ ‫تاڕاده‌ ‌‬ ‫یانهی كه‬ ‫رێگه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو‬ ‫وهی ‌‬ ‫دۆزینه ‌‬ ‫‌‬ ‫ئهو ئامانجانه‌ و‬ ‫بهدیهێنانی ‌‬ ‫كۆششكردن بۆ ‌‬ ‫دیکه و‬ ‫‌‬ ‫کهسانی‬ ‫بکهینه‌ سوودبه‌خشبن بۆ ‌‬ ‫‌‬ ‫خزمهتگوزارییه‌کانمان‬ ‫‌‬ ‫كهن‬ ‫واده‌ ‌‬ ‫یهکی‬ ‫شێوه ‌‬ ‫‌‬ ‫پاره ‌‬ ‫به‬ ‫‌‬ ‫خهرجکردنی‬ ‫بهستێکی دیاریکراو و ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫كهوتكردن بۆ ‌‬ ‫پاشه‌ ‌‬ ‫بهم‬ ‫برهودان ‌‬ ‫‌‬ ‫چهكان بۆ‬ ‫وه ‌‬ ‫‌‬ ‫یاریمهتیدانی‬ ‫‌‬ ‫بریتیه له‌‬ ‫‌‬ ‫ژیرانه‌‪ .‬باوانیتی باش‬ ‫سهخت و‬ ‫‌‬ ‫دهکرێت‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫مانه‬ ‫وه‪ .‬کردنی ‌‬ ‫ئه‬ ‫منداڵه ‌‬ ‫‌‬ ‫مهنێكی‬ ‫ته ‌‬ ‫تانه له‌ ‌‬ ‫خاسیه ‌‬ ‫‌‬ ‫كانه"‪.‬‬ ‫که ئابوری "زانستی ژماره‌ ‌‬ ‫چیژبهخشبن‪ .‬کێ وتویه‌تی ‌‬ ‫‌‬

‫‪11‬‬