به زمانی ساده ئابوری
ئابوری
به زمانی ساده
دهرباره‌ی سامان کهسێک بیزانێت ههموو ئهوه‌ی پێویسته ) خۆشگوزهرانی( و
نووسینی: جه یمس گوۆرتنی ڕیچارد سترۆپ دوایت لی ئینگلیزییهوه: وهرگێڕانی له که ریم به ختیار داڕشتنهوه: پێداچوونهوه و سه عدوڵڵا فه یزوڵڵا پێشواز
ژماره سێ پهرتوكی رتوكهكانی چرای ئازادی په پرۆژهی مافهكان پارێزراون بۆ چرای ئازادی رجهم سه 11
به زمانی ساده ئابوری
تڵهس رنامهی جیهانی ئه له به بهشێك وهی ئابوری توێژینه تڵهس بۆ ئه زراوهی دامه واشنتۆن دی سی مهریكا ئه كگرتوهكانی ته یه ویلیه بههاری ٢٠٠٩ ناوی کتێب به ئینگلیزی: Common sense ecomomics )(What Everyone Should Know about Wealth and Prosperity By: James Gwartney, Richard Stroup, and Dwight Lee St Martin’s Press 2005
www.chiraiazadi.org
ناوه ڕۆک دهستپێك............................................................................. 4 که م به شی یه پێکهاتهی 10 ئابوری...................................................... به شی دووه م
22
رهکی سه 8
به زمانی ساده ئابوری
حهوت
ئابوری سهندنی شه گه سهره‌کی 32 ...................................
سهرچاوه‌ی
سێیه م به شی حکومهت شهی ئابوری و ڕۆڵی گه شهی ئابوری و ڕۆڵی وهی ڕوون له گه بیرکردنه پێکهاتهی 10 ……67 ....... حکومهت چواره م به شی پێکهاتهی نۆ
سهره‌کی
بۆ
کهسی عهمه‌لی تاکه دارایی 106 ..................................
ده ستپێك
دهستپێک كۆمهڵ و وڵات. پێشكهوتنی گرنگهكانی كۆڵه كه كێكه له ئابوری یه تاكهكانی بهرده‌م له خۆشدهكات رێگه تێگهێشتنیش له ئابوری و ئابوریناسی شتانهی له ئهو ههبێت بۆ تێگهیشتنی باشتریان تاوهكو بتوانن كۆمهڵدا به ژیان یه هه رۆژانهی راستهوخۆ و یوهندی په دهكات و گوزهر چواردهوریان وه. داهاتوویانه و ئهو زۆربهی ژاره و هه یهكی زۆر بوارهدا تاراده كتێبخانه‌ی كوردی لهم ڕواننه ئابوریناسی وه ده دیاریكراوه یهك دیدی له كارانهی پێشتریش كراون سۆشیالیستیه. ئهویش دیدێكی كه
11
به زمانی ساده ئابوری
ركهووتوه ده سهد ساڵی رابردووی ئابوری سۆشیالیستیدا زمونهكانی له ئه وهش زیاتر سهقامگیر و پته‌و بێت و له سیستهمه ناتوانێت ئابوریه‌كی ئهو كه بهڵێنی كه رانیه بهێنێته دی خۆشگوزه ئهو كه ناتوانێت وتوه ده ركه زمونهكانی سهد ساڵی رابردووی ئه مهش راستیه كه هێنانهدی دابوو .ئه وهك چین سهلماندیان .وڵاتێكی ئهوروپای رۆژهه‌ڵات سۆڤیهت و یهكێتی ببێته هێزێكی ئابوری نهیتوانی وه ، نهكرایه وه له ڕووی ئابوریه تاوهكو بكهین له نێوان كۆریای باكور و كۆریای بهراورد گهر ئه ورهی جیهانی . گه پهنجا ساڵ ماوهی كه چۆن كۆریای باشور به كهوێت دهرده باشوردا ،بۆمان دیارهكانی دنیا و یهكێك له ئابوریه یشته ئاستی وه گه ژاره هه له وڵاتێكی بهرچاو یهكی به شێوه كۆریاییه باشوریه‌كان ئاستی گوزهرانی ههژارترین كێكه له له ئێستادا یه رهوپێشچوو .له كاتێكدا كۆریای باكور به دهناڵێنن و خۆراكیه وه دهست بێ به كه هاوڵاتیه‌كانی وڵاتهكانی دنیا خۆشگوزهرانی سته و پێویستیانه‌ی كه كهره ئهو ههموو بێبهشیشن له كهن. دابینده چهمكێكی له نێوهندی رۆشنبیری و سیاسی كوردیدا كه ئابوری بازاڕ درێته پاڵ و له شهیتانی ده وه سیفاتی ڵكه لهلیه‌ن خه نوێیه و زۆرجاریش مهریكاییه ئه وهی شێوازی بڵاوكردنه ئهمه كه سفدهكرێت وهها وه دواجاردا ئهنجامدا كه له وه ، تیشه حهقیقه به جۆرێك له كهن ، ده وه ئه گریمانهی و قسهی چهندین شهكردوو و گه بنه قوربانی وڵاتانی ده وڵاتانی دواكه‌وتوو پشتئهستوریش نین به كه هیچ كامێكیان بناغهی زانستیان نیه و جۆره لهم وهی زانستی. لێكۆڵینه زانیاری و كاردهكات. هاندهر بنهمای سه ر له ساده یهكی به شێوه ئابوری بازاڕ زۆر رههمبهێنێت شتانه به ئهو رههمهێن والێده‌كات كه به یه هێزه ئهو هاندهر زوهكانی خۆی له ئاره حهز و دهیانخوازێت و كڕیاریش له بازاڕدا كه كڕیار گهر كڕیار رههمهێن .ئه یهنێته به گه ده كانه وه رههمه ڕێگهی كڕینی به ئهوكات به جوتێك پێڵاوی دیاریكراو، ئامادهبوو ١٠دۆلر بدات كه پێڵاوی زیاتر دهبێت وهی ئه هاندهری پێڵاوه ئهو رههمهێنی به بهو نهعل بهێنێت ، رههمهێنانی ،بۆ نمونه ، رههم بهێنێت و واز له به به دههێنێت. رههم پێیهش پێڵاوی باشتر به ڕێوه. دهڕوات به تاكهكان ئیرادهی ئازادی سهر بنهمای له ئابوری بازاڕ دهن ده رههم سهر جۆر و بڕی به ههردوولیان بڕیار له به رههمهێن كڕیار و به یهك بێت یاخود دهسته ئهو هێزه سهرووخۆیان ،جا وهی هێزێكی ئه بهبێ دهبێت چی بكڕێت و وهی كڕیار ئه سهر وڵهت ،بڕیار بدات له رجهمی ده سه رههم بهێنێت. دهبێت چی به رههمهێنیش به 22
به زمانی ساده ئابوری
رههمهێنان و به حكومهت له پرۆسهی ستێوهردانی ده پرۆسهی سهڵاته ده كه تێیدا ناسراوه به پلنڕێژی ناوهندی رجهمی ئابوریدا سه دهن ده پیشهسازی و بازرگانی بڕیار تهكانی زاره وه وڵهت و ده باڵاكانی ركهتوو سه شێوازهش رههم .ئهم ندایهتی به چه سهر بڕ و چۆنێتی و له خهڵاتی نۆبێل وهك ئابوریناسی ناودار و خاوهنی وهی رئه به نابێت له زانیاریانهیان ئهو ههموو تانه زاره دهسته و وه ئهو دهڵێت فرێدریش هایاك بهو پێیهش وه، خواسته به نرخ و ویوهستن په كه بهرده‌ستدا نیه له ردهچن. ده ناتهواو بڕیارهكانیان دهكرێت و له زانیاریهكانی تێدا ئاڵوگۆڕ ههموو یه كه نده ئهو ناوه بازاڕ یهكی به شێوه بهكاربه‌ران رههمهێنه‌ران و وه به خواسته ڕێگهی نرخ و شهی گه پرۆسهی بهو پێیهش كهن و ده پهیوه‌ندی یهك گهڵ ناراستهخۆ له ئهنجامیشدا دهكات و له دهڕوات و سامانی وڵات زیاد بهره‌و پێش ئابوری دهبێت. خهڵك باشتر گوزهرانی ئاستی به زمانێكی تاییه و ره سه پهرتوكێكی ستاندایه ، بهرده له پهرتوكه‌ی ئهم بهشی ئابوری دهكرێت خوێندكارانی كه پهرتوكێك نوسراوه . ساده خوێنهرێكی ساده سودی شێوهی ههمان به كۆلیژهكان و مامۆستاكانیان له پرۆسه‌كانی بازاڕ و نرخ و خواست و وه یه ڕێگه لێببینن و بتوانن له پێكهاتهكانی رجهم سه رههمهێنان و سهرمایه و به خستنهڕوو و قازانج و دیكهی ئابوری تێبگه‌ن. نیه. كهی زمانه سادهیی شێواز و بهر تهنها له رتوكه ئهم په ههڵبژاردنی دیوهی زانستی ئابوری كه ئهو خستنه ڕووی دیكهشدا بهدێوێكی بهڵكو ههر پۆشكراوه و پهرده تاوهكو ئێستا لهنێو رۆشنبیری كوردیدا ئهو رۆشنبیر و لهشكری سهركوتكردنی ههوڵێكیش بۆ باسكردنی دوچاری له ناراستهوخۆ داكۆكی راستهوخۆو به كه دهبێته وه ئابوریناسانه سهد ساڵی رابردوو كه مێژووی كهن ده سیستهمێكی ئابوری وهش وه و له وێته خۆشگوزهرانی لێناكه مێكه كه سیسته لماندویهتی سه رابوهستێت. سهر پێی خۆی مێكه ناتوانێت له كه سیسته یه وه ئه خراپتر ههره‌سی بلۆكی سۆشیالیستی و سهر له كه قسه نمونه زۆر جار بۆ یانهویت ده یهكی سۆزدارانه شێوه كهس به دهكرێت ،زۆر یهكێتی سۆڤیهت سۆڤیهت به یهكێتی كه دهڵێن راستهوخۆ بكهن و وشه كه شیكاری ره جورئهتی وهی ئه ههره‌سی هێنا .بهبێ رمایهداری سه پیلنگێڕی سیستهمی بكهن و چاوێك مه ئهو سیسته تهماشایه‌كی مێژووی كه بكهن ئه وه دهن چۆن ده كه پیشانی بهرده‌ستدان له ئابوریانهی زانیاریه بهو بخشێنن وه خۆی ئابوریه لهڕووی نهیتوانی بهلح وره و زه گه هێنده سیستهمێكی 11
به زمانی ساده ئابوری
كهی ئابوریه سیستهمه بگرێت و له كۆتاییدا ناچاربوو ملبدات بۆ شکستهێنانی بهره‌و برسێتی و بهره‌و ئیفلسبوون برد و هاوڵاتیه‌كانیشی كه وڵاتی خۆشیهكان و پێداویستیه‌كانی ژیان برد. وبێبهشی له ههژاری كهسیه‌كان و تاكه بهرفراوانبوونی ئازادیه وهی ئابوری و كرانه شهی ئابوری و گه خهڵك و رقهرابوونی میدیای ئازاد و باشبوونی گوزهرانی به وه. به ئازادی ئابوریه ستهن ههموویان وابه زیادبوونی سامانی وڵات نوێیهكانی پرۆژه تایبهت و بیرۆكه و به موڵكایه‌تی وابهسته‌ن كهن له هێنانه ده ستپێشخهری كه ده سانهی ئهو كه وه ، نۆرهكانه نترۆپه ئه به قازانج ههمووان نجامهكانیان بۆ كه ئه پرۆژه و كاری نوێدا كایهی وه. شكێته ده وه. كاته ده ئهم خاڵه‌مان بۆ روون وهربگرین یهكی بچوك نمونه گهر ئه بیرۆكهكه خاوهنی بازرگانیه و یهكی كه پرۆژه تهله‌فۆنی مۆبایل ، كۆمپانیای بهڵام ئهنجامیداوه . كهی رمایه سه بهستی قازانجی خۆی و زیادكردنی مه به دووهمی بهڵكو قۆناغی تهواو نابێت، لێرهدا له كه سه بێگومان مه كه زۆرێك له شه یه به ئهو مهش ئه ستپێدهكات ، ده لێره وه پرۆسه كه ریبخهن. نانهت ئابوریناسانیش نایانه‌وێت بیبینن یاخود ده ته تمهداران و سیاسه شهخسی بهستی قازانجی مه به كۆمپانیایهكی مۆبایل خاوهنی تگوزایه خزمه ئهو ههمان كاتدا بهڵام له دادهمه‌زرێنێت ، تگوزارییهك خزمه خهڵكی به كه یهنێت .ئهو سوده‌ی گه ده خهڵكی وره به گه قازانجێكی تاوه سهره كه له یهی پرۆژه ئهو وتهكانی ركه ده یهكێكه له دهگات گهین تێده راستیه لهو وه لێره دروستكراوه. شهخسی بهستی قازانجی مه به به دهن، ده سهرمایه‌ی خۆیان ههوڵی زیادكردنی سانهی كه ئهو كه وهی ئه بهر له كهن ده دیكهش زیاد خهڵكانی رمایهی سه ناراستهخۆ سهرباری كهن و ده خهڵك دابین یهك ههلی كاركردن بۆ ژماره پرۆژهكانیان بههیز بۆ باشتركردنی كار و دهرێكی یاریده بێته كه ده خزمهتگوزاریه‌ی ئهو وه له بڵاودهبنه كاریگهریه‌كان یهش شێوه بهم دیكه و كهسانی بازرگانی راستڕهو. ئاراستهی تیرێكی وهك به نه بازنهییدا شهپۆلی شێوهی بهپێویستمان زانی ئێمه که بدهین به وه ئاماژه پێویسته دواجار وه بگۆڕین بۆ ه له) (Conmmon Sense Economics که کتێبه ناونیشانی ناونیشانه وه شیاوترین ناونیشان بوو بۆ ئه به زمانی ساده( ،چونکه )ئابوری دهکات. دتێگهیشتن دروست مهحاڵه یان به وهرگێڕانی یان که که ئینگلیزییه سهعدوڵڵا پێشواز فهیزوڵڵا 22
به زمانی ساده ئابوری
مهریکا ئه کگرتوهکانی ته یه پایتهختی ویلیه واشنتۆنی هاوینی 2009
11
به زمانی ساده ئابوری
یهکه‌م بهشی رهکیی ئابوری پێکهاتهی سه 10 گرنگه. هانده ر .1 به ناوی ژه می به لش. .2شتێک نییه له په راوێزدا ده درێن. بڕیاره كان .3 به پێشکه وتنی ئابوری. په ره دادت .4بازرگانی رده م به له ڕێگره .5تێچوونی ئاڵوگۆڕی بازرگانی بازرگانیدا. ده کات ئه و چالکییانه ئاراسته ی بازرگانییه کان .6قازانج که ن. ده که سامان زیاد تره وه داهاتیان یارمه تیدانی ئه وانی له ڕێگای خه ڵک .7 که وێت. ده ستده له سه ره کیی شێوه یه کی به پێشکه وتنی ئابوری .8 وه به رهێنان و ڕێگای باشتر بۆ کردنی بازرگانی و دێته ئاراوه. وه دامه زراوه ی ئابوری دروسته شته کان و نرخه کانی بازاڕ کرێار و ده ستی نادیار" ی " .9 بره و ده کات که ئه و چالکییانه ئاراسته ی فرۆشیاره کان ده ده ن. به خۆشگوزه رانی گشتی رییه نه کان یان کاریگه نجامه درێژخایه .10زۆرجار ئه ده خرێن. كیه كانی کردارێك پشتگوێ لوه
22
به زمانی ساده ئابوری
پێشه کی ئهمه‌ریکادا، یهکگرتووه‌کانی ویلته وهک له ئابوریهکی بازاڕی ئازادی ئاراستهی ژیانمان بهرچاو یهكی بهشێوه سییهکانمان ڵبژارده تاکه که هه دهین ده بڕیارگهلێک ئێمه نگدهر و هاوڵاتی وهک ده كهن .هاوکات دیاریده که'' که مه گه ئهو یاسایانه‌ی یان ''ڕێساكانی سهر یه له هه کاریگهریان که ههڵبژاردنی ژیرانه ،چ بۆ کهن .بۆ ده کهسییانه تاکه ئهم بڕیاره رێنامیی بنهڕه‌تی ههندێک پرنسیپی پێویسته له بهگشتی، کۆمهڵگا خۆمان و چ بۆ كارتێكه رانه ئهو كه ئابورییه ئهركی وه ئه تێبگهین . ڕهفتاری مرۆڤ سهر بڕیارهكانی مرۆڤ. له یه هه کاریگهرییان شیكاربكات كه رهكی شیكاری ئابوری سه پێکهاتهی ههوڵده‌دات ١٠ به شه ئهم كاردهکات .خوێنه‌ر وه ئابوری چۆن نه كه رونیده فاکتهر که بناسێنێت١٠ ، قینهی تێچوون' ڕاسته گرنگه ' ،مانای ' وهک 'بۆچی نرخ بهشتی دهبێت ئاشنا خۆشگوزهرانی زیاددهکات .به‌كاتێكی زۆر چیه و چۆن ئاڵوگۆڕی بازرگانی بڕگهکانی دواتردا زیاتر فێر فێردهبیت .له تاییهكانی ئابوری ره سه وانه كهم بهكاربهێنیت. ندانه یهكی سوودمه بهشێوه زانیاریانه ئهم كه چۆن دهبیت گرنگه هانده ر .1 گرنگه. هاندهر ستاوه: پرهنسیپی ساکار ڕاوه یهک سهر له کۆی ئابوری خهڵک ڕهفتاری هاندهر ،تێچوون و سودی بڕیارێکی دیاریکراو و گۆڕینی دهگۆڕێت. تێگهیشتن هێزه بۆ یهکی ئێجگار به رهسته که هاندهر تێگهیشتن له دهکرێت چونکه یانکهن که د ه کهن ده ئهو شتانه خهڵک که بۆچی وهی له ههر له بڕیاردانێکی ئاستهکاندا ببینرێت، ههموو هاندهر له کاریگهریی وڵهتی. نێوده بۆڕسهی پشكه‌كان و بازرگانی ده گاته وه تا خێزانه سادهی كه کڕیار و دهكات وه كار ئه بهر له لهڕاستیدا بازاڕ خۆی له خۆیدا گهر هاندهره‌كاندا .ئه لهکاتی گۆڕانی دهگۆڕن ڕهفتاری خۆیان فرۆشیارهکان ئاماده یه که فرۆشیار یهی له شتێک بکڕێت لهو ڕێژه کڕیار ویستی زیاتر وه. رزبوونه به به ستدهکات ده کهی نرخه ئهوا دهتوانێت( دابینیبکات ، )یان یه بۆ ئاماده وهی نرخه‌کاندا ،فرۆشیار زیاتر رزبوونه به بهڵام لهکاتی بهرزه‌که ئهنجامدا ،نرخه له که. تگوزارییه خزمه دابینکردنی کاڵا یان دهکات لهنێوان بڕی خواستراو و بڕی دابینکراودا. هاوسه‌نگیی دروست 11
به زمانی ساده ئابوری
گهر نرخهکان زۆر ئه وه رویدا؟ وانه بهپێچه ئهمه گهر ئه ڕوودهدات چی که نرخهکان پێویسته دهبێت و که ڵه که مهکانی رهه دابینکهر به بهرزبوون، خهڵک نزمانه هانی نرخه رههمه‌کانی .ئهم دابشکێنێت بۆ فرۆشتنی به وه له نه که سارده مهێنهکان رهه بهڵام هاوکات به دهن بۆ کڕینی زیاتر – ده که قازانجی مه رهه که به نزمه تازه به نرخه رههمهێنان ،چونکه زیادکردنی به وه جارێکی تر کاربهره لهلیه‌ن به ورده بڕهی داواكراو دهبێت .ورده کهمتر وه. ره دابینکه لهلیه‌ن رههمهێنراو گهڵ بڕی به له وه دهبێته هاوسه‌نگ دهوێت تاوهكو کڕیار دهستبه‌جێ کار ناکات .کاتی پرۆسه یه ئهم مهێنهر رهه نرخهكاندا و بۆ به بهرامبه‌ر گۆڕان له ههبێت تهواوی وهی کاردانه کهم یان زیاد بکات. رههمهێنان تاوهكو به بهنزین له ساڵانی بهرامبه‌ر گۆڕانی نرخی وهی کڕیار و فرۆشیار کاردانه ردهخات. ده پرۆسهی گونجاندا هاندهر و ڕۆڵی کات له وه گرنگی 1970کانه وه .وهک رزبووه به ئاستێکی زۆر به بهنزین له ساڵانی 1970کاندا نرخی نههێشت ناپێویستهكانیان ره سهفه دهستبه‌جێ کاربهران یهك ، به وه کاردانه ههمان شوێن. بهره‌و دهچوون كه دهبوون گهڵ ئۆتۆمبێلی تر سوار له زیاتر بهنزینی كه بهکارهێنانی ئۆتۆمبیلی بچووکتر ڕوویانکرده ورده بهڵام ورده وهی. نه مبکه بهنزینی زیاتر که بهکارهێنانی وهی ئه دهخوارد بۆ كهمتری بهنزین ،ئاستی ی خاوی سته کهره پهترۆڵ، دابینکهرانی هاوکات دهرهێنانی بهکارهێنا بۆ تهکنیکی نوێیان وه و رزکرده دهرهێنانیان به بهدوای بیری نوێدا گهڕانیان روهها هه ههبوون ، كه بیرانهی نهوتی زیاتر لهو نده زیادی وه ئه نهوت رهتای ساڵانی 1980دا دابینکردنی سه وه .له چڕکرده رههمهێنه‌ران ناچاربوون نرخهکانیان دابشکێنن بۆ فرۆشتنی که به کردبوو ردهوام بوون له داشکان به نرخهکان وه. دۆزیبوویانه که وهی ئه ههموو دووباره ره‌فتاری خۆیان کاربهرانیش بهدرێژایی 1980کان و 1990کان ، به ورهتر و گه لنكرۆزهر و ئۆتۆمبیلی بهکارهێنانی به گۆڕی .ده‌ستیانکرد ههرزانتر كرد. ئۆتۆمبێلنه ئهم بهنزین ،لێخوڕینی بههێزتر .نرخی نزمی وه، بمێنێته بهنزینی ساڵی 2004وهك خۆی بهرزی نرخی گهر ئه بهڵام وهیان کاردانه شۆفێرهکان چۆنکه دهفرۆشرێت، کهمتر ئهوا لندكرۆزه‌ری رزانه دروستیانکردوه. نرخه به ئهو كه هاندهره‌ی ئهو دهبێت بۆ سهی كه سیاسییهکانیش .ئهو ڵبژارده هه سهر له یه هه هاندهر کاریگهری دهنگداندا که له سندوقی سهی که هێنده جیاواز نیه لهو بازاڕدهکات ره‌فتاری یه پشتگیری هه گهری زیاتری ئه نگدهر بارهكاندا ده زۆربهی بازاڕدهکات'' .له '' کهسیی تاکه که سوودی كارانه بکات ئهو سیاسهتی پاڵێوراوێکی سیاسی و ڵبژارده سیاسییانه‌دا هه ئهو دژایهتی بهلی بهخشن .زیاتر مهیلیان پێده 22
به زمانی ساده ئابوری
گهڵ سووده له بهراورد به کهسیان زیاتره تاکه که تێچوونی دهچێت له باکوری فلۆریدا لهم دواییانهدا نگدهران ڕوانکراوهکان .بۆ نموونه ، ده چاوه بیدهن بۆ دهبێت که بهرزتر لهدژی باجی دهربڕی زایهتی خۆیان ناڕه فلۆریداوه. وێته باشوری ده که که یهكی نوێی یاریگه هاندهر وه. بدزینه هاندهر یهك ناتوانین خۆمان له گرنگی به هیچ شێوه له سایهی هاندهر شێکه له سروشتی مرۆڤ .بۆ نموونه ،گرنگی به سۆڤیهتی یهکێتی سهرمایه‌داریدا .له سایهی گرنگیه له ههمان سۆشیالیزمدا بهپێی سهرده‌مێکدا شووشه له کارگهی بهر و کرێکاره‌کانی ڕێوه جاران به چونکه داهاتیان وه. درایه رههمهاتوو پاداشتیان ده بهقی شووشهی به ته تهنی زۆربهی دههێنا، رههمیان که به وه یه شووشه ئهو به کێشی وابهسته‌بوو ئهسته‌م به که مدههێنا رهه ئهستووریان به نده وه ئه شووشهی کارگهکان چوارگۆشهی بهپێی مهتر بهره‌كان ڕێوه دهبینرا .ڕێساکه گۆڕا و به ئهودیوی ئهم ڕێسایانه‌دا کارگه‌کانی دهکران .لهژێر رههمهاتوو پاداشت شووشهی به دهشکا. بهئاسانی که دهکرد تهنکیان دروست نده وه ئه شووشهی سۆڤیهت خهڵک که تهنها لهو کاتانه‌دا هاندهر گرنگه وه که نه که وابیرده ههندێک چهندین هۆكار کردار بهر خهڵک له یه . ڵه هه ئهمه خۆپهرستن . چاوچنۆک و یه. خێرخوازانه ههندێکیش یه و رستانه خۆپه ههندێک کهن، ده تێدهكرێت به خۆپهرست و خێرخواز كاریان ههردووک ڵبژاردهکانی هه هه یه ئه وه گهری ئه سییهکان .بۆ نموونه ، سووده تاکه که گۆڕانی تێچوون و ههوڵی ڕزگارکردنی منداڵێک بدهن له خۆپهرست و خێرخواز ههردوو خوڕهكانی نزیك شه پۆله وهی له له وهک مهتر قووڵدا یهك حهوزێکی بدهن کۆنهکانیان جله وه زیاتره كه ئه گهری ئه روهها تاڤگهکانی نایاگرا دا .هه پێبدهن. باشهکانیانی جله زۆر وهی نهدار زیاتر له کهسێکی به به چاوچنۆک تۆمه‌تبار دایكه تێرێزای کۆچکردوو کهس گهرچی هیچ ئه وهی کاردانه ئهویش که خودییهکانی وایان لێکرد ندییه بهرژه وه بهڵام ناکات ، میشنهریز ئۆڤ کهی دایكه تێرێزا) ، ڕێکخراوه هاندهر .کاتێک ههبێت بۆ وه، بکاته یهک بۆ لنه‌وازانی شاری نیۆرک پهناگه ههوڵیدا چارهتی(، بهڵام ناپێویست( كرد بۆ گرانبههای ) شارهوانی نیۆرك داوای گۆڕانکاری که هیچ گۆڕانێکی که بوو .بڕیاره دهستبه‌رداری پرۆژه که بیناکهی .ڕێخراوه رامبهردا، ههژاران .له به رامبهر ستهیی دایكه تێرێزا به له وابه درستنهكرد هاندهر .کاتێک بڕێ تێچوونی یارمهتیدانی سهر له ههبوو كاریگهری که دایكه تێرێزا بڕیاریدا سهری، كهوت له ده ههژارانی نیۆرك گران هه یه هاندهر کاریگهری دیكه .گۆڕانی له شوێنی دهبن رچاوهکانی باشتر سه
11
به زمانی ساده ئابوری
که ئێمه چاوچنۆکی وهی رله ده به ههموومان ، ههڵبژارده‌کانی سهر له ههردوول. له بهشێكین میهرهبانین یان ماددین یان خێرخوازی به ناوی ژه می به لش. .2شتێک نییه مدارهكان رهه سهرچاوه به یه که وه ئه کهمان ساره سهر هه له ڕاستی ژیان بێسنووره. خزمهتگوزاری سنووردارن ،لهکاتێکدا خواستی مرۆڤ بۆ کاڵا و ههبێت گرانبههات لهمێکی به تازه و ههندێک جلی کهیت که حهزده ئایا چۆنه كاتی ئهی پێت بکهیت؟ له سویسرا ئهڵپ فهرێکی چیاكانی سه یان دهبینیت به خهون فهركردن؟ ئایا سه چێژوهرگرتن و ههبێت بۆ زیاترت كهی ماڵه گهراجی له لێخوڕینی ئۆتۆمبێلێكی پۆرشی نوێ و راگرتنی ئهم شتانه و زۆری ههموو کهین که زده حه زۆربهمان كهناری زه‌ریات؟ رچاوهین به سه دهگمه‌نی دهستی گیرۆدهی ههبێت! بهڵام دیکهشمان وه. کاتیشه کهمی كهین، ده ئارهزویان ههبێت كه وشتانهمان ههموو ئه وهی ناتوانین بهرئه له بهکارهێنانی ههڵبژێرین .بهڵام بهدیله‌کاندا که له نێو بۆیه ناچارین بابهت ،چ مرۆڤکرد یان سروشتی ،بۆ هره، وهك کات ، به رچاوهكان سه کهسانی دیکه ئهو شته بۆ ههمان راههمی بهدیهێنانی شتێك ،فه وه یه ئه ندهكان لهلی ئابوریناسان سه په گوزارشته وه .یهکێک له کاته مده که ئه وه شهی بانگه چێشتخانه بهلش ".زۆر ژهمی بهناوی نییه که "شتێک کهسێکی ژهمی بهلش نانده‌خۆن لهکاتی کڕینی به که منداڵان کهن ده له نرخی كه موشتهریه نییه. بهلش بهڕاستی که مه بهواتایه‌کی تر ،ژه ورهدا . گه نییه"، بهلش ژهمی که " وهی رئه به دهدات .له کهی پاره وره که گه سه که ژهمی بکهینه قوربانی بۆ یه له‌لمان هه بههای كه که شتێک پێویسته یدهین ده که یه )نرخ( تێچوونه ئهو كه دیکه .قوربانیه دهستهێنانی شتێکی به ئهزموونی مهێنهر رهه بهکاربه‌ر و به خزمهتگوزاری .ههردوو شمهک یان بۆ دهیانکه‌ین. که شتانهدا كهین لهو ده پێدانی تێچوون دهدات بۆ ڕاگرتنی یارمهتیمان کاربهر ،تێچوونی کاڵایه‌ک وهک به ئارهزووماندا بۆ رامبهر ئارهزوومان بۆ کاڵایه‌ک له به هاوسه‌نگی لهنێوان بهرچاو گهر نرخ له وه بیانکڕێن .ئه ئه له بری دهتوانین دیکه که کاڵای شمه که کاردههێنین بۆ کڕینی به سهرچاوه‌کانمان دهرئه‌نجام نهگرین، دیکهدا که چاوه شتی نیه له‌لمان له بههایان هێنده ڵهكان ،کاڵاكه‌لێك هه بمانکڕینایه. لهوانه‌بوو
22
به زمانی ساده ئابوری
ئهو وه -تێچوونی بنه ده ڕووبهڕووی تێچوون مهێنهرانیش رهه به بهخشێنی رههمهێنانی کاڵایه‌ک یان به که بۆ رچاوانهی سه سهرچاوه‌ی بهکارهێنانی دههێنن .بۆ نموونه بهکاریان تگوزارییهک خزمه خانوویهکی نوێ، بهرد بۆ دروستکردنی تهخته ئاسن و تاشه وهک قوتابخانه نهخۆشخانه و وهک دیکهی رههمهێنانی شتی رچاوهکانی به سه رچاوهکان سه یه که وه ئه بهر بهرزه ،له وه .کاتێک نرخی تێچوون کاته مده که یانهویت ده رهکان بهکاربه ره .کاتێک سه دیکه خواستیان له بهستی بۆ مه رچاوانه سه ئهو بهکاربێنن ،نرخی به شیوازی جیاواز نرخهکان رچاوه به سه کاردههێنن به لێبه کهمتریان یهکی ژماره رههمهێنه‌کان وه و به نه که رزده به یه بۆ هه بههێزیان هاندهرێكی مهێنهکان رهه شێوازهکانی ئێستایان .به ئهم کهمتر نا . بهڵام به نرخی تێچوونیان یان زیاتر ، دابینكردنی کاڵا ئهو کاڵایانه ههوڵی دابینکردنی مهێنهکان رهه که به یه وه ئه ره مانای هانده دهزانن. بههاتریان به ئهوانی تر ههموو کاربهره‌کان له که به دهن ده کهسێک یان بهلش بدرێت به به دهکرێت کاڵایه‌ک بێگومان واوهتی به ته ئهمه بدهن .بهڵام کهی پاره کهسانی تر گهر ئه گروپێک تمهداران زۆرجار سیاسه وه. کهمی ناکاته بهڵام وه گوێزێته کهی ده تێچوونه تهندروستی خۆڕایی" یان باسی "خوێندنی خۆڕایی" یان "خزمهتگوزاری فریودهرن .ئهم شتانه خۆڕایی مکانه ئهم چه کهن . رهی خۆڕایی" ده خانووبه " کهیان. یه ههر رههمهێنانی گمهن پێویستن بۆ به ده رچاوهی نیین .سه قوتابخانه بهکاردێن بۆ دروستکردنی که دیکه سهرچاوه‌ی بیناکان ،کرێکار و رههمهێنانی خواردنی زیاتر یان شوێنی بهکاربێن بۆ به دهکرێت که تهندروستی .تێچوونی خزمهتگوزاری وه یان پاراستنی ژینگه یان وانه حه لێههڵبگیرێت. دهستیان پێویسته که شتانه یه ئهو بههای قوتابخانه بهڵام ناتوانێت خۆییان وه بگوێزێته دهتوانێت تێچوونهکان حکومهت لێلبدات. وه بۆ دۆزێنه خهڵک شێوازی باشتر ده تێپهڕبوونی کات زۆرجار به سهر چۆنێتی گۆڕینی له ئهنجامدانی شتهکان و فراوانكردنی زانینمان ماوهی 250 خزمهتگوزاری خواستراو .له نهکان بۆ کاڵا و گمه ده رچاوه سه بکهین و ئاستی دهگمه‌نی شل که چنگی توانیومانه ئێمه ساڵی ڕابوردوودا، ئێمه که: تییه ناگۆڕێت بنهڕه ئهو خاڵه مه ئه بکهین .بهڵام ژیانمان باشتر ڕووبهڕووین .بهکارهێنانی کرێکاری گمهنیدا ده گهڵ واقیعی هێشتا له رههمهێنانی شتێك ،ناچارمان رچاوهی سروشتی بۆ به سه مهکینه و زیاتر ، ئهو ههمان به یه لهوانه که دیکه ببین ستبهرداری کاڵای ده که دهکات رههم بهاتنایه. رچاوانه به سه 11
به زمانی ساده ئابوری
له په راوێزدا ده درێن. بڕیاره كان .3 بکهوێت له دهست که زۆرترین شتمان دهخوازین گهر ئه که سوودیان بدهین ئهنجام ئهو کردارانه که پێویسته رچاوهکانمان، سه ئهو کردارانه‌ی که ئهنجامدانی له وهک له تێچوون و خۆلده‌ین دهبێت زیاتر یهوێت ده که بههایان .بۆ نموونه ،خێزانێک زۆرتره له تێچوونیان سهعاتی لهڕێگای کهم یه وه بۆ قیستی کاته کۆده پاره خانوویهک بکڕێت روهها لهڕێگای هه پارهی زیاتر، ستکهوتنی ده وه بۆ کارکردنه زۆری وه .ئهو ره ده له وه له خۆشنودی و نانخواردندا متره که خهرجکردنی یانهوێت بچن بۆ زانکۆ کاتێکی زیاتر ده دواناوهندی که خوێندکارانهی نگاندنهی ڵسه هه له یاریكردن .ئهم وهک کهن بۆ خوێندن ده تهرخان کۆمهڵگا بازرگانیهكان و بۆ کهس، تاکه گرنگه بۆ تێچوون و قازانج زۆر بهگشتی. دهکرێن .بهواتای پهراوێزدا ڵبژاردنهکان له هه ره زۆری هه زۆربهی لێدهرکردن له سهر یان میشه خستنه هه ندازایهک تائه که وهی ئه ههموو-یان-هیچ بن. وهی بڕیاری لهگۆڕێیه ،زیاتر له رجهکانی ئێستا لومه هه راوێزیه" .دهکرێت بپرسین، سهر" هاوواتای وشهی " په خستنه وشهی " نده؟" چه دیكه یهکی که یه سهر(ی كڕینی پهراوێزیی )یان خستنه "تێچوونی وه. وره یان بچووک بگرنه گه پهراوێزییه‌کان گۆڕانی بڕیاره لهوانه یه یهکی نوێ یان خانوویهکی نوێ ،کارگه یه کراسێکی نوێ، یهی تر" لهوانه که یه " ئامادهییدا که له باری خوێندکارێکی وهک سهربردنی کات بێت ، به نانهت ته پهراوێزیین بڕیارانه ئهم ههموو ههڵده‌بژێرێت . چالکییهکدا چهند لهنێوان دهگرن. چونکه تێچوون و سوودی زیاده له‌خۆ لهنێوان ههڵبژاردن وهک نادهین، ئێمه بڕیاری "ههموو-یان-هیچ" وهی بتوانین نان ئه بهڕووتی بۆ بهرکردنی جل ،نانخواردن خواردن یان له سهر له ههڵده‌بژێرین کهمێک خواردنی زیاتر ئێمه ئه وه بکڕین .لهبری بهراورد ئێمه له شتێکی تر .له بڕیارداندا کهمتر کهمتر یان حسابی جلی بهڵکو جلوبهرگدا ، گهڵ کۆی نرخی لهنێوان کۆی نرخی خواردن له ناکهین کهین .پلنی بازرگانێك بۆ دروستکردنی ده بهراورد پهراوێزییان بههای کارگه پهراوێزی که ئایا سوودی دهگرێت بهرچاو له وه ئه یهکی نوێ ، کارگه له تێچوونی زیاتره زیاده( ستكهوتی فرۆشتنی ده كه )بۆ نموونه نوێیه ئهوا بازرگانه‌که گهرنا ، ئه كه( . نوێیه سرهفی دروستکردنی بینا پهراوێزیی ) مه که قازانجیان زیاتره. نوێیه کارگه بهبێ کۆمپانیاکهی و 22
به زمانی ساده ئابوری
پهراوێزیی تیایاندا پێویسته بڕیاردانی کرده سیاسییهکانیش هاوکات ئهو ڕێژهی له دیاریکردنی بریتییه نموونهی بڕیارێکی سیاسی وه. نگبداته ره گهر پرسیار تهرخان بکرێت .ئه ژینگه وهی پێویسته بۆ پاککردنه وڵهی که هه خهڵک زۆربهی بدهین، یهك له پیسبوون رێژه به چ ڕێگه پێویسته بکرێت بهواتایه‌کی تر دابهزاندنی ئاستی پیسبوون بۆ کهیان "هیچ" دهبێت ، ڵامه وه بدهن. دهنگ یه شێوه بهو یه لهوانه دهنگدان سندوقهکانی سهر سفر .له بهفیڕۆدراو تهواو مه شتێکی ئه که دهدات پهروازیی نیشانی چهمکی بهڵام دهبێت. ههوایه بینمان ئهو ههڵمژینی زۆره ،با بڵێین نده وه ئه کاتێک پیسبوون بهرزه و دابهزاندنی ئاستی پیسبوون زۆر پهراوێزی دهگرێت ،سوودی دابهزینی گهڵ له بهڵام که . دابهزاندنه له تێچوونی سهنگینتر بێت یه که لهوانه بههای دابهزاندنی زیاده - پهراوێزیش – ئاستی پیسبووندا ،سوودی یه ،بۆ نموونه هه کهشوهه‌وای پاکتر وهک بهزێت .هێشتا سوودی تری داده هێندهنی سووده ئهم بهڵام دوورهکان ببینین، که شاخه دهتوانین له خاڵیکی پێش نییه . بههادار وایه هه بهو له بینگیران پاراستنمان پهراوێزی لهناوبردنی زیاتری پیسبوون لهناوبردنی پیسبووندا ،سوودی بهزێت بۆ نزیک سفر. داده وهی پیسبوون مکردنه که پهراوێزی که سوودی بهڵام لهکاتێکدا بهرز گاته ئاستێکی زۆر ده وه و رزدهبێته پهراوێز به بهزێت ،تێچوونی داده ئهو بههای پهراوێزیی وهی کۆی پیسبوون له‌ناوببرێت .تێچوونی رله به كهمێك زیاتری وهی کهمکردنه ینه قوربانی بۆ بیانکه پێویسته یه که شتانه ههوا. کهمێک باشتربووی بههای له پهراوێزی بریتیه پیسبوون .سوودی کهی راوێزه کهشوهه‌وای پاکتر سووده په پهراوێزی که تێچوونی کاتێک فیڕۆدهر پهڕێنێت ،دابهزاندنی زیاتری ئاستی پیسبوون شتێکی به تێده ئهو تێچوونه ناهێنێت. بهسانایی دهبێت . دۆخه گریمانه‌ییه ئهم بهرده‌وام بین ، نموونهی پیسبووندا گهڵ له وهی ئه بۆ دهدات و بههای 100ملیۆن دۆلر زیان که پیسبوون بگره .گریمان بهرچاو له وهی پیسبوون .به كهمكردنه رجدهكرێت بۆ خه تهنها 1ملیۆن دۆلر کهم یان شتێكی زۆر ئێمه شتێکی زانیارییه ،ئایا ئهم بهرچاوگرتنی له ئێمه دهڵێن که خهڵک زۆربهی دابهزاندنی ئاستی پیسبوون؟ كهین بۆ ده کهین. ده کهم یهكجار شتێکی پێدراوهکانه وه زانیارییه بهڵام له یه دروست بێت ، وانه مه له ئه گرتوه. رچاوهی نه سه
11
به زمانی ساده ئابوری
رفکراوه که سه یه و 1ملیۆن دۆلره که زیانه 100ملیۆن دۆلری زیان کۆی سهر وهی بڕیارێکی ژیرانه بدهین له ئه یه .بۆ وه پاککردنه کۆی تێچوونی پهراوێزی پێویسته سوودی بکهین، ههنگاوی داهاتوو چی وهی بۆ ئه سهرفکردنی گهر ئهنجامدانی بزانین .ئه پهراوێزی وه و تێچوونی پاککردنه له 10دۆلر زیان 10دۆلری تر بۆ دابهزاندنی ئاستی پیسبوون زیاتر پهراوێزی زیاتره له تێچوونی بیکهین .سوودی پێویسته ئهوا وه ، کاته مده که ههوڵه‌کانی سهرفکردنی 10دۆلری تر بۆ گهر ئه بهڵام پهراوێزی . سهرفکردنی زیادهی ئهوا وه ، مبکاته یهک دۆلر زیان که تهنها دژهپیسبوون یه. ناژیرانه دژهپیسبوون کارێکی پهراویزی تێچوون و سوود له نێوان کۆ و تێكهڵكردنێكی هاوشێوه یه بۆ تهرخانكردنی بودجه چۆنیهتی ئهویش دیدهکرێت لهو گفتوگۆیانه‌دا به لهساڵی سۆسیهتد پرێس ههواڵێكی ئه تهندروستی .له وهی لێکۆڵینه وه و رجدهكرێت بۆ لێکۆڵینه نزیکهی 1.3ملیار دۆلر خه هاتووه که 1989دا بهرگرتن به وه و لێکۆینه تهنها 1ملیار دۆلر بۆ بهڵام به ئایدز ، بهرگرتن چاوهڕوان که ئاماژهی پێدابوو، وتاره که خۆشیهکانی دڵ .لهکاتێکدا، نه نهخۆشی دڵ بمرن به کهس( ، ههزار خهڵکێکی زۆر زیاتر )77 دهکرێت سۆسیهتد پرێس، کهس بکوژێت ) ئه ههزار یه 35 وانه که له وهک له ئایدز ، پارهی که وڵات وه بکات ئه که پێشنیاری وتاره پێدهچوو که .(15/07/1989 وانه یه ئهمه له نهخۆشی دڵدا . گهڵ له بهراورد به رجدهكات بۆ ئایدز زیاتر خه سۆسیهتد پرێس پشتگیری کهی ئه وتاره زانیارییهکانی بهڵام راست بێت ، دهکرد. نه مهی ئه بهڵام وه تێدابوو ، مردنه خهرجكردن و بارهی کۆی له که زانیاری وتاره خهرجكردنی راوێزهکانی رییه په کاریگه بارهی هیچ شتێکی پێنه‌وتین له نهخۆشی گهڵ بهراورد له به خۆشیهکی نوێ بوو و زیاتر .له 1989دا ئایدز نه وه فێریان ئایدزه بارهی که له ههن نوێیه .زۆر شت ههر دڵدا ،هێشتا ههر دۆلرێکی سهرفکردنی واته نهخۆشی دڵ .که وهک له دهبین زیاتر یه ژیانی زیاتر بپارێزێت لهوانه له ئایدز وه زیاده( بۆ لێکۆڵینه پهراوێز ) ئهمه وا سهرفبكرێت .ئێمه ناڵێێن نهخۆشی دڵ گهر بۆ ئه وهی وهک له سهر بهبێ زانیاری له که دهزانین ئه وه ئێمه نازانین .بهڵام دهبێت. که چۆن مهحاڵه بزانین وه ، لێکۆڵینه خهرجكردن بۆ پهراوێزی کاریگهری جیاوازهکان بۆ پاراستنی ژیانی زیاتر. خۆشیه بکهین بۆ نه خهرجی دیاری خهن له ده پهراوێزیی پێشگوێ رییهکانی بهگشتی کاریگه خهڵک کهسییه‌کانیاندا. تاکه کرداره دهگمه‌ن له به بهڵام دهنگداندا ، بۆچوونهکانییان و هادارتره بهگشتی ،خواردن زۆر به وه . وانه حه بهرامبه‌ر بكه تهماشای خواردن 22
به زمانی ساده ئابوری
ردهوام بین .کاتێک به دهدات له ژیان یارمهتیمان چونکه وه، حهوانه له زۆربهی داهاتیان بۆ دهژین، ههژاردا له وڵاتی ههژارن و خهڵک كهم یان کهن .کاتێکی زۆر ده تهرخان دهستهێنانی خۆراکی پێویست به فا. سه كهیف و مهله‌كردن و تهرخان ناكه‌ن بۆ یاریكردن و ههر هیچ كاتێك دهبن ،خواردنیان ئاسانتر مهندتر دهوڵه سهكان كه بهڵام كاتێك ردهوامبوون به گهرچی خواردن هێشتا پێویستی ژیانه ، کهوێت .ئه ستده ده وهی ئه گهڵ له مژهییه . گه کهیان بۆ خواردن پاره ههموو سهرفکردنی سهر له دهن بڕیارده پهراوێزدا کاتێک که له دهبینن دهبێت ، رامه‌تیان زیاتر ده كه كهوێت كه رده ده ههر دۆلرێکی زیاده ،بۆیان خهرجکردنی سهر چۆنێتی له مهریکیه‌کان ئه بهو پێیهش کاتێک وه . وانه حه متره له بههای زۆر که خواردن بهشێکی کهمتری داهاتیان بۆ خواردن و بهشێکی دهبن ، وڵهمه‌ندتر ده کهن. ده تهرخان سهفا كهیف و زۆرتر بۆ پهراوێز و سوودی وه تێچوونی ئه که ریدهخات پهراوێزی ده چهمکی گهر بمانه‌وێت ئه وه . دروسته به بڕیاردانی یه هه یوهندیان په که پهراوێزن ئهو تهنها پێویسته دهست بهێنین، به سهرچاوه‌کانمان زۆرترین شت له زیاتره له کسانه یان پهراوێزیان یه که سوودی نجامبدهین کردارانه ئه دهبن ئاسووده کهس و وڵاتان زیاتر تاکه پهراوێزیان .ههردوو تێچوونی بهرچاوگیران. پهراوێزیی له وتهكانی ركه ده کاتێک به پێشکه وتنی ئابوری په ره دادت .4بازرگانی خهڵکی شمه‌ك ئاڵوگۆڕ شه. دهستکه‌وتی هاوبه بناغهی بازرگانی که بوونیان باشتر بکات .پاڵنهری کهن ده وه ئه چاوهڕوانی چونکه كهن ده گهر تۆ شتێکی باش بۆ من ئه وه " ته كراوه یهدا کورت وته بازرگانی لهم چونکه رههمهێنه کهم ".بازرگانی به ده بکهیت ،منیش شتێکی باش بۆ تۆ شتانه لهو دهدات زیاتر نهکانی یاڵوگۆڕی بازرگانی ریهک له لیه هه ڕێگه به هه ن ستکهوت رهکیی ده سه رچاوهی سه یهوێت .سێ ده که دهستبهێنێت به له بازرگانییدا. بههای كهمتر که وه کهسانه لهو وه گوێزێته کهم :بازرگانی کاڵاکان ده یه بههای دهزانن .بازرگانی بههای که زیاتر کهسانه‌ی ئهو دهزانن بۆ رههم به گهرچی هیچی نوێش ئه وه، رزدهکاته به دهستهاتووی كاڵا به دهستیدوو له بازاڕی مهزاددا یان له ڕیکلمی هێنراوه .کاتێک کاڵای نه ئاڵوگۆڕهكه دهكرێت، پێوه نتهرنێت بازرگانیان ئه سهر رۆژنامهكان یان له دهیکات(. رههمی نوێ وهی به ئه وهک فهراهه‌م زیاد ناکات ) بڕی کاڵای 11
به زمانی ساده ئابوری
دهگوازێته‌وه وه كهسێكه مهكان له رهه بازرگانیانه به ئاڵوگۆڕه ئهم بهڵكو کهسی که سامانی مه رهه دهزانێت .به كه زیاتر نرخی دیكه كهسێكی بۆ دهکات. کڕیار زیاد رههمێک مهجۆرن .به هه خهڵک زۆر ئامانجهکانی خواست و زانیاری و کهسێکی بههادار بێت لی یه لهوانه کهسێک بێبههایه لی تهواوی به که هایهکی لهکترۆنیات هیچ به ئه بارهی له تهکنیکی پهرتوكێكی یه وانه له دیكه . ههبێت بۆ سهدان دۆلری بههای بهڵام نهبێت بۆ هونهردۆستێك ، ئهندازیارێک که تابلۆیهک وانه یه ههمان شێوهش له ئهندازیارێک .به هونهردۆستێك زۆر ویستراو بێت. لهلی کهمی پێدهدات گرنگیهکی تابلۆکه بۆ لی که و ندازیاره كه بۆ لی ئه رتوكه خۆویستانهی په ئاڵوگوڕكردنی ههردوو کاڵاکه زیاددهکات. دهستهاتوو له به كه ،سوودی هونهردۆسته دهکات. كهشیان زیاد که و وڵاته سه که ههردوو که سامانی بازرگانیه ئاڵوگۆڕه خزمهتگوزاری تهنها کاڵاو دیاریدهکات مهندیی وڵاتێك دهوڵه وهی ئه دابهشكردنی کاڵا و تهرخانكردن و بهڵکو چۆنێتی نیه ، رههمهاتوو به تگوزارییهكانه. خزمه بهکاربردنی زیاتر رههمهێنانی و به به دهدات ڕیگه دووهم ،بازرگانی لهو تمهندبوونی زیاتر تایبه ئێمه بۆ ریهک له هه دهدات به ڕێگه چونکه دهیانکه‌ین. شێوه به باشترین که شتانهدا ئهو کاڵا و رههمهێنانی به له دهبن تمهند تایبه خهڵک کاتێک بکهن، کهم دابینیان به نرخێکی به ئاسانی و دهتوانن که تگوزاریانهدا خزمه ئهو به بهکاریبهێنن بۆ ئاڵوگۆڕكردنیان دهتوانن که خاوهنی داهات بنه ده شێوه یه بهم که کهسانه‌ی رههمیان بهێنن .ئهو که ناتوانن خۆیان به شتانهی خزمهتگوزاری وه بڕی زیاتر له کاڵا و پێكه دهتوانن تمهندبوون تایبه روهها هه دهیانتوانی، بهبێ هاوكاری که وهی له وهك رههمبهێنن به تهنها به که خۆیان وهی وهک له له کاڵاکاندا فرهیی زیاتر مهڕه‌نگی و هه دهڵێن یاسای پرینسیپه بهم رههمیان بهێنن .ئابوریناسان دهیانتوانی به ردوونییه :بازگانی لهنێوان گه رێژهیی .ئهم یاسایه باڵادهستی وه. گرێته ناوچهکان و وڵاتاندا ده بازرگانهکان و سهکان و که تاکه گهر دهیزانین .ئه به سروشتی شتێكه باڵادهستی رێژهیی یاسای وهی کهمتر له به نرخێکی رههمێکت بۆ دابینبکات ئامادهبوو به کهسێک بازرگانیه ئاڵوگۆڕه ئهو ئهوا شتێكی شیاوه دههێنیت ، رههمی خۆت به رخانبکهیت بۆ زیاتر سهرچاوه‌کانت ته دهتوانیت کات و ئهوكات بكهیت . رههمیان به ههرزان به نرخێكی به که شتانهی ئهو رههمهێنانی به له تۆمارکردن و پزیشكهكان باشن زۆربهی نده رچه نموونه ، هه دههێنیت .بۆ 22
به زمانی ساده ئابوری
وهندیانه رژه به یهكی گشتی له به شێوه بهڵام ردانهكاندا ، سه ڕێکخستنی ئهو تگوزارییانه . خزمه ئهم ئهنجامدانی دابمهزرێنن بۆ کهسێکی تر گهر ئه بکهن بۆ بینینی تهرخانی دهکرا کهن بۆ ناونوسین ده تهرخانی که کاتهی بههای زیاتره، نهخۆش تهرخانکراو بۆ بینینی وهی کاتی رئه به نهخۆش .له رخانبكهن. گهر کاتێکی زۆریان بۆ ناونوسین ته ئه بهزێت داده داهاتیان رانهی ده یاریده که ئایا پزیشكهكان ناونوسی باشترن لهو نییه ئه وه كه سهله مه یه پزیشكهكان چۆن وه ئه كه له سه بهڵکو مه دهگرن ، دایاندهمه‌زرێنن که بهكاربهێنن. شێوه رانهترین کاریگه کاتهکانیان به ڕێگه بۆ کۆمپانیاکان خۆشده‌کات که خۆویستانه سێیهم ،ئاڵوگۆڕكردنی دهستبهێنن لهڕێگای شێوازی به یهك دانه ههر تێچوونی نزمتر بۆ وه. ڵه كۆمه رههمهێنانی به به بازرگانییهکان بۆ فرۆشتنی ڕێگه خۆشده‌کات بۆ کۆمپانیا بازرگانی رههمی زیاتر ههتا بتوانن پلنی به له بازاڕێکی فراوانتردا، مهکانیان رهه به ئابورییه که سوود له بکهن پهیڕه‌و رههمهێنان ئهو پرۆسانه‌ی به دابنێن و بنه هۆی تێچوونی نزمتر بۆ ده پرۆسانه زۆرجار وهرده‌گرێت .ئهم هاوتاکان له توانای یهکی بێشومار وه رزبوونه به رههم و به له یهك دانه ههر ئهم بهبێ ئاڵوگۆڕی بازرگانی ههر کرێکارێك. رههمهێنانی به رههمهێنان به بهرده‌وام دههاتن .هێزه‌کانی بازاڕ دینه به وتانه ستکه ده وه له ونه که دوورده وه ) نه که ده ههرزانتر هێنهری رهه دووباره ئاراستهی به رچاوهکان سه بازاڕه کراوه‌کان کاڵا و ئهنجامدا، گرانهکان( .له رههینهره به خزمهتگوزارییه بههای کاڵا و که کهن رخانده ته یهک شێوه به وه. کاته بهرزده مهاتووهکان رهه به به وه كه هیچ پێویستی گرنگی بازرگانی بۆ جیهانی مۆردێرنمان راستیه زۆربهمان که دهدات به ڕێگه پێوهبینێیت .بازرگانی زیادهی نیه قسهی دهتوانین که خۆمان وانهی که زۆر زیاترن له بهکاربه‌رین ڵه کاڵایه‌ک کۆمه ڕووبهڕووت گهر که ئه بهرچاوت بهێنه سهختیانه رههمیان بهێنین .ئهو به ئه وه دروستبكردایه ، كهت و جله‌کانت و خواردنت خانووه گهر خۆت ئه وه بنه ده لهفۆن ته تهله‌ڤزیۆن و جلشۆر و ئۆتۆمبێل و ههر باسی درستكردنی ڕادیۆ و که وه یه بهرئه له یه ،زیاتر هه ئهم شتانه‌یان که سانهی که ئهو كه؟ مه دهتوانن هاریكاری سهکان که که تاکه ڕێکخراوه یهک شێوه ئابورییهکانیان به که ڕێگری بکهن .ئهو وڵاتانه‌ی تمهندبن و ئاڵوگۆڕی بازرگانی تایبه بکهن، ئهو وڵاتانه توانای وڵهتی -ئهوا نێوده له ئاڵوگۆڕ -ناوخۆیی یان کهن ده خۆشگوزهران. بهدیهێنانی ژیانێکی وه بۆ نه که مده که هاووڵاتیه‌كانیان
11
به زمانی ساده ئابوری
رده م بازرگانیدا. به له ڕێگره .5تێچوونی ئاڵوگۆڕی بازرگانی دهدات یارمهتیمان دهدات و به هاریكاری برهو خۆویستانه ئاڵوگۆڕكردنی وهشتا ئاڵوگۆڕی ئه گهڵ مانهوێت .له وهی ده ئه دهستهێنانی زیاتری به بۆ دیکهی رچاوهی سه ههوڵ و فه .کات، مهسره به بازرگانی خۆی له خۆیدا ڵهكردنی مامه شهریكی بازرگانی شیاودا و بهدوای گهڕان دهوێت بۆ رچاوانهی که سه ئهو كه . لوپهله كه ئاڵوگۆڕی بازرگانی و له دواجاریشدا كڕینی ڵهی خهرجیی مامه دهوترێت کاردههێنرێن پێیان به شیوه یه بهم وهی ساماندا .توانای كۆكردنه ردهم به بازرگانی ،هاوکاتیش ڕێگرن له ستکهوت له ئاڵوگۆڕی بازرگانی هاوبهشدا هێنانهدی ده رههمهێنان و به كهن. ده سنوردار وه، فیزیکیه ربهستی به بههۆی رزه به بازرگانی ماڵهی خهرجیی زۆرجار سهخت کاربهران به به مهکان رهه گهیاندنی به که وهک زه‌ریا ،ڕووبار و شاخ ، پهیوه‌ندی، وه و گواستنه له ڕێگاوبان و باشترکردنی بهرهێنان دهکات .وه خهرجیی حاڵهتی تردا ههندێک وه .له کهمبکاته رجیانه خه ئهم دهتوانێت نموونه ،تۆ وه .بۆ نهبوونی زانیارییه بههۆی بهرزه ئاڵوگۆڕی بازرگانی بهڵام دهیخوێنیت ، له زانكۆ كه پهرتوكێك بكڕیت له یهك دانه دهخوازیت به نرخێکی گونجاو. یه بیفرۆشێت ئاماده یه و هه یهكی نازانیت کێ دانه که بۆ یهی وزه ئهو کات و وه : بدۆزیته که سه ئهو ههوڵ بدهیت پێویسته خهرجی ئاڵوگۆڕی له بهشێکن کهیت ده تهرخانی ئهمه ئهنجامدانی بازرگانی. بهربه‌ستی بههۆی بهرزه خهرجی ئاڵوگۆڕی بازرگانی زۆربهری جار وهرگرتن ،ڕێساکانی حکومهت، وهک باج ،مۆڵهت وه: سیاسیه لهلیه‌ن ردهكراو کۆنترۆڵکردنی نرخهکان ،گومرگ ،یان دیاریکردنی بڕی هاوه خهرجی ئاڵوگۆڕی ههر جۆرێك بن، ستهكان بهربه بهڵام وه . ته حكومه وه. کاته مده که بازرگانی قازانجی بازرگانی دهن بۆ ڕێکخستنی ئاڵوگۆڕی ده خهڵکی تر که یارمهتی سانهی ئهو که وه و نه که مده که خهرجی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ههڵبژاردنی باشتر ، بازرگانی و ههندێک جار پێیان ندانه تایبه تمه ئهم دهن . ده شهی ئابوری گه به برهو دهڵاڵی دهڵاڵی موڵک و كه کتێبفرۆشی ناو زانکۆ و دهڵاڵ ، دهوترێت ، وه. دهگرێته دیکه چهندین بازرگانی وهی ڕیکلم و ره ئۆتۆمبیل و بڵاوکه تهنها نرخی دهڵاڵانه ئهم که بڕوایهدان لهو خهڵک زۆربهی کات له وه نابهخشن .بهڵام کاتێک وه و هیچ سوودێک نه که رزده کاڵاکان به ئهو بهرده‌م بازرگانیدا ، له ره مپه خهرجی ئاڵوگۆڕی بازرگانی له كه گهین تێده 22
به زمانی ساده ئابوری
گهین .خهڵک زۆرجار باس له لبردنی تێده بۆچوونه ئهم له ناراستی كاته کهن. ده ئهمه کهم جار بهڵام کهن ، ده دهڵاڵ سوپهرمارکێته دهڵاڵه) .بێگومان بهقاڵ نموونه كابرای بۆ بهڵام کهسن، چهندین وهی کاری نگدانه ره ئهمڕۆ بهلحه‌کانی زه ههموو کات لهو دهڵاڵی( .بیر وه بریتیه له که سهریه به تگوزارییهکانیان خزمه گهر ئه ژهمێك خواردن ئامادهكردنی که پێویستن بۆ وه بکهره ههوڵه و ڵه بکات بۆ کڕینی مامه جوتیارهکاندا گهڵ له ڕاستهوخۆ ناچاربوایه كڕیار ڵدارهکان بۆ ئاژه میوه ،یان زهکاندا بۆ کڕینی گهڵ خاوهن ڕه وزه ،یان له سه گهر بیهوێت ئه قهساب و ماسیگره‌کان پهنیر ،یان ره و شیر یان که رۆنه کڕینی کاربهره‌کان ندییانه بۆ به پهیوه ئهم قاڵهکان به گۆشت یان ماسی لێبنێت . بابهتی دادهنێن و شتهکان له شوێنێکی شیاوی فرۆشتندا دهن، ده ئهنجام دهفرۆشن . شیاو خهرجی بهرچاو یهکی ڕێژه به دهڵاڵه‌کان بهقاڵ و خزمهتگوزاری كهن بۆ کڕیار و ده وه ،و ئاسانكاریش نه که مده که ئاڵوگۆڕی بازرگانی تگوزارییانه بڕی خزمه ئهم دهستبكه‌وێت . كه قازانجی زیاتریان فرۆشیار شهكردنی ئابوری. گه به دهن ده پهره کهن و ده بازرگانی زیاد ده کات که ئه و چالکییانه ئاراسته ی بازرگانییه کان .6قازانج که ن. ده سامان زیاد زهوییه‌کانیان، سهرچاوه‌کانیان – گهر ئه دهبن گهلی وڵاتێک باشتر رههم بهێنن. بههادار به خزمهتگوزاری رههم و کهیان – به ڵکه بیناکانیان ، خه یهکی بێسنوور پرۆژهی یهک ژماره ههر کاتێکی دیاریکراودا تاڕاده له بههای رهێنانانه وه به لهم ههندیک وه. لێدهكرێته بهرهێنان بیریان وه ئهو کاڵا و وه بۆ گۆڕینیانه کهن لهڕێگای ده رچاوهکان زیاد سه مانه هانی رهکان زیاددهکات .ئه بهکاربه زامهندی ڕازه تگوزارییانهی که خزمه ههبێت له دهستکه‌وتمان گهر بمانه‌وێت زۆرترین دهن .ئه ده شهی ئابوری گه بهها زیاد که پڕۆژانهی ئهو به برهو بدرێت پێویسته ستهكان، بهرده رچاوه سه کهمتر رههمهێنانی به سهرچاوه‌کان بۆ که وانهی ئه کهن ،هاوکات ده وه. ساردبکرێنه پێویسته کاردههێنن به دهن .کۆمپانیا ده ئهنجامی رهر که قازانج و زه یه یه شته ئهو مه رێك ئه ستهی خاو ،کاڵای ناوهندی، کهره دهکڕن ) سهرچاوه بازرگانییهکان رچاوانه سه ئهو نوسینگهیی و هتد (.و ئهندازیاری و خزمهتگوزاریی دهفرۆشرێن که خزمهتگوزاری رههمهێنانی کاڵا و کاریاندههێنن بۆ به به 11
به زمانی ساده ئابوری
مهکان زیاتر بوو له تێچوونی کۆی رهه گهر فرۆشی به رهکان .ئه بهکاربه به ئهم کۆمپانیایانه قازانج ئهوکات رههمهێنانیان ، پێویستهکان بۆ به رچاوه سه دهگرێت که رچاوه سه وه وه تهنها له که قازانج یه وه ئه مه واتای کهن .ئه ده که رههمهێنا به تگوزارییانهیان خزمه ئهو کاڵا و گهر کۆمپانیاکان ئه رچاوانهی سه ئهو لهچاو بڕی تێچوونی دهزانن بههایان کاربهره‌کان زیاتر به رههمهێنانیان پێویستن. بۆ به کاربهر که به دهپێورێت نرخه بهو تهنها بهکاربه‌ر رههم لی بههای به ئهوا بڕیاری له نرخی تێچوون بدات ، کاربهر زیاتر گهر به یه پێیبدات .ئه ئاماده وه بۆ تره بهکارهێنانی له رچاوهکان سه وهی مهێنهر بۆ گواستنه رهه به نهخش بووه .قازانج پاداشتی گۆڕینی رههم ،بڕیارێکی قازانج به یه. هه هایهکی زیارتی که به رچاوهکانه بۆ شتێک سه ئهو سهر به سهپێنرێت ده که سزایه که زهره‌ر وه، شه پێچهوانه به بهبێ گۆڕینیان بۆ شتێکی بهن کارده به رچاوهکان سه که بازرگانیانهدا سهرچاوه‌کان بۆ گهر ئه دهبوو که باشتر یه وه ئه ئاماژهی زهره‌ر بههادارتر . کاربهێنرانایه. دیکه به رههمهێنانی شتی به بهکرێگرتنی بینایه‌ک و ئامێری پێویست و کرێی کرێکار و که وایدانێ ههزار دیکهی پێویست ،مانگی 20 رهسته‌ی که كڕینی قوماش و قۆپچه و ههزار رههمهێنان و خستنه بازاڕی سهر بازرگانێك بۆ به له كهوێت ده دۆلر به 22دۆلر ههر كراسێك ره که رههمهێنه گهر به له مانگێکدا .ئه کراس دهبێت ،یاخود دوو ههزار دۆلر مانگانهی 22 ئهوا داهاتی بفرۆشێت ، که سامانی بۆ خۆی و کراسه رههمهێنه‌ری ههزار دۆلر قازانج .به پارهی وه بۆ پێدانی ئامادهباشیانه لهڕێگای ناوه . پێكه وه کاربهره‌کان به دهن که ده وه نیشان ئه کڕیارهکان رههمهێنان، زیاتر له نرخی تێچوونی به که پێویستن بۆ رچاوانهی سه لهو وهک هادارتره کراسهکانیان لهل به ره که رههمهێنه به كه بریتیه له پاداشتی قازانجه رههمهێنانیان .بڕی به بههادارتر. سهرچاوه‌کان بۆ شتێکی بهرامبه‌ر گۆڕینی له ئهوکات تهنها 17ی كرد، گهر کراسه که ئه وه، تره لهلیه‌کی واته مانگی سێ کهوێت، ستده تهنها 17ههزار دۆلری ده که مهێنهره رهه به که کرداری وه یه ئه ئهنجامی رهره ئهم زه دهکات . رهر ههزار دۆلر زه رههم- دوابه کراسهکه - زاندوه. سهرچاوه‌کانی دابه بههای که مهێنهره رهه به که پێویستن بۆ رچاوانهی سه لهو متره که بههای کاربهره‌کان لی به ئهو که دهزانن هوشیارانه رهکان بهکاربه که رههمهێنانی .ئێمه ناڵێین به گهر بۆ ئه دهبوون بهکارهاتوون باشتر رههمهێنانی کراسه رچاوانهی بۆ به سه
22
به زمانی ساده ئابوری
بهگشتی ههڵبژاردنه‌کانیان بهڵام کاربهاتنایه . دیکه به رههمێنانی شتێکی به مێنهر. رهه دهنێرن بۆ به پهیامێکی ئاشکرا خهن و دهرده ڕاستیه ئهو ئهنجامدا چالکی له رهر و شکستی بازرگانی له ئابوری بازاڕدا ،زه کهمتر له نرخی تێچوونی که رههمهێنانی کراسێک جۆره - به دفهڕی لهم به ئاراستهی سهرچاوه‌کان زهره‌ر و شکستی بازرگانی دهكات -ڕادهگرێت . وه، لێره دهزانرێت. بههایان که زیاتر دهکات ئهو کاڵایانه رههمهێنانی به ئهو بهرهێنه‌کان و وه ئازاره بۆ به گهرچی شکستی بازرگانی زۆر ئه رچاوانه ئازاد سه ئهو یه : هه لیهنێکی باشیشی بهشدارن، ندانهی کارمه كه سامانیان پرۆژانه بكرێن ئهو دهکرێت ئاراستهی که کهن ده وه. وێته لێده كه له جیهانی زانینی دهژین ، کنهلۆجیادا ته ئێمه له جیهانی گۆڕانی چێژ و دهژین .خاوهن بازرگانییهکان ناتوانن دڵنیابن له ناکامڵ و نادڵنیایدا له داهاتوودا .بڕیاره‌کانیان رههمهێنان له تێچوونی به نرخهکانی بازاڕ یان دهبێت .بهڵام بونیادی پاداشت-سزای ئابوری بازاڕ رمهبنای پێشبینی به مدههێنن و دروست رهه رانه به کاریگه نۆرانهی که نترۆپه ئهو ئه ئاشکرایه . رهکان بهکاربه سهرنجی کهن که ده خزمهتگوزارییانه ئهو کاڵا و پێشبینی ركهوتوو سه ئهوانه له نرخی تێچوونی ، به نرخێکی زیاتر ڕادهکێشێن سهرچاوه‌کان ئاراستهی که ناکاریگه‌رن و رپرسه بازرگانیانه‌ی دهبن .ئهو به حمهتی رهر و زه به زه لوازه ، که داواكارای بۆیان کهن ده شوێنانه ئهو سزادهدرێن. دارایی کهن که ده پرۆژانه ئهو بهرهێنانی بازرگانی ئاراستهی وه زهره‌ر ، قازانج و وانهی که وه له نه خه ده دهن و دووریان ده به پێشکهوتنی ئابوری برهو چالکییهکی ئێجگار گرنگه .ئهو مه دهن .ئه فیڕۆده نهکان به گمه ده رچاوه سه ئهم چالکییه‌دا ،بێگومان ئهنجامدانی دهخۆن له که شکست ئابوریانهی دهبن. قبهستنی ئابوری یان خراپتر چه تووشی
تره وه داهاتیان یارمه تیدانی ئه وانی له ڕێگای خه ڵک .7 که وێت. ده ستده شتانهدا لهو رههمهێنانیاندا ، له توانای به شێوه جیاوازن - بهزۆر خهڵک ئامادهییاندا بۆ زاییهكانیاندا ،له شاره تهکانیاندا ، له دهرفه که گرنگه لیان ،له 11
به زمانی ساده ئابوری
سهر له یه هه کاریگهرییان بهختدا .ئهم جیاوازییانه رکهشیكردن ،و له سه خزمهتگوزارییانه‌ی ئهو کاڵا و بههای سهر که نه کارده خهڵک چونکه داهاتی دیکه. ئهوانی بکهن بۆ ئامادهن دابینیان دهتوانن یان سهکان که تاکه که وهیه وه ئه بههۆی كهوێت ، ستده که داهاتێکی زۆریان ده کهسانه‌ی ئهو ئهم گهر پڕبههان .ئه دیكه وه كهسانی بهلی كه كهن دابینده شتانه ئهو كه کاربهره‌کان به كردایه، دابیننه بههاداریان خزمهتگوزاری سانه کاڵا و که یه: هه ئهخلقێک دهدانێ .لێرهدا نه پارهیان خشندهییه وه به به نده وه ئه که بزانیت چۆن ههبێت ،باشتروایه ورهت گه که داهاتێکی دهخوازیت گهر ئه مهش ئه کهیت .پێچه‌وانه‌ی ده دیکه کهسانی یارمهتی پێشکهشی زۆرترین دیکه بدهیت، کهسانی ئامادهنیت یارمهتی گهر ناتوانیت یان ئه ڕاسته . دهبێت. كهم کهت داهاته دیکه و ئهوانی یارمهتیدانی وخۆیهی نێوان ڕاسته ندییه یوه په ئهم کهمان بۆ ههریه یه بۆ وره گه هاندهرێكی ستكهوتنی داهات، ده بههره‌کانمان تاوهكو بتوانین کاڵا و به شارهزایی و برهودان دهستهێنانی به بکهین .خوێندكاری زانکۆ دیکه دابین کهسانی بههادار بۆ خزمهتگوزاری ونه ژێر باری كه ده بهر فشار و وێته ده كه دهخوێنێت ، چهندین کاتژمێر كیمیاگهر یان ژمێریار یاخود به دکتۆر یان وهی ببن ئه وه بۆ قهرزی خوێندنه وهی ببنه ئه كهن بۆ زموونده دهبینن و ئه دیکه ڕاهێنان کهسانی ئهندازیار . داڕێژهری کۆمپیوتهر. رنامه وه یان به چاککردنه کارمهندی کارهباچی یان كهن و بازرگانی ده بهرهێنان وه دیکه کهسانی شه وه دیكه لهلیه‌كی کهن؟ ده شتانه ئهم خهڵک دادهمه‌زرێنن .ئایا بۆچی سهكان بدات بۆ كه کهسی هانی تاکه یه خولیای لهوانه ههندێک باردا ، له ئهمهش كه وهشدا ، ئه گهڵ دهژین .له که تێیدا ئهو جیهانه‌ی باشترکردنی به نادهن که گرنگیش کهسانه‌ی ئهو نانهت ته یه، كه کیه ره سه خاڵه رهکییان خولیای داهاته ،هێشتا سه هاندهری باشترکردنی جیهان و کارانهی ئهو به تواناکانیان و کردنی پهره‌دان یه بۆ هه ورهیان گه هاندهرێکی ئهو کاڵا و بههادارن .داهاتی زۆر له دابینکردنی خهڵک که لی بههاداریان به خهڵکی تر که گرتووه سهرچاوه‌ی تگوزارییانه وه خزمه دهن ده دهستهێنانی سامانی زۆر به ههوڵی سانهی که ئهو که دهزانن . دیکه کهسانی که وهی له یه بۆ تێڕامانی ورد هه بههێزیان هاندهرێکی یانهوێت. ده خهڵکی بهرز خاوهن داهاتی کهسانی که پێیانوایه کهس ههندێک یه له هه بهرزیان که داهاتێکی سانهی ئهو که بهڵام وه . ڕوتێننه دیکه ده كهوێت لهڕێگای باشترکردنی ژیانی ستده ده مهیان ئه بهگشتی بازاڕدا 22
به زمانی ساده ئابوری
تهماشاکردنی ردهگرن له وه کهس چێژ ملیۆنهها وه. کهسی تره چهندین ئهمه‌ریكادا( کاتێک یاری گۆڵف له تایگهر وود )باشترین یاریزانی گۆڵف وهی خوله‌کان و داهاتی برده لهلیه‌ن وه دهدرێته ئهویش پاداشت دهکات ، چونکه زۆر كهوێت ستده میلۆنهها دۆلری ده پارهی ڕیکلم .سیلین دیۆن نۆره نترۆپه گۆرانیهكانی .ئهو ئه بدهن به پاره ئامادهن بڕێکی زۆر کهس دهبن ،هۆكاری ركهوتوو سه بهرچاو یهکی شێوه به که بازرگانییهكان مهکانیان که رهه وه بۆ شێوازی دروستكردنی به ڕێته ده گه كهیان وتنه ركه سه كاربهر بنتوانن بیانکڕن. ملیۆنهها به سوپهرماركێت له ورهترین گه که واڵمارت ی) سام واڵتنی کۆچکردوو ، چونکه زانی که مهریکا ئه وڵهمه‌ندترین پیاوی به ده جیهاندا( دامهزراند ،بوو مارکه رههمی سهرپه‌رشتی کاڵای بێشومار بکات و به چۆن کاریگه رانه مهریکا. ئه شاره بچووکهکانی به دانیشتوانی بهنرخێکی داشکاو بفرۆشێت بهره‌و ههنگاوی نا سهرۆکی پێشووی مایکرۆسۆفت ، داهێنهر و گهیتس بیڵ مهندترین"ی گۆڤاری فوربز )گۆڤارێكی دهوڵه چوارسهد وهی لیستی " ره سه که مێکه وه رهه به کۆمه ڵه به پهره‌دان لهڕێگای مهریكیه( ئه کۆمپیوتهری باشترکرد .ملیۆنهها کاریگهری رانه توانا و رسوڕهێنه سه سوودمهندبوون بیستووه، گهیتس یان نه ههرگیز ناوی واڵتن یان که کاربهر به یهکی پاره گهیتس رزانهكانیان .واڵتن و هه مه رهه هرهکانیان و به له به داوه. خهڵکێکی زۆریان ستکهوت چونکه یارمهتی زۆریان ده له بازرگانی و ره کی سه شێوه یه کی به پێشکه وتنی ئابوری .8 زراوه ی شته کان و دامه وه به رهێنان و ڕێگای باشتر بۆ کردنی دێته ئاراوه . وه ئابوری دروسته خوێندکارهکانمان ئێمه زۆرجار به کهمی وانهی ئابوریدا، یه لهڕۆژی وهنده‌ی ساڵی ئه نزیکهی ٣٠ کهس بهپێی تاکه ریکییهکان ئهمه که دهڵێین ئهم سهرنجیان ئاراستهی ئهوجا یه . هه مدههێنن و داهاتیان رهه 1750 به رههمهێنه‌رترن لهچاو ریکییهکان زۆر زیاتر به مه ئه کهین :بۆچی ده پرسیاره وهڵامی که چۆن وهی وه له ره وبهردا؟" بۆ ساتێك بیربکه لهمه 250ساڵ وه. یته ده ده ئهم پرسیاره دهن: ده به سێ شت ئاماژه خوێندکارهکانمان نهگۆڕ، یهکی شێوه به وه زیاترن له ئهمڕۆ زۆر لۆجییهکانی ته کنه عریفهی زانستی و توانا کهم ،مه یه کارگهی دووهم ،ئامێر و دههات. خهیاڵیاندا ریکییهکانی 1750به ئهمه که یه .سێیهم، هه بهرفروانمان پهیوه‌ندی سیستهمی رێگهی باشتر و ئاڵۆز، 11
به زمانی ساده ئابوری
خێزانهکان کهس و که تاکه دهن ده وه به ئاماژه خوێندکارهکان زۆربهی جار مدههێنا که رهه ستانهیان به کهره ئهو زۆربهی ڕاستهوخۆ له 1750دا دهیانکڕین. دیکه خهڵکانی له ئێمه ئهمڕۆ لهکاتێکدا دهبردن ، بهکاریان کهمێک گهرچی ئه راسته خوێندکارهکان وهڵامی یهكی ساده ، شێوه به دهرک به وه. بارهی ئابوریه نییه له یهکی پێشوه‌ختیان مهعریفه یان هیچ ڵامهکانیان دیدی ئێمه کهن .وه ده رمایه و بازرگانی سه کنهلۆجیا و ته گرنگی لیقهییه". سه تێگهیشتنی که ئابوری "زانستی وه نه که ده پشتڕاست خهرجی وهی کهمکردنه وتهکانی بازرگانی و گرنگی دهستکه ئێمه باسی رچاوهکانی پێشکهوتنی ئابوری .ڕاڤهی سه وهک ئاڵوگۆڕی بازرگانیمان کرد دهکات: سهندنی ئابوریمان بۆ ئاشکرا شه گه دیکهی سهرچاوه‌ی ئابوری سێ سهكان و كڕینی كه واته راهێنانی له مرۆڤ و ئامێردا ) بهرهێنان وه کنهلۆجیا و باشترکردنی ڕێکخستنی ئابوری. ته ئامێری باش( ،باشترکردنی رههمدا )بۆ نموونه ئامێر و پڕبه ستهی كهره بهرهێنان له وه کهم، یه بهرهێنان له وه شارهزایی کرێکاراندا ) له روهها ئامرازهكان( هه رههمهێنانی کاڵا و به سهرمایه‌ی مرۆیی"دا( تواناکانمان بۆ " ستهی بهرهێنان وابه وه جۆرهی ئهم دوو کهن . ده تگوزاریهکان زیاد خزمه به ئامێری زیاتر و گهر ئه رههمبهێنن دهتوانن زیاتر به یهكن .کرێکارهکان به مشاری رههمی زیاتر بێت کاتێک دهتوانێت به کاربكهن .داربڕ باشتر ههمان شێوهش، دهستی .به له مشاری وهک داردهبڕێت کارهبایی ئهسپ و له وهک به لۆری دهتوانێت زیاتر باربکات وه گواستنه کرێکاری بانه. ره عه بهکارهێنانی توانای هزری بۆ کنهلۆجیا ) ته دووهم ،باشترکردنی رههمهێنان( به ههرزانتری تازه و ڕێگای رههمی به داهێنانی ماوهی 250ساڵی ڕابوردوودا، دهبزوێنێت . له سهندنی ئابوری شه گه وزهی کارهبا و کینهی سووتانی ناوه‌کی، ئهویشدا مه بهدوای ههڵم ، مهکینه‌ی سهره‌کیی سهرچاوه‌ی وهک وه ئاژهڵیان گرته جێگهی مرۆڤ و ئهتۆمی عهره بانه ئهسپ و جێگهی فڕۆکه ندهفه‌ر و شهمه وزه .ئۆتۆمبیل ،پاس، وه. سهره‌کیی گواستنه وهک شێوازی گرته وه ڕهوی(یان روهها پیاده هه ) له گۆڕینی شێوازی ژیانماندا. بهرده‌وامن لۆجییهکان ته کنه رهپشچوونه به مایکرۆوهیڤ و کۆپیوتهری بچوك و فڕنی یهر و کاریگهری سی دی پله رگهری خێرا گۆڕینی ئێسقانی نهشته کامێرای ڤیدیۆ و مۆبایل و دی ڤی دی بهم رهدان په وه و بهرچاوی خۆت .هێنانه‌كایه بهێنه تهبریدی ئۆتۆمبیل سمت مه و گه بهفراوانی شێوازی کارکردن و له چل ساڵی ڕابوردوودا مانه رهه به کردووه. روهها ژیانمانی باشتر هه چێژی گۆڕیوین ، 22
به زمانی ساده ئابوری
به برهو دهتوانێت ئابورییهکان ڕێکخستنه سێیهم ،باشترکردنی ئهو بهستمان له ڕێکخستنی ئابوری مه سهندنی ئابوری بدات . له شه گه که لهژێر ڕێسایانهی ئهو ڕێکدهخات و مرۆییهكان چالکییه یه که ڕێگایانه نهویست ڵگه به وهک که زۆرجار ڕاستییهک کاردهکات – سایهیاندا خهڵک سهخته بۆ یهك راده لێدهکرێت .تا چ یردهکرێت یان چاوپۆشی سه سیستهمی یاسایی بكهن یان بیزنس ڕیکبخه‌ن؟ تا ئاڵوگۆڕی بازرگانی دیاریدهكات، پرسیارانه ئهم وهڵامی بهرچاو له یهكی راده وڵاتێک به بهرهێنان و ئاڵوگۆڕی وه سهر ئاستی له دهبێت کاریگهریشی روهها هه بازرگانی و هاوکاری ئابوری. دهپارێزێت، سهکان و موڵکهکانیان که که تاکه یاساییهی مه ئهو سیسته سهر چاره ناکۆکیهکان چهسپێنێت و ده یهكی ڕه‌وا شێوه گرێبهسته‌کان به ئهو، پێشکهوتنی ئابوری .بهبێ ڕهتیه بۆ یهکی بنه پێکهاته دهکات، وهی بیرۆکهی بڵاوبوونه دهخنکێت و بهرهێنان نابێت ،بازرگانی وه یهکی شێوه رتوكه به ئهم په دووهمی کهوێت .بهشی دواده داهێنه رانه دیکهی ڕێکخستنی ئابوری پێکهاتهکانی درێژتر له گرنگی بونیاتی یاسایی و کۆڵێته وه ده ڕوونادهن. لهخۆیانه وه ههر کنهلۆجیا ته بهرهێنان و باشترکردنی وه سهرکێشی سانهن که ئهو که نۆرهكانن ، نترۆپه کردارهكانی ئه وهی نگدانه ڕه که داهێنانی دهستهێنانی قازانج .کهس نازانێت به بهئومێدی کهن ده وه. کاته مده که رههمهێنان تێچوون تهکنیکی به دهبێت یان کام داهاتوو چی وه. دۆزرێته ڕواننهکراو ده چاوه نترۆپهنۆری ژیر له جێگای وهش زیاتر ، ئه له که سیستهمه یه ئهو وابهسته‌ی بهم پێیهش ،پێشكهوتنی ئابوری نه وه تاقیبکه خهڵک بیرۆکهکانیان جیاوازهکانی کۆمه ڵه ههموو دهدات ڕێگه ههمان كاتیشدا دهرده‌چن ،له وهی بازاڕدا تاقیکردنه که له وهی بزانن ئه بۆ رههمدا. بێبه له پرۆژهی رچاوهکان سه بهفیڕۆدانی له وه دهکاته ساردیان وهی ئه پێویسته بازاڕ کراوه بێت بۆ وتنه ڕووبدات، ئهم پێشکه وهی ئه بۆ رانهکانیاندا. وهی بیرۆکه داهێنه ههموان ئازاد بن له تاقیکردنه تازهی پێیه پێویستی کنهلۆجیایه‌کی ته رههمێک یان كه به نترۆپهنۆرێك ) ئه خهرجی ئامادهن که هه یه بهرهێنه‌رێك وه چهند به پاڵپشتی تهنها نترۆپهنۆر و وهی ئه ئه ههبێت بۆ دابینبكهن (.پێویسته پێشبڕكێ كهی پرۆژه وهی تاقیکردنه بیرۆکهکانیان بهرپرسیار ڕابگرێت :پێویسته رهێنهره‌كان وه به سهر کرین یان له دهن که بڕیارده رانهی کاربه ئهو به کاربهران ببڕن ، واقیعی به بهرزتر له نرخی به نرخێکی خزمهتگوزارییه‌ک رههم یان نهکرینی به گهر وبڕیاردهرن .ئه دادوهر بهکاربه‌ران دوا رههمهێنانی. به تێچوونی 11
به زمانی ساده ئابوری
نهزانن بۆ بههادار وهک پێویست به تگوزارییهکی نوێ خزمه کاڵایه‌ک یان رکهوتوو نابێت. سه کهی ،له بازاڕدا تێچوونه دانی نرخی فرۆشیاره کان نرخه کانی بازاڕ کريار و ده ستی نادیار" ی " .9 خۆشگوزه رانی گشتی به بره و ئاراسته ی ئه و چالکییانه ده کات که ده ده ن. دهدات که ههوڵ ردهوامی به به کهسێک تاکه ههموو یهی رمایه سه ئهو وه بۆ بدۆزێته بهكاربردن سوودمهندترین رچاودهگرێت وه ،سوودی خۆی له به دڵنیاییه یهتی .به هه که سوودهکانی وهی لێکۆڵینه بهڵام کۆمهڵگا . نهک هی وهك یهکی سروشتی ،یان باشتره بڵێین بهشێوه خۆی وهی دۆزینه دهبات بۆ ههوڵدانی بهره‌و زهروره‌ت، کۆمهڵگا....ئهو یه بۆ هه که زۆرترین سوودی بهكاربردنێك وهک له لهمه‌دا ، ئهو خۆیهتی ، دهستکه‌وتی بهستی تهنها مه وه ڕێنمایی نادیاره دهستێکی لهلیه‌ن زۆر حاڵهتی تردا ، بووه له بهشێک نه که بهری ئامانجێک دهکرێت بۆ گرتنه بهستی خۆی". مه ئادهم سمیس وه که که بارهی ئابوریه مهزنترین شت له رنجیداوه ، سه ئادهم سمیس وهک وهندی خۆشنودی خودبهرژه وهی که بریتییه له تایبه ته یهتی ماکهی موڵکا بنه بهستی مه تهنها کهس " دهکات .تاکه کۆمهڵگا یان وڵاتێك زیاد گشتی بازاڕه وه دهستی نادیار"ی نرخهکانی لیهن " خۆیهتی" بهڵام له ستکهوتی ده ههنگاونان دیکه و کهسانی ئامانجهكانی برهودان به دهکرێت بۆ ئاراسته رهو خۆشنودی زیاتر. به ته تێیبگات .مه‌یلێكی حمه کهس زه دهستی نادیار" بۆ زۆر پرینسیپی " به پلندانانی کۆمهڵگادا ریزبهندی )نیزام( له وهی بهستنه یه بۆ هه سروشتی دادهگرێت ئه وه سهر ئادهم سمیس پێ له بهڵام وه . رکهزی(یه مه ناوهندی ) ریزبهند کۆمهڵگایه‌کی کهسی بهدیهێنانی سوودی تاکه ههوڵدان بۆ که دهكرێن یهكی رۆتینی دابین بهشێوه خواستهكان که تێیدا دهکات دروست ناوهندی. ههبوونی پلندانانی بهبێ که سه تاکه کردارهكانی نرخهکانی بازاڕ چونکه دێتهكایه وه ریزبهندیه ئهم تایبهت و ئازادی ڕێکدهخات کاتێک موڵکدارێتی ندهكان وه خودبهرژه 22
به زمانی ساده ئابوری
تگوزارییهکی خزمه ئاڵگۆڕ له‌گۆڕێ بن .ئامارێک –نرخی بازاڕی کاڵا یان فرۆشیارهکان پێویسته که کڕیار و دابیندهکات زانیارییانه ئهو دیاریکراو– دیکهدا کهسانی گهڵ کردار و خواستی کردارهکانیان له وهی ئه بیانزانن بۆ بهکاربه‌ر، ههڵبژارده‌کانی ملیۆنهها نرخهکانی بازاڕ بکهن. بسازێنن دهن ده دهکات .زانیاری رچاوهکان تۆمار سه مهێنهر و دابینکهری رهه به به کات، پهیوه‌ندیدار بابهتی رهکان ،تێچوون و بهکاربه بارهی خواستی له ههر تێگهیشتنی وهی توانای دهره له تهواوی به که وه ، رجه ههلومه شوێن و نێوهندیه. سهڵاتێکی پلندانانی ده کهسێک یان تاکه كهتان كه گهڕه سوپهرمارکێتی که بۆچی وه کردۆته ههرگیز بیرت له وه ئایا هێنده وزه و کاڵای تر – بڕێک که سه یه له شیر و نان و هه بڕی پێویستی نییه که وهنده‌ش زۆر ئه بهڵام بهرده‌ستبن ردهوامی به به زۆره کاڵاکان یهر که پله فرگره و ئۆتۆمبیل و سی دی که به چۆنه بهفیڕۆبچن؟ خراپ ببن و ناوخۆییهكانی بازاڕه دههێنرێن ،له رههم له ناوچهی جیاجیای جیهاندا به کهی نادیاره دهسته ههن؟ کاربهران به بڕی خواستراوی به نزیك تۆدا و کهسی که تاکه نادیاره سته ده یه. پرسیارانه ئهم وهڵام نرخهکانی بازاڕ ڵبژاردهکانیان هه دهکات و هاوکارانه ندهكان ئاراستهی کرداری وه خودبهرژه ڕێکدهخات. یهکدا گهڵ له بلیمهت" به " فرێدریش هایاک ،ئابوریناسی مۆدێرن ،سیستهمی بازاڕی یهكی بهشێوه له بازاردا ، یهک شت ،نرخی کاڵایه‌ک تهنها بهر ناودهبرد له دهکات که ڕێنمایی کڕیار و فرۆشیار خۆدهگرێت وهنده زانیاری له ئه خۆبهخۆ دهستبهێنن که به ئهو شتانه دهدات ههردوول که یارمهتی بۆ بڕیاردانێک ههزاران ،بگره وهی نگدانه له بازاردا ڕه رههمێک یانهوێت .نرخی به ده وه دراون که ڵکه خه لهلیه‌ن رانسهری جیهاندا سه که له بڕیاره ملیۆنان، وهک تگوزارییهک ،بازاڕ خزمه ههر کاڵا یان کهن .بۆ ده ئهوانی تر چی نازانن که هاوکات رههم دێنیت یهک به ئاماژه کاردهکات بهلح کۆمپیوتهرێکی زه هاندهریش بۆ روهها هه بهشداربووان و ههموو به دهدات زانیاری پێویست بكهن. رهفتار زانیارییانه ئهو بهپێی وه ئه وهی نگدانه ئهم نرخه ڕه بهرچاو بگره . له سوپهرمارکێت نرخی سێو له بهڵام ئاماده بێت بیدات بۆ کڕینی سێوێك لهوانه یه کاربهر که به یه وه ئه خهرجیانكردوه بۆ دابینكهران که خۆدهگرێت تێچونهش له ئهو هاوکات دهکڕیت کاته سێوی زیاتر ئهو تهنها کاربهرێک ،تۆ فهراهه‌مكردنی .وهک به كهی( بۆ تۆ لنیکهم راوێزیه بههای په ههر سێوێکی زیاده ) بههای که بدهیت ،تۆ سێوت ل کهی نرخه ئامادهبوویت گهر یهتی .ئه که نرخه وهندی ئه یه کڕیبێتیان و وانه که له دیکه بهکاربه‌رانی ندهی وه ئه لنیکهم هاداره به 11
به زمانی ساده ئابوری
پارهیان وهی تۆ بهرئه مهێنهران .له رهه کهی بۆ به ندهی تێچوونه وه ئه لنیکهم بدهیت. ژیرانهترین بڕیاری لهبار یه تاوهكو هه هاندهرێکت دهیت ،تۆ پێده بهرده‌وام گۆڕان یه . شكه"که رهتای "گه سه تهنها ڕێکخستنه ئهو بهڵام ئهو بهها و تێچوونی سێو، ههردوو سهر کاته کارده که ڕوودهدات کاربهر و گهر به ئه رههمهێنه‌ر کاربهر و به نرێنه به بگه یه پێویسته گۆڕانانهش بكهن هاوسازبن.بیهێنه پێش چاوی خۆت كه ئه وه مهێنهر خواستی رهه به وهێت فێستیڤاڵێکی یانه ده مهریكا، ئه شارهكانی یهكێك له دانیشتوان شاره ئهو بهكار دێت .ئهو كات که سێوی زۆری تێدا بكهن وره ساز گه بهرز گهر نرخی سێو دهبێت .ئه له ئاسایی پێویست سێوی زیاتر ئهو خهڵکی بهکارهێنان .کاتێک وه ،سێوی پێویست نابێت بۆ بووه نه ئهوانیش سهکان ،پاشان فرۆشگاكان و پاش که تاکه لهپێشدا شاره ) بهو پێیهش نرخ كهن، ده دابهشكه‌ران( خواستی سێوی زیاتر وه. رزدهبێته به دهکات که دیکه ناچار تهکانی کاربهرانی شار و ولیه بهرز به نرخی ههنوكه‌یی پێداویستییهکی ههبوونی بهبێ وه . نه مبکه بهکارهێنانی سێو که وهک کهمتر بخۆن که سێوی باشتره بههێز بۆ خواردنی سێو ،پێیان شاره ئهو وهی ره ده کهسانی که ئهنجامدا پێبدهن .له پارهی زیاتری وهی له که سێوی شاره ئهو خهڵکی خۆشبكهن بۆ ڕێگه دهخۆن تا کهمتر سێوی شاره ئهو خهڵكی بهرزتر ، که بهنرخێکی کارببهن – زیادهی خواستراو به بیدهن. ئامادهن دهدات به بهرزی سێو قازانجی زیاتر وه ،نرخی دابینكردنه لهلیه‌نی که، رزه به نرخه گهر بڕی زیاتر دابینبكهن .له‌خۆشی ئه مهێنهره‌کان رهه به سێوه له له‌ناوچوون و ڕزینی دهن بۆ رێگرتن ده بایهخی زیاتر رهکان دابینکه وهک فێستیڤاڵی یهکی کورتخایه‌نی بارکراوهکان .بۆنه عهمباركراو و بهڵام نهمامی نوێ ، سهر بڕیاری چاندنی هاڵۆوین کاریگهری نابێت له لیهن یه له وانه له بهکاربه‌ران بۆ سێو ) زیادبوونێکی فراوانتری خواستی دهکات له که پێشنیاری خواردنی سێوێک وه ناسراوه پسپۆڕێکی خۆراکی بکهن. باخهکانیان زیاد روبهری دهدات وانهکانی سێو هان ڕۆژێکدا( باخه بههای کردارهکانیان کهن، ده رههم زیاد وانهکانی سێو به کاتێک باخه وهک رههمهێنانی سێو ، که پێویستن بۆ به وه نه که رزده رچاوانه به سه ئهو ئهمهش دژه مێروو و كرێی كرێكاری باخ . دهرمانی نهمام ناشتن و رههمهێنانی پیشهسازی به وه و له گرێته له چالکیی تر ده رچاوهكان سه رههمهێنانی سێودا که تێچونی به دههێنێت .کاتێک بهکاریان سێودا به بکهن . بابهتان دابین که ئه دهبن ئاماده دابینکهری زیاتر وه، بێته بهرز ده 22
به زمانی ساده ئابوری
فهراهه‌میی سێو له داهاتوودا زیاد گۆڕانكاریانه بڕی ئهم تێپهڕبوونی کات ، ئهو كاته‌ی ههتا دهبێت رههمهێنانی سێو له زیادبوندا كهن .به ده بههای سێوی که یهنن گه ده یامه ئهو په وه نرخهکانه کاربهران لهڕێگای به خزمهتگوزارییانه‌ی که ئهو کاڵا و بههای وهک له رزتره زیاتریان لهل به رههمهێنانی سێو. ته قوربانی بۆ به کراونه سهڵاتێکی پلندانانی ناوه‌ندیی ناتوانێت ده کهسێک یان هیچ تاکه که پێویستن بۆ بهرچاوبگرێت ستبكهوێت یان له ئهو زانیارییانه ده ههموو خزمهتگوزاری جیاواز بۆ ههزارن کاڵا و مهێنهری رهه بهکاربه‌ر و به ملیۆنان دهیکات .بهڵام که بازاڕ یهی شێوه بهو کردارهکانیان ڕێکبخه‌ن وهی ئه یهکی پوخت. شێوه به خۆدهگرن له ئهم زانیارییانه نرخهکانی بازاڕ ئهو رههمهێنانی ئاراستهی به رچاوهکان سه کهرانی دابینه مهێنهران و رهه به بهپێی ئهمهش دهزانن ) بههاداریان به کاربهره‌کان که به کهن ده شتانه تێچوونیان(. رههمهێنانی سێو کهس باخه‌وانێک ناچار بکات بۆ به پێویست ناکات یهکی مۆبیلیات بۆ یان کۆمپانیایه‌کی بیناسازی بۆ دروستكردنی خانوو یان کارگه وه نیشان ئه دیکه رههمی مانه و به رههمهێنانی کورسی .کاتێک نرخی ئه به هێندهی یان زیاتر له دهزانن به شتانه ئهو بههای کاربهره‌کان که به دهن ده دهستکه‌وتی دهستهێنانی به ههوڵی که دابینکهران ئهوا بههای تێچوونیان ، کهن. ده مانه دابین رهه ئهو به دهن ، ده تایبهت وه بۆ بهێنێته مهێنهره‌کان رهه کهس یادی به هیچیش پێویست ناکات رههمهێنان و سوودیان رزانهکانی به هه شێوازه بهدوای بگهڕێن وهی ئه بههێزیان هاندهرێكی کهی نرخهکانی بازاڕ نادیاره سته لێوهربگرن .ده رچاوه و کاریگه‌رترین و سه بهدوای باشترین گهڕان بهخشێت بۆ پێده كهمتر واتا وهی تێچوونی ئه بهر رههمهێناندا .له شێوازهکانی به ههرزانترین كهمتر و که تێچوون ههوڵده‌دات رههمهێنه‌رێک ههموو به قازانجی زیاتر ، بکهن. مه ئه دهکات چۆنێتی باشتر بکات .لهڕاستیدا پێشبڕكێ ناچاریان وهندی خودبهرژه كه له هاریکارییهی ئهو له ئابوریه‌كی مۆدێرندا، بهڕاستی دهگرێت، رچاوه سه نادیاره وه دهستی لهلیه‌ن ئاراستهکراو ژهمێك خواردنی باشت خوارد ،بیر له جاره که ئهم ره . رسوڕهێنه سه فهراهه‌مكردنیدا .پێناچێت له بهشداربوون كه وه بکهره کهسانه ئهو ههموو به وه بهقاڵ ،گرنگییان وه بۆ شۆفێری لۆری و بۆ باخهوانه لهوان ، له هیچ کام ههرزان بخۆیت .بهڵام نرخهکانی به نرخێکی بهتام که تۆ ژهمێکی دابێت ئهوانی تۆدا سازاندوه. گهڵ له ئهوانی ندییهکانی بهرژه وه بازاڕ
11
به زمانی ساده ئابوری
رههم قهل به که باشترین گۆشتی گا یان ئهو خاوهن کێڵگانه‌ی پارهی قاڵهکان لۆرییهکان و به ردهگرن ،شۆفێری وه بهرزتر دههێنن نرخی تازهیی و جوانی مهکانیان به رهه گهر به ئه کهوێت ده دهست زیاتریان ههرزان بۆ بهری ڕیگای به گرتنه میشه هه کاربهره‌کان. به به یهنن بگه ههرگیز ئێمه زۆربهیان که کهس، ههزار مانه .ده‌یان ئهنجامدانی ئه بهکاربردنی ئێمه بۆ یهکێك له ههر یارمهتیدانی بهشدارن له نایانناسین ، له توانامان. دهره به وه لیهن خۆمانه رههمهێنانیان له که به ڵه کاڵایه‌ک کۆمه ئهو که کاردهکات خۆبهخۆیی بێدهنگی و وهنده به ئه که نادیاره سته ده بهکاربه‌ری مۆدێرن که بۆ ههموو کاڵایانه‌ی ئهو ڕیزبهندیی و هاریكاری و دهكرێن. تهماشا نهویست ڵگه یهكی ساده و به سهله مه وهك دابینكراون ، نه کان درێژخایه نجامه ئه .10زۆرجار ده خرێن. كیه كانی کردارێك پشتگوێ لوه
یان
رییه کاریگه
دهی ڕابووردا، سه هێنری هازڵت ،نووسه‌رێکی ناسراوی ئابوری له یهک وانه .(Economics in One Lesson یهک به پهرتوكی )ئابوری نوسهری یهکی ئابوریدا ڕاڤهرکردنی هاوکێشه که لهکاتی وه بوو ئه کهی هازڵت وانه سه: که ئهو بهڵکو ڕاستهوخۆکاندا بچێت ئهنجامه بهدوای تهنها نهك پێویسته .... نجامه ئه بهدوای تهنها نهك دوورهکانیشدا بچێت، نجامه ئه بهدوای تهنها نهك روهها هه كیهكانیشدا، لوه نجامه بهدوای ئه بهڵکو كیهكان ره سه سهر له رییهکانی بهڵکو کاریگه سهر گروپێکی دیاریکراو ، رییهکانی له کاریگه ٥ ههمووان. رچاوهی باوی سه وانه یه ئهم جێبهجێنه‌كردنی هازڵت بڕوای وابوو که کانه. ئابورییه هه ڵه سووده سهر ختكردنه جه یه بۆ هه مهیلێک سیاسهتدا له تایبهت به ئهنجامه تهواوی به لهکاتێکدا سیاسهتیكارێك نهکانی کورتخایه ئێمه گوێبیستی داوای دهخرێت .له سیاسهتدا نهکانی پشتگوێ درێژخایه یهك یان ناوچه سازیهك یان دهبین بۆ پێشنیاری یارمهتیدانی پیشه بێكۆتا سهر کۆی له رییهکانیان بهرچاوگرتنی کاریگه بهبێ له گروپێکی دیاریکراو وه. رانیشه کاربه باجدهر و به کۆمهڵگا به ندیهكان و وه بهرژه دهكرێن .گروپی بهست به مه مانهش زۆربهی ئه دهستهێنانی به له كاتی كرێگرتهكانیان یان لۆبیكارانیان ره نوێنه به باشترین كه وهی ئه یه بۆ هه بههێزیان هاندهرێكی یهكدا، سهله مه 22
به زمانی ساده ئابوری
کانهوه بارهی سووده کهن له ده زیادهڕۆیی نه ڕوو. بخه كهیان سهله مه شێوه کهی گهڕ( و تێچوونه خرایه سیاسهتیكاره كه گهر ئه دهستدێنن به زۆربهی که ) دهدرێت( .ئهم وه دیکه کهسانی لهلیه‌ن زۆربهی که مهڕوو ) خه ده کهم به ستبهجێبوون و سوودهکان ده گهر ئه سودخوازانه زۆر کاریگه‌رترن گروپه کهمتر بهڵام تێچوونهکان نگدهران ئاشکرابوون، ده لهلی بهئاسانی گروپه رجانهدا، لومه هه ئهم سایهی دهبن .له ئاشکران و زۆرتر له داهاتوودا ڵهدا ببه‌ن. هه به نگدهران دهتوانن ده سودخوازهكان زۆرجار وانه یه که له کهن ده نگدهران پشتگیری کردارێک بهم پێیهش زۆرجار ده کاریگه رییه بارهی له بووایه هه گهر زانیارییان ئه ته وه بکردایه ڕهتیان وه. ویته كه درێژخایهندا لێیده مهودای كه له ئهنجامانه‌ی ئهو كیهكانی یان لوه بكه. شووقهدا سهر به سهپێنراو لهی کۆنترۆڵکردنی کرێی سه تهماشای مه روهها شاری هه وهک بێرکلی ،سانتا مۆنیکا له ویلیهتی کالیفۆرنیا، شاری وههاتنی نگه ده به وهك وکردووه یڕه په له کۆنترۆڵکردنیان جۆره ئهم نیۆرک وهی رزبوونه له به ڕێگه وایه کۆنترۆڵکردنی کرێ ئهو بانگێشانه‌ی پێێان ههژاران. دهبێت بۆ راههم خانووبهره زیاتر فه دهگرێت و کرێ لوهكیشی کاریگهری بهڵام ڕاسته ، کورتخایهندا ئهمه له مهودای بهڵێ دهبێت. ههن که شوقانهی دهگات .ئهو بنبهست به شووقه کهم ،بازاڕی یه كهوێت ده که زۆریان پێویست پێیه‌تی .گران وانهی ئه وه بۆ ناگوێزرێنه گهر ئه نانهت ته که شوقه کرێ کۆنترۆڵکراو چۆڵبکات ، كهسێك سهر له سهخت روهها هه ههبێت، یه وه كه له نزیک شوێنی کاره دیکه یهكی شوقه له دیکهش خهڵكانی چونکه بدۆزێته وه یهکێکی نزیکتر دهبێت یه. وه بازاڕه لهخوار نرخی کرێكهی شوقاكانیان جێناهێڵن كه وه. مدهکاته که خانووبهره‌ی نوێدا بهرهێنان له وه نزمهکانی کرێ نرخه خانووهکانی ئێستا ناچار یه خاوهن وانه گهرچی کۆنترۆڵکردنی کرێ له ئه نییه. نهكانی داهاتوو ڕاست خاوه ئهمه بۆ کهمتر قایل ببن ، به كریێ بکات رانهی که بهرهێنه وه ئهو هاندهر ، یه بۆ هه وهیان كاردانه خهڵک چونکه بهکاربهێنن، شوقهی نوێ سهرمایه‌کانیان بۆ دروستکردنی لهوانه‌بوو کهی کرێ له یه كهن .ژمارهی ده دیكه رمایهكانیان ئاراستهی شوێنی سه دهکات. سهختتر شوقهی کرێ وهی دۆزینه مهش ئه وه ، بێته کهم ده داهاتوودا به شوقهی کرێش وه .ئاستباشی كایه دێته پێیهش قاتییبوون بهم چونکه خاوهن شوقه‌كان زۆر قازانج ناكه‌ن دهبێت تێپهڕبوونی کات خراپ وادهكات كه شوقه کهمی بكهن چونكه خهرج وهدا نۆژهنكردنه پاره له گهر ئه شوقهی خراپیش زیادبكات. سهر خواست له 11
به زمانی ساده ئابوری
ستبهجێ نابینرێن. كیانه ده ریه لوه ئهم کاریگه وهشدا ئه گهڵ له کهوێت ،زۆر دهرده شوقهدا چهندێتی له چۆنێتی و وه نزمبوونه کاتێک وه ،کۆنترۆڵکردنی کرێ تهڵ .لێره به مه دهبێت کهیان لێ کهس هۆکاره گهرچی دابینکردنی شوێنی ئه دههێنێت ، دهست به بهربڵاو پشتگرییهکی بهزێت و داده نكردنه وه وه ،نۆژه دهبێته کهم نیشتهجێبوونی کرێ ئاسهر لیندبێک وتهی ئابوریناسی سویدی به تمییه . حه ئهنجامی قاتیبوونیش زانراوه بۆ تهکنیکی حاڵهتدا کۆنترۆڵکردنی کرێ کاریگه‌رترین له زۆر " جگه له بۆمباران". وێرانکردنی شارێک، رههمی بیانی لیهنگرانی گومرک و بڕدیاریكردنی به ههمان شێوهش، به یكارهكان پشتگوێ كیهكانی سیاسه ته لوه ریه میشه کاریگه زۆربهی جار یان هه رههمی وڵاتانی بێگانه و گومرک ناردهكردنی به خهن .سنورداركردنی هه ده که مهریکا بپارێزێت ئه سهره‌تادا کرێکارانی له یه وانه و بڕدیاریكردن له ئهنجامی دههێنن .بهڵام رههم به تێچوونی زیاتر به رههمی هاوشێوه به نگه زۆریش قورس بن. ره وه ، وێته لێده كه لوهكی وه لهساڵی بهرێتی بوشه ڕێوه لهلیه‌ن به که بڕدیاریكردنی هێنان پۆڵا وه .ئهو کاته ده ئهم خاڵه ڕوون به ڕۆشنی سهپێنرا ،زۆر 2002دا وهی کهمکردنه ئهم وه، کهمکرده تهواو بڕدیاریكردنه هێنانی پۆڵای نرخه بهم وه . رزکرده ڕێژهی ٪٣٠ به ئهمه‌ریکی به دابینکردنهش نرخی پۆڵای رههم و کرێکاریان ههردوو به ناوخۆیهکانی پۆڵا ره رههمهێنه رزانه ، به به بهرزی وه؟ نرخی وته لێیكه كیهكان كه لوه نجامه ئهی ئه زیاد کرد .بهڵام تێدایه، که پۆڵایان زۆریان ئهو کاڵایانه‌ی گرانترکرد رههمهێنانی پۆڵا به ریکیهکانی ئهمه مهێنهره رهه لوپهلی قورس .به كه وهک لۆری و ئۆتۆمبیل و پێگهیشت و زۆرجار وه زیانیان بڕدیاریكردنه ئهو لهلیه‌ن ئهم کاڵایانه كهره‌ڤانی پۆڵای رههمهێنه‌رانی دهربکه‌ن .به ناچاردهبوون کرێکار یهکی زۆر ڕێژه له بازاڕی جیهانیدا ، به دهستبوون که پێشتر باڵا مهریکی ، ئه ئهو کۆمپانیا بیانییانه‌دا گهڵ له نهیانده‌توانی وه چونکه مکرده کرێکارهکانیان که دهکڕی. کهمتر به نرخێکی زۆر که پۆڵایان بکهن ململنێ بیانییهکان وهی ئه بهر ههبوو .له لوهكی زیاتری کاریگهری وهش زیاتر، له کهمتریان ئهمه‌ریکادا ،دۆلری دهفرۆشت له بازاڕی کهمتریان پۆڵای جۆرهش، پێدهكڕی .بهم ئهمه‌ریکی كه كاڵای دروستکراوی کهوت ستده ده هاوردهكردن. سهر ڕێگرییهکانی بههۆی مهریکی دابهزی ئه ههناردنی سهر کاریگهری بۆ بهرچاو گیران، له كیهكان لوه ههرکاتێک کاریگه رییه ههلی كار بازرگانییهکان دهبێت :ڕێگرییه پهیداكردن ئاشکرا کار ههلی کار لهوانه یه وه . نه خه ده له نوێ رێكیان سهر بهڵکو بارهخسێنن؛ دهبێته قه‌ڵغان بۆیان زیاد که گومرک و بڕدیاریكردن سازییانهدا پیشه لهو تایبهتی وه ، به بیته ده پێچهوانه دیکهدا سازییهکانی له پیشه بهڵام بکات ، ڕێگرییهکان جێگهی سهر ناردهكردن .پشتگیری له هه پیشهسازی پارێزراوهکاندا سازییه که له پیشه سانهی ئهو که چونکه نییه سهرسوڕمان 22
به زمانی ساده ئابوری
کاریگهرییه بارهدا ،زۆر ئاشکرا دیارن ،لهکاتێکدا کهن ،پۆڵا لهم کارده کهمتر دیارن و سازییهکانی تردا– پیشه دهستدانی كار له كیهكان –له لوه کهس به وه ،زۆر بازرگانییهکان .لێره ڕێگرییه وه بۆ ختیشه بیانگێڕیته سه دیاره که بهئاشکرا گهرچی ئه ئارگومێنتی "پاراستنی کار" فریوده‌خۆن ، وه. بینه ده یه کاتێک لێیورد ڵه هه که دههێنن رههم حکومهتیش کاریگهری لوهكی به رجییهکانی خه ئهوه سهر که پێ له تمهداران پێیانخۆشه دهخرێن .سیاسه زۆرجار پشتگوێ ههلی کار خواستراوهکان رجییهکانی حکومهت بۆ پرۆژه خه که دابگرن خهرجی ههبن له پشت یه هۆکاری باش لهوانه زیاددهکات .بێگومان ههتا دادوهری و ڕێوهبردنی له ڕێگاوبان و زیادکردنی پۆلیس و به حکومهت وانه. نییه له یهکێک ههلی کار بهڵام ره‌خساندنی دوایی . یهک که دهکات خهرج یهکدا پرۆژه حکومهت 50ملیار دۆلر له گریمان ندهفه‌رێکی خێرا که شهمه کهن بۆ بنیاتنانی کارده ملیۆن کرێکار تێیدا به شاری سان دیاگۆوه )دوو شاری وه بهستێته ده ئهنجلۆس شاری لۆس كه وه یه له كه نیزیكه‌ی ٢٠٠كم رهكی له ویلیهتی كالیفۆرنیا سه وره و گه که دهرخسێنێت؟ کاتێک ههلی کار چهند پرۆژه یه ئهم دورن( .ئایا له هیچ. دهبێت که بریتی ڵامه بهرچاوگیران ، وه كیهكان له رییه لوه کاریگه پارهی باج قهرز بكات یان پێویسته حکومهت یه که وه ئه که هۆکاره خهرجکردنی پارهی باج، که 50 .ملیار دۆلر خهرجی پرۆژه بهکاربهێنێت بۆ وانهش مرکردنه که ئهم وه ، کاته مده که تایبهت كهوتی پاشه کاربهران و به به نیازه که حکومهت بهن ناوده ههلی کار له رێژهی ههمان دهبێته رزکردنه قهرز بێت ،قه که پرۆژه خهرجی گهر بیانرهخسێنێت .ئه رێژهی باج بۆ داپۆشینی سوودی وهی ڕێژهی سوود و و رزبوونه هۆی به تایبهت. دهگرێته ،چ گشتی و چ دیکه پرۆژهی پاره له مهش ئه که . قهرزه بهڵام واڵهكان، هه سهردێری دهبێته ههلی كار یهک ملیۆن پهڕن .وهک تێده سهرنجدان بهبێ دیكه سهدان شوێنی دهستدانی کار له له دوباره پرۆژه یه ئهم ئهنجامی بازرگانییهکاندا بینیمان ، ڕێگرییه له باری ڕاستییه ئهم نییه نهک ره‌خساندنی کار .مه‌رج کارهکانه ، وهی شكردنه دابه وه یه ئه نهدرێت .بهڵام واتای ئهنجام پێویسته پرۆژکه وه بێت که ئه واتای که رچاوه بگرێت سه بهڵگانه وه پێویسته لهو پرۆژه که که پاساوی دیکه. رفهتی ده دهستدانی له زیانی له که زیاترن پرۆژه سوودهکانی نییه. تمهداران سیاسه حکومهت و کێشهی تهنها لوهكی کاریگهری سهکانیش. که ڕواننهکراو بۆ تاکه ئهنجامی چاوه مایهی ببنه دهکرێت هاوکات رهتایی له ویلیهتی سه کهمی یه ئهم دواییانه‌ی مامۆستایه‌کی پۆلی ئهزموونی خانمه ئهو قوتابیهکانی وه. دهکاته خاڵه ڕوون ئهم وێست ڤێرجینیا وه پێیوابوو بهرئه له دهکرد؛ مهکانیان ون ڵه بهرده‌وامی قه به مامۆستایه دهبێته مه ئه ڵهمێک سهنتیان بداتێ بۆ پاشماوه‌ی قه یهکی 10 گهر ئه دبهختی به دهبێت .بۆ تهواو ههتا مهکانیان ڵه هاندهر بۆ پاراستنی قه كهدا دادهره ڵهم ردهمی قه به قوتابیهکان ڕیزێکی درێژیان له مامۆستاکه، كه فریا مامۆستاكه دهدایه بهخێرایی هێنده ڵهمیان بهست ،پاشماوه‌ی قه
11
به زمانی ساده ئابوری
نجامه ئه باشه مرۆڤ وریای كهیان بداتێ .شتێكی پاره كهوت ده نه خوازراوهکان بێت! نه
22
به زمانی ساده ئابوری
دووهم بهشی شهسه‌ندنی رهکیی گه رچاوهی سه حهوت سه ئابوری بریتیه له سه ندنی ئابوری شه گه سیسته می یاسایی :بنه ما بۆ .1 تایبه ت ده پارێزێت و که موڵکدارێتی سیسته مێکی یاسایی سه پێنێت. سته کان ده گرێبه یه کی یه کسان شێوه به به بره وده دات پێشبڕكێ ركابه رییانه: .2بازاڕێکی رده وام رچاوه کان ده دات و به سه کاریگه رانه ی به کارهێنانی داهێنه رانه. ده بێت بۆ چاکسازی هانده ر سیاسه تیكاری وڵه تی: .3سنوورداركردنی كۆنترۆڵكردنی ده كاته وه و هاوکاتیش ئابوری مده که که بازرگانی كۆنترۆڵكه ر رودواوه ده بات. به رمایه ی کاریگه ر :بۆ دركردن به تواناکان، سه .4بازاڕیکی ئاراسته کردنی هه بێت بۆ پێویسته میکانیزمێکی وڵات ره و پرۆژه ی سامان -خولقێنه ر. رمایه به سه هه ڵئاوسانخواز نه ختی :سیاسه تیكاری نه ختی سه قامگیری .5 تێکده دات. ئاماژه کانی نرخ ده شێوێنێت و بازاڕی ئابوری ده هێنن کاتێک رهه م خه ڵک زیاتر به رێژه ی نزمی باج: .6 که ده ستیان وه ی له هه ڵگرن که زیاتر رێگه یانپێدرا که وێت. ده ئه و له ڕێگای فرۆشتنی شه ده کات گه .7بازرگانی ئازاد :وڵات به نرخێکی ده توانرێت که تگوزارییانه وه خزمه کاڵا و وانه ی رهه میان بهێنێت و کرێنی ئه هه رزان به یه ک ندازه تائه که وێت. رهه مهێنانیان گران ده که به
11
به زمانی ساده ئابوری
کهن لهکاتێکدا وڵاتانی دیكه ده شه گه بهخێرایی ههندێک وڵات بۆچی دهبن؟ بۆچی داهاتی پاشهكشێی ئابوری نانهت تووشی ته دهبن یان سست دیكه؟ ئابوریناسان ههندێکی رزتره له ههندێک وڵاتدا زۆر به کهس له تاکه پرسیارانهیان ئهم ههژده‌دا دهی سه وه له سمیسه ئادهم سهرده‌می ههر له بهشدارن کنهلۆجیای نوێ ته رمایه و سه بهرهێنانی وه وه .بێگومان وروژانده چهند ڕوونادهن .پێویسته وڵاتان له بۆشاییدا بهڵام سهندندا ، شه گه له یهکتردا گهڵ له دهدات دانیشتوانهکانیان ڕێگه به ههبێت که ندییهکیان تایبه تمه زراوهی دروست – ڕێساکانی یاسا و دامه بکهن. رههمدار ڵهی به مامه کهن، ده که ڕێنمایی ڕه‌فتاركردن نافهرمی ، عورفهکان ،چ فهرمی و یان تیهكانی بنهڕه پێکهاته حکومهت بریتین له سیاسهتی دروستی روهها هه سهندن. شه گه پرۆسهی یهکی زۆر کۆی ندازه به ئه دهتوانن یهک یان دوو یاریزانی لواز وهک چۆن یهک یان سیاسه‌تیكارێكی زراوه دامه داببهزێنن، وهرزشی توانای تیمێکی دهتوانن رهکییدا سه رههمهێنیش له بوارێک یان دوو بواری نابه ئهم ئابورییهکی دیاریكراو . به توانای كاری یهنن بگه یهکی زۆر زیان ندازه به ئه که بناغهن بۆ دهکات کییانه سهره ره فاکته ئهو سهر قسه له به شه کهس که بۆچی داهاتی تاکه وه کاته ده ئابورییهک و ڕوونی سهندنی شه گه جیاوازه. یهکی زۆر ئهندازه به لهنێوان وڵاتاندا بریتیه له سه ندنی ئابوری شه گه سیسته می یاسایی :بنه ما بۆ .1 ده پارێزێت تایبه ت که موڵکدارێتی سیسته مێکی یاسایی سه پێنێت. ده سته کان یه کسان گرێبه شێوه یه کی به و بهرامبه‌ر له دهكات بهرپرسیار خهڵک تایبهت سیستهمی موڵکدارێتی جۆره زه‌مانی سیستهمێکی لهم کردارهکانیاندا له‌بواری کاڵا ماددییه‌کاندا، کهن. ده ئهزموون کردارهکانی خۆیان ئهنجامی خهڵک دهکات که ئه وه دهورمان ئاوێنهش بهڵام هاوکات به دهکات ، پهرژین دروست موڵکداری دهبینین. کردارهکانی خۆمانی تێدا ئهنجامی وهی نگدانه ره كه دهدات ، مافهکانی موڵکداری و به پاراستنی بهخشێت ده بنهما سیستهمی یاسایی كهمدا باسمانکرد. یه بهشی پێکهاتهی 4ی وهک له گرێبهسته‌کان . سهپاندنی بههای که زیاتر وانهی ئه وه بۆلی گوێزێته ئاڵووێری بازرگانی کاڵاکان ده ستکهوت له ئهنجامی ده دهکات له رههمهێنانی زیاتر ئاسان دهزانن و به وهی مکردنه بهرفراوان .بۆ که رههمهێنانی شێوازهکانی به تمهندبوون و تایبه پێویسته سیستهمێكی ههن، که له ئاڵووێری بازرگانیدا ئهو نادڵنیاییانه‌ی 22
به زمانی ساده ئابوری
گرێبهسته‌کان دابین بكات. ڕێکهوتن و یهکسانی سهپاندنێکی یاسایی سهندنی شه گه یارمهتی دهکات و مهش ئاستی ئاڵووێری بازرگانی زیاد ئه دهدات. ئابوری له پاراستنی بریتیه سیستهمی یاسایی دیکهی گرنگی ڕۆڵێکی ستهی مافهکانی مافهکانی موڵکدارێتی .ئاڵووێری بازرگانی وابه مافهکانی موڵکدارێتی پێویسته موڵکدارێتیه ،سیستهمی یاساییش چهمکێکی شه بکات .موڵکدارێتی گه وهی ئابوری ئه بپارێزێت بۆ نانهت ته خزمهتگوزاریی و بیرۆکه‌کانی کار ، خاوهندارێتی رفراوانه که به وهک بینا و زهوی ستهی رجه روهها موڵکی به هه ئاینییهکان و دیده خۆدهگرێت (1) :مافی تایبهت سێ شت له وه .موڵکدارێتی گرێته ده ردهران – ستێوه ده تهواو (2) ،پاراستنی یاسایی لهدژی بهکارهێنانی دهن ده که دبهکارهێنانی موڵکه به بهکارهێنان یان ههوڵی وانهی که ئه وه بۆ )واتا گواستنه روهها ) (3مافی هه کهی – نه خاوه موڵهتی بهبێ کهسێکی تردا. گهڵ( وه له گۆڕینه کهیان موڵکه که چۆن وهی له بڕیاربدهن دهتوانن تهکان تایبه موڵکداره کردارهکانیان .ئهو بهرپرسیارن له تهکان تایبه بهڵام موڵکداره بهکاربهێنن ، بێته هۆی که ده کاردههێنن یهک به شێوه کهکانیان به موڵه سانهی که که كهونه ده کهسێکی تر ، سهر یان پێشێلکردنی موڵکی ستدرێژیکردنه ده موڵکهکانی خۆیان که سهڵاته یاساییانه‌ی ده ئهو ههمان بهر سایهی ڕێگه له من تایبهت مافهکانی موڵکدارێتی دهپارێزێت .بۆ نموونه، گهر ئه چونکه کهی تۆ، کۆمپیوتهره بگرمه شاشه‌ی کهم کوشه چه دهگرێت کهت ره ئهوا پێشێلی مافی موڵکدارێتی تۆ بۆ کۆمپیوته وهم کرد ، ئه ههموو ڕێگه له من و کهت کۆمپیوتهره کهم .مافی موڵکدارێتی تۆ بۆ ده مۆڵهتی خۆت .هاوشێوه، بهبێ بهکارهێنانی دهگرێت له دیکه کهسانی ههموو ڕێگه له تۆ و دیکهم شتهکانی کهم و کوشه موڵکدارێتی من بۆ چه بهبێ مۆڵهتی من. بهکاری بهێنن که دهگرێت دیکه کهسێکی لێیه وه یه که رانه هانده ئهو تایبهت بارهی موڵکدارێتی له شتێکی گرنگ ئهو که چۆن وهی ئه سهر ههن له سهره‌کی دهگرن .چوار هۆکاری رچاوه سه بهئاشکرا دیاریکراو و تایبهتی له مافهکانی موڵکدارێتی که رانهی هانده دهبزوێنن. سهندنی ئابوری شه گه دهگرن رچاوه سه سپاوه وه چه گهر ئه دهدات . ژیرانه تایبهت هانی باشڕاگرتنی کهم ،موڵکدارێتی یه له باشڕاگرتنی موڵکهکانیان یان تهکان شکستیان خوارد تایبه موڵکداره ڕووبهڕووی که زیانی پێبگات یان وێران بکرێت، ڕێگهیاندا گهر ئه که .بۆ موڵکه بههای بریتییه له دابهزینی ئهویش که وه بنه ده رئهنجامه‌کانی به 11
به زمانی ساده ئابوری
دهبێت بۆ ورهت گه هاندهرێکی ههبێت گهر ئۆتۆمبیلێکت ئه نموونه ، بهپاكی وهی فیتهر و ناوه دهیبه‌یت بۆ لی کهی ،زوو زوو ڕۆنه گۆڕینی بههای مانهدا بێباک بوویت ، گهر تۆ له ئه وایه؟ ئهمه بۆچی ڕادهگریت . که له گهر ئۆتۆمبیله بهزێت .ئه داده که بۆ تۆ و بۆ خاوهنی داهاتووی تۆتۆمبیله دهبێت بۆ تۆ و بههاکه‌ی زۆر زیاتر لومهرجێکی کارکردنی باشدا ڕاگیرا ، هه بیهوێت لێت بکڕێت. یه لهوانه که سهی که ئهو بۆ خهڵک ورهی گه حکومهت یان گروپێکی وه ،کاتێک که پێچهوانه به دهبێت .بۆ نمونه، خزمهتکردنی بێهێز هاندهر بۆ خاوهنی موڵک بوون، کهسێک یان گروپێکی تاکه یه ،هیچ ره خانووبه خاوهنی کاتێک حکومهت که و هیچ موڵکه بههێزیان نابێت بۆ ڕاگرتنی هاندهرێکی خاوهن موڵک نادهن موڵکه که بههای پارهی تێچوونی دابهزینی کهس یان گروپێک تاکه رهی خانووبه که ئهمه یه بهر وهرناگرن .له چاکسازییهکانی یان سوود له دهبن و بهگشتی وێران تایبهت خانووبهره‌ی گهڵ بهراورد له حکومهت له سهرمایه‌داری و وڵاته ههردوو ڕاسته بۆ ئهمه ڕادهگیرێن . بهخراپی له چاودێری و ڕاگرتن و چاکسازیدا رخهمی سۆشیالیستییهکان .که مته موڵکه وه به خاوهندارێتی پهیوه‌ستین که رانهن هانده ئهو وهی نگدانه ڕه وه. ته حکومه لهلیه‌ن بهکارهێنانی دهدات بۆ خهڵک تایبهت هانی خاوهندارێتی دووهم، خهڵک توانیان مهێنانه .کاتێک رهه به یهکی شێوه به موڵکهکانیان هاندهرێکی باشیان وه، بهێڵنه تایبهت وهک موڵکی رههمی کارهکانیان به کهن. کارده ژیرانهتر کهن، دهبێت بۆ باشترکردنی تواناکانیان ،کاری زیاترده خهڵک شێوهش کاتێک ههمان به دهکات . کردارانه داهاتیان زیاد ئهم ههر زهوی و بینا و کهوێت ، ده دهستیان وهی ئه ههڵگرتنی ڕێگهیان درا بۆ کاردههێنن. رانهتر به مهێنه رهه یهکی به شیوه یانه به هه دیکه که موڵکێکی مافهکانی که چۆن دهدات سوڤیهتی جاران نیشانی یهکێتی کشتوکاڵ له رمانڕهوایی فه دهکات .لهژێر رانه زیاد رههمهێنه موڵکدارێتی چالکی به ئهو کاڵایانه که ڕێگهیان پێده‌درا خێزانهکان کۆمهنیستدا، ڕژێمی تهکان تایبه زهوییه بچووکه کشتوکاڵیه سهر له که ههڵبگرن یان بفرۆشن تایبهتانه وییه دهبوو .ئهم زه که پانتاییان تا هێکتارێک دههێنان ، رههمیان به سهدا کێڵدراوهکانیان پێکده‌هێنا :له زهوییه سهدا دووی کۆی له تهنها رههم تێیاندا که به بهلحی گشتی زه له کێڵگهی دیکه بریتی بوو کهی ه 98 یهک نزیکهی وڵهت بوو .وهک میدیای سۆڤیهت ڕاپۆرتی دابوو، موڵکی ده به شه سوڤیهت له رههمی کشتوکاڵی بههای به سهر چواری کۆی له ئه وه ئاماژه بۆ ئهمه تایبهت بوون . که موڵکی دههاتن رههم کهدا به بچووکه 22
به زمانی ساده ئابوری
شانزه جار نزیکهی تهکاندا تایبه وییه له زه بهپێی هێکتار رههم که به دهکات وڵهت بوو. کێڵگهکانی ده رههمی ندهی به وه ئه رهو به وه ته وڵه کهمیش له موڵکدارێتی ده یهکی وه وتنه دوورکه نانهت ته دهبێت .لهساڵی 1978دا رسوڕهێنهری سه ئهنجامی تایبهت موڵکدارێتی دهست پێکرد بۆ کۆمهنیستی چین سیاسه‌تكارێكی واقعی حکومهتی ئهو ههموو وهی به هێشتنه گشتییهکان کێڵگه به جووتیارانی ڕێگهدان دهوڵه‌ت .له به بیاندایه بوایه که ده لهبڕی دیاریکراو که زیادبوو برنجهی له جووتیارانی گوندی بچووکی خیاوگانگ ئهنجامدا حکومهت چاوپۆشی کرد به دیاریکردنی دهستیاکرد جووتیارهکان ئهنهوی .لهوێ ههرێمی له زهوییه‌کی دیاریکراو بۆ جووتیارێکی پارچه بهرپرسیارێتی کێڵانی گرت که ههڵده رههمه‌یان ئهو به ههموو جووتیارهکانیش ههموو دیاریکراو، کهی بریتی بوو له نجامه زیاددهبوو .ئه دهوڵه‌ت به له بڕی دیاریکراوی دراو وه، بڵاوبووه باسه که رههمهێنان .کاتێک به ستبهجێ زیادبوونی ده تکردنه" پشتگوێخست، تایبه ئهم " به سیاسهتی فهرمی لهدژی حکومهتیش نهی کرد و بووه هۆی زیادبوونی شه ته وهک ئاگری کێوی چالکییه ئهم رتهکانی که نه ڕووبکه وهی ئه رههمی کشتوکاڵی و ئازادکردنی جوتیاران بۆ به له کشتوکاڵ. دیکهی ئابوری جگه رهدان په یه بۆ هه بههێزیان هاندهرێکی تهکان تایبه موڵکداره سێیهم، دیکهش کهسانی که سوودی بۆ یهک شێوه یانه به هه که بهو شتانهی رچییهکیان دهتوانن هه تهکان تایبه موڵکداره بهپێی یاسا، دهبێت .لهکاتێکدا بههای که دهبێت دهستکه‌وتیان کردارانه له موڵکه‌کانیاندا بیکهن ،لهو بوێت کهیان موڵکه گهر ئه وه. رزدهکاته به دیکه کهسانی کهیان لی موڵکه دیکه ڕابکێشێت، کهسانی سهرنجی پێبدهن که پهره شێوهک بخنه‌کار و به ئهو گۆڕانانه‌ی وه ، شه وانه دهکات .به پێچه که زیاد موڵکه بههای بازاڕی موشتهری دیکه سهکانی که گهر ئه تایبهت نییه ، به دیکه پێیان خۆش کهسانی بههای موڵکه که ئهوا كه بن ، مهكان یان کڕیاری داهاتووی موڵكه رهه به بهزێت. داده سه هیچ که ئهم یه وانه له رچاوبگره . یهکی شوقه له به خاوهن باڵاخانه به شوێنی راگرتنی تۆتۆمبیل ،شوێنی لهبار بۆ جلشۆری نهدات گرنگی یهکی لهوانگه باخچه و مه وهرزشكردن یان كارهبایی ،ژوورێکی جوانی ئهم شتانه زۆر به رهکان بهکاربه گهر ئه کهدا .بهڵام شهنگ لهناو باڵاخانه قه گوێرهی تێچوونی دروستكردنیان( ،موڵکداره‌که بههادار بزانن ) به دهبێت بۆ دابینکردنیان .لهڕێگای باشترکردنی دۆخی بههێزی هاندهرێکی ئهم شتانه داهاتی پارهی زیاتر بدهن ، ئامادهبن ئهوانیش که کانهوه ، کاربهره به 11
به زمانی ساده ئابوری
به وه . دهکاته بهرز که بههای بازاڕی موڵکه که -کرێ -و موڵکداره سهر دابینکردنی له پێدادهگرن خاوهن شوقانهی که ئهو وه ، شه پێچهوانه وهک لهو شتانه که که خۆیان پێیان خۆشه زیاتر شتانهی ئهو تهنها سهرمایه‌کانیان بههای که داهاتیان و دهبینن کاربهره‌کان پێیان باشه ، به بهزێت. شوقهکان( داده ) ئامادهن کاتژمێری زۆر بخوێنن و بۆچی خوێندکارانی زانکۆ تایبهتی وه؟ خاوهندارێتی ببنه ڕووبهڕووی تێچوونی خوێندنی زانکۆ وه .چونکه مافی داته ده پرسیاره ئهم وهڵامی تگوزارییهکانی کار خزمه وتهکانی دهستکه تگوزارییهکانی کاری خۆیاندا ، خزمه یه له هه موڵکدارێتیان توانایانه ئهو وهربگرن و مهعریفه گهر ئه دهبیت داهاتوویان زۆر زیاتر دهزانن. بههاداریان به دیکه زۆر خهڵکی که پێبدهن ره په پهره‌پێدانی ژیرانه و پاراستنی تایبهت هانی چوارهم ،موڵکدارێتی ببێته وانه یه یهک له رچاوه سه دهدات بۆ داهاتوو .بهکارهێنانی رچاوهکان سه وهی نگدانه ڕه له ئێستادا ، کاربهره دهنگی به رچاوهی داهات .ئهم داهاته سه بهكاربه‌رانی بهڵام دهوێت . رچاوهکان سه ئهوان چیان له که وه یه ئه مافهکانی موڵکدارێتی .خاوهنی دهبێت ،سوپاس بۆ دهنگیان داهاتووش دهکرێت له ئێستادا یان که ویهک زه پارچه یهک ،با بڵێین نرخی رچاوه سه بههای زیاتر له داهاتوودا که یه پێیوابێت لهوانه بكرێته پرۆژه ، له داهاتوودا بههای ئێستای چاوهڕوانکراوی داهاتووی له بههای بهواتایه‌کی تر دهبێت . وه -واتا هێشتنه یه بۆ هه هاندهرێکی دهبێت .ئهم موڵکداره زیاتر سهرچاوه‌كه وهی که ئه له بهکارهێنانی ئێستا -بۆ دڵنیابوون پهنابگرێت له خاوهن دیكه ، بههاکه‌ی زیادیكرد .به واتایه‌كی دهبێت کاتێک بهرده‌ستدا له تهکان تایبه موڵکداره بهکاربه‌رانی داهاتوو. دهنگی به خدهدات بایه موڵكه كه لهنێوان زیادبکهن لهڕێگای ڕاگرتنی هاوسه‌نگی دهتوانن سامانهكانیان ڕوانکراوهکانی داهاتوودا. داواکارییه چاوه داواکارییهکانی ئێستا و که ههرکاتێک له هێشتنه وه كهن ده تهکان قازانج تایبه موڵکداره کاربردنه زیاتر که شایانی به یهک سهرچاوه چاوهڕوانکراوی داهاتووی بههای گهر موڵکداره‌کانی ئێستا ئه نانهت ته ڕاسته ئهمه بههای ئێستای . له بوو کهون. دهرده که سوودهکان کاتهی ئهو که بمێنن تا کهن نه وه ئه چاوهڕوانی خته که دره وه کاته ده وه شهستوپێنج ساڵ بیرله مهن ته گریمان جوتیارێکی ختهکان و شهکردنی دره گه چاوهڕوان بکرێت گهر لوهکانی ببڕێت یان نا .ئه که زیاتره له له داهاتوودا ببنه هۆی داهاتێک تهخته ردهوامی به گمهنی ده وهی لهڕێگای هێشتنه جوتیاره که ختهکان، بههای ئێستای دره كه موڵکدارێتی یهی راده ئهو دهكات .تا وه بۆ داهاتوو قازانج کانیه درهخته 22
به زمانی ساده ئابوری
بههای بازاڕی موڵکی واته كڕین و فرۆشتنی پێبكرێت( ، گوازراوه بێت ) وهرزی بڕین دهبن و وره گه ختهکان چونکه دره وه، بێته بهرزده که جوتیاره یهكیش وه تامه نهدات وهرزی بڕین ڕوو نگه ره نده رچه هه وه. دهبێته نزیک درهخته‌کان بفرۆشێت )یاخود دهتوانێت كه موڵکه پاش مردنی ،خاوهن ههر كاتێكدا وه بفرۆشێت( له ختهکانه به دره که موڵکه گهری زیاتره که ئه بكهوێت. كهی چنگ زیادبووه هایهکی به به بیهوێت و ئێمه دادهگرت که ئه وه سهر شبینهکان پێیان له ده ڕه سه چهندین بۆ وزهمان نامێنێت. رچاوهی سه چهندین درهخت و کانزای گرنگ یان ریکه خه له بڕواهێنان به دهخۆن دهچن چونکه شکست ڵهدا هه به جارهكان ههموو شبینانه رابمێنین ،زۆر گهر لهو پێشبینیه ره تایبهت .ئه ڕۆڵی موڵکدارێتی که دار -که پهیدابوو شانزهدا ،ترس دهی سه ئینگلتهرای دهبین .له شت فێر بهزوویی کاردههات – وزه به رچاوهی سه وهک بهرفراوان یهکی شیوه به وهیاندا و بووه رزهکانی دار هانی هێشتنه به نرخه بهڵام کۆتایی پێدێت . وه. ویه ره به زویی خهڵوز .قهیرانی دار دهرهێنانی هۆی ئهو نهبوو ،بازاڕی یهکی دیاریکراو خاوهنی رچاوه سه نانهت کاتێک که ته کێشهکان دهتوانن ههندێک جار هه یه خاوهنیان که رچاوانهی سه دهکرا که نۆزدهدا ،پێشبینی ترسناک دهی سه بکهن .له ناوهڕاستی سهر چاره ههنگی نامێنێت ، که نه ریکه ڕۆنی خه ئهمه‌ریکادا یهکگرتووه‌کانی ته ویلیه کهس رهکیی بوو بۆ ڕووناکی چرا و مۆم .هیچ سه سهرچاوه‌ی لهو کاتهدا دهکران. دهریاکاندا ڕاو یهکی زۆر له ژماره نهبوو و به نگهکان هه نه خاوهنی ههنگێک نه له ڕاوکردنی بخواردایه ههنگ شکستی نه ههر ڕاوچییه‌کی نگهکان هه نه وه ژمارهی بکهن .لێره ئهو ڕاوی لهوانه بوو پاش کهسانی تر وه، رزبووه ههنگ به نه که نرخی ڕۆنی دهچوو .کاتێک وه مبونه رهو كه به كهس خاوهنی ههنگ بۆ داهاتوو چونکه نه وهی نهبوو بۆ هێشتنه هاندهر دهکرد .بهڵام نه ههنگی سنووردار نه کهس ڕاوکردنی نهبوو و نگهکان هه نه هاندهرێکیان سهکان که تاکه ههنگدا، نه نرخهکانی ڕۆنی گهڵ گرانبوونی له گهر بتوانن ئه وزه. وهی جێگره رچاوهی سه وهی ههبوو بۆ دۆزینه دهتوانن بکهن ، خاوهندارێتی وه و بدۆزنه وزه ههرزانتری یهکی رچاوه سه بووه هۆی ئهمه بهتێپه‌ڕبوونی کات دهستبهێنن . به بهرچاو داهاتێکی بووه هۆی کۆتایهاتنی ههنگ و نه دابهزینی نرخی ڕۆنی نهوت، وهی دۆزینه ههنگ. نه قهیرانی ڕۆنی رکهوت ده نهوت ،پێشبینی بهکارهێنانی کرده خهڵک ڕوویان دواتر که رمانگهی وزهش کۆتایی دێت .لهساڵی 1914دا فه یهی سهرچاوه ئهم که مهریکا ئه کگرتووهکانی ته یه نهوتی ویلیه که کۆی کانهکان ڕاپۆرتی دابوو 11
به زمانی ساده ئابوری
مهریکا ئه که ئێستا وهی کهمتر له بهرمیل ،بڕیکی شهش ملیار متره له که ماوهی 24مانگدا .لهساڵی 1926دا نزیكهیی له دههێنێت به رههمی به نهوتی که دابینکردنی خهمڵاندبووی نهوتی فیدراڵی ستهی پاراستنی ده دهمێنێت .دوو حهوت ساڵی تر تهنها ئهمه‌ریکا کگرتووهکانی ته یه ویلیه کگرتووهکانی ته یه که ویلیه وه کردبووه وهزیری ناوخۆ بڵاوی یه دواتر ده یهک وه نهوتی نامێنێت .لێکۆڵینه چهند ساڵێکی تر تهنها پاش مهریکا ئه دهکرا پێشبینی هاوشێوهی بۆ جیهان یانهی ڕۆما(وه پشگیری لیهن ) که له کردبوو له ساڵانی 1970کاندا. رچاوه سه ته وه تایبه له موڵکدارێتی که رانهی هانده لهو تێگهیشین ره كه بۆچی پێشبینیکه وهی له تێگهیشتی دهکات بۆ كه ئاسانتر كاره دهگرن یهک سهرچاوه گمهنی ده ڵهداچووبون .کاتێک هه نده به وه ئه شبینهكان ره وه. بێته بهرز ده که رچاوه سه دهکات ،نرخی یه زیاد هه تایبهتی خاوهنی که ئهندازیاران هان رههمهێنه‌ر ،داهێنهر و بهکاربه‌ر ، به وهی نرخ رزبوونه به که(2) ، سهرچاوه ڕاستهوخۆی بهکارهێنانی پهناگرتن له دهدات بۆ ) (1 به شێوازی نوێی پهره‌دان وهدا (3) ، جێگره بهدوای گهڕانی وریایانه ئهم ئهمڕۆدا له که . رچاوه سه ورهی گه وهی بڕی بهکارهێنانه وه و دۆزینه رجهكانیش مه ههموو رهو داهاتوو ، به پێوهناوه شبینانهی زیاتر پاڵ هێزه ره دهبن له کردنی بهرده‌وام که وهی به وهی بڕوابێهینین ئه بهرده‌ستدان بۆ له یه. هه تایبهتیان که خاوهنی رچاوانهدا سه ئهو گهڵ ههمان شت له کنهلۆجیای نوێ ته وه و جێگرتنه پرۆسهی پاراستن و تێپهڕبوونی كات، به دیکه - وهی نه چهندین وه بۆ بهێڵنه فهراهه‌می به رچاوهکان سه دهتوانن گهرچی ئه رچاوه بهێننه گۆڕێ .بۆ نموونه ، سه چهندین دهتوانن روهها هه بهکارهێناندا، لهزۆر وه خهڵوزیان گرتۆته نهوت و گازی سروشتی جێگهی کاردههێنێت بۆ به خهڵوز ئهمه‌ریكا هێشتا یهكگرتوه‌كانی ویلیه ته وهشدا هێشتا بڕی ئه گهڵ له باکهی ، پهنجای کاره سهدا رههمهێنانی له به ههموو كات زیاتر شێوه زهویدا .ئێستا له لهژێر یه هه بهمان دهگی قه یه وه، رزببنه وزه زۆر به گهر نرخهکانی ئێستای ئه یه . هه وزهی جیاوازمان ڕێگه پهره‌دان به وه بۆ نه که ده ههوڵه‌کانیان چڕ دهبینین داهێنه‌ران که ئهتۆم. وزهی وزهی خۆر و شهبا و ره وزه له رههمهێنانی رزانهکانی به هه دهپارێزێت و مافهکانی موڵکدارێتی که سیستهمێکی یاسایی بناغه بۆ دهبێته سهپێنێت ده گرێبهسته‌کان یهکسان یهکی شیوه به بهردی ئهوانیش که له ئاڵووێری بازرگانی ، سهرمایه و قازانج وهنانی پێكه وه ،مافه‌ی موڵکدارێتی شه پێچهوانه سهندنی ئابورین .به شه گه بناغهی لیهنگیری ستهکان و سهپاندنی گرێبه نهبوونی دڵنیایی له ناسهقامگیر و 22
به زمانی ساده ئابوری
بهرهێنان و وه مایهی پوچه‌ڵكردنی بنه ده مانه ئه ههموو یاسایی خهڵک شێوازی ستکهوتی ئاڵووێری بازرگانی .بهدرێژایی مێژوو ده بهرفراوان ،سۆشیالیزم وهک هاوکاری وه تاقیکردۆته دیکهی موڵکدارێتیان وه بۆ شکستخواردووه ستوه له ههموو ریزیان به زموونانه ئهم ئه و کۆمیونیزم . زراوهیی ئاشنانین، دامه به هیچ ڕێکخستنێکی ئێمه ئهمڕۆ کارهساتاوی .تا سهڵاتی یاسادا، ده له چوارچێوهی تایبهت ندهی موڵکدارێتی وه ئه که خهڵکانی تر لهڕیگای خزمهتکردنی ببهخشێت بۆ هاندهر ئازادی و وه. رچاوهکانه سه مدارانهی رهه رانه و به بهکارهێنانی کاریگه وده دات به به کارهێنانی بره ریی :ركابه ری ركابه .2بازاڕی رده وام به پاڵنه ری و رچاوه کان سه کاریگه رانه ی رانه. به چاکسازی داهێنه ده به خشێت له کاریگهریی ردهوام ره بۆ باشترکردنی به تیده ركابهری یارمه رهو نه‌هێشتی دهکات به ئاراسته مهێنهره‌کان ... رهه پیشهسازیدا .به ههرزانتر تاوهكو بتوانن به وهی تێچوون کهمکردنه بهفیڕۆدان و که تێچوونه‌کانیان به بهرزی دهکات بفرۆشن ...ئهوانهش بژار رههمهێنان وهی به کاردهکات بۆ چڕکردنه لێره وه وه، مێننه ده متره. که تێچوونه‌کانیان كه ئهوانه‌دا دهستی له وه و بازاڕه چوونه ناو ههبێت بۆ که ئازادی روودهدات ركابهری کاتێک سهر بکهن له ركابهری دهتوامم رهکان به ههبن .کۆمپانیا ڕکا دیکه فرۆشیاری نانهت له بازاڕی جیهانیشدا. ته ههرێمی ،نیشتمانی و ناوچهیی، ئاستی مارهكانی ئابوری بازاڕه. ركابهری خوێنی ناو شاده دهکات بۆ کارکردنی رهکان دروست رههمهێنه سهر به بهری فشار له ركا دهبێت .ركابهری بهکاربه‌راندا خزمهتی دابینكردنی خواستی رانه و له کاریگه دهخۆن که شکست کۆمپانیایانهی ئهو مهێنهری ناکاریگه‌ر بژارده‌كات . رهه به ئهوا توشی کاربهران رانه بۆ به بهنرخێکی ركابه له دابینکردنی کاڵای باش دههێنێت .ركابهری كهیان شكست بازرگانیه ئهنجامیشدا له دهبن و زهره‌ر کهی كارامه‌تر كاربكات. ڵستکاره رهه له کۆمپانیا به پێویسته ركهوتوو سه رههم، لهوانه چۆنایه‌تی به بکهن ، چهند شێوازێکی جیاواز به ئهمه یه لهوانه پێویسته که بهڵام لهباری شوێن ،ڕیکلم ،و نرخ ، خزمهتگوزاری ، شێواز، که بکهن بهکاربه‌ران پێشکهشی بهها نده وه ئه ردهوام به كهن. ده ڵستکارهکانیان پێشكه‌شی رهه به
11
به زمانی ساده ئابوری
دیکهی ههر کۆمپانیایه‌کی چی وادهكات مه‌کدۆناڵد و جێنراڵ مۆتۆرز یان نهفرۆشن و وه و شتی قه‌ڵب بهێڵنه به نزمی نرخهکانیان بازرگانی پرسیارانه ئهم وهڵامی كهن؟ ركابهری نه خزمهتگوزاری خراپ پێشكهش بهتام فهی كه له وهی له گهر مه‌کدۆناڵد شکستی خوارد ئه وه . داته ده كڕیارهكانی بكات، پێشکهشی نده وه خه سهرنجڕاکێش و به بهنرخێکی سهبوه‌ی ،دایه‌ری کوین بێرگهر کینگ ،ویندیس، که نه ڕووده خهڵک ئهوا دیكه مهریكا( و ركابهری ئه لهفه‌فرۆشن له ههمووی ناوی دیاری مانه ) ئه دهستپێکه‌ری به دهدۆڕینن ورهکانیش بازرگانی گه نانهت کۆمپانیا ته دیکه . کهمتر بۆ بهنرخی رههمی باشتر وه بۆ دابینکردنی به دۆزنه ڕێگه ده تازه که ههموو سوپهرماركێتی نموونه ،کاتێک واڵمارت ) کاربهران .بۆ به چهند دوکانێکی بچووک له جگه له نهبوو ئهمه‌ریكا( هیچ لوپهلێك له كه ئهمه‌ریكا( له لوپهلێك كه ههموو سوپهرماركێتی سیهرز ) باشوور، ورهترین فرۆشیاری جیهانه گه بهلح بوو .ئێستا واڵمارت فرۆشیارێکی زه وهک ورهی گه وهك دوكانیكی لێهاتووه .کۆمپانیای که سیهرز له چاویدا به هۆندا و مازدا و تۆیۆتا و دهدۆڕێنن جێنراڵ مۆتۆرز و فۆرد کڕیار ههنگاو دوابکه‌ون له یهک نانهت ته گهر ئه دیکهی ئۆتۆمبیل ، مهێنهری رهه به به نرخێكی دهیخوازن خهڵكی كه له ئۆتۆمبیل جۆره ئهو دابینکردنی دیكه بكات. ركابهری نرخی كۆمپانیاكانی گونجاو كه رههمی به به رهدان په به کۆمپانیاکان بۆ دهدات بههێز هاندهری ركابهری وهی ئه بهر رههمهێنان .له رزانهکانی به هه شێوازه وهی باشتر و دۆزینه بهدروستی نازانێت کهس دهگۆڕێن ،هیچ ردهوام به نرخهکان کنهلۆجیا و ته تهکنیکی له داهاتوودا یان کام دهوێت رههمیان بهکاربه‌ران کام به که ركابهری یارمهتیمان وه. مدهکاته که یه که بهپێی رههمهێنان تێچوون به ئهنته‌رنێت سهر له وهڵام .ئایا بازاڕی فرۆشتن وهی دۆزینه دهدات بۆ تهنها لهدوای دروستکردنی زله‌بازاڕ )مۆڵ(؟ یان یه تازه مهزنترین بیرۆکهی وه. دهداته وهڵاممان وه؟ ركابهری وێته دهڕه ههرزوو یه و دیکه خهونێکی تهنها پێویستیان به له داهێناندا . له ئابوری بازاڕدا بازرگانهکان ئازادن وه( بۆ دابینکردنی گرێته یه )زۆرجار خۆشیان ده هه رهێنهران وه به یارمهتی زۆرینهی یاسادانهران پلندانهرانی نێوهندی، زامهندی پارهی پێویست .ڕه یان ركابه‌رانی بازرگانی پێویست نین. رانهی که بهرهێنه وه ئهو نۆرهكان و نترۆپه ركابهری ئه وهشدا، ئه گهڵ له پێویسته بیرۆکهکانیان ڕادهگرن چونکه بهرپرسیار دهن ده یارمهتیان سهپێنراوه. رانه وه کاربه لهلیه‌ن به که وه ڕووبهڕووی "پشکنینی واقیع" ببێته بههادار بوو بۆ دانی لهل وهک پێویست کهیان داهێنانه بهکاربه‌ران گهر ئه 22
به زمانی ساده ئابوری
بهکاربه‌ران گهر ئه بهڵام دهکات . شه گه که تازه بازرگانییه کهی، تێچوونه بڕی که شکست بازرگانییه کهی، تێچوونه متره له بههای که که مه رهه که به بینیان بڕیاردهرن له داهێنانی بازرگانی و کاربهران دوا دادوهر و دهخوات .به كاریگهریدا. بمێننهوه رانهدا ركابه یهکی ژینگه دهخوازن له که رانهی مهێنه رهه ئهو به نییه له وانه ئهمڕۆ له وتووهکانی سه رکه مه رهه ناتوانن بێباک بن .به له بازاڕێکی وهی دهربچن .بۆئه سبهیدا ریهكانی وه ركابه تاقیکردنه پێویسته بازرگانییهکان کارابن له پێشبینیکردن رکهوتوو بێت، سه رانهدا ركابه پێدراوهكاندا. ره په وهی بیرۆکه قۆستنه دهستنیشانکردن و خێرا و ردهخات ده ئهو کۆمپانیایانه بارهی قه هاوکات ركابهری بونیادی بازرگانی و بهنزمی ڕابگرن. رههمێک کهی به یه بهپێی بهباشی تێچوون دهتوانن که کۆمپانیایانه ئهو دیکه ،ئابوری بازاڕ جۆری ئابورییهکانی سیستهمه جیاواز له بکهن .ههر فۆرمێکی ركابهری پێدهدرێت ڕێگهیان که دیاری ناکات کهی نه پێدراوه .جا ئایا کۆمپانیایه خاوه ڕێگه ڕێکخستنی بازرگانی كۆرپۆرهشنه ،یاخود کۆمپانیا تیه ،ئان شهریکایه دهبات ،یان ڕێوهی به خاوهنداری ندهكانی كارمه كه یه له كۆمپانیا جۆره ئهو ندخاوهن ) کارمه دیکهی ههر جۆرێکی کۆمۆنه یان کاربهران، وهزی به ههره كهن( ، ده یهک تهنها پێویسته رکهوتن سه له چوونه ناو بازاڕ .بۆ بازرگانی ئازاده یهکی بازرگانی ،چ که یه گهر ئه وه ببڕێت :كه‌متێچوون . تاقیکردنه بهنرخێکی رههمی باش کارمهندخاوه‌ن ، به كۆرپۆرهشن بێت یان کۆمپانیای گهر ئه دهبێت .بهڵام رکهوتوو سه رههم بهێنێت، به سهرنجڕاکێش دیکهی جۆرهکانی کهی تووشی تێچوونی زیاتری بکات لهچاو بونیاده ههمان شت دهنێت. دهری وه له بازاڕ ڕێکخستنی بازرگانیدا ،ركابهری فڕۆکه یان نموونه که بۆ بارهی کۆمپانیا .ئهو کۆمپانیایانهی دروسته بۆ قه تهواو ورهبن تا بتوانن سوودی گه هێنده کهن ،پێویسته ده ئۆتۆمبیل دروست یهک ئۆتۆمبیل ئێجگار تهنها وهربگرن .دروستکردنی ئابورییه هاوتاکان له سهر به که بڕی تێچوونی جێگیر دابهشکرا بهڵام کاتێک دهبێت ، گران بهزێت. یهک ئۆتۆمبیل زۆر داده کهدا ،تێچوونی دروستکردنی یه ههزاران دهكڕن که ئهو کۆمپانیایانه له لوپهل كه کاربهران یهکی سروشتی ، به شێوه به ههرزان به نرخێکی رههم بهێنن و ههرزان به به دهتوانن کاڵاکان بچووکهکان له سازییانهدا ،زۆربهی کۆمپانیا پیشه جۆره بیانفرۆشن .لهم ردهنرێن. ده وه له بازاڕ ئهنجامدا وهک که زۆرجار بچووکهکان ، دیكهدا ،کۆمپانیا له باری وهشدا ئه گهڵ له کهس یان هاوکاری ڕێکخراون ،تێچوونیان زۆر موڵکدارێتی تاکه 11
به زمانی ساده ئابوری
رههم یان به به بهخشن ده بهرز هایهکی بهکاربه‌ران به که كهمتربێت .کاتێک ریهكی رووبهڕووی ركابه ورهکان گه کهسانه ،کۆمپانیا تاکه تگوزارییهکی خزمه وه پیشهی یاسایی و پزیشكی و چاپخانه و ساڵۆنی وه .لێره بنه ده سهخت دهدات به ڕێگه میشه کۆمپانیای بچووکن .ئابوری بازاڕ هه قژبڕین کاربهر بۆ رههمهێنه‌ر و به تێکهڵاوبوونی به بهرچاوگرتنی تێچوون و له بارهی کۆمپانیا. دیاریکردنی جۆر و قه ڕووبهڕووی بازرگانییهکان ناخوازن نییه. ركابهری دۆستی بازرگانی دهدات ڕێگهیان سیاسهتیكارانه‌ی که ئهو کهن بۆ ده وه و لۆبی ببنه ركابهری بهنزمی ئاستهکانی قازانج ركابهری ببارێزن .بهڵام ركابهری خۆیان له دهکات که کردارانه ئهو میشهش بازرگانییهکان ئاراستهی هه ڕادهگرێت و كهمتر. بهنرخێکی خزمهتگوزاری باشتر رههمهێنانی کاڵا و بنه هۆی به ده کهن ده که چوونه ناو بازاڕ سنووردار وه ،یاساکانی حکومهت شه پێچهوانه به دیکه، ههندێکی سهر حسابی کهن له ده ههندێک بازرگانی و لیه‌نگری شهی ئابوری دوادهخات. گه ناودهبات و ركابهری له پرۆسهی دهیخاته کار بۆ وهرده‌گرێت و وهندی خودبهرژه ركابهری سوود له رنجیداوه له سه ئادهم سمیس گوزهرانمان .وهک وهی ئاستی رزکردنه به نانهوا بیره دروستکه‌ر یان قهساب، خشندهیی وهکان(دا "له به ته نه )سامانی بهڵکو له گرنگیدانی کهین ، ده ئێواره ژهمی چاوهڕوانی ئێمه نییه که نهك دهدوێین گهڵ خۆماندا وهندیان .ئێمه له رژه به خودبه یه وه وانه ئه ههرگیزیش بارهی خودئه‌ڤینییان، بهڵکو له ئهوان مرۆڤایهتی بارهی له سهر سوودهکانی بهڵکو له پێداویستییهکانمان سهر گهڵیاندا نادوێین له له ئهوان". ئاراستهکراو وهندی رژه به بهڵام خود مه ناكۆك بنوێنێت ، ئه یه لهوانه سهندنی ئابوری .ركابهری شه گه كاریگهره بۆ وه هێزێکی ریه لهلیه‌ن ركابه شێوازهکانی ڕێکخستن و کنهلۆجیاکان، ته مهکان ، رهه لهنێو به داینامیكی دهبێته هۆی بهرده‌وام دهرده‌نێت و وه بازرگانییهکاندا ناکارایی کۆمپانیا کنهلۆجیای باڵا. ته رههم و وه و ناساندنی به دۆزینه وه یاخود نه که بهرزده رههم نوێیهكان چۆنایه‌تی به شێوازه کاتێک که دهستێنن و زۆرجار جێگهی ره په بهخێرایی وه ،زۆر نه که مده که تێچوون جێگهی نموونه .ئۆتۆمبیل لیوانلێوه له وه .مێژوو دهگرنه کۆنهکان ڕێگه جێگهی دووکانی لكۆڵانی وه .سوپهرمارکێت گرته بانهی عهره ئهسپ و وهک مه‌کدۆناڵد و وێندیز فراوان بوون و ورهكانی گه وه .خواردنگه گرته وه .واڵمارت و بچوكهكانیان گرتۆته یهکی زۆر جێگهی چێشتخانه ندازه به ئه مهریكا( ئه ورهكانی گه رماركێته یه له سوپه دیكه یهكێكی تارگێت ) 22
به زمانی ساده ئابوری
یهك و وه چنه ده دیکه فرۆشیارهکانی لهکاتێکدا که کهن ده شه گه بهخێرایی ردهنرێن .سی دی ده وه لهبازاڕ کهیمارت وهک واردس و کۆمپانیاکانی وه. گرتبوه قهوانی ئهویش پێشتر جێگهی که وه گرتۆته جێگهی کاسێتی لهم چهندین نمونهی دهتوانین وه . گرتۆته کۆمپیوتهر جێگهی ئامێری چاپی به ركابهری ئاماژهی شومپتهر مهزن جۆزیف وه .ئابوریناسی بهێنینه جۆره ئهوه سهر له رانه" و پێی وهک "خاپوركردنی داهێنه دهدا داینامیکی سهندنی ئابوری .ڕاستیشیكرد. شه گه له ناوکی که پێکهاتووه دادهگرت تیكاره سیاسه ئه و .3سنورداركردنی رێساكانی حکومه ت: وه که نه مده که که ئاڵووێری بازرگانی رێسائامێزانه ی خه ن. هاوکاتیش ئابوری دواده ڵایهتی زیاد کۆمه ستکهوتی ئاماژهمان پێدا ،بازرگانی ده وهک پێشتر پێچهوانه‌وه که به وهی بهرزتر له رههمهێنانی زیاتر و داهاتی دهکات – به لهڕێگای ئاڵووێری حکومهت هاریكاری که ستدههات .کاتێک به ده دهکات. فه خه سهندنی ئابوری شه گه دهکات ، وه سنووردار بازرگانییه دهکات: فه خه سهندنی ئابوری شه گه چهند ڕێگایهکی جیاواز به حکومهت چهندین سهر كردنی به سهپێنن ده رێساگهلێك دهوڵه‌ت کهم .زۆر یه بازرگانییهک یاخود گهر ویستت ئه تانهدا ، وڵه بازرگانیی و کاری جیاواز .لهو ده وهربگریت، مۆڵهت پێویسته ستپێبکهیت، ده تگوزاریهک خزمه دابینکردنی وهربگریت ،پیشانی نووسینگهی جیاواز چهندین وه ،مۆڵهت له فۆرم پڕبکه‌یته وهی چهندین تاقیکردنه یه و هه که دارایی پێویستت شایستهیت که تۆ بدهیت گهر ئه دهنێ نه یه مۆڵه‌تت لهوانه بهرپرس دیکهی یاسایی ببڕیت .ههندێک بكهیت. كهیان حیزبه كۆمهكی سیاسی بدهیتێ یان بهرتیلیان نهبیت ئاماده ههیه و تۆ کاریگهری سیاسیان سهقامگیرن و بازرگانییانهی که ئهو زۆرجار کهت داواکارییه دژایهتی وتووانه سه رکه دهتوانن کهیت ده گهڵدا له ركابهریان بکهن. ئاماژه سهرمایه(، تهلیسمی کهیدا ) رتوكه نایابه هێرناندۆ دی سۆتۆ ،له په پایتهختی وڵاتی پێرو 289 ،ڕۆژی ویست بۆ تیمێک که له لیمای دهدا وه به ئهو بهجێهێنانی دهکرد بۆ شهش کاتژمێر کاریان که ڕۆژی خهڵک له بازرگانییهکی بچووکی وهی که پێویست بوون بۆ کردنه رجه یاساییانه‌ی مه دیکه، پهرتوكێكی پێشتریدا ،ڕێگاکه‌ی جلوبهرگ) .له رههمهێنانی به بووه که بهرتیل دواکراون و پێویست یهدا ١٠ ماوه که لهو وهی ئاشکراکرد ئه
11
به زمانی ساده ئابوری
مۆڵهتی دهستهێنانی به که داواکرابوون بۆ بهرتیلنه بدرێن لهو دوو کارکردنی یاسایی(. ڕووبهڕووی پارهت بدرێتێ بیانییه وه سهرمایه‌ی لهلیه‌ن گهر ئه لهزۆر باردا سیاسهتیكاری لهم وه. بیته ده وریهکی زیاتری مهرجی یاسایی به ده پێچه ركابهری خهفه‌کردنی لهڕێگای وه، کاته مده که جۆره ئازادی ئاڵوگۆڕ وه بۆ باشه خهڵکی ندهڵی سیاسی و پاڵنان به گه بازرگانی و هاندانی دهنێت که دیسۆتۆ ناوی وهی ئه ژێرزهمینیدا )یان له ئابوری كاركردن نافهرمی"(. " وه به گوڕنه ده سهڵاتی سیاسی ده رێسارێژیانهی که ئهو دووهم ، بنه هۆی ده رێسارێژیانه ئهو گرێبهست ، سهڵاتی یاسا و ئازادی ده وڵهت خوویان به ده بازرگانییدا .چهندین ستکهوت له ده وهی مکردنه که دهدات به وره گه سهڵاتێکی کارکردنی ده که وه گرتووه زۆره دانانی یاسای بهرپرسانی ناوهڕاستی 1980کاندا نموونه ،له بهرانی سیاسی .بۆ ڕێوه به گهر پێیانوابوو ئه نهسێنن که گومرک ڕێگهیان پێدرابوو له گواتیمال گومرک لهم جۆره وهندی نیشتیمانیدا"یه .یاسای رژه به وه له " ئه که کردنی ئهمه بهرتیل . حکومهت بۆ داواکردنی بهرپرسانی یه بۆ بانگهێشێکی کراوه کاته چالکییهکی گران و ده دهکات و بازرگانی نادڵنیایی یاسایی دروست دهستپاک و راستگۆ .یاسا کهسانی تایبهتی بۆ سهرنجڕاکێش ، به کهمتر بهو گهر ئه نهبێت . پێویسته دیارکراو و رونوئاشكرا بێت جوداییخواز ردهم به سهره‌کیی له بهربه‌ستێکی دهبێته ئهوا نهبێت، شێوه یه له ئاڵووێری بازرگانیی. قازانجكردن سهکان گران که تاکه یاساییهکان بۆ ئابوری و زۆربهی سته به ربه ههندێک بازرگانی یارمهتی دهكرێت رێسارێژیهكان بهڵام كهون ، ده ئهم وهی ئه بهر وه .له ریه ههندێك ركابه ڕیگهی سنوداركردنی بدهن له کهم که یهکی ژماره ستكهوتن( بۆ پرده چهورن )واته رێسارێژیانه یه :بازرگانی و کرێکار و گروپه هه دیکهشیان سوودمهندن ،تێچوونێکی دهن بۆ ده دهستهێنانی سوود به ههوڵی دیکه سودخوازهكانی پرۆسهی سهر له ههوڵدان بۆ دانانی کاریگهری ڵهکانیان لهڕێگای کۆمه سیاسهتمه‌داران و لهلی کهن ده سیاسی .ههندێک لۆبی ستانه، به ربه ئهم رێسادارێژهران بۆ دروستکردن یان زیادکردنی یشتووه( لۆبی سهختی زیانیان پێگه به وانهی خهڵکانی تر ) ئه لهکاتێکدا ههوڵی نجامهکانیان .لۆبیکردن کات و ئه نههێشتنی کهن بۆ ده رهڕای تێچوونی سه دهخوازێت، بهرز خاوهن توانای کهسی تاکه دیکه .ڕاپۆرتێک بڵاوکردنهوه ،ریکلم و چالکی هاتوچۆ ،چێژوهرگرتن، 22
به زمانی ساده ئابوری
کرهین( و )تۆماس هۆپکنز(ه‌وه لێکۆڵهره‌وانی زانکۆ )مارک لیهن له که ئهو ئاماده کرابوو ،تێچوونی مهریکا ئه یهکگرتوه‌کانی ویلته حکومهتی بۆ دهکرێن تهرخا لهدژی گۆڕان که بۆ لۆبیکردن بۆ و رچاوانهی سه مهریکی بۆ ساڵی .2000 ئه به 348ملیار دۆلری خهمڵاندوه ستێوهردان ده که شێواندن و پاندوه سه دهوڵه‌ت یاسایان چهندین گهڵ ڵهکردن له مامه خۆبهخشانه بۆ ڕێکهوتنی دهکات له گرێبهست و کهمترین له بازاڕی کاردا .یاسای ڕاسته تایبهتی ئهمه به دا . چهندین کێشه لیه نه سهر به ڵهکردنی هاوبهش وتننامهی مامه ڕێکه سهپاندنی کرێ، جێگهی رێسارێژی کارمهند دهرکردنی ناڕازییهکاندا و ریسارێژی یهک له ژماره ستییهکان. وتننامه گرێبه ڕێکه وه بۆ دهگرێته حکومهت یانهوێت ده کهن که ده کارانه خاوهن لهو وروپییهکان داوا ته ئه وڵه ده مۆڵهت له دهستهێنانی به كه ) (1 وه نه بکه بارهی هێزی کاریان بچووک قه چهند دهرکراو کارمهندی وهی ئاگادارکردنه سهڵاتدارانی سیاسی(2) ، ده چهندین مانگ دهرکراو بۆ کارمهندی پێشوهخت (3) ،کرێدان به مانگێک دهرکردن. دوای وهندی کرێکاراندان، رژه به که له وادهربکه‌ون لهوانه یه ئهم رێسایانه بهرچاوبگیرێن .رێساگهلێك که كیهكانیان له رییه لوه کاریگه پێویسته بهڵام دهکات؛ بهکرێگرتنیشیان گران دهکات هاوکات دهرکردنی کرێکار گران ئهو بهر زیاده له بهکرێگرتنی کرێکاری له دهبن کارهکان سارد خاوهن که لهو وڵاتانه‌دا ئهنجامدا له وه . دهبێته ڕووبهڕوویان که تێچوونهی دهبێت. فه خه سهندنی کار شه گه سهپێنن ده بهرفراوانی بازاڕی کار رێسای سهخت وهی کار بۆ هێزی کرێکاری نوێ زۆر چوونه ناو بازاڕ و دۆزینه لهخوار مهنیان ته که وانهدا ئه تایبهتی لهناو وه بێکاری زۆر ، به لێره دهبێت؛ ڕێگرهکانی بازاڕی رههڵده‌دات .له‌راستیدا ،رێساگه له سه یه، وه ٣٥ساڵه وهی که ئه کییه بۆ سهره ئهوروپای خۆرئاوا هۆکاری کاری زۆربهی وڵاتانی كگرتوهكانی ته یه ویلیه وهی له بووه بهرزتر سهدا ئاستی بێکاریان 4تا 5 له یهی ڕابوردوودا. ده له دوو مهریكا ئه ههمان شێوه بازرگانی به سهپاندنی کۆنترۆڵکردنی نرخهکان سێیهم، بازاڕوه سهروو ئاستی دهکات .ههندێک جار حکومهت نرخهکان له فه خه بهنزین یه نزمترین نرخی فرۆشتنی شیر یان وانه دهکات .بۆ نموونه ،له دیاری کهمتر کهی یه دهنێن بۆ کڕینی وه کڕیارهکانه ئهم نرخانه پاڵ به دابنێن . لهخوار حکومهت نرخهکان روهها یکهن .هه ده وه وانه بهپێچه که وهی له وهک له باری کۆنترۆڵکردنی کرێی خانوو یان وه دادهنێت ، ئاستی بازاڕه دهکات که دابینکهران وزهی کاره‌بادا .ئهم نرخانه واله نرخی دییاریکراوی 11
به زمانی ساده ئابوری
رههمهاتوو و کهی به یه رههمبهێنن .بهپێی بهشی پێویست به نهبن ئاماده نرخهکان گهر کۆنترۆڵکردنی ئه جیاوازییهک دروست نابێت فرۆشراو ،هیچ ههردووکیان ئاستی ئاڵووێری بازرگانی و وه، نه بکه بهرز یان نزم نرخ وه. نه که ده کهم رههمهێنان و ئاڵوگۆڕ ستکهوت له به ده دهستهێنانی زیاتر له به دهدات بۆ یارمهتیمان ره؛ رههمهێنه ئاڵوگۆڕ به که بازرگانهکان ناچار ته رێسارێژیانهی ردهسته‌كان .ئهو سیاسه به رچاوه سه رههم میشه به هه تێپهڕببن، بهربه‌ستی سیاسی جیاوازدا سهر به که کهن ده گهر بهدیبێنێت مه تهواوی تواناکانی خۆی وه .وڵاتێک ناتوانێت نه كه مده كه کهن و تێچوونی بازرگانیکردن ده که بازرگانی سنووردار ڕێگرانهی ئهو وه .بازاڕ باشترین بهێڵێته له نزمترین ئاستدا نه وه که رزده به ره. رێساداڕێژه رمایه ی کاریگه ر :بۆ به دیهێنانی تواناکانی، سه .4بازاڕیکی ئاراسته کردنی هه بێت بۆ پێویسته میکانیزمێکی وڵات پرۆژه ی سامان -خولقێنه ر. به ره و رمایه سه وهشدا ،بۆ ئه گهڵ له کانه . مهێنانه رهه ههموو به بهکاربردن ئامانجی بهکاربێت بۆ رچاوه سه گرنگه که ههندێک جار رههمهێنان زیادکردنی به بهکاربردنی که کاڵای رهسته‌ی قورس و بینا که دروستکردنی ئامێر، رهدان په رمایه )بونیادنان و سه بهرهێنانی وه دههێنن . رههم خواستراو به رههمهێنانی تهرخانكراون بۆ یارمهتیدانی به که نهکان سهرچاوه درێژخایه به شهی ئابوری. گه گرنگه بۆ بنهڕه‌تی یهکی رچاوه زیاتر له داهاتوودا( سه بهکاردێن بۆ رهسته‌ی خاو( که که وهک کرێکار ،زهوی و رچاوهکان ) سه نائامادهییان بۆ بێته هۆی بهرهێنان ده وه ئهم کاڵایانه‌ی رههمهێنانی به کارببهین که ئهوانه به ههموو گهر بهکاربردن .ئه رههمهێنانی کاڵاکانی به بهرهێنان. وه وه بۆ نامێنێته یهک رچاوه سه دههێنین ،هیچ رههمیان به یه )وازهێنان له هه كهوتكردن به پاشه بهرهێنان پێویستی وه وه ئه بهر له پاره ئاماده یه کهسێک که بهرهێنه‌ر یان وه بهکاربردنی ئیستا( .کهسێک ) كهوت بكات رهێنهر( پێویسته پاشه وه به دابین بکات بۆ پشتگیریکردنی بڕاوه بهشێکی دانه كهوتكردن که بدات .پاشه رهێنانه وه به پارهی وهی بۆئه بهرهێنان. وه له پرۆسهی مهێنهر نین. رهه بهرهێنان به وه پرۆژهکانی ههموو وهشدا ئه گهڵ له بههای گهر ئه تهنها دهکات ، بهرهێنان سامانی وڵاتێك زیاد وه یهکی پرۆژه وه زیاتر بوو له تێچوونی که رهێنانه وه به له رههمهێنانی زیاده به 22
به زمانی ساده ئابوری
وه. کاته مده که مه و سامان رهه که بێبه پرۆژه وانهبوو، گهر ئه که . رهێنانه وه به وه بکرێت، واوه ته ئایندهبینیه‌کی به بهرهێنان وه ههرگیز ناتوانرێت ههندێک جار بهرهێنان وه بهخشترین پرۆژهی نانهت موژده ته وه بهرئه له دهستهێنانی زۆرترین له به دهخوات له زیادکردنی ساماندا .بۆ شکست ههبێت بۆ پێویسته وڵات میکانیزمێکی سهندنی ئابوری، شه گه وزهکانی بۆ بهرهێنانانه‌ی که وه ئهو رهو به ئاراستهكردنیان كهوت و پاشه راكێشانی یه سامان بخولقێنن. هه گهری زۆریان ئه دهدات .بازاڕی ئهنجام ئهم چالکییه سهرمایه له ئابوری بازاڕدا ،بازاڕی سههم( پێناسه کرا ،بازاڕی پشك ) یهکی فراوان بهشێوه رمایه ،کاتێک سه ئهو سامانانه‌ی که سهره‌ڕای دهگرێته وه بازرگانییهکانیش خانوبهره و و بۆرسه و بانکهکان و وهک داراییهکان زراوه قهرزکردنن .دامه شایانی بهرهێنان وه كۆمهكهاوبه‌شی و کۆمپانیاکانی کۆمپانیاکانی دڵنیایی )ضمان(، رمایهدا. سه ههڵسوڕاندنی بازاڕی دهگێڕن له ڕۆڵێکی گرنگ خاوهن بچووکهکان، خاوهن بازرگانییه وهک تهکانی تایبه رهێنهره وه به شهکان ،سامانه‌کانی رکه سه داره سهرمایه ورهكان و گه پشكهكانی كۆمپانیا سهرمایه‌دا. دهستدا له بازاڕی سهرچڵی له بهر خه نه ده خۆیان پرۆژه ههندێک جار کهن؛ ده هه ڵه ههندێک جار رهێنهره‌کان وه به ئاماده رهکان بهرهێنه وه گهر دهچن .ئه ده که بێقازانج دهن ده ئهنجام بهبێ تازه بیرۆکهی چهندین بکهن، جۆره رکهشی لهم سه نهبوون پڕسهرچڵی بهڵام بههادار پرۆژهی چهندین تێپهڕده‌بن و تاقیکردنه وه ئهنجامنادرێن. تهله‌ڤزیۆنێکی ٢٤کاتژمێری کهناڵێکی تێرنهر( بڕیاردا کاتێک )تێد پێدهکرد. گاڵتهیان لهڤزیۆندا ته شارهزا له‌بواری چهندین وه، بکاته دهنگوباس بکات له کاتژمێر 4ی تهماشای دهخوازێت دهیانپرسی :کێ تهواوی سروشتی به دهستی پێکرد و کهی )تێرنهر( بهڵام بیرۆکه بهیانیدا؟ بهرهێنانی وه بووه هۆی ئهنته‌رنێت رکهوتنی له جیهاندا گۆڕی .ده پهخشی رنێته که نته ئه ئیبهی( ،کۆمپانیایه‌کی سهرچڵیدا ) . پرۆژهی پڕ چهندین له زۆر دهستی دوو له رههمی دهدات بۆ فرۆشتنی به کهسێک ههر ڕێگه به وهک )ئی وره بوو .بهڵام کۆمپانیاکانی تر، گه رکهوتنێکی سه مهزاددا، به کۆمپانیایه‌کی تێکهڵ دهفرۆشت، نتهرنێت ئه سهر له شهرابی ڤینیارد( ، که بهنرخێک بفرۆشێت که رههمه‌کانی به یدهتوانی نه چونکه تر بوو کهس" ،دۆتکۆم"ه‌کانی ساڵانی کهی دابپۆشێت .بۆ زۆر تێچوونه بهدینه‌هاتوو بوون. ورهی گه هکان ئومێدی 1990
11
به زمانی ساده ئابوری
پێویسته که ڵه نرخێکی هه بهرهێنانی وه نادڵنیاییهکاندا ، له جیهانی رههمیدا .بهڵام کنهلۆجیا و به ته رههمدار له دهبێت بدرێت بۆ داهێنانی به جۆره ڕابگیرێن. رههمی لهم پرۆژهی بێبه پێویسته تێپهڕبوونی کات ئهمه به که دهکات ئه وه سهرمایه دڵنیایی بازاڕی كه چیتر كهوێت ده ده تهکان بۆیان تایبه رهێنه ڕوودهدات .وه به رههمن. بێبه که بێداهات و پرۆژانهدا لهو دهن فیڕۆنه رمایهکانیان به سه بهدوای باشترین زانیاریدا ،بۆ گهڕان یه بۆ هه بههێزیان هاندهرێکی ردهوام لهو کۆمپانیایانه وه به سهر لێشاوی زانیاری ژمێریاری له پێداگرتن ئهو روهها بۆ چاودێریکردنی وردی هه کهن، ده بهرهێنانیان تێدا وه که کاردههێنن. سامانهکانیانی تێدا به پرۆژانهی که بههره مهڕه‌نگی هه گۆڕانهكان و بهرچاوگرتنی جوڵه‌ی له به سهر له مهعریفه‌ی پێویست بۆ بڕیاردانی ژیرانه نۆریهكان، نترۆپه ئه یهکی کۆمیته یهک، سهرکرده تاکه له توانای رمایه ،زۆر سه تهرخانكردنی رمایهی سه بهبێ بازاڕی دهره . به پلندانانی بازرگانی یان ئاژانسێکی حکومی پرۆژهی سامان-خولقێنه‌ر بهرهێنان ئاراستهی وه سهخته سامانی تایبهت، بکرێت. وه دیاری بازاڕه نهک وه ته حکومه لیهن بهرهێنان له وه پارهی کاتێک کاریگهریی دێنه ئاراوه. تهواو جیاواز فاکتهرێکی کۆمه ڵه دهکرێت، پێویسته دهدات كا پرۆژه‌یه ئه وه نهک قازانجی بازاڕ ،بڕیاری سیاسی ، وه له بری سامان مكهره بهرهێنانی سامان که وه ئهنجام بدرێت .پرۆژانهی دهبێت. گهری رودانیان زیاتر ئه خولقێن ئهم خاڵه یهکێتی سۆڤیهتی جاران ئهوروپای ڕۆژهه‌ڵات و ئهزموونی ئاستهکانی یه )(1990-1950 ده ماوهی چوار وه .بۆ دهکاته ڕوون رزترینهکانی جیهاندا بوون .پلندانهره لهنێو به لهم وڵاتانه بهرهێنان وه بهرهێنان وه رههمی نیشتیمانیان بۆ له سێی به یهک نزیکهی ندییهکان نێوه بهرهێنانیش هیچیان وه رزانهی ئاسته به ئهم نانهت ته دیاری کردبوو .بهڵام نهک بهرچاوگرتنی سیاسی له چونکه ئاستهكانی ژیان، نهكرد بۆ باشترکردنی دهکرێن .زۆرجار پرۆژانهی پشتگیری دهدا كام لهو وهیان ئه ئابوری بڕیاری بهرهێنانی وه دهدران و بهفیڕۆ مهلیدا رچاوهکان له پرۆژهی سیاسی ناعه سه سهند بوون. په وه سیاسییهکانه سهرکرده بهلی كه دهكران شوفشانه كه وه لهڕێگای سهرمایه ردهداته بازاڕی ستوه ههندێک جار حکومهت ده رزدهره‌کان که قه دهن ده ئه وه فهرمانی وه. ریژهی سووده دیاریکردنی رێژهی بکهن بۆ پێدانی زیاتر له بڕی دیاریكراوی قهرزكه‌ر ناتوانن داوا له لیهنی که وادهربکه‌وێت رێسایه ئهم لهوانه یه گهرچی ئه سوود. 22
به زمانی ساده ئابوری
سهرچڵیان تێدایه وه که دهکاته پرۆژانه سارد ئهو دهگرێت ، رهكان قهرزكه وانه یه گهرچی له کهن( ئه ده بهرزتر رێژهی سوودی رزدهره‌کان داوای که قه ) دهگرێت بۆ رێسایه ڕیگه له توانای بازاڕ خولقینهر بن .ئهو پرۆژهکان سامان- رههمدار .دیاریکردنی پرۆژهی به رهو به شهخسی كهوتی ئاراستهکردنی پاشه دهشێوێنێت دهستکردی نزمدا ئاستی قازانج رێژهی سوود له ئاستێکی کهمتر واتا سامانی كهوتی كهوتكردن .پاشه پاشه وه له کاته ده خهڵک سارد و رێژهی سوود سهقفی وهش خراپتر ،کاتێک که بهرهێنان .له وه کهمتر بۆ رێژهی ئهنجامدا وه ،له ختیه ههڵئاوسانی نه گرێدراوی سیاسهتیكاری پێیدهڵێن "رێژهی که ئابوریناسهکان وهی ئه وه . دهبێته کهمتریش سووده ههڵئاوساندا – گهڵ رێژهی سوودی گونجێنراو له قینه" – ڕاسته سوودی دهبێت! کهمتر زۆر جار متره له که ته وه حکومه لیهن سهپێنراو له کاتێک رێژهی سوودی كهن ده كهوت که پاشه سانهی که ئهو ههڵئاوسان ،سامانی رێژهی سوودهی ئهو وتهكانیان و كه وه .به تێپهڕبوونی کات پاشه بێته كه مده ئهم سایهی وه .له بێته ده کهمتر کهمتر و ریدهگرن توانای كڕێنی وه بهخشینی كهوتكردن و پاشه دهبێت بۆ کهم رجانهدا هاندانێکی لومه هه سهرمایه" ڕهوکردنی مهش " رمایهی ناوخۆ .ئه سه به بازاڕی سامان ههوڵی ناوخۆییهکان ره بهرهێنه وه که وه ،کاتێک وێته لێده كه بیانییهکان ره بهرهێنه وه دهن ، ده وه ره ده دهستهێنانی قازانجی زیاده له به جۆره بازاڕی لهم سیاسهتیكاری وه. کێنه ده ته تهواوی به وڵاته که له رمایهی دارایی و سه نائامادهگی دهکات .له رمایهی ناوخۆ وێران سه پرۆژهی سامان-خولقێنه‌ر، بهره‌و بهرهێنان وه میکانیزم بۆ ئاراستهکردنی بنبهست جۆره وڵاتانه‌دا تووشی رانه لهم مهێنه رهه به بهرهێنانی وه دهكات. پاشهکشێش نانهت ته قدهگرێت و چه دهبێت .داهات رجهنتین ،زامبیا، هکاندا ، ئه چهند کاتێکی جیاوازی 1980کان و 1990 له ریژهكانی سوودی تهنزانیا ئۆگهندا ،سیرالیۆن ،ئیکوادۆر ،گانا و سۆماڵ، بهر .له نهختیان گرته ههڵئاوساوی ناوخۆیان دیاریکرد و سیاسه‌تیكارێكی قینهی ڕاسته ههڵئاوسان گونجاوی –قازانجی ئهنجامدا ،رێژهی سوودی مانشێوهش رێژهی نێگهتیڤ بوو .به هه كهوت– لهم وڵاتانه زۆرجار پاشه سهندیان. شه گه کهن و ده بهرهێنانی زیاتر وه ئهمڕۆ که ئهو وڵاتانه‌ی بهگشتی، کهن ،سبه‌ی داهاتی ده رههمدار پرۆژهی به ئاراستهی رهێنانهکانیان وه به بارهی به ناله که ئهو وڵاتانه‌ی گهڵ بهراورد له به دهبێت زیاتریان بهڕوونی مافهکانی موڵکدارێتی که كهن .کاتێک ده بهرهێنانیان وه 11
به زمانی ساده ئابوری
ئهو ئاراستهی نترۆپهنۆره‌كان رهكان ئه سهپێنران ،بازاڕه ركابه دیاریکران و بهرز و ئاستی که پڕقازانج و سامان-خولقێنه‌رن .داهاتی کهن ده پرۆژانه ئهو وه، شه پێچهوانه ئهمه‌ن .به ئهنجامی سروشتی بهزرزتری ژیان كهن ،رێژهی سوود جێگری ده سهرمایه سنوردار كه جووڵهی تانهی حکومه تهرخان نهک ئابوری بهرچاوگرتنی سیاسی بهپێی له رمایه سه كهن، ده دهشێوێنن .هاووڵاتیانیان رمایه سه رانهی بازاڕی کاریگه کهن ،کارکردنی ده دهن. ده یه ڵه هه ئهم باجی قورسی هه ڵئاوساوی نه ختی سیاسه تیكاری سه قامگیری نه ختی: .5 تێکده دات. ده شێوێنێت و ئابوری بازاڕ ئاماژه کانی نرخ ئاڵوگۆڕه .تێچوونی پاره ئامرازی ههموو شتێک کهم و پێش یه بهخشێت که ده هاوبهش یهکی رهسته که وه چونکه مدهکاته که ئاڵوگۆڕ پاره بهو .هاوکات تگوزارییهکان بگۆڕدرێن خزمه ههموو کاڵاو دهکرێت وهک فرۆشتن له ئاڵوگۆڕی ئاڵۆز ، بکهن که قازانج دهدات خهڵک به ڕێگه وهرگرتنی داهات یان که پێکدێت له یان کڕینی خانوو یان ئۆتۆمبیل ، روهها توانامان هه یهکی زۆر. ماوه بهدرێژایی پارهدانی نرخی کڕێن پاره بهکارهێنانی داهاتوو .هاوکات وهی توانای کڕین بۆ دهداتێ بۆ هێشتنه دهکات بۆ ئاگاداربوون له سوود و که توانامان زیاد ژمێریارییه یهکی که یه دهبن. بهدرێژایی کات دروست که ئهوانه‌شدا گهڵ له تێچوونهکان ، یه به هه ڕاستهوخۆی پهیوه‌ندی پاره ، رانهی مهێنه رهه بهشداری به بهڵام زمانه بۆ وهک پاره بۆ ئابوری لهم بوارهدا، وه . یه بههاکه سهقامگیری پێناسهکراویان که مانای دیاریکراوی گهلێك یوهندیکردن .بهبێ وشه په گهڵ له مهحاڵه . یوهندیکردن په کهر و گوێگر ، قسه ههردووک بێت لی هه نهبێت، سهقامگیر و زانراوی هایهکی پاره به گهر ئه ههمان شته . پارهشدا هاوبهش مهرجی ڕازیکه‌ری که قهرزكه‌ر قهرزده‌ر و دهبێت بۆ سهخت دهبن؛ سهرچڵی بهرهێنان زیاتر وه كهوت و پاشه قهرز؛ وه بۆ بدۆزنه خانوویهک یان پارهدانی وهک ئاڵوگۆڕدا ) ههندی کات له ڕه روهها هه مهترسی زیاده .کاتێک دهبێت له یهكی درێژ( پڕ ماوه ئۆتۆمبیلێک به که پێدهچێت پڕسوود بن چهندین ئاڵوگۆڕ نهبێت ، قامگیره سه پاره بههای رههمهێنانی تمهندبوون و به تایبه دهستکه‌وت له روهها هه ئهنجام نادرێن، وه. بنه مده که کۆمهڵایه‌تی بهرفراوان و هاریكاری سهقامگیری دارایی .وهک نهبوونی سهر هۆکاری نییه له تهلیسمێک هیچ دابینکردنه وه لیهن خواست و پاره له بههای ههر کاڵایه‌كی تر، 22
به زمانی ساده ئابوری
كهم و یهكی به رێژه گۆڕه یان پاره نه دیاریدهكرێت .کاتێک دابینکردنی دهبێت. سهقامگیر یهک ڕاده پاره تا دهكات ،توانای کڕینی سهرخۆ زیاد له گهڵ دابینکردنی بهراورد له به پاره وه ،کاتێک دابینکردنی شه پێچهوانه به بهزێت و داده پاره بههای دهكات ، بهخێرایی زیاد خزمهتگوزاریدا کاڵا و كه ڕوودهدات ئهمه كاتێك ههڵئاوسانه . مه ئه وه . رزدهبنه نرخهکان به رجیهکانی. قهرزده‌کات بۆ خه چاپدهکات یان له بانکی ناوهندی پاره حکومهت ئهستۆی بازرگانیی چاوبرسی، نه خه ده ههڵئاوسان تمهداران زۆرجار سیاسه بێگانه. نهوت یاخود ورهكانی گه بههێزی کرێکاران ،کۆمپانیای سهندیکای تاکه ردهوام به یه .ههڵئاوسانی غافڵكارانه مه فێڵه -تاکتیکێکی ئه بهڵام پاره دابینکهری پاره. یه :زۆربوونی خێرای دابینکردنی هه یهکی رچاوه سه گهشتیاری چهكی گهڵ کهی و له بانکه رهسیدی کهی ، پاره بریتیه له وڵاتێك ئهو دابینکردنه خێراتر له پاره نیه( .کاتێك بهڵام پاره چهكی جۆرێكه له ) ههڵئاوسانه .خشتهی 1 له كهی ئهنجامه دهکات ، شهی ئابوری زیاد گه وه. کاته ده ئهم خاڵه ڕوون وه خواره پارهیان به که دابینکردنی ئهو وڵاتانه‌ی هکاندا له ساڵانی 1990 ههڵئاوسانییان کرد. ئهزموونی ئاستی نزمی ئاستێکی هێواش زیادکرد ، بهریتانیا و ویلیهته ڕهنسا، وهک فه ورهی گه راسته بۆ وڵاتی مه ئه سینگاپۆره ،سوید، وهک روهها بۆ وڵاتانی هه مهریكا، ئه كگرتوهكانی یه ماوریشهس و کامیرۆن. بهخێرایی زیادیکرد، پاره وڵاتێک که دابینکردنی بهڵام کاتێک دهکات )بڕوانه داتاکان بۆ گانا ،ڤهنزوێل، ههڵئاوسان زیاد هاوشێوه ئاستی بهرزی زیادبوونی دراو ره هه رادهی نایجیریا ،جامایکا ،ئیکوادۆر و ئۆرۆگوای(. وهک له تورکیا ،یوکرانیا، رئینفلهیشن( ، هایپه ههڵئاوسان ) مهزنه بووه هۆی لهم پاره رۆمانیا و کۆماری دیمۆکراتی کۆنگۆ .کاتێک ئاستی دابینکردنی وه. رزبووه ههڵئاوسانیش به هاوشێوه ئاستی وه، رزبووه وڵاتانه به بووه له ههڵئاوسانی هه که ئاستێکی نزمی ههموو وڵاتێک له جیهاندا ههبووه. پارهی سیاسهتی زیادبوونی هێواشی یهی ڕابوردوودا، ده چهند ههڵئاوسانی له‌ناکاوی ئهزموونی که ههموو وڵاتێک وه، پێچهوانه به ندییهی پهیوه بهر .ئهم پارهی گرتۆته کردوه ،ڕێوشوێنی فروانکردنی خێرای پهیوه‌ندییه له یهکێکه ههڵئاوسان پاره و شهی خێرای گه نێوان ههموو ئابوریه‌كدا. گۆڕهكان له نه نرخهکان وه .کاتێک ساڵێک مدهکاته که خۆشگوزهرانی ههڵئاوسان سهدا 15ساڵی له سهدا 50ساڵی داهاتوو ، وه ،له بنه بهرزده سهدا 20 له بازرگانییهکان ناتوانن کهس و یه ،تاکه شێوه بهم بهرده‌وام ئهوه و دوای 11
به زمانی ساده ئابوری
پێبدهن .نهبوونی دڵنیایی پلندان و ره په درێژخایهنی مانادار پلنی کاته شتێکی ئیجگار ده سهرمایه بهرهێنانی وه جێبهجێکردنی پرۆژهکانی دهتوانێت ههڵئاوساندا رێژهی ڕواننهکراو له مهترسیدار .گۆڕانی چاوه شهخسی .لهجیاتی کارهساتێکی ئابوری قازانجكهر بگۆڕیت به یهکی پرۆژه بهسانایی ئهم نادڵنیاییانه‌دا ،زوربه‌ی بڕیارده‌ران گهڵ ڵهکردن له مامه دهبن دیکه وهی گۆڕینه سهرمایه و بهرهێنانی وه له جۆره ئهو ستبهرداری ده نانهت بازرگانیی و ته دهخوازن .ههندێک درێژخایهن وابهسته‌یی که یهکی که ژینگه ئهو وڵاتانه‌ی وه بۆ گوێزنه بهرهێنانیان ده وه چالکییهکانی دهستکه‌وتی شیاو له ئاڵوگۆڕی ئهنجامدا، له یه. هه سهقامگیرتریان دهچێت. دهست وه له رمایه سه وهی كۆكردنه بازرگانی ،چالکی بازرگانیی و ههڵئاوسان2000-1990 ، شهی پاره و خشتهی :1گه شه ی ساڵانه رێژه ی گه رێژه ی ساڵان ه ی ساڵان ه ی دابینکردنی پاره گه شه ی هێواشی هه ڵئاوسان ) (٪ ) (٪ دابینكردنی پاره 1.6 0.7 سینگاپۆره 3.0 1.4 سوید 3.7 2.2 بهریتانیا 1.8 2.9 فهڕه‌نسا 2.3 1.8 مهریکا ئه 6.7 3.4 یشهس ماوره 4.2 1.6 کامیرۆن شهی گه دابینكردنی پاره گانا ڤهنزوێل نایجیریا جامایکا ئیکوادۆر ئۆرۆگوای سیرالیۆن
خێرای
زنههه‌ڵئاوسانی دابینكردنی مه پاره تورکیا ڕۆمانیا ئۆکرانیا
رێژهی دابینکردنی پاره 22.4 38.8 25.6 26.4 34.1 32.3 29.9
ساڵانهی )(٪
دابینکردنی رێژهی )(٪ 61 63 135
22
پاره
رێژهی ههڵئاوسان )(٪ 25.8 44.0 29.2 27.9 39.1 45.4 41.1
ساڵانهی
ساڵانهی ههڵئاوسان رێژهی )(٪ 73 111 670
به زمانی ساده ئابوری 4011 1313 کۆنگۆ شهی دابینکردنی گه ریژهی شهسه‌ندنی جیهانی.2002 : گه سهرچاوه :بانکی جیهانی ،ئاماژه‌کاری قینهی گهشهی ڕاسته که ناقیس گریمانهیی دابینکردنی پاره شهی گه بهپێی کراوه پێوانه پاره بهرهه‌می ناوخۆیی )(GDP تێكڕای
کهمتر خهڵک کاتی ڵدهئاوسێن ، تهکان هه که حکومه روهها ،کاتێک هه کهن. رخانده سامانهكانیان ته رههمهێنان و کاتی زیاتر بۆ پاراستنی بۆ به دهكرێت ههڵئاوسان رێژهی كاتێك شکستخواردن له پێشبینکردنی وردی دهگمه‌ن له سهرچاوه‌ی سهکان که تاکه لهناوببات، کهسێک سامانی ئاراستهی فێربوونی وه و دهگرنه خزمهتگوزاری رههمهێنانی کاڵا و به ههڵئاوسانی داهاتوو .توانای بڕیارده‌رانی سهر رێژهی کهن له ده زیاتری بههادار بێته شتێکی زیاتر بازرگانی بۆ پێشبینكردنی گۆڕان له نرخه‌کاندا ده رههمهێنان .پاره‌وپول ڕێوهبردن و ڕێکخستنی به وهک له توانایان بۆ به به ئومێدی هونهری ، رههمی بهرهێنان له زێڕ ،زیوو و به وه خرێته ده وهی ئه لهجیاتی ههڵئاوساندا ، گهڵ وه له بهرزببێته نرخهکانیان وهی که ئه خانووبهره ،ئامێر و وهک رههمداره وه بهرهێنانی زیاتر به وه بیخه نه سهرچاوه‌کان له چالکی زیاتر که کنهلۆجی .کاتێک ته وهی لێکۆڵینه شهی ئابوری گه رههمدار ، کهمتر به بهره‌و چالکی دهچن مداره وه رهه به وه . دهبێته هێواش که متمانكردن به وه بێت ئه ههڵئاوسان کاریگهری وێرانکهرترین ره نگه وه له ئه خهڵک چاوهڕوانی بنهڕه‌تیترین ئاستدا، وه .له كاته مده كه حکومهت ههموو رانه بپارێزێت که لمارده سهروماڵێان لهو په کهن که ده حکومهت لماردهر کاتێک بێته په حکومهت خۆی ده بهڵام کهن . ده شتێك داگیری زویرچییهکان ههمان شێوهی ته به دهکات فێڵ له هاووڵاتیانی خۆی یه وه که وهی نرخه مکردنه خهرجکردنی و که پاره، لهڕێگای دروستکردنی به حکومهت بێت بۆ پاراستنی دهتوانن متمانه‌یان خهڵک چۆن یکهن. ده روهها سزادانی هه گرێبهسته‌کان ، سهپاندنی سهروماڵێان له داگیرکاری ،و کهی خۆی دراوه بههای نائهخلقی و تاوانكاری؟ کاتێک حکومهت ڕهفتاری نموونه، یهکی لوازدایه بۆ سزادانی ،بۆ پێگه بهزێنێت ،له داده که ته وه شهربه ئهو کاته که ئاوده پرتهقاڵ شهربه‌تی مهێنهرێکی رهه به بهزێنن داده سههمه‌کانی کڕیارهکان یان بازرگانییهک که دهیفرۆشرێت به سههمه‌کانی ئێستا(. خاوهن مۆڵهتی بهبێ دهرده‌کات سههمی زیاتر )واتا پاره شهی دابینکردنی گه سهقامگیری نرخ زۆر ئاسانه :کۆنترۆڵی کلیلی پارهی وڵاتێک ،بانکی ناوهندی لهزۆر حاڵهتدا ، که سهڵاتدارانی ده بکه . یهکی سیاسی دانراو ) له شیوه که به دهکرێت وه ئاراسته ندیکه کارمه لهلیه‌ن 11
به زمانی ساده ئابوری
پێویسته بانکه(، مه فێردراڵ ڕیزێرڤ ئه ئهمه‌ریكا ، كگرتوهكانی ته یه ویلیه دهسته‌ئ بهدیبێت . چهندین ڕێگا ئهمه به بهرپرسیار ڕابگیرێت .دهکرێت دهکات، پاره کۆنترۆڵ که دابینکردنی رایهتی بانکی ناوهندی، به ڕێوه به یهکی له چوارچێوه ههڵئاوسان که رێژهی به یاسا ناچاربكرێت دهكرێت دهکرێت لدهبرێت .یاخود سهر كار له گهر نا ئه وه - بهێڵێته رتهسکدا به وه به سترێته چالکییهکانیان ببه خهرجی كه و سته ده ئهندامانی موچهی وه. نرخهکانه سهقامگیری پارهیی و تۆماری تایبهتی وڵاته ههندێک وڵات – به ههبوونی بانکی ناوهندی، لهجیاتی که به وه به دراوێکه وه ستنه کهیان ببه نگه بتوانن دراوه بچووکهکان – ره ئهم سهقامگیری ناسراوه .له سایهی به بهکاردێت و بهرفراوانی یهكی دیاریکراوی دهسته‌ی دراو رێژه به ناسراوه یهك که سته ده یهدا ، ڕێچکه بیانییهدا که دراوه ئهو دادهمه‌زرێنێت لهنێوان دراوی ناوخۆیی و ئاڵوگۆڕ ئهو ڕادهگرێت ) بهرهێنان وه سهدی سهدا ئهوكاته له وه . ته ستراوه پێوی به که به بهئاسانی بگۆڕردرێن بۆ کاش( لهو سامانانه‌دا دهکرێت که بۆندانهی بهواتایه دێت كه دهی پشتیوانیه سه سهدا م له بیانی دیاریکراون .ئه دراوی دراوه ناوخۆییانه ئهو ههموو دهبێت که له توانایدا میشه هه ستهی دراو ده چهند دهریکردوه .هۆنگ کۆنگ له یهكی دیاریکراو رێژه که به وه بکڕێته وهی دراوی ناوخۆیی بهستنه به بهر گرتۆته یهی ڕێچکه ئهم یهی ڕابوردوودا ده ستهی دراودا ده ههڵئاوسان له وڵاتانی وه .ئاستی ریکیه ئهمه به دۆلری وه. ته ستراوه پێوه به کهی که دراوه دهبێت ئهو وڵاته ندهی وه ئه یهک تاڕاده ئهو بهسانایی که یه وه ئه به دراوێکی تر پشتبهستن دیکه بۆ ڕێگایهکی سهد ساڵ دۆلری ماوهی نزیکهی نهما بۆ په نموونه ، بهکاربهێنیت .بۆ دراوه دواییانهشدا ،ئیکوادۆر لهم بهکارهێناوه . وهک دراوی خۆی مهریکی ئه بهکارهێنا. وهک دراوی خۆی دۆلری وه یه ئه دهکات .گرنگ یهکی باش دابین پاره که ناگوڕێت کێ سهله مه له هیچ سهره‌ڕای ئاستی بهکاری بهێنن .لێره وه دهتوانن سهکان که تاکه سهخت چهند که بهرچاوبگریت له وه ئه گرنگه ههڵئاوسانی وڵاتێک، بهکاربهێنیت .ئایا یاساییه که وه جێگره بههاداری گهر دراوی ئه دهبێت ریکردوه؟ ئایا حکومهت ده وهی جگه له بکهیت به دراوێکی تر ئاڵوگۆڕ دهتوانن بانکهکان به دراوی تر؟ ئایا بهئاسانی بگۆڕیت دهکرێت دراوی ناوخۆ ههر وهڵامی گهر ئه به دراوی بیانی؟ وه نه بکه خهڵکی حسابی بانکی بۆ دهکات. پارهی باش زیاد بهکارهێنانی بهڵێیه ،توانای پرسیارانه یهک لهم پارهیی، سهقامگیری پارهی باش گرنگه .بهبێ بهدیدێت، ههرچۆنێک که دیکه وه سهرمایه و ئاڵوگۆڕی بهرهێنانی وه ستکهوتی شیاو له ده 22
به زمانی ساده ئابوری
دهخۆن له که شکست وڵاته خهڵکی باردهچن و دهخوازن له وابهسته‌بوون تهواوی تواناکانیان. بهدهێنانی ده هێنن کاتێک رهه م خه ڵک زیاتر به رێژه ی نزمی باج: .6 ده ستیان یه ی که به شێکی زیاتری ئه و پاره رێگه یاندرا هه ڵگرن. که وێت بۆ خۆیانی ده ئهو گهر که کاردهکات .ئه دهدرێت ههموو مرۆڤێک له ئاره‌قی باج کارگهکان، سهر له دهبیت کاردانهوه‌یان ئهوا دهر بوون ، به لهڕاده باجانه ئاپۆڕهی هفرۆشرێن و لهناو ه د هو ههۆی باج هی ب هو کێڵگان هر ئ هس ل بهدوای کاردا بێهوده کهن و یده ته قامهکان شه که خهڵکانه‌دا ئهو گهڕین. ده ئۆکتۆبهری 1932 فرانکلین دی رۆزڤێڵت ،پیتسبێرگ19 ،ی دهبات، کاتێک باجی ئاست بهرز بهشێکی زۆری داهات مهێنهرانه‌ی رهه به هاندهر بۆ کارکردن و بهکارهێنانی وه .رێژهی پهراوێزی باج بێته مده که رچاوهکان سه که باجی یه زیاده مه بهشی داهاتی گرنگه .ئه تایبهتی به نموونه ، له ههر ئاستێکی دیاریکراوی داهاتدا .بۆ له لێگیراوه گهر ئه مهریكا، كگرتوهكانی ئه ویلیهته یه له 2003دا بووایه و ساڵانهی 40،000دۆلر که داهاتی باجدهرێک دهبوایه 25 وتایه، ستبکه ده بڕه له زیادهی 100دۆلری ڕووبهڕووی دۆلره .باجدره که ئهو 100 بدایه بۆ دۆلری باج رێژهی که وه .کاتێک بووه پهراوێزی باج ده سهدا 25 له زیادهی له داهاتی بڕه وه ،ئهو رزدهبێته پهراوێزی باج به ردهوام به ههڵیبگرن ڕێگهیان پێدهدرێت که سهکان تاکه که وه. بێته کهم ده پهراوێزی باج بهرزی رێژهی که بۆچی وهی ئه یه بۆ هه سێ هۆکار وه. کاته مده که رههم و داهات به رههمداری وه و به کاته سارده ههوڵه‌کانی کار بهرزی باج کهم ،رێژهی یه وه بۆ رزدهبنه پهراوێزی باج به رێژهکانی وه .کاتێك مدهکاته که کارگهری داهاته زیادهکانیان نیوهی کهمتر له دهتوانن سهکان که تاکه سهدا 55بۆ ،60 له وهی ئه که زۆربهی ڕێگهیان پێنه‌درا خهڵک ههڵبگرن .کاتێک بۆخۆیان 11
به زمانی ساده ئابوری
دهبێت که وهدا ئه بهلی مهیلیان ههڵبگرن ، کهوێت بۆخۆیان ده دهستیان که هاوسه‌ری ئهوانه‌ی یه لهوانه کهس ، ههندێک کهوێت. دهستنه زۆریان کهن که کارده ماڵه وه جێدههێڵن و له یه ،هێزی کار به هه کارگهریان بهسانایی کاتژمێری دیکه کارهکانیان باجی لێناگیرێت .کهسانی لهوێ که پشووی کهن ده دهبن ،یان کارێک خانهنشین کهن ،زووتر کارده کهمتر دهبن له خهڵکی تر زۆر ورد زۆرتره یان له شوێنێکی خوازراوه .هێشتا وهرگرتنی وه ڕازینابن بۆ به گواستنه دهبن ، وهرگرتنی کاردا کاتێک بێکار ههوڵدانی ستبهرداری موچهکانیان ،یان ده کارێکی نوێ یاخود زیادکردنی که بیریان دهبن رکهشییه پڕسه بهڵام خشه ئهو چالکییه بازرگانییه ئومێدبه مهکانی رهه هاووڵاتییه پڕبه دهتوانن رزهکانی باج به وه .رێژه لێکردۆته ئهم نزمتره . که باجیان ئهو وڵاتانه‌ی بکهن بۆ وڵاتێک ناچاری ڕۆیشتن بهزێنیت، داده ئاماده رههمداری دابینکردنی کرێکاری بارهی به گۆڕینهوانه قه رههمهێنان. وهی به مبوونه بێته هۆی که که ده له کارکردن ناهێنن ،یان ستبهجێ واز خهڵک ده زۆربهی بێگومان، رامبهر یهک به وه کاردانه وهک وه کارناکه‌ن، کهمتره به کارامه‌یی نانهت ته چهندین ساڵی له که پهراوێزی باج .کهسێک وهی رێژهی رزبوونه به بهرده‌وام بێت یه وانه رخانکردبێت ،له یهکی دیاریکراو ته ڕاهێناندا بۆ پیشه سه له که ئهو گهر داهاتی ئه تایبهتی سهخت– به له کارکردن – و کارکردنی گهنجتر خهڵکی چهندین ساڵهکانی لووتکه‌ی ژیانی کارکردنیدا بێت .بهڵام کردووه ،سارد تمهنددا نه تایبه له ڕاهێنانی بهرهێنانی گرانیان وه که هێشتا بهم وه . پهراوێزی باجه بهرزه‌کانی رێژهی بههۆی مه ئه له کردنی دهبن سهر بهرزه‌کانی باج له رێژه خراپهکانی کاریگه رییه ههندێک له یهش شێوه کهوێت. چهند ساڵێک دواده ههوڵی کار بۆ ستکهوت له بازرگانی رههمداری و ده بهرزه‌کانی باج به رێژه هاوکات مووچه( پوازێک وه .باجی کار )یان باجی کاته مده که ڕێگهکانی تر به ئهو کارمهند بۆ خاوهنکار و بهکرێگرتنی دادهکوتێت لهنێوان تێچوونی دهدات بۆ پارهی زیاتر خاوهنکار وه. دهمێنێته کارمهند بۆی یهی که پاره وهک موچه نده که کارمه که وهی وهک له کارمهنده ئهو دامهزراندنی دامهزراندن لێنهدا، که ئهم گهڵ فراوانتربوونی ریدهگرێت .له وه ههندێک وه و رزدهبێته دامهزراندن به چۆنکه تێچوونی بێته وه که مده نه بازاڕی ڕهش، که ڕووده نانهت ته جێدههێڵن یان کارمهند هێزی کار به کهمتر زامنه. کهمتره و مافی موڵکدارێتی لهوێ پاراستنی یاسایی که کهس ههندێک وهی ئه دهبنه هۆی بهرزه‌کانی باج هاوکات رێژه چونکه پێویست ناکات رههمدارن کهمتر به که ئهو چالکییانهی نه ڕووبکه 22
به زمانی ساده ئابوری
بۆیاخچیهکی کارامه بهرز تێچوونی بدهن .بۆ نموونه ،باجی سهر له باجیان بکهیت، کهت بۆیاخ خانووه یه ناچارت بکات خۆت لهوانه که وه ، رزدهکاته به بدهیت .بهبێ باجی ئهنجامی بهباشی وهی ئه نییه بۆ کارامهییت گهرچی ئه ئهنجام به نرخێک بۆ کهت کاره دهتوانێت وهر پیشه بهرز ،بۆیاخچی رێژه ئهو بکهیت بۆ تهرخان کهت دهتوانیت کاته بیدهیت ،تۆش دهتوانیت که تۆ بدات که بۆی شیاویت. کارهی نه پیشهی که ڕووده خهڵک ههندێک رزهکانی باجدا، به رێژه گهڵ له یه کاری مووچه‌یان پێباشتر بێت( لهوانه گهرچی ئه خودههڵسوڕێن ) وهک خهرجیه‌کانی خۆت ئاسانتره که خودههڵسوڕێن پیشهی چونکه بۆ کهیت. نه وتهکانت باس دهستکه ههندێک له خهرجی بازرگانی بنووسیت و لیهن باجه وه که له رانهن هانده ئهم ئهنجامی بهفیڕۆدان و ناکارایی شێوێنراون. وهی کۆکردنه ههردووک ئاست و کاریگهری رزهکانی باج به دووهم ،رێژه بیانییهکان رهێنانه وه به رزهکانی باج به بهزێنێت .رێژه رمایه داده سه پرۆژهی بگهڕێن بۆ دهکات ناوخۆییهکان ناچار رهێنه وه به ردهنێت و ده وه رههمهێنان ههردووک باج و تێچوونی به که دهره وه بهرهێنان له وه وه که کاته مده که رههمهێنان ستهکانی به کهره بهرهێنان و وه ئهمه نزمترن . ئهو نه که ڕووده ناوخۆییهکانیش ره بهرهێنه وه شهی ئابورین . گه بهخشی وزه پرۆژانه دوور دهن له باج و لهو ده پهنای داهاتی ئێستا که پرۆژانهی ئهم کهمه . بهڵام سوودی خۆلدان له باجیان زۆره که داهاتیان وه ونه که ده تایبهتیان دهستکه‌وتی وهی ئه کهن بۆ ده خهڵک توانادار له باج پهناگانه رمایهی ناکهن .سه رچاوهکان زیاد سه بههای که پرۆژانهی لهو ههبێت کهنیان رههمه پڕبه کارهێنانه له به سهرچاوه‌کان دهدرێت ،و بهفیڕۆ گمهن ده وه. خرێنه دوور ده دهدات که سهکان که تاکه پهراوێزی باج هانی بهرزه‌کانی سێیهم ،رێژه كه باج تانهی بابه وهك لهو بهخشراون که باج کارببهن ئهو کاڵایانه به بهخشراو نین ره نگه که باج ئهو کاڵایانه‌ی یه لهوانه گهرچی ئه بهخشراو نین ، سانهی که ئهو تاکه که بهخشراوبن ، کرێنهکان باج زیاتر خواستراوبن .کاتێک ئهو باجه‌ی که كڕینه ئهو چونکه نادهن، بابه تانه ئهو دهیانکڕن کۆی تێچوونی وه .کاتێک رێژهكانی كاته مده که بیاندایه بابه ته ئهو بهبێ كڕینی دهبوو بهخشراون تاڕادیه‌ک که باج خهرجیانه‌ی ئهو بهرز بێت ، پهراوێزی باج دهبن. ههرزانتر بهریتانیا، گرانبههای دروستکراوی بهریتانیا ،ئۆتۆمبێلی له 1970کاندا له وه بێت که ئه پێدهچوو هۆکارهکان ڕۆڵس-ڕۆیس ،زۆر باو بوو .یهکێک له 11
به زمانی ساده ئابوری
بازرگانییهک سهدا 98به‌رزبوو .خاوهن پهراوێزی باج نزیکهی له رێژهكانی خهرجی وهک دهیتوانی ئۆتۆمبیلێک بکڕێت دهدا ئاستهی له باج ئهو که نهكڕێت؟ گرانبههاترین ئۆتۆمبیل کهواته بۆچی بهخشراوبوو ، که باج بازرگانی وه -بابڵێین بایی مدهكرده كه كهی که تێچوونی كڕیاری ئۆتۆمبیله کڕینه سهر پاوهنی له تهنها 2،000 كه كڕیاره بهڵام پاوهن بووه - 100،000 نهی لهو 100،000پاوه بدایه بوایه 98،000پاوهنی باج كهوت ،چونکه ده ده سهدا 98ی نرخی له ئهنجامدا حکومهت له كه . ئۆتۆمبیله كه داویهتی به پهراوێزی باج دابهزی بۆ وهی رێژهی ئه دهدا .پاش کهی ئۆتۆمبیله تێچوونی زیوه. دابه لهناکاو دهڵێن گوایا فرۆشی رۆڵس-ڕۆیس سهدا ،70 له سهر خاوهن له تهنها 2،000پاوهن که ئێستا نییه ئۆتۆمبیله 100،000پاوه حکومهت هێشتا 70،000 بهڵکو 30،000پاوهن. که ناكه‌وێت بازرگانییه بهڵام ئێستا بهخشراو ، بهشێوه‌ی داهاتی باج دهبێت بدات کهی پاشماوه كهی. كڕیاره سهر له كهویێت گرانترده که زۆر ئۆتۆمبیله روكهش تێچوونی یهکی بهشێوه پهراوێزی باج رزهکانی به رێژه وه ،بۆ نه مناكه کۆمهڵگا كه سهر بهڵام تێچوون له وه ، نه که مده که شهخسی خهرجی وهک دهکرێت که وانهی ئه بهخشراون )یان که باج تانهی بابه ئهو باجلێدهراو ههژماربكرێن و له داهاتی تمهند تایبه بازرگانی یان ئاسته ڕووبهڕووی باجدهران که یهكی چاوهڕوانكراو، شێوه ردهکرێن( .به ده کهن که رجده شتانهدا خه لهو پارهی زیاتر وه، دهبنه پهراوێزی باج رزهکانی به له هاوای، رازاوه ،کۆنفرانسی بازرگانی نوسینگهی وهک بهخشراون باج گرانبههای کۆمپانیا ،خۆشنوودی بازرگانی وهک ئۆتۆمبیلی پهراوێزی ، سوودی کهیان باجه کڕینه بێباجانه ئهم خانهنشینی کۆمپانیا .چونکه و پلنی گهر ناچاربوونایه ئه که دهکڕن ئهو کاڵایانه خهڵک زۆرجار وه، کاته مده که ئهنجامی نهیانده‌کڕی .بهفیڕۆدان و ناکارایی بدهن تێچوونهکانی تهواوی رانهن. هانده ئهم لوهکی بهرزه‌کانی رێژه کهن که ده وه ئه ئاماژه بۆ ئابورییهکان بهکورتی ،شیكاره سهرمایه دوادهخات پێكهوانانی وه، نه که مده که رانه رههمهێنه باج چالکی به رچاوهکان .ئهو رێژانه سه رانهی فیڕۆده بهکارهێنانی به به ودهدات بره و شهی ئابوریدا. گه خۆشگوزهرانی و بهرده‌م له ربهستن به له ڕێگای فرۆشتنی که ن شه ده گه .7بازرگانی ئازاد :وڵاتان ده توانرێت به نرخێکی که تگوزارییانه وه خزمه ئه و کاڵا و وانه ی که به رهه م بهێنرێن و کرێنی ئه که م ندازه یه ک تائه که وێت. ده به رهه مهێنانیان گران که 22
به زمانی ساده ئابوری
خهڵک بۆ کڕین و ڕێگهدان به پێکهاتووه له بهسانایی بازرگانی ئازاد یانهوێت بکڕن و بفرۆشن .گومرکی ده که یهی شێوه بهو فرۆشتن فرهلیه‌ن و ئابڵوقهی ههمان شێوهی به هێزه بهکارهێنانی پاراستنخوازی ئهم لهنێوان له بازرگانی .جیاوازی ڕێگهگرتن یهک شته: بهستیشیان مه وه وڵاتان ڕێیه ئامرازێكه له فرهلیه‌ن که ئابڵوقهی وه یه ئه دوانهدا دوژمنهکانییان بۆ بازرگانیکردن؛ گومرکی پاراستنخوازی دهگرن له ڕێگه خهڵکی خۆیان بۆ ڕێگهگرتن له دههێنن بۆ بهکاری ئامرازێكه وڵاتان بازرگانیکردن. ههمان ڕهتدا ههن له بنه نێودهوڵه‌تیدا که له بازرگانی ئهو پرنسیپانهی له باری وهک ههر ندانه . ئارهزوومه ههر ئاڵوگۆڕێكی که بنهمان بۆ وانهن ئه ریهک له هه دهدات به ڕێگه نێودهوڵه‌تی بازرگانی ناوخۆییدا ،بازرگانی خزمهتگوزاری زیاتر رههمبهێنن و کاڵا و که زیاتر به بهشدارانی بازرگانی مه. ئه ن بۆ هه دهیانكرد .سێ هۆکار بهبێ بازرگانیكردن که وهی له کارببهن به گهر بتوانن ئه دهبن سوودمهند وڵاتهكان كه له ریه هه خهڵکی کهم، یه ههرزانتر به تگوزارییهکیان لهڕیگای بازرگانییه وه خزمه رههم یان به دابهشبوونی رههمیبهێنن. دهتوانن له ناوخۆدا به که وهی له ستبکهوێت ده ئهو کاڵایانه‌ی که یهکی زۆر جیاوازه . ڕێژه رچاوهکان لهنێوان وڵاتاندا به سه رههمهێنانیان یه به وانه له وڵاتێکدا ،له گرانه یهك رههمهێنانیان تاڕاده به کهشێکی که ئهو وڵاتانه‌ی نموونه ، ههرزان بێت له وڵاتێکی تردا .بۆ که سوودمهند دهبینن بهرازیل و کۆڵۆمبیا ، وهک یه هه گهرم و شیداریان قاوهدا .خهڵک له رههمهێنانی وهربگرن له به تمهندێتی تایبه گهر ئه دهبن دهن که ده ههوڵ کهمه ، زۆره و دانیشتوان که خاکی چۆڵ نهدا و ئوسترالیا ، که گهنم و وهک پێویسته ، که زهوی زۆریان مانهدا رهه تایبتمهند ببن لهو به گمه نه ده که خاکیان دانهوێڵه‌ی ئالیك و گۆشتی مانگا .بۆ هاوڵاتیانی یابان رههمهێنانی له به دهبن تمهند تایبه هرهدارن، ره به هه و هێزی كاریان ناردهكردن. هه لهکترۆنی بۆ ئه رههمی وهک کامێرا ،ئۆتۆمبیل و به کاڵای بهکارهێنانی دهدات بۆ نهكانی بازرگانی له لیه ریهک هه بازرگانی یارمهتی به باشی که ئهو شتانهی رههمهێنان و فرۆشتی سهرچاوه‌کانیان بۆ به زیاتری ئهو شتانهی رههمهێنانی به به وه ستنه وهی خۆیان ببه ئه لهجیاتی یانکهن ده ندبوونه و بازرگانیدا ،کۆی تایبه تمه ئهم ئهنجامی له بهرزه . كه تێچوونیان دهتوانن ئاستێکی ههر وڵاتێک خهڵکی وه و بێته بهرزده رههم به دهكرا. به بێ بوون بازرگانی بۆیان وهی له وهک بکهن ستبهر بهرزتری ژیان ده
11
به زمانی ساده ئابوری
رههمهێنه‌ران و به به دهدات ڕێگه وڵهتی نێوده دووهم ،بازرگانی چهندین که ئابورییه ئاستفراوانه‌کان وهرگرتن له کاربهرانی ناوخو بۆ سوود به وڵاته تایبهتی بۆ خاڵه به یه .ئهم هه ورهیان گه رههمهێنانی پرۆژهی به ره رههمهێنه به وه، تییه وڵه نێوده بههۆی بازرگانی گرنگه. بچووکهکان لێره وه کاربکهن، یهکی ئاستفراوان بهشێوه دهتوانن ناوخۆییهکان گهر ئه که وهی له وهک ستدههێنن به ده یهك که یه ههر کهمتر بۆ تێچوونی ڕێگهخۆش ستایه .بازرگانی به بازاڕی ناوخۆ ببه تهواوی پشتیان به بهاتایه و مهێنهرانی قوماش له هۆنگ کۆنگ ،تایوان و کۆریای باشور رهه دهکات بۆ به یانتوانیایه له گهر نه رههمهێنانی ئاستفراوان .ئه له به وهرگرتن بۆ چێژ دهبوو چونکه بهرزتر یهك زۆر که یه ههر وه بفرۆشن ،تێچوونیان بۆ ره ده وهی بتوانن پاڵپشتی کۆمپانیا ناوخۆییهکانی قوماش زۆر بچووکترن له بازاڕه بههۆی بکهن .بهڵام سازییه ئهم پیشه رزانهکانی ئاستفراوان و تێچوون-هه دهتوانن بڕی لهم وڵاتانه وه ،کۆمپانیاکانی قوماش تییه نێودهوڵه بازرگانی ركابهری رانه له بازاڕی جیهانیدا کاریگه رههمبهێنن و بفرۆشن و زۆر به بکهن. ناوخۆییهکان کاربهره به به دهدات ڕێگه نێودهوڵه‌تی هاوکات بازرگانی مهێنهره رهه به له کڕینه وه وهربگرن لهڕێگای وهی سوود ئه بۆ وهندی بهرچاوگرتنی تێچوونی زه به له وه. ره ده ئاستفراوانهکانی ئهمڕۆدا ،پێناچێت هیچ وڵاتێک فڕۆکه له ئهندازایاری خشهکێشان و نه یهک کۆمپانیا بکڕێت بۆ داپۆشینی کۆی له بتوانێت فڕۆکهی پێویست وه بۆوین تییه وڵه نێوده بههۆی بازرگانی بهڵام رههمهێنانیان . تێچوونی به فڕۆکهی دهتوانن ورهی دروستكردنی فرۆكه( گه ئێربهس )دوو كۆمپانیای و ئهنجامدا، کهمتر .له به تێچوونێکی ریه که هه زۆر زیاتر بفرۆشن، ههرزان له که به یهک بفڕن به فڕۆکه دهتوانن ههر وڵاتێك کاربهرانی به جۆره کڕاوه. مهێنهرانی ئاستفراوانی لهم رهه به له بازاڕه دهدات نێودهوڵه‌تی هانی ركابهری سێیهم ،بازرگانی بهنرخی مهڕه‌نگتر هه که کاڵای بهکاربه‌ران به دهدات ڕێگه ناوخۆییهکاندا و ناوخۆییهکان مهێنهره رهه وه وادهكات به ره ده ههرزانتر بکڕن .ركابهری له رههمه‌کانیان که چۆنایه‌تی به دهکات میشه له ركابهریدا بن .ناچاریان هه ڕهنگی کاڵای ههمه ههمان کاتدا نرخهکانیش دابشکێنن .له بکهن و باشتر به بهخشێت ده ههڵبژارده‌ی زیاتر له دهره‌کی ڕشتێك دابینکراوی دهشیا وڵهتیدا نیوده نهبوونی بازرگانی لهکاتی که وهی وهک له کاربهران به ستیاندابوایه. بهرده له
22
به زمانی ساده ئابوری
خاڵه ڕوون ئهم مهریکی ئه پیشهسازی ئۆتۆمبیلی ئهزموونی وه. کاته ده گهڵ كۆمپانیا ژاپۆنیاكاندا ركابهری توند له وهی ڕووبونه روبه گهڵ له ئهمه‌ریکی کاری مهێنهرانی ئۆتۆمبیلی رهه به لهساڵانی 1980کاندا، ئهنجامدا، دهکرد بۆ باشترکردنی چۆنایه‌تی ئۆتۆمبیله‌کانیان .له سهختتریان مهریکی ،چ ئه بهکاربه‌ری راههمبوون بۆ که فه پیكابانهی ئهو ئۆتۆمبیل و چاکی دڵنیاییه وه رههمهاتبوون ، به وانهی له ناوخۆدا به ئه وه یان ره ده وانهی له ئه رههم دهكرا به ركابهریدا نهبوونی سایهی كه له لهوانه‌ی رزتره ئاستیان به بهێنرانایه. سنورداردهكات. که بازرگانی سهپێنن ده تهکان یاسا زۆرجار حکومه سهر کاڵای هێنراودا(، به سهپێنراو مانه گومرک بن )باجی دهکرێت ئه ریژهی بڕدیاریكردن )سنووردارکردنی بڕی هێنراو( ،کۆنترۆڵکردنی روكهش بۆ یهكی شێوه بههای دراوی ناوخۆ به ئاڵوگۆڕی دراو )دابهزاندنی ناردهكردن( ،یان رێسا هه هاوردهكردن و هاندانی وهی ساردکردنه مانه تێچوونی ئاڵوگۆڕ هاورده .ههموو ئه نارده و هه سهر بیرۆکراتیهکان له وهک هێنری جۆرج وه . نه که مده که له ئاڵوگۆڕ دهستکه‌وت نه و که رزده به سنورداریه ئاماژهی پێكرا، كه پێشتر یهیدا ئاماژهی پێدابوو لهو وتیه یسهپێنێت سوپایهک ده ربازیانهن که سه ئابڵوقه ئهو وهک بازرگانییهکان لهلیه‌ن سهپێنراو یهکی ئابڵوقه روهک چۆن کهی خۆیدا .هه خهڵکه سهر به ئابڵوقهی ههمان شێوهش به یهنێت ، گه ده به وڵاتێك وه زیان دوژمنه یهنێت. گه ده رهر شێوهی سنورداركردنی بازرگانیدا زه خود-سه‌پێراو له که وه داده‌گرن ئه سهر له ئابورینهناس زۆرجار پێ کهسانی دهخولقێنێن. سهر هاوردهكردن کاری نوێ سنورداریهكانی گرنگه وهی ئه که لهیادمان بێت کهین ،گرنگه ده دیده شیكار ئهم کاتێک ئێمه بهرز، بوایه بۆ داهاتی گهر کار کلیل نهک کار .ئه مهێنانه ، رهه به یهکێک له ههموو مانهوێت بخولقێنین. ندهی ده وه ئه ماتوانی ده بهئاسانی ههڵکه‌ندنی چاڵیكدا و ڕۆژی دوایی توانین ڕۆژێک كاربكه‌ین له ئێمه ده بهر ڕاده ئێمه له ئهوكات بهڵام دهبوو ، ههموو کارمان ئهو كات وه . پڕیبكهینه تگوزارییانه خزمه ئهو کاڵا و جۆره لهو دهبوین چونکه کاری ههژار دهزانن. بههاداریان به خهڵک که رههمناهێنێت به پێویسته بهدیبهێنین، بهرزتری ژیان مانهوێت ئاستی ده ئێمه گهر ئه بههاداریان به خهڵک که بکهین تگوزاییانه زیاد خزمه ئهو کاڵا و فهراهه‌می بکهین .کاتێک دانیشتوان كاره ئهم دهدات یارمهتیمان دهزانن .بازرگانی کاربهره که بیانهوێت ، به کهسێک ههر گهڵ بکهن له ڕێگهیاندرا بازرگانی 11
به زمانی ساده ئابوری
خهرجیان بههای ههرزانترین نرخ و زۆرترین دهتوانن ناوخۆییهکان دهتوانن ناوخۆییهکان ره رههمهێنه به مانشێوه، ستبکهوێت .به هه ده بهرزترین نرخیان دهتوانن که شوینه بفرۆشن مهکانیان لهو رهه به بهکاربه‌ران ئهنجامدا ، دههێنن .له رههمی هایهی به ئهو به ستبکهوێت بۆ ده خاوهن كهن و ده خهرجی یهی پاره بهو بهرامبه‌ر کهوێت ستده زیاتریان ده خهڵک که مدههێنن رهه خزمهتگوزارییانه زیاتر به ئهو کاڵا و رچاوهکان سه نهک بهکاربردنه ، رههمهێنان و فراوانکردنهی به دهزانن .ئهم بههاداریان به بهرزی داهات و ئاستی ژیان. مایه بۆ ئاستی بنه که خولقاندنی کار ، کارپهیداكردن وادهربکه‌وێت که لهوانه یه هاوردهكردن سنورداركردنی ئهو بههۆی كه پارێزراون ئهو بازرگانییانهی دهکات چونکه فراوان وه. بمێننه وهک خۆیان ورهببن یان گه بارهدا قه یه له وانه وه له سنورداریانه ههبوونی کاری سنورداركردنهكان که نییه ئه وه بهواتای مه ئه بهڵام نهچێت که كیهكانت له‌بیر رییه لوه دهکات .چهمکی کاریگه واوهتی فراوان ته مهریکیه‌کان گومرک و بڕدیاریكردن و ئه پێشتر باسمان کرد .کاتێک دهکات بۆ بێگانهکان سنووردار که توانای نه وه که قوتده ربهستی تر به بێگانهکان کگرتووهکان ،هاوکات توانای ویلته یه لوپهله‌كانیان له كه فرۆشتنی یهکگرتووه‌کان. رههمهاتوو له ویلته کهن بۆ کڕینی کاڵای به ده سنووردار که بێگانهکان به بهخشێت ده سهڵاتی کڕین ده ئێمه هاوردهكانی وهک نهتوانن بێگانهکان گهر ئه ئێمه . ناردهكانی هه پێویستیانه بۆ کڕینی دهبێت که کهمتریان ئهوكات دۆلری مهریکیه‌کان بفرۆشن ، ئه به پێویست سنورداركردنهكانی ریکاییهكان .لێره وه ئهمه له پێویستیانه بۆ کڕین ههلی کار رههم و وه . به مدهکاته که ناردهكردن هه ناڕاستهوخۆ هاوردهكردن بێته هۆی ده مهش ئه وه، بنه مده که ههناردندا بازرگانییهکانی له سازیه ئهو پیشه بههۆی كه كارانهدا ئهو گهڵ له ههلی كار وهی نگكردنه هاوسه هێڵرابونه وه لیكارانهی كه هه ئهو وه) .واته هێڵرابوونه پاریزاوانه وه وه یه ئه كهی ئهنجامه دهچن و دهست كه له لیكارانهی هه بهو دهبن یهكسان وه .و( مێنێته وهك خۆی ده كه رێژه كه سهر به سهپێنراون بازرگانییهکان سنورداركردنه وهش زیاتر ،کاتێک که له رچاوانه )بۆ سه ئهم ناوخۆییهکانی ره کارهێنه وهک پۆڵادا ، به یهکی رچاوه سه پارهی زیاتر ستهی ناوماڵ( پێویسته کهره رههمهێنه‌رانی ئۆتۆمبیل و نمونه به سهختتر تییهکاندا نێودهوڵه رزانه ركابهری له بازاڕه تێچوونه به ئهم بدهن ، لهساڵانی 2004-2002 کگرتووهکان ئهزموونی ویلته یه دهکات .وهک دابهزی ، كه کاردههێنا که پۆڵای زۆریان به لهو کارگانه‌دا ههلیکار نیشانیدا، وه. یهكسان كرده رههمهێنانی پۆڵا خولقاندبوونی که به لیکارانهی هه ئهو 22
به زمانی ساده ئابوری
که نرخی شهکر ، مهریکا بۆ ئه ههمان شت دروست بوو بۆ بڕدیاریكردنی یهی ده له وه . رزكرده وهندی نرخی جیهانی به ئه شهکری ناوخۆی سێ دیکهی رهکییه‌کانی سه کارهێنهره رههمهێنه‌رانی شیرینی و به ڕابوردوودا ، به به نرخی شهکر دهیانتوانی لهوێ که دیکه کرد ، وانهی وڵاتانی شهکری ڕه ههلیکار لهو کارگانه‌دا که وهی کهمبوونه ههرزانتری جیهانی بکڕن .دووباره ، ههلیکاری ههر زیادبوونێکی کاردههێنا كاریگهری به شهکریان وه. ڵكرده پوچه شهکری رههمهێنانی به بهن، ده لهناوی نه دهخولقێنن و ههلیکار نه سنورداركردنه بازرگانییهکان نقهست کرێکاران و ئه به سنورداریهكان كهن. بهڵکو شوێنگۆڕكێیان پێده ئێمه به که کهن ده ئهو شتانه رههمهێنانی ئاراستهی به رچاوهکان سه دههێنین. رههمیان به تێچوونێکی زۆر به خهڵكانی تردا گهڵ بهراورد له رچاوهکانمان سه که مدهبنه وه که کارانهدا ههلیکار لهو رههم و به وتووانه له سه رکه دهتوانن که كۆمپانیاكانمان کارانهی رههمترن – ئه پڕبه سنورداریهكان لوهکی کاریگهری گهر ئه بکهن ركابهری بازاڕی جیهانیدا لهو کارانه دیکه سهرچاوه‌ی وه هێزی كار و لێره بوونایه. نه دهکرێن کارانه ئهو رزه و ئاراستهی به رههمدارێتیان که به وه خرێنه دوورده رههم و ههردووک ئاستی به جۆره سیاسهتی لهم نزمه. رههمدارێتیان که به وه. کاته مده که مهریکاییه‌کان ئه داهاتی که کرێکارانی ویلیه ته ییهکان بڕوایان وایه مهریکا ئه زۆربهی که زۆرجار له بکهن ركابهری ئهو بێگانانه‌دا گهڵ له كگرتوهكان ناتوانن یه یه له ڵه هه بۆچوونه کهوێت .ئهم ستده ڕۆژێکدا دوو یان سێ دۆلریان ده بهرز و یاسای سوودی موچهی سهرچاوه‌ی ههردووک دتێگهیشتنی به ئهمه‌ریکا باش له رچاوهی گرتووه .کرێکاران سه راوردکارانه وه به ورهی گه به بڕێکی یه و هه بهرزیان خوێنهوارن ،ئاستی كارامه‌یی رههمداری بنه هۆی به ده ڕاستییانه کهن .ئهم کارده سهرمایه رهسته‌ی که وڵاته رزیانه . له موچهی به سهرچاوه‌ی رههمداری زۆریشیان ئهوان ، به زۆری وهی که رئه به نزمه رێك له موچه مهکسیک و چین، وهک نزمهکانی موچه نزمه. رههمداری به موچه. ئاستهکانی نهک ڕێژهیی یه بۆ سوودی ئاماژه ئاڵوگۆڕی بازرگانی دهیکات له وڵاتانی تر. که باشتر یه هه میشه شتێکی هه ههموو وڵاتیك گهر بتوانن زۆرتر له ئه دهبن سوودمهند بهرز و نزم موچه ههردووک وڵاتانی که باشترن له نهوه مدارانهدا چڕبکه رهه رچاوهکانیان لهو چالکییه به سه له رههمێک به بهرز بتوانیت موچه گهر وڵاتێکی کردنیاندا .ئه کهمتر له نرخی به نرخێکی کیهکان بکڕێت دهره مهێنهره رهه به 11
به زمانی ساده ئابوری
دهبێت. شته مانای ئهو هاوردهكردنی له ناوخۆدا، رههمهێنانی به رهستانه‌ی که ئهو رههمهێنانی به به وه سترێنه ده به كهمترمان رچاوهی سه دهتوانرێت دابین بکرێن .دهکرێت بهرز به نرخێکی تهنها که له ناوخۆدا شتانه بکرێن که ئهو رههمهێنانی ئاراستهی به رچاوهکانمان سه زیاتری ره رههمهێنه که به تگوزارییانهی خزمه ئهو کاڵا و دهیانکه‌ین – به باشی ئێمه رههمیان بهێنن. کهم به به تێچوونێکی دهتوانن ناوخۆییهکان وه .گریمان خاڵه ڕۆشن بکاته ئهم خهیاڵی یهکی یه نموونه لهوانه که قاپوتی زستانه به یه ئاماده وهک بابا نۆئێل، مهێنهرێکی بیانی ، رهه به عهقڵدا یاسای به دهچێت مهریکاییه‌کان .ئایا ئه بهلش دابین بکات بۆ بهلشه‌کان قاپوته ڕێگهگرتن له هاتنی دهربکرێت بۆ سنورداكردنی گومرکی دڵنیاییهوه به ناوخۆییهکانی قاپووتدا؟ ره رههمهێنه به لهپێناو پاراستنی کاردههاتن رههمهێنانی قاپووت به که پێشتر بۆ به رچاوانهی سه ئهو نهخێر! رههم و به دیکه . رههمهێنانی کاڵای بهکاربێن بۆ به دهتوانرێت ئێستا وهی سنورداركردنی بازرگانی بۆ قووتکردنه دهبن. فهراهه‌می کاڵا فراوان ڕێگهگرتن له نیه له بهماناتر ههرزانی بیانی هیچ رههمی هێنانی به بێگانهی دۆست. بهلشی بابا نۆئێلێكی هێنانی قاپووتی وه یه ههلیکار" ئه له کێشه‌کانی "پاراستنی تێگهیشتن ڕێگایهکی تر بۆ یهکی بیرۆکه سنورداركردنه بازرگانییهکان گهر ئه که بهرچاوبگرین له وه ئه که بکهین بۆ که لیه‌نگری گومرک و بڕدیاریكردنیش پێویسته ئهوا باشن ، مهریکادا .ڕاسته میشیگان ئه تهکانی ولیه سنووردارکردنی بازرگانی لهنێوان دهستیبهێنێت( به دهدات )یان ناتوانێت دهست تایبهتی كاری له جۆری له کانساس و لۆکه له گهنم سێوله واشنتن ، پرتهقاڵ له فلۆریدا، کاتێک که رههم له میشیگان به مانه رهه ئهم به ههموو دهکڕێت .دهکرێت تێکساس ئهم که دهزانن ههرزانتری بهگشتی به بێن .بهڵام دانیشتوانی میشیگان له ناوخۆدا وهی خۆیان له وهک بكهن" زیاتر مانه "هاورده رهه به بهکارهێنانی به دهبێت سوودمهند رههمیانبهێنن .میشیگان به ناردهكردنی" ئۆتۆمبیل و کاڵای تر. هه رههمهێنان و " رچاوهکانی بۆ به سه خهڵکی میشیگان بۆ به بهخشێت ده سهڵاتی کڕین ده مهش ئه دهکرێت له که وهی له کهمتر به نرخێکی زۆر ناردهكردنی" کاڵا هه " رههم بهێنرێن. ناوخۆدا به که بازرگانی ئازاد دهنێن وهدا به خهڵک ددان وه زۆربهی دڵنیاییه به یهک ههر رانییه بۆ خۆشگوزه سهره‌کیی رچاوهی سه کهدا ته ولیه پهنجا لهنێو تهنها لهناونابات؛ ههلیکار وه تره تهكانی ویلیه تهکان .هاوردهكردن له له ولیه که ناردهدا، هه سازییهکانی پیشه دهکات بۆ کارکردن له کرێکاران ئازاد 22
به زمانی ساده ئابوری
وێوه داهاتی زیاتریان رههمبهێنن و له به بههای زیاتر دهتوانن کهدا ته پهنجا ویلیه لهنێوان گهر بازرگانی ئازاد ستبکهوێت .ئه ده لهنێو ههمان شێوهش بازرگانی ئازاد به دروستدهکات ، خۆشگوزهرانی دهکات. ههمان شت وڵاتاندا وهک دوادهخات ، خۆشگوزهرانی ئابوری بازرگانییهکان سنورداریه گهر ئه ڵامهکه دههێنن؟ وه بهکاریان ههموو وڵاته ئهو یکهن ،بۆچی ده بهئاشکرا تهکان و سروشتی ئاشکرای تایبه ندییه رژوه سهڵاتی سیاسی به ده ئاسانه : هه یه پارێزراوهكاندا .سنورداریه بازرگانییهکان سوودیان سازییه پیشه کاره له گهڵ رچاوهکانیان ،له سه دابینکهرانی رههمهێنه‌ری دیاریکراو و به بۆ بهکاربه‌ران و دابینکهرانی سهر حسابی چهندین کرێکار ،له ئهوانیشدا که پاراستن له دیاریکراوهی سازییه پیشه ئهو میشه سازییهکانی تر .هه پیشه دیاره ،لهکاتێکدا بهئاشکرا ڕێکخراوه و بهباشی دهخوازێت زۆر حکومهت بهگشتی سهرچاوه دیکهی دابینکهرانی دیکه و کاربهران ،کرێکارانی به تییهوه نێودهوڵه وتهکانیشیان له بازرگانی ستکه بهخراپی ڕێکخراون و ده گروپه چاوهڕوانكراو، پهرش و بڵاون .وهك شتێك یهکی فراوان شێوه به دهنگده‌ری زیاتر و وهندی کاریگهری سیاسی زیاتر ، رژه به ڕێکخراوهکانی تمهداران دهبێت .زۆرجار سیاسیه ههڵبژاردنی زیاتریان ڵمهتی هه پارهی وهن. کانیانه تهنگ بۆچوونه به دهن ستده له ده کارهکانیان که کرێکارانهی ئهو وهش زیاتر ،زیانی له دیاره. بهئاسانی رههمهێنرا ، ههرزان به به وه دهره له نموونه پۆڵا گهر بۆ ئه دهن )یان ستده له ده کارهکانیان دیکه که سازییهکانی پیشه زیانی کرێکارانی وه بۆ گومرک و ڕێنرێته ردهگرن( بهئاسانی ناگه وه رههمتر بێبه کاری بازرگانییهکاندا ،زۆرجار سنورداریه ڕدهبن .له باری سهر تێپه بیئه بهگشتیش براوهدا. گهڵ ستراتیژی سیاسی له له پێكداداندایه ئابوری باش که ناگۆڕێت .فراوانبوونی بازرگانی جیهانی بارودۆخه ئهمه ڕاستی بهڵام یهی ڕابوردوودا ده له دابینکردووه . ههرزان بهنرخی کاڵای زیاتر و زیاتری سهد ملیۆنێک چهند تایبهتی سوودمهندبوون ،ئاستی داهاتی ههژاران به کهمترین سهروو وه بۆ ته رزبۆه رانسهری جیهاندا به سه ههژار له خهڵکی روهها دانیشتوانی له دۆلرێک له ڕۆژێکدا( .هه کهمتر ڕێژه )داهاتی رگرتوه .بازرگانی وه له فراوانبوونی بازرگانی مهریکاش سوودیان ئه دهتوانین که چۆن وهی ئه سهر له یهکی باشه وڵهتی نموونه نێوده وه بۆ خهڵکی تره یارمهتیدانی لهڕێگای خۆشگوزهرانی خۆمان باشبکه‌ین خۆشگوزهرانیان. باشترکردنی
11
به زمانی ساده ئابوری
بهڵگه گهڵ نیشاندانی له بهکاربهێنین، که بڕواپێهێنان پێویسته سنورداریهكانیان. دیکه بۆ لبردنی یدانییهکاندا ،بۆ ڕازیکردنی وڵاتانی مه بهر ،مانای دهگرنه خهڵکی تر سیاسهتی زیانبه‌خش وهی بهرئه له تهنها بهڵام ویلیهته وه، وانه بهپێچه وابكهین. پیویسته ئێمهش که نییه ئه وه گهر تاکلیه نه ئه دهبێت سوودمهند یهکی زۆر ڕاده ئهمه‌ریكا به كگرتوهكانی یه ده ساڵ. ماوهی سنورداریه بازرگانییهکانی ببێت ،بۆ نموونه بۆ ستبهرداری ده ههمان له دهکات و ریکاییهکان باشتر ئهمه خۆشگوزهرانی جۆره کرداری لهم دهکات. ههلومه‌رجی ئابوری له جیهاندا باشتر کاتدا نهی سنورداریه تاکه کردارێک ،لبردنی تاکلیه ههر زیاتر له خۆشگوزهرانتر پڕئاشتیتر و ژینگهی جیهانێکی بازرگانییهکانمان یهك وه بكات ئه کهس ناتوانێت بانگێشه‌ی دادهمه‌زرێنێت .هیچ لهناوببات. جهنگ و تیرۆریزم دهتوانێت که یه هه ئهفسووناوی سهری چاره رانسهری سه ههژار له دهکات بۆ وڵاتانی تهکان زیاد دهرفه بهڵام بازرگانی مدارهکانه‌وه رهه دهستهێنانی ژیانی باشتر لهڕێگای چالکییه به به جیهاندا بۆ تێكدهره‌كان. وهک له ئهم وهی ڵامدانه سیاسهتیكاره‌كان گرنگن؟ بۆ وه زراوه و دامه چهند تا زراوه و دامه بهراورد کردنی که بۆ ڕێگایه به پرسیاره ،پێویستمان رزراوهی دامه ناوهڕاستی 1980کاندا، سیاسهتیكاری وڵاتانی جیاواز .له سهر له به کارکردن دهستیکرد نهدا ، كه ڤانکوڤهری خۆرئاوای یزهر له فره پێوانهکرکردنی ئازادی پهره‌دان به كراوه بۆ ئاماده تایبهت كه یهکی پرۆژه خهڵاتی ههڵگرانی وانه پێشهنگ ،له ئابوری وڵاتان .چهند لێکۆڵه‌رێکی کهدا له پرۆژه بێکهر و دۆگلس نۆرس نۆبڵ میڵتن فریدمان ،گاری رههمهێنانی پێرستی ئازادی لوتكهی به گهیشته یه پرۆژه ئهم بهشداربوون . لیهن تۆڕێکی جیهانی زیاتر له وه له بڵاودهکرێته ئابوری جیهان .ئێستا یهک ڕاده که تا چ دهکات وه ئه پێوانهی پێرسته ئهم وه ، ڕێکخراوه پهنجا دهدات .واتا ،تا به ئازادی بازرگانی ڕێگه سیاسهتی وڵاتێک زراوه و دامه تایبهت ،ئاڵوگۆری تایبهت ،خاوهندارێتی ههڵبژارده‌ی به دهدات ڕێگه چهند بهشی جیاواز پێڕسته سیوهه‌شت ئهم رانه . ركابه ندانه و بازاڕی زوومه ئاره ماوهی بهدرێژایی سهد وڵات دهکات بۆ نزیکهی پله دیاری خۆدهگرێت و له عهره‌بی له به زمانی پێرسته ئهو ساڵانی ) .2002-1980دهتوانیت ماڵپهڕی /http://www.minbaralhurriyya.orgببینیت( شهی گه ئهو پێکهاتانه‌ی وهی نگدانه ڕه پێڕسته ئهم وه ڕووه لهزۆر لهم بهرز پلهی گهر وڵاتێک وه دیاریمان کردن .ئه سهره له که ئابورییه تایبهت، پێویسته پاراستنی زامن بۆ موڵکدارێتی دهسبهێنێت، به پێڕستهدا 22
به زمانی ساده ئابوری
پارهیی سهقامگیری یهکی ژینه گرێبهسته‌کان و یهکسانی سهپاندنی بهدوربگرێت به نزمی ڕابگرێت ،خۆی پێویسته باجهکان دابینبکات .هاوکات نێودهوڵه‌تی و پشتی بهرده‌م بازرگانی ناوخۆیی و له له خولقاندنی ڕێگری حکومهت بۆ خهرجی و یاساکانی وهک له ببهستێت زیاتر به بازاڕ تهواو زراوهیی دامه فاکتهره ئهم بهڕاستی گهر رچاوهكان .ئه سه دیاریکردنی کاڵا و ئهو سهر چۆنێتی کارکردنی ئابوری ، یه له هه کاریگهریان سیاسهتیكارانه و پێڕسته ئهم پێوهری سهر له بهرزدان ردهوام له پلهی به که وڵاتانه‌ی یه. هه پلهی نزمیان ردهوام به که لهوانه‌ی که زۆر باشتربن پێویسته کهس و بهپێی تاکه ڕه (75داتای 2002ی داهات بڕوانه لپه خشتهی ) 2 یه له هه پلهیان بهرزترین و نزمترین که دهدات بۆ ١٠وڵات زیادکردنی نیشان که داتای وهد و نۆ وڵاته‌دا نه ئهو ماوهی ساڵانی .2002-1982لهنێو نگاپوره، سه یهدا ،هۆنگ کۆنگ، ده ماوهی دوو بهرده‌ستدا بوو له له كه پێرسته لوتکهی لیستی وڵاتانی ئهمه‌ریكا و سویسرا له یهكگرتوه‌كانی ته ویلیه کهدا ،کۆماری بهرامبه‌ری هاوکێشه ردهوام ئابوری ئازاددا بوون .بهری به کهمترین ئازادی ئابورییان ئوگهندا جهزائیر و دیمۆکراتی کۆنگۆ و مینامار و ههره ئابوری ئازددا له ١٠وڵاتی کهس تاکه بهپێی ههبوو .تێكڕای داهات ده وڵاتی وهنده‌ی ) 2،886دۆلر( بۆ ئه ده نزیکهی 28،166دۆلر بوو، تهنها داهاتی زۆر نهك ده وڵاتی زیاتر ئابوری ئازاد کهمترین ئابوری ئازاد . شهی ١٠وڵاتی كردوه .گه شهیان گه بهخێراتر بهڵکو زۆر بووه ، زیاتریان هه ماوهی ،2002-1980 سهدا 2.4ی ساڵانه بوو له له نزیکهی زیاتر ئابوری ئازاد ئازادهکان. کهمترین ئابوری سهدا 0.0ی ١٠وڵاته گهڵ له له بهراورد به دهدات بۆ لپهڕه‌ی داهاتوو( داتای هاوشێوه نیشان بڕوانه خشتهی ) 1 ههمان شێواز كه. پێرسته ریزبهندی بهپێی که ته دهوڵه وهد و نۆ نه کۆی بهرزتری داهات کهوێت :ئابورییه زیاتر ئازادهکان هاوکات ئاستی رده ده کهن .ئهو چوارده ده گه شه دیدههێنن و خێراتر کهس به بهپێی تاکه له ساڵانی 2002-1980 پله یان زیاتربوو که ئازادی ئابورییان له 7.0 وڵاتهی یانزه نزیکهی کهس 27،195دۆلر بوو، بهپێی تاکه تێكڕای 2002داهات مانشێوه تێكڕای كه .به هه پیرسته پلهی 5.0ی ٣٠وڵات بوو ندهی وه ئه جار گهڵ 0.1بۆ له بهراورد به سهدا 2.4بوو ، شهی ساڵانهی گروپی لوتکه له گه وه. ژێره گروپی زراوه و سیاسهتیكاری دروست دامه کاتێک وڵاتانی داهات نزم کهلێنی دهستبهێنن و به بهرز بهر ڕاده شهی له گه که دهتوانن دادهمه‌زرێنن ، وه .وڵاتانی نه سكبكه بهرزدا ته پیشهسازی داهات گهڵ وڵاتانی داهاتیان له مۆریشهس و سهنگافوره ،تایوان ،ئێرله‌ندا ،چیلی، وهک هۆنگ کۆنگ، 11
به زمانی ساده ئابوری
ئهم رجهم سه یهی دواییدا، ده چهند له وه . نه که ده ئهم خاڵه ڕۆشن بۆستوانا بهخێرایی ههمووشیان رهو ئازادی ئابوری ، به ناوه ههنگاوی دیاریان وڵاتانه بهدیهێنا له ئاستی داهات و ئاستی بهرچاویان شهیان کرد و زیادبوونێکی گه ههردوو وڵاتی خاوهن زۆرترین دانیشتوان ،چین و هیند، ژیاندا .له 1980دا کهمترین خاوهن لهنێو وڵاتانی ئازادی ئابوریدا بوون .له دوو یهی ڕابوردوودا سیاسهتی زیاتر ده گهڵ ئازادی ئابوریدا گونجاویان له ئێستا ئهوانیش بهر، گرتۆته شهی گه رسوڕهێنهری سه ئاستی دیدههێنن. ئابوری به گهشه‌دا. رێژهكانی له ئاستی داهات و هێڵکاری :1ئازادی ئابوری و جیاوازی نێوان وڵاتان
)(%
کهس 2002-1980 تاکه قینهی بهپێی ساڵانهی ڕاسته شهی تێكڕای داهاتی گه بهپێی شه گه
مهریکی ساڵی (١٩٩٥ ئه بهدۆلری کهس ) 2002 ، تاکه بهپێی ساڵانه تێكڕای داهاتی ههروه‌ها جهیمس گهشهی جیهانی2004 :؛ جیهانییهوه وه‌رگیراوه ،ئاماژه‌ده‌ری له بانکی سهرچاوه : ساڵانه. له جیهاندا 2004 :ڕاپۆرتی گوارتنی و رۆبه‌رت لۆسن ،ئازادی ئابوری
کهن که ده وه ئه ئاماژه بۆ مهیدانی بهڵگه‌ی ههردووک تیۆری ئابوری و کهن و ده شه گه ڕادهکێشن ،خێراتر بهرهێنانی زیاتر وه سهرنجی وڵاتان بهر و گرنه سیاسهتیكارانه ده جۆره ئهو دهبێت ،کاتێک بهرزتریان داهاتی 22
به زمانی ساده ئابوری
شهدا دیاریمان کردن .پێكهاته‌ی به که لهم دهبن ردهوام به سهری له زراوه و سیاسهتیكاری دروست. دامه شهی ئابوری بریتیه له گه رهكی بۆ سه ستبکهن به ده ڕۆشنبیرییهکانی جیهان رکرده سیاسی و سه ههتا زووتر خۆشگوزهرانتر بهره‌و ئازادی ئابوری زیاتر ،جیهان وڵاتهکانیان بزواندنی دهبێت.
کهس تاکه ساڵانه بهپێی خشتهی :2ئازادی ئابوری ،تێكڕای داهاتی ١٠وڵاتی ئاست بهرزترین ٢٠٠٢-١٩٨٠ هۆنك كۆنگ سهنگافوره ته ویلیه یهكگرتوه‌كان سویسرا نهدا كه كهتی مله مه یهكگرتوو هۆڵهندا لۆكسمبۆرگ ئهڵمانیا ئوسترالیا تێكڕا
تێكڕای داهاتی به پێی ساڵانه له ٢٠٠٢دا كهس تاكه به دۆلری ساڵی ) (١٩٩٥ 23،833 21،296 31،660
بهندی پێرست پله ٢٠٠٢-١٩٨٠
8.7 8.3 8.0
شه گه رێژهی كهس تاكه بهگوێره‌ی بۆ تێكڕای داهاتی ساڵانه ٢٠٠٢-١٩٨٠ 4.2% 1.9%
7.9 7.5 7.5
26،579 26،114 23،166
0.7% 1.6% 2.2%
7.4 7.3 7.3 7.3 7.7
25،778 54،201 24،004 25،032 28،166
1.8% 4.0% 1.7% 1.9% 2.4%
11
به زمانی ساده ئابوری
١٠وڵاتی ئاست نزمترین ٢٠٠٢-١٩٨٠
بهندی پێرست پله ٢٠٠٢-١٩٨٠
تێكڕای داهاتی پێی به ساڵانه له ٢٠٠٢دا ) كهس تاكه به دۆلری ساڵی (١٩٩٥ 5.923 6.878 3.205 1.882 758 2.187 1.229 5.101 1.121 578
گهشه رێژهی كهس تاكه گوێرهی به بۆ تێكڕای داهاتی ساڵانه ٢٠٠٢-١٩٨٠
ئێران بهرازیل سوریا گانا نایجیریا نیکاراگوا یوگهندا جهزائیر مینامار کۆماری دیمۆکراتی کۆنگۆ 0.0% 2.886 3.9 تێكڕا ههروه‌ها جهیمس گهشهی جیهانی2004 :؛ جیهانییهوه وه‌رگیراوه ،ئاماژه‌ده‌ری له بانکی سهرچاوه : ساڵانه. له جیهاندا 2004 :ڕاپۆرتی گوارتنی و رۆبه‌رت لۆسن ،ئازادی ئابوری دهبلیو یان پێدرابوو بۆ ساڵانی 1995 ،1990 ،1980،1985و که پلهی ئی ئێف 99وڵات ههبوون .2000 ههڵئاوسان شه بهپێی گه ساڵه بوو .داتای ئاستی دهبلیو تێكڕای ئهو پێنج پلهدانی ئی ئێف ڕێکخراوه. 4.2 4.2 4.0 4.0 4.0 3.9 3.9 3.8 3.7 3.6
22
1.2% 0.4% 0.7% 0.5% 1.1%1.4%2.2% 0.0% 2.7% 4.9%-
به زمانی ساده ئابوری
سێیهم بهشی حکومهت گهشهی ئابوری و ڕۆڵی له گهشهی وهی ڕوون پێکهاتهی بیرکردنه 10 ئابوری و ڕۆڵی حکومهت له ڕێگای شه ی ئابوری ده دات گه بره و به حکومه ت .1 وه کاڵایانه ئه و که س و دابینکردنی تاکه مافه کانی پاراستنی وه دابینبکرێن. له ڕێگای بازاڕاه که ناتوانرێت نییه. ڕاستکردنه وه حکومه ت ئامرازی .2 نییه. حکومه ت ته نها باج تێچوونی .3 ستورییه کان جڵه وگیریان نه کات، بنه ما ده گه ر ئه .4 پرۆسه ی سیاسی تایبه ت وه ندی رژه گروپه کانی به باجدره و ڕووتاندنه وه ی به کارده هێنن بۆ دیمۆکراتیانه کاربه ران. به ستورییه کان جڵه وگیریان نه کات، بنه ما ده گه ر ئه .5 ده خولقێنن و بودجه یاسادارێژه ران کورتهێنانی که ن. خه رج ده به ر له ڕاده که وه کاتێک کاته شه ی ئابوری خاوده گه حکومه ت .6 هه ندێک یارمه تیدانی هه وڵداندا بۆ شداره له به سه ختی به سه ر حسابی خه ڵکی تر. له که س حکومه ت ئێجگار گواستنه وه ی داهاتی تێچوونی .7 مه به ست نانه ی که لیه ئه و ده ستکه وتی سافی بۆ زیاتره له پێبگه یه نرێت. بووه سوودیان جێگه ی بازاڕ، خاته پلندانانی نێوه ندی سیاسه ت ده .8 فیڕۆده دات و ئابوری دواده خات. به سه رچاوه کان که ئه ویش نده ش بۆ وه گرنگه ئه نده بۆ بازاڕ چه ركابه ری .9 گرنگه. حکومه ت پرۆسه ی سیاسی و که ستوورییانه ی ئه و رێسا ده .10 شه ی ئابوری گه بره و به ده سازێنن، وه ئابوری درست پێكه ده ن. ده
11
به زمانی ساده ئابوری
بهڵام ڕهتیه ، دهچێت .خۆراك شتێكی بنه له خۆراك کهمێک حکومهت دهر، به راده ڵهوی له دهبێته هۆی قه بهر بوو ، ڕاده بهکارهێنانی له کاتێک ههمان شێوهش، تهندروستی .به دیکهی کێشهی وزه و دهستدانی له بێته ده جڵهوگیرکرا ،حکومهت یهکی دروستدا کاتێک له چوارچێوه دهر فراوان به ڕاده خۆشگوزهرانی .بهڵام کاتێک له بهتوانا بۆ هێزێکی شهی ئابوری گه نیه تیایاندا ، که باش نجامدهدات ئهو چالکییانه ئه دهبێت و تێکدهدات. تایبهتی گرنگه به دهدرێن، یهکی دیمۆکراتیانه شیوه بڕیارهکان به کاتێک خهڵک له هێز و لوازییه‌کانی حکومهت تێبگه‌ن .زۆرجار ، که نگدهران بۆ ده پێدههێنرێت و وه بڕوایان که یه له سه بهستی لیهنگرانی مه مه لهلیه‌ن ندییهکانی گۆڕانی رییه ناوه کاریگه بهرچاوگرتنی له له دههێنن شکست یه ،بێئومێدی هه خهڵک ئومێدی ناواقیعییان سیاسهتیكارێك .کاتێک گیراوه. رپێنه شتێکی به بارهی چۆنێتی کارکردنی له بهخشێت پێده بهرچاومان ئابوری تیژبینیه‌کی کاردههێنێت بۆ ئابورییهکان به سته کهره شه به ئهم وه . سیاسیه پرۆسهی که بۆچی وه ینه که ده پرۆسهی سیاسی دیمۆکراتیانه .ڕوونی شیكاركردنی روهها بهڵیندرابوون .هه که لهوانه‌ی نجامه سیاسییه‌کان زۆرجار جیاوازن ئه ئهنجامدانی حکومهت مه‌یلی فراوانبوون و که بۆجی رچاودهگرین وه له به ئه دهن و ئاستی داهاتی بهفیڕده رچاوهکان سه كه هه یه ئهو چالکییانهی دهستوری دیاری بنهمای کۆمهڵێک بهزێنن .له کۆتاییدا، هاووڵاتیان داده بهره‌و بکهن ئاراسته حکومهت ردهوام به یهکی شێوه دهتوانن به که کهین ده کهن. باشترده که چۆنێتی ژیانمان چالکییانهی ئهو له ڕێگای شه ی ئابوری ده دات گه بره و به حکومه ت .1 کاڵایانه وه که ئه و که س و دابینکردنی تاکه مافه کانی پاراستنی بازاڕاه وه دابیننبکرێن. له ڕێگای ناتوانرێت یاندنی له ئازار گه ڕێگه وهگر که پاره ستبه حکومهتێکی دانا و ده گهڕێت لێیانده شه وه وانه بهپێچه دهگرێت و یهکتر به مرۆڤهکان دهستهێنانی پیشهسازی و به ئازادانه ڕێوشوێن دابنێن بۆ بسهنێت که دهمی کرێکار نانه له ئهو روهها نابێت هه باشكردنیان ، باشه. کورتهی حکومهتی ئهمه وتووه . دهستیکه
22
به زمانی ساده ئابوری
تۆماس جێفه‌رسن دهتوانێت هانی هاریکاری ڕێگاوه له دوو حکومهت بهگشتی هاوڵاتییهکانی زیادبکات (1) :له خۆشگوزهرانی ئابوری ڵایهتی بدات و کۆمه موڵكوماڵیانه وه ئازادییهکان و ڕێگای دابینکردنی پاراستنی ژیان و بهکارهێنانی هێز ،فێڵ یان بهبێ ئازادییانه ئهو موڵک و مهرجێک به ) ههندێک کاڵای له ڕێگای دابنیکردنی دهستهاتبن((2) ، به دزی لێدهکات که وایان هه یه تمهندێتی ناوازه‌یان تایبه که ڵبژارده وه هه خهڵاتی نۆبڵ سهخت بێت .ههڵگری دابینکردنیان له ڕێگای بازاڕه وه دهڵێت چالکی پارێزگاریكارانه حکومهت چالکییانهی بهم جهیمس بوکانین رانهی حکومهت. مهێنه رهه و به چوارچێوهی ئاسایش و ئارامی بریتیه ڕاگرتنی پارێزگاریكارانه ئهركی سهپاندنی رێساكان لهدژی دزیكردن و فرتوفێڵ و وه ، به ته لهلیه‌ن حكومه شهرعیانه‌ی هێزی قۆرغكردوه بۆ بهکارهێنانی حکومهت توندووتیژی. دهوڵه‌تی لێره وه بێگانه. یهکتر و له پاراستنی هاووڵاتیان له سهکان له ئازار که تاکه ڕێگه بگرێت له ههوڵده‌دات پارێزێزگاریكهر دهدات سیستهمی رێساكان ڕابگرێت که ههوڵ روهها هه یهکتر ، به گهیاندن بكهن. ڵه مامه یهكدی گهڵ یهکی هاوساز له بهشێوه دهدات خهڵک به ڕێگه خهڵک و مه پاراستنی ئهم سیسته رهكی و گرنگی سه پێکهاتهی له دانانی پهناگرتن ستهکان و سهپاندنی گرێبه داگیركهران و موڵکهکانیان له خۆدهگرێت. جوداییخوازانه له سنورداریكردن و رێسا و باجی ئهنجام ئهركی پارێزێزگاریكارانه‌ی خۆی بهباشی کاتێک حکومهت ئهو که فێڵیان لێناکرێت و وهی له دڵنیادهبن سهکان که دهدات ،تاکه لیهن داگریكه‌ری وه لێیان ناسه‌نرێت – چ له نه كه سامانهی كۆیده رزه وه به وه لهڕێگای باجی ته لهلیه‌ن خودی حکومه وه بێت یان رسته خۆپه ههڵئاوسان .ئهم یان رێسارێژی زیاده‌ڕۆییانه یان وێرانکارییه‌کانی گهر شتێک بچێنن ئه که به هاووڵاتیان بهخشن ده پارێزگاریكارانه دڵنیایی بهئاشکرا خهڵک مه وابێت ، ئه وه .کاتێک بیدرونه دهدرێت ڕێگهیان ئهوا دێته دی. شهی ئابوری گه وه و دهدروونه دهچێنن و ئهنجام بدات، بهخراپی پارێزگاریكارهكانی چالکییه کاتێک حکومهتێک بهڕوونی تایبهت مافهکانی موڵکدارێتی گهر رههڵده‌دات .ئه سه کێشه سهرقاڵی کرداری لیهن ههندێک پهێنرابن، سه نه دیارینهکرابن و که هی خۆیان كهن دیکه .موڵک داگیرده لیهنی لهدژی دهبن بهخش زیانه 11
به زمانی ساده ئابوری
کهی بدهن .کاتێک پاره وهی ئه بهبێ کاردههێنن رچاوهکان به سه نییه و دیکهدا کهسانی سهر به تێچوونانه ئهم سهپاندنی خهڵک درا بۆ ڕێگهی رههمهێنانی کاڵاکان قینهی به ڕاسته وه ،بازاڕ تێچوونی بووکردنه ره بهبێ قه مافهکانی موڵکدارێتی که واته کاتێک بهدروستی تۆمارناکات .که سهرچاوه‌کان سهپێنرابوون، به خراپی دیاریکرابوون و رچاوهکان سه سهرسامی دهپارێزرێن .جیگه‌ی کهمی به کاردههێنرێن و ڕۆییانه به زیاده ئاوییهکانین، ڕاڕه وه ژینگه و بهری ڕاده خاوهنی پیسبوونی له ئێمه نییه که وهک بهئاسانی خاوهندارێتی و ئاڵوگۆڕ ناکرێن رچاوانه سه ئهم چونکه تایبهت. موڵکی بریتیه له رانه، رههمهێنه حکومهت ،چالکی به سهره‌کیی دووهم چالکی لهم دهڵێن كاڵا گشتیه‌كان .كاڵای ئابوریناسهکان پێی وهی ئه دابینکردنی یه (1) :دابینکردنیان بۆ هه وهیان جیاکهره تمهندێتی تایبه جۆره دوو گهر ئه سهخته ، کهسانی تر(2) ، دهکات بۆ راههمیان کهسێک هاوکات فه تاکه پاره كهسانه‌ی ئهو تهنها بۆ بهکاربردنیان سنوردار بكرێت نهبێت ، مهحاڵ پرۆژهکانی بهرگری نیشتمانی، له : دهن .ههندێك لهو كاڵایانه بریتین ده خاسیهتی مانه لهناوبردنی مێشووله -ئه پرۆگرامهکانی کۆنترۆڵکردنی لفاو، یه. هه كاڵای گشتیان رههمبهێنن تهکان كاڵایه‌كی گشتی به تایبه خته بۆ بازرگانییه سه ئێجگار وایلێدهكات مهحاڵ بێت بۆ وه .سروشتی كاڵای گشتی بازاڕه و بخه نه بهكارهێنان پارهدان و لهنێوان یهک به یهک ندییهکی یوه په كه كهی نه خاوه کهم هاندهرێکی دابمهزرێنێت .ئهمهش له كاڵاكه سودمهندبوون یان گهر ئه خزمهتگوزارییه .دواجار ئهو کاڵایه یان به کڕیار بۆ کڕینی بهخشێت ده پارهی وهی ئه بهبێ کاریبهریت دهتوانیت به کهسانی تر کاڵاکه بکڕن ،تۆ بهرگرتن بهربه‌ستێک دروستبکات بۆ گهر کۆمپانیایه‌ک ئه نموونه پێبدهیت .بۆ تهنها نهبێت ،کۆنترۆڵکردنی لفاو مهحاڵ گهر ئه دهبێت ، سهخت به لفاو، پاره بکهیت که بێبهش وانهش ئه دابینبکهیت و دهره‌کان پاره کاربهره بۆ به بهگشتی رچاوهکان به نده ختییه ،سوودمه سه ئهم نادهن .پاش زانینی بكهن. پرۆژه که خهرجی دروستكردنی وهی كۆكردنه كۆمهكی ئامادهنین لێگهڕێ با کابرای تر" كه بڵێت " یه هه هاندهرێکی کهسێک ههموو ئهنجام که پرۆژه وانه یه ڕوودهدات ،له مه ئه كهی بدات .بهڵام کاتێک پاره کهی زیاتره. تێچوونه بههاكه‌ی له گهرچی ئه نهدرێت بدۆزیته وه ندییهک پهیوه تهکاندا ئاسانه زۆربهی حاڵه وهشدا ،له ئه گهڵ له دهیت نه پاره گهر تۆ ئه سودمهندبوون . بهكارهێنان یان پارهدان و لهنێوان سهدان دیهك و تهله‌ڤزیۆنێک ،دی ڤی یهك ،ئۆتۆمبیلێک ، چلوره به 22
به زمانی ساده ئابوری
ناکهن و تۆش ناتوانیت ئازادانه دیکه ،دابینکه‌ره‌کان بۆتی دابین ستهی کهره چهند تهنها وه کهیان داون .لێره پاره خهڵکی تر که وانهی سوودمهند بیت له ههن .بهڵام کاتێک سروشتی کاڵاکه وایلێدهكات كه كهم کاڵایه‌کی گشتی سهخت سودمهندبوون لێی كارهێنان یان به پارهدان و وهگرێدانی پێکه وهربگرن. حکومهت سوود کردارهکانی یه هاووڵاتیان بتوانن له وانه بێت ،له ئهو ههمان ته وه لهلیه‌ن حکومه گشتییهکان جهوهه‌ردا دابینکردنی کاڵا له شهرعی ئهبراهام لینکندا بوو کاتێک وتی "ئامانجی له بیری که یه شته که پێویست خهڵک له ههرشتێک بۆ جڤاكێك بریتییه له کردنی حکومهت بههیچ سییهکانیان بهپێی توانا جیاواز و تاکه که بهڵام بووه بیکهن، بیکهن". بهباشی نده وه ئه یانتوانیوه بیکهن ،یان ناتوانن یهک نه شێوه گهڵ حکومهتدا له ندییهکی خۆشه‌ویستی پچڕ پچڕیان پهیوه مهریکیه‌کان ئه چالکییه سنوورداره‌کانی حکومهتی فیدراڵی ئهمه‌ریکی دهستوری بووه . هه یهکی تائهندازه یهک حکومهتی ده سه ماوهی زیاتر له روهها بۆ هه وه ، ڕیزکرده رهێنهریدا، سنوورهکانی پارێزگاریلێكردن و به لهناو چوارچێوهی زۆر 1 گه وره گهرچی گرانی ئه وه. هێشته لێرهدا باسمان کردن، وهک ڕێوهبردنی حکومهت بوو )بۆ نموونه، به دبه ئهنجامی یهکی زۆر ڕاده به یهکی زۆری وه رزکردنه به پاره، بهرچاوی دابینکردنی یهکی وه مکردنه که یهکی زۆری باج له 1932دا(، وه رزکردنه لهساڵی 1930دا و به گومرگهکان هکاندا حکومهتیان ئێجگار فراوانکرد .له ساڵانی 1960 مانه ڕۆڵی ئه ههموو شتێک دهتوانێت که حکومهت مهریکیه‌کان پێیانوابوو ئه وه، کاته مده که ههژاری یهکی زۆر ڕاده وهی داهات به گواستنه ئهنجامبدات. تهندروستی )دوو یارمهتی تهندروستی و نهبات .چاودێڕی گهر لهناوی ئه ههمووان (، تهندروستی بۆ بیمهی وڵهتین بۆ دابینكردنی ده رنامهی به دابینبكهن. ههژاران بهساڵاچوو و رامبهر بۆ تهندروستی بێبه چاودێری ڕێژهی وه و دهبووژێنێته ئابورییهکان بودجه چالکییه روهها كورتی هه رهكان رگاریلێكه چالکییه پارێزه حکومهت سنووری وه. مدهکاته که بێکاری کهمتر له نجامهکان زۆر بهڵام ئه تهواوی تێپه‌ڕاند ، به رییهکانی رههمهێنه و به دڵخۆشکهر بوون .به‌هاتنی ساڵی ،1980ناكاریگه‌ری و ڵێنهکان به پهیوه‌ندییه هکان تهکانی 1960 خراپهکانی سیاسه لوهکییه کاریگه رییه وه. ساردکرده کهی ویستییه خۆشه مهریکیدا بۆرسهی ئه ئهنجامی داڕمانی بازاڕی لهساڵی 1929له ئهمه‌ریکا گهوره‌ی ,the Great Depression 1گرانی بۆرسه دهڵێن مهریکا به‌ڕۆژی داڕمانی بازاڕی دراو و له ئه بووه هۆی داڕمانی بازاڕی جیهانی .ئێستا دهستی پێکرد و ههژاری ،گرانی ،بێکاری و داڕمانی یهی له دهستیپێکرد و یهک ده بهرواری 29/10/1929دا له که ڕهش'' ، سێشهممه‌ی '' سهرده‌م دهڵێن گرانی ههمان به له کوردستان ساڵانه وهی ئهو نه که رنجه سه بهدوای خۆیدا هێنا .جێگای ئابوری مهریکا بهکاربهێنین. یهی ئه ئهو ڕووداوه ئابورییه مێژووییه هاوشێوه وره بۆ گه وه پێمان باش بوو گرانی رئه لهبه وره ، گه
11
به زمانی ساده ئابوری
ئهنجامی حکومهت وه ،کاتێکیش چێته خهڵک زوو شتیان بیر ده بهڵام وهی به خهڵدا بۆ بڕواهێنان یه لهناو هه وه ،مه‌یلێك خاته ده ئومێدبڕ گهر سهر حوکمن .ئه له کهسانی ناشایاسته که وه یه ئه مه ئه هۆکاری پێدهچێت جارێکی دهبن. سهکانی تر" هه‌ڵبژێردران ،شتهکان باشتر که " ههڵكشاندا بێت .ئابوریناسی شتی زۆره حکومهت له مهیلداری بۆ تر قینهی، ڕاسته بارهی چۆنێتی کارکردنی له حکومهت – سهر کاری له بیڵێت دهکرێت چی بکرێت روهها هه دهبن، نجامهکان ئومێدبڕ بۆچی زۆرجار ئه یه، هه ته وه به حکومه پهیوه‌ندی كه وهی کهی .له رییه بۆ باشترکردنی کاریگه واقیعیانهی به هیوای دهنێت و وهل رۆمانسیهتی ساویلكانه ئابوریناسی بهخش نهشئه وهنده ئه واقیعییهکان یه هیوا وانه له وه . دهكاته جێگهیان پڕ کهمتر. تێگهیشتنی زیاتر و ئومێدبڕی مایهی بنه ده بهڵام نهبن ، نییه. ڕاستکردنه وه سته ی که ره حکومه ت .2 تابیهتی به حکومهت، له بیرکردنه وه یه بۆ هه مهیلێكیان خهڵک یهکی سته کهره وهک ههڵبژێردرابێت، دیمۆکراتیانه که حکومهتێک حکومهت جادوگه‌ر وهی ئه وهک كهن ده یهك رهفتار بهشێوه وه . ڕاستکردنه بهلدا. ئێمه بخات چاكهی شتهكان به ههموو بێت و له دوا ساتدا بێت و تهنها میتۆدێکی ڕێکخستنی حکومهتێکی دیمۆکراتی یه. ڵه هه دیده ئهم بههاوبه‌شی سهکان که چوارچێوهیدا تاکه که له که یه تییه ،پرۆسه ڵایه کۆمه نییه بۆ نتیهك گهره دهن .هیچ ده ئهنجام چالکییهکانیان کهن و ده ڵبژارده هه شهی گه به برهو کهن ده زۆرینه پشتگیری سیاسهتیكارێك که وهی كه ئه ئهوه چاوهڕوان ن وامان لێبكات هه دهدات .لهڕاستیدا هۆکاری زۆر ئابوری ئهو سهندیش زۆرجار په ههڵبژێردراوی نانهت حکومهتێکی ته بكهین كه تهنها مهش ئه وهی ئابوری تێكده‌دات ، که بوژانه بهر گرێته سیاسهتیكارانه ده جڵهو كرابن. زۆرینه ییهكانی نووكه پاڵنهره هه لهو بارانه‌دا رونادات كه یهكی شێوه که به خشته یه. ئهم خاڵه یهکی ساکاری وه ڕوونکردنه خشتهی ٣ وهک دروستکردنی یهك، پرۆژه به تێچوونی دهکات ئاماژه خشهڕێژی نه فهرمانگه‌یی .لهپێناو ئاسانکردنی یهكی ڵگه كۆمه رێگایهك یان بنیاتنانی نجامهکان دهگرین .بهڵام ئه بهرچاو کهسی له ئابورییهکی پێنج کهدا، نموونه کهی پێنجه وهک نگدهری ههزاران )یان ملیۆنان( ده گهر ئه دهبن وهک خۆیان تێدهچێت و 50دۆلر سوود بۆ که 60دۆلری ههبن .پرۆژه خشته که سوودهکه که له تێچوونه وهی رئه به دههێنێت .له رههم هاووڵاتییهکان به بۆیه پێویسته نییه و رههمدار به که پرۆژه که دیاره زیاتره ،ئاشکرا 22
به زمانی ساده ئابوری
نگدهره‌کاندا یهکسانی لهنێوان ده به که گهر تێچوونه ئه بهڵام وه . تبکرێته ڕه سهر درا، له دهنگی زۆرینه وه لیهن که له له سه دابهشکرا )پلنی ا( و مه روهر سوودی سه له كاروان ،ئارام و دهدرێت .ههریهک ئهنجام که پرۆژه دهنگدانیان به 12دۆلر( و بهراورد به وهرده‌گرن ) 15دۆلر زیاتر له تێچوون نهریمان سهر به پێنراوه سه پێکدههێنێت .ئهو تێچوونهی زۆرینه بهڵێ به کهمینه‌ن ،هیچ بهڵام چونکه کهیان ، له سووده دهبێت و ئاراس دا زۆر زیاتر شتێکیان پێناکرێت. خشتهی :٣ نگدهر ده كاروان ئارام سهروه‌ر نهریمان ئاراس رجهم سه
حکومهت پرۆژهیه‌کی گریمانهیی تێچوون و سوودی پلنی ا به دۆلر به دهستهاتوو به سودی دۆلر 12 15 12 15 12 15 12 3 12 2 60 50
پلنی ب به دۆلر 18 18 18 3.60 2.40 60
یهک که شیوه دهنگدان چاکسازی تێدابكرێت به دهکرێت پرۆسهی ئایا دهکات .بهپێی گهر ئه یهک ئاماژه بۆ حکومهت باشتر بکات؟ پلنی ب کاری ههر که دهکرێت ئهو سووده دیاری بهپێی پلنی ب ،تێچوون بهشی زیاتری سوود که رانهی دهنگده دهستیهێناوه .ئهو به دهنگده‌رێک که بدهن. تێچوونه بهشی زیاتری که لێدهکرێت ستدههێنن داوایان به ده سهدا ٣٠ی ههریهک له روهر سه وهی كاروان و ئارام و ئه بهر پێیهش له بهم سهریان که پێویسته له لهکۆی 50دۆلر(، وهرده‌گرن ) 15دۆلر که سووده بهرامبه‌ریشدا، له که . بدهن بۆ پشتگیریکردنی پرۆژه سهدا ٣٠ی باجه که له سهدا ٤ی له سهدا ٦و له یهک یهک لهدوای پێویسته نهریمان و ئاراس کانیانه له کۆی به شه وهی نگدانه بڕه ڕه ئهو وهی ئه بهری بدهن له تێچوونه که ههر دهستهاتوو دیاریکرا، به بهپێی سوودی که تێچوون که .کاتێک سووده دهن ،چونکه ده پرۆژه که سهر نهخێر" دهنگ له به " که ره دهنگده پێنج کهی. سووده بهشیان له له که زیاتره تێچوونه بهشیان له ردهخات :کاتێک ده كاریه ساکاره خاڵێکی ئیجگار گرنگ ئهم خشته رهکان دهنگده ههموو دهن، ده پاره دهستهاتوو به بهپێی سوودی دهنگده‌ران دهبن سوودمهند رههم بوو و گهر کرداری حکومهت بێبه ئه دهبن رهرمه‌ند زه رههمدار بوو. گهر به ئه یوهندی په نگدهران ده که سوود و تێچوونی وه ،کاتێک لێره 11
به زمانی ساده ئابوری
وهستنه‌وه ده رههم پرۆژهی بێبه وره دژی گه زۆرینهی ههبوو، ڕاستهوخۆیان دهبن. رههمداره‌کاندا پرۆژه به گهڵ و له یهکی شێوه باجدهران به پارهی بڕوایهدان که له ئابوریناسان لهو زۆرێک رجییهکانی خه سهر زامهندی له ڕه گهر بۆ ئه دهکرێت ، سهرف رههمدارتر به تایبهتی له ئاستی زۆرینه بکات ، به دهنگی زۆرترین به حکومهت پێویست سهدا 80یان له زۆرینه ،بۆ نموونه حکومهتی فیدراڵیدا .پاڵپشتی زۆرترین رههمدار که به پرۆژه وهی که ئه بههێزه بۆ یهکی بهڵگه دهنگده‌ران ، 90ی مه ئه نههات ، دهست به زۆرینه گهر زۆرترین ئه وه ، شه وانه بهپێچه دهبێت . بهراورد به دهبێت . رههم بێبه که پرۆژه که وهی ئه هێزه بۆ یهکی به ڵگه به دهکات زۆرینه کارێکی زۆر باشتر مهرجی زۆرترین زۆرینه ، دهنگدانی گهڵ له سهر له بهخشێت ده حکومهت و دڵنیایی فیڕۆدهره‌کانی بۆ پاڵاوتنی پرۆژه به سهر خۆشنودی له دهبێت وهی باشی نگدانه ڕه که کرداری حکومهت وهی ئه ماوهر. ئابوری جه که جیاوازی لهبیرمان بێت گرنگه وه، کهینه ده له حکومهت کاتێک بیر لهنێوان دیمۆکراتی سیاسی و بازاڕدا .کاتێک حکومهتێکی یه هه بنهڕه‌تی مینهی دهکات .که وه ملێیه لهڕێگای زۆره مه ئه دیمۆکراتی باج دادهنێت ، باجهکان یانهی که ئهو کاڵایه وهی ئایا دهرله به باجهکان بدهن ناڕازی ناچارن سهڵاتی باجگرتن دهزانن .ده بههاداری به وهرده‌گرن یان دهکات دابینیان کهسدا )بۆ سهر موڵکی تاکه به دهست بگرێت دهدات حکومهت ڕێگه به زامهندی خۆیان. ڕه نموونه داهات( بهبێ کهرتی ئهمه له هاوشێوهی سهڵاتێکی زۆرکارانه‌ی ده جۆره هیچ بهڵام ناتوانن بسهنن ، بهرز دهتوانن نرخی تهکان تایبه نییه .کۆمپانیا تایبهتدا تهکان تایبه پێویسته کۆمپانیا دڵنیاییه وه بکهن بۆ كڕین .به کهس زۆر له هیچ رهکان بۆلی بهکاربه گهر نا ناتوانن دۆلری ئه کڕیارهکان ببهخشن به بهها خزمهتگوزارییه‌کان به کڕیارهکان کاڵا یان خۆیان ڕابکێشن .پێویسته فهرمانگه گهرنا نایانکڕن .بهڵام کاتێک ئه بههادارتر بزانن له تێچوونیان ، باجهکان( پارهیان وه ) ندراوه سه بهزۆر پارهی لیهن حکومییهکان له دهزگا یان که کاڵا یان کهسانه‌ی ئهو كه نییه مانهتێك زه دهدرێت ،هیچ بۆ بههادارتریان به له تێچوونه‌کانیان کاردههێنن به تگوزارییهکان خزمه دهزانن. یه :دیمۆکراسی سیاسی هه بنهڕه‌تی ئێجگار گرنگ دیکهی جیاوازییهکی یه ،لهکاتێکدا دیاریکردنی بازاڕ زۆرینه سیستهمی حوکمی جڵهوگیرنه‌کراو لهڕێگای که بڕیارهکان ڕێژهییه .کاتێک رایهتیکردنی نوێنه سیستهمی پارهی زۆرینه بێت و مینه ملکه‌چی که پێویسته دهچن، دهر ته وه حکومه 22
به زمانی ساده ئابوری
تێچوونهکان بدات ،جا بۆ یاریگایه‌كی تۆپی پێ بێت یان بۆ هۆڵێكی دیكهی لهو چهندانی شتی سهربازی بێت و بنکهی مۆسیقا بێت یان بۆ بدهن دهنگ دهدات " چهندین گروپی جیاواز به ڕێگه بهراوردا ،بازاڕ له جۆره . دهستیانبهێنن. به یانهوێت و ده که بۆ" ئهو شتانهی ته وه نهک حکومه وه قوتابخانه لهڕیگای بازاڕه بۆ نموونه ،کاتێک که دهن ده ئهو قوتابخانانه‌ی گرنگی كهن رووده ههندێک باوان دابیندهکرێت، ههڵده‌بژێرن، لمانییهت عه ههندێکی تر لهکاتێکدا ییهکان ، ئاینه بهها به که گرنگی ههڵده‌بژێرن ئهو قوتابخانانه دیکه خهڵكانی ههمان كاتیشدا له ئامادهکاری کهلتوری یان مهڕه‌نگی هه کییهکان، سهره لێهاتوویه دهن به ده جیاوازانه دابینبکرێت. خواسته لهم ریهک هه دهکرێت پیشه‌یی .له بازاڕدا وهی ئه دهستهێنانی به زۆرینه بۆ بهشێك بێت له کهسێک پێویست ناکات كهمینه‌كان ته وه نه که بۆچی مه ڕوونیبکاته وه ئه یه لهوانه یهوێت ، ده كه حكومهت پارهی خوێندن له وهرگرتنی واته رهبوكردندان) گهڵ خۆێندن قه له یهکی زۆر بهڕێژه نهك گشتی( تایبهت خوێندنگایهكی كهت بۆ چه وه و ناردنی ئامادهبن گروپهکان( سهکان )یان که یهی تاکه راده ئهو دیکه .تا زیاتر له‌وانی چهندین دهچێت، وه خواستهکانیانه دهنگ به بدهن ،بازاڕ پارهی تێچوونه که وهش دهکرێن .له رایهتی نوێنه کرێنهکانیان بارهی قه بهپێی کهمینه‌ش دهن کاتێک که رووده ململنێیانهی که بهو بهربگیرێت دهکرێت زیاتر ، مینهدا. که سهر به سهپێنێت ده زۆرینه ئیرادهی خۆی نییه. حکومه ت ته نها باجدان .3تێچوونی وهی باج تاقه ئه وهک دهدوێن یهک شێوه تمهداران به سیاسه زۆرجار دهدرێن ئهو باجانه‌ی گهرچی حکومهت بێت .ئه پێوهری تێچوونهکانی حکومهت، تێچوونهکانی کردارێک یان سیاسه‌تیكارێكی بهشێکین له ئێمه وهی که رههمێک بریتیه له که نین .تێچوونی به تێچوونه بهڵام کۆی رههمه ،حکومهتیش ئهو به رههمهێنانی دهستبه‌رداری ببین بۆ به دهبێت دهسێنن تهکان باج حکومه ههن کاتێک دهر نیه .سێ جۆر تێچوون به مه له کهن. دابینده خزمهتگوزاری و کاڵا و رچاوانه سه بهو دهکرا که ته تایبه کهرتی رههمی دهستدانی به له کهمیان یه رههمهێنانی کاڵای دابینکراو بهکاردێن بۆ به که ئێستا رههمبهێنرێن به لیهن دهکرێن بۆ پاراستن له تهرخان رچاوانهی سه وه .ئهو ته حکومه لیهن له روهرده و چاودێری په موشهک و کییهکان و دهره قامه شه پۆلیس و بهدیلیان بهکارهێنانی یهکی حکومی" دیکه ، ههر "پرۆژه تهندروستی یان 11
به زمانی ساده ئابوری
رههمهێنانی کاڵای بهکارهێنان بۆ به به وه ته سترانایه نه به گهر ئه یه . هه تایبهت. کهرتی دهبوون بۆ ئاماده ئهوا وه ، گشتییه کهرتی لیهن دابینکراو له دهدرێت، پارهی باجه وه لیهن ههندێک جار له تێچوونه ئهم گهرچی ئه لهلیه‌ن باجی کهرتی گشتی وهی کاڵاکانی له دهر به دهبێت بدرێن بهڵام به زیادکردنی قهرزی حکومهت یاخود دهدرێن یاخود ییه وه ههنوكه بارهی کڕێنه‌کانی قه وهی بچووکردنه لهڕێگای تهنها وه . پاره خولقاندنی وه. مبکرێنه دهتوانرێت که وه ته حکومه که له رچاوانه یه سه ئهو دووهمی تێچوون بریتیه تێچوونی جۆری دهکرێن. سهرف فهرمانه‌کانی حکومهتدا سهپاندنی وهی باجهکان و کۆکردنه بسهپێنرێن .پێویسته رێساییهكان فهرمانه پێویسته یاساکانی باج و رێساكانیه وه پابهندبوون به فهرمی بۆ وهی ئاگادارکردنه وهی باج و گهڕاندنه ئامادهکردن و بهکاردێن بۆ رچاوانهی سه ئاماده و چاودێری بکرێن .ئهو رچاوانه سه ئهو چهسپاندنی یاساکانی باج و ڕێکخستن ، چاودێریکردن و تایبهت – یان گشتی .له کهرتی رههمهێنانی کاڵای بهرده‌ست نین بۆ به دهن ده وهکان نیشانی مهریکا ،لێکۆڵینه ئه یهکگرتووه‌کانی ویلته ههر تهواوکردنی موعامه‌لتی باجی تهنها بۆ که سهکان که تاکه بازرگانیهكان و سهعاتانه کاری 2.7 ئهو پێویسته ) سهعاتی کاریان ساڵێک 5.5 ،ملیار كهن له ساڵێکدا( .لهساڵی 2000دا ده تهواو دهوامی كه کارمهنده ملیۆن دیکهی تێچوونانه و تێچوونی ئهم ئهمه‌ریکا یهکگرتووه‌کانی ویلته له به 495ملیار دۆلر. خهمڵێنرابوو سهر ئاستی فیدراڵیدا له پابهندبوون ، ههر خێزانێک. موعه‌دلی $4،800بۆ لهپێناو و خهرجکراو بۆ لۆبیکردن که بڕی 348ملیار دۆلری کاتێک بهشی ،(2 پێکهاتهی ،3 ئهو بڕه )بڕوانه بكهین بۆ لهدژی رێساكان زیاد ههر دهگاته 843ملیار دۆلر ،یان 8،200دۆلر بۆ ژمارهی ساڵی 2000 تهماشا دیكه به ژمارهی بهراورد به یه ژماره ئهو وهی ئه خێزانێک .بۆ فیدراڵيه وه لهلیه‌ن حکومهتی کۆکراوه بكهین ،گریمان داهاتی باجی وه کۆی تێچوونی حکومهت بۆ لێره ههر خێزانێک. 19،600دۆلره بۆ سهدا 30 له سهدا 70وهک باج و دهبێت – له ههر خێزانێک 27،800دۆلر گهر ئه شکردنه ، سهپاندنی یاسا .ئهم دابه وهک تێچوونی لۆبیکردن و غزایهكی حکومهتدا دروست بێت ،مه ئاستهکانی ههموو سهر یهک له تاڕاده ئاستهکان له ههموو سهر له حکومهت رجییهکانی خه یه: هه سهرنجڕاکێشی سهر سێی له یهک له زیاتره کهمێک مهریکا ئه یهکگرتووه‌کانی ویلته که تانهی تایبه رجییه خه ئهو گهر ئه بهڵام رههمی ناوخۆیی ، تێكڕای به حکومهت رجییهکانی وه ،کۆی خه کۆکرده گهڵدا له حکومهت پێویستی پێیانه 22
به زمانی ساده ئابوری
رههمی ناوخۆیی. نیوه یان زیاتری تێكڕای به دهکاته ئهنجامی باج و که له یه هه سێیهم ،تێچوونی شیواندنی نرخهکانیش دهخاته دهشێوێنێت .که‌لێنێک رهکان هانده وه .باج وێته ده كه قهرزکردنه ریدهگرن. فرۆشیارهکان وه وهی ئه دهیده‌ن و کڕیارهکان یهی پاره ئهو نێوان فرۆشیارهکان بهڵام دهن ، ده پارهی زیاتر کڕیارهکان كانه وه بههۆی باجه ) یدهن (.ههندێک ئاڵوگۆڕ که ده کڕیارهکان که وهرده‌گرن کهمتر له وه ئهنجام بنه بێقازانج و ده ههردوول ، دهبوون بۆ وه سوودبهخش پێچهوانه به سهر ئابوری چاوهڕوانكراوانه ،له دهستکه وته لهم دهستبه‌رداربوون نادرێن . شه بکات بۆ چه سهکان که یه باج تاکه وانه ههندێک باری تردا له كهوێت .له ده که دیسان وهی بازاڕ ، ره ده دانانی کاتی زیاتر بۆ خۆشنوودی یان چالکی له باج پهناگر سهرقاڵی چالکی خهڵک ههندێک وه. کاته مده که رههم به سهپێنێت .لێکۆڵینه‌وه ده سهر ئابوریدا به دیکه که تێچوونێکی دهبن ، سهر تێچوونی باج خاته سهدا 9تا 16ده ئهم زیانانه له که دهدات نیشانی ئهم پێویسته وه. ندبوونه پابه سهپاندن و تێچوونهکانی سهروو سهندن ،له بهرنامه‌كانی حکومهت چاكهی بهرچاوبگیرێن کاتێك تێچوونانه له کهین. شیكارده پهرده‌پۆشکردنی ههوڵی تمهداران که بزانین سیاسه هاوکات گرنگه نجوومهنی زۆرینهی ئه سهرۆکی پێشووی دهن .وهک ده تێچوونی حکومهت دهچێت .بریتییه له وهی قاز ڕلێکردنه له په سهندن زۆر پیران وتی "باج کهمترین بڕ له به پهڕ دهستهێنانی زۆرترین ژمارهی به هونهری بودجه و سهرنجڕاکێشی سیاسی کورتهێنانی كه". فیشكهفیشكی قازه سهندنی ناڕاستهوخۆ ،له خواستی چهندین جۆری باج پاره و خولقاندنی پهرده‌پۆشکردنی تێچوونی گرتووه بۆ سهرچاوه‌یان تمهدارانه وه سیاسه حکومهت. رنامهكانی به ربڵاوه. تایبهت به وه به کانه بارهی باجی بازرگانییه ڵهتاندن له ڵخه هه کهن، ده سهر "بازرگانیی" قسه بارهی دانانی باج له له تمهداران زۆرجار سیاسه وه و دهبێته سهکان که ئهستۆی تاکه له که بهشێکی باجه وهک بڵێی بهڕوونی ،باجی وه بۆ ناکه‌سێک )بازرگانیی( .بهسانایی و گوێزرێته ده دهدرێت. وه کانه سه که لیهن تاکه ههموو جۆرره‌کانی باج ،له وهک بازرگانیی ، چهکێكی بانكی بنووسێت بۆ حکومهت، کۆمپنایهکی بازرگانیی وانه یه له کهسانێکی تر له یه پاره ئهو باجهکان نادات .کۆمپانیای بازرگانیی بهڵام ئهو پشكهكانی ندهکانی یان خاوهن کارمه کڕیارهکانی و کۆدهکاته‌وه – له سهر باجی یه قسه‌کردن له وانه وه بۆ حکومهت .له یگوێزێته كۆمپانیایه – و ده
11
به زمانی ساده ئابوری
یه که وه ئه که ڕاستییه بهڵام "بازرگانی" دروشمێکی سیاسی باش بێت ، خهڵکه‌وه لهلیه‌ن دیکهی حکومهت ، ههموو تێچوونهکانی باجهکان و دهدرێن. گروپه کانی جڵه وگیریان نه کات، ستورییه کان بنه ما ده گه ر ئه .4 به کارده هێنن پرۆسه ی سیاسی دیمۆکراتیانه تایبه ت رژه وه ندی به کاربه ران. باجدره و به ڕووتاندنه وه ی بۆ چالکییه دروسته‌کانی خۆی سنووردار کاتێک سیاسهتیكاری گشتی بۆ بهشداری بکات له وره گه یهکی ئهندازه به دهتوانێت دهکرێت ،حکومهت ههڵبژاردنی زۆرینه و له حوکمی ئهمه بهڵام خۆشگوزهرانی ئابوریدا . دهخوازێت. گشتی بۆ یاسادانهران زیاتر یهکی دیمۆکراتیانه شێوه به رپرسانهی به ئهو وه زۆرجار داخه به سوودمهند تانه وه سیاسه ئهو ههڵبژێردراون ،لهڕێگای پشتگیریکردنی سهر حسابی دهکات له تایبهت وهندی بهرژه گروپهکانی که لیه‌نگری دهبن ورهی گه تایبهتی ستکهوتێکی که ده رچاوبگره ڵه به خهڵک .سیاسهتیكارێك ئهندامانی گروپێکی باش ڕێکخراو )بۆ نموونه گروپێکی ههبێت بۆ دهکات، سازییهکان ندییه پیشه رژه وه به رایهتی نوێنه ئاڵووێڕی بازرگانی که سهر كێڵگهداران( له سهندیکای کرێکاران ،یان گروپێکی ئهندامانی کاربهران .لهکاتێکدا باجدهران یان به رفراوانهکانی ندییه به رژه وه به حسابی یه له کۆی ژمارهی هه کهمتری ئهندامی زۆر وهندی ڕێکخراو رژه به گروپی دهستکه‌وته کهسیدا تاکه سهر ئاستی بهکاربه‌ران ،پێدهچێت له باجدهران یان چهندین لهکاتێکدا که بهراوردا ، وه زیاتر بێت .له له یاساکه تهکانیان تایبه سهر به تێچوونهی ئهو یشتووه، پێگه بهکاربه‌ر زیانیان باجدهر و رچاوهی تێچوونه که سه سهخته مه و زۆرجار که سهپێنراوه ههریه‌کێکدا بکهیت. دهستنیشان تمهداران زۆرجار سیاسه تێبگهین بۆچی جۆره ئاسانه لهم سهله‌ی مه بۆ تایبهتی بهشی کهن .چونکه ده تایبهت وهندی رژه به پشتگیری گروپی ههیه بههێزیان هاندهرێکی وهندی ئێجگار زۆره، رژه به ئهندامانی گروپی بۆ دروستکردنی هاوپه‌یمانێتی و پاڵێوراو و یاساداڕێژه‌ران ئاگادار ئهندامی چهندین که. سهله مه سهر هێزه له ههستیان به چهند وه که نه بکه دهنگ بۆ کێ بدهن و وهی ئه سهر دهن له بڕیارده وهندی رژه به گروپی ههڵویستی بنهمای سهر تهواوی له به بکهن، هاوکاری دارایی کێ یه بۆ خۆیان. هه تایبهتی که گرنگی لنهی سه ئهو مه سهر له تمهدار سیاسه 22
به زمانی ساده ئابوری
تایبهتی کهمێک کاریگهری تهنها تابیهت ، وهندی رژه به لهی سه چونکه مه دهنگده‌ران بێئاگاده‌بن لێیان له دیکه ،زۆرێک نگدهرانی سهر ده دهبێت له دهن. پێده کهمی بایهخێکی بهگشتی و دهنگ بیت، وهی كۆكردنه عهوداڵی تمهدارێک بوویت سیاسه گهر تۆ ئه ندییهکانی بهرژه وه لهڕێگای لیه‌نگری که دیاره بهئاشکرا کهیت؟ ده چی کهت ته ڵمه هه ئهوتۆ بۆ پاڵپشتییهکی وه هیچ یهکی بێئاگا و بێباكه زۆرینه کارمهند بۆ زارهکی، دهتوانیت پشتگیریی بهڵام دهست ناهێنیت. به ههمووشی گرنگتر پشرگیریی دارایی بۆ كهت و له نه ههڵبژارده ڵمهتی هه یهکی له سه لهڕێگای لیه‌نگری مه دهست بهێنیت، به کهت ته ڵمه هه تمهداران سهرده‌می سیاسهتی میدیادا ،سیاسه له وه . ته تایبه وهندی رژه به تهکان، تایبه ندییه بهرژه وه بههێزدان بۆ پشتگیری کردنی لهژێر فشارێکی هاوکارییهکانیان لێوهرده‌گرن و كهیان ههڵبژاردنه ڵمهتی هه پارهی سهر له یهکی باشی پاڵێوراو وێنه کاردههێنن بۆ دروستکردنی به وانهی ئه بکهن – گهمه یه ئهم ئامادهنین دارانهی که لهڤزیۆن .ئهو سیاسه تمه ته بهخشینی لیهنگیری به بهکاربهێنن بۆ سهرمایه‌ی حکومهت ئامادهنین که بهرامبه‌ر پاڵپشتی سیاسیدا – له وهندی باش ڕێکخراو بهرژه گروپی ئه وه وهك بهرچاوگرتنی ڕێساکانی ئێستا ، بهله دهبن . رهرمه‌ند تهواوی زه به ئاراسته بکرێن بۆ نادیاره وه دهستێکی لهلیه‌ن تمهداران وایه سیاسه گهرچی زۆرجار ئه تایبهت ، وهندی رژه به گروپهکانی وهی بۆچوونی رچکردنه په ره. فیڕۆده مه سیاسهتیكاری به ئه ئهنجامی تهنها به که ههڵبژێرردراو حکومهتی ئاشکرایه: مهدا گرنگترین شت له تایبهت وهندی بهرژه سهله‌کانی مه بونیارنراوه ، زۆرینه سهر بنهمای حوکمی له جڵهوگیرنه‌کراو بۆ پرۆسهی سیاسی ههڵناسوڕێنێت .مه‌یلی بهباشی چهندین پرۆگراممان بۆ ههبوونی ڕێکخراوهکان، گروپه باش لیهنگیری وه .بۆ نه که مده که دهستكه‌وتی ئابوری شهكان له به که کاته وه ده ڕوون شهکر و وهنده‌ری چه ههزار جووتیاری شهست نزیکهی نموونه حاڵهتی حکومهت رچاوبگره. ئهمه‌ریکا له به یهکگرتووه‌کانی ویلته شهکر له قامیشی وهی هێشتنه شهکر بۆ هاوردهی سهر له کاردههێنێت ڕێگریکهر به ڕێژهی له نرجی بازاڕی جیهانی .بۆ بهرزتر چهندین جار شهکر ناوخۆییهکانی نرخه شهکر 20سهنت بوو بۆ له مانگی دووی 2004دا نرخی ناوخۆیی نموونه کهمتر بوو له 6 لهکاتێکدا نرخی جیهانی نزیكهی نیو كیلۆ( ، ههر پاوه‌ندێک ) شهکر پرۆگرامهدا ،جووتیارانی ئهم ئهنجامی ههر پاوه‌ندێک .له سهنت بۆ ههر له 30،000دۆلر بۆ كهوێت ،زیاتر ده دهست نزیکهی 1.9ملیار دۆلریان کێڵگهی لهلیه‌ن جووتیاری خاوهن سوودانه ئهم زۆربهی جووتیارێک. 11
به زمانی ساده ئابوری
سهروو تێكڕای داهاتی مانه داهاتیان زۆر له که ئه وه ، چنرانه وره وه گه سهر له دهستکه‌وتانه ساڵانه 20دۆلر ئهم وه ، لیهکی تره له یه . وه نیشتمانییه بههۆی نرخی مهش ئه کهوێت ، ده مهریکی ئه ههر خێزانێکی ئاسایی مهش گرنگتر، نانهت له ته تێدایه . شهکریان وه که مانه رهه ئهو به بهرزی که رههمهێنانی کاڵایه‌ک بهفیڕۆدراوه بۆ به ریکییهکان ئهمه رچاوهی سه دهکرێت لهڕێگای رههمهێنانی ،کاڵایه‌ک که ئێمه زۆر له‌بارنین بۆ به دهستبخرێت .له کهمتر به تێچوونێکی ئێجگار وه ئاڵووێری بازرگانییه رمهند بوون. زهره ریکییهکان مه ئه ئهنجامدا له پشتگیریکردنی ردهوامه به ههموو شتێک ،کۆنگرێس رهڕای سه بهرچاوی بهرچاوگرتنی کاریگهری بهله که و ئاسانه بزانین بۆچی . پرۆگرامه شهکر، که جووتیارانی یشتنه تێگه تهواوی شایانی به تایبهتیان ، سهر سامانی له بهکاربهێنن بۆ سهڵاتی سیاسی خۆیان ده ورهکان ،سامان و گه تایبهتی به کهن. ده ندییهکانیان بهرژه وه که پشتگیری تمهدارانه‌ی سیاسه ئهو یارمهتیدانی ههڵبژاردنی 2000دا لۆبی میانهی کردوویانه .له یه که ئهو شته مه رێك ئه به پاڵێوراوان و بهخشی نزیکهی 13ملیار دۆلریان شهکر مهێنهرانی رهه به نگدهرێکی نییه ده مانایهکی بهراوردا ،هیچ کۆمیتهکانی كرداری سیاسی .له ئهوتۆی پێبدات لهکاتی قورساییهکی وه یان بکۆڵێته کێشه یه ئاسایی لهم دهنگده‌ران بێئاگان زۆربهی دهنگدانی .لهڕاستیدا سهر چۆنێتی له بڕیاردانیدا ئهنجامدا پارهی تێدهچێت .له ئهوان ئهم پرۆگرامه بۆ که وهی له به پشتگیری درێژهدان دهتوانن سوودمهند بن لهڕێگای تمهداران سیاسه رچاوه سه قهره‌بووی داراییه ئهو پرۆگرامی گهرچی ئه شهکر ، جوویارانی وه. مدهکاته که وه ته نه دهدات و سامانی بهفیڕۆ به بهخشینی سوود بهکاربه‌ران لهپێناو باجدهر و وهی ڕووتکردنه سیاسهتی رهکیی سه بۆته كاری وه، سیاسیه لهڕووی کۆمهڵی دیار و چالک دهن بۆ ده نزیکهی 20ملیار دۆلر کاربهران ساڵانه مۆدێرن .باجدهر و به مهنی ،که شیره وێڵه ،لۆکه ،تووتن ،خوری و پشتگیری کردنی پرۆگرامی دانه سهڵاتی ده یه .هاوکات هه شهکریان ههمان بونیادی پرۆگرامی ههموویان ههبوونی گومرک و بڕدیاریكردن بۆ پۆڵا، تایبهت وهندی بهرژه سیاسی وه .ئهو کاته ده دیکه روون رههمی چهندین به پێڵاو ،گسک ،قوماش و پێشهسازی لهڕێگای ئهلسکا نهوتی دهبێت که یسهپێنن رێسایانهی ده لهجیاتی بگوازرێته وه ریکیه وه ئهمه بهرزی دهریاوانی تێچوون ئهو سهڵاتی سیاسی ده ههرزانتری بێگانه ،كاریگهری وهی گوێزهره که پرۆژهی ئاودێری کهی. ئابورییه نهک کاراییه دهرده‌خات ، بازرگانییه كۆمهكی دارایی كراو، وهڕاندنی له دهدات ،مافی پارهی حکومهتی فیدراڵی 22
به زمانی ساده ئابوری
فڕۆکهخانه‌کان كۆمهكی دارایی بۆ كۆمهكی داراییكراو، قهرزی بازرگانی وه( ههموویان لهو جۆره بێته ده که تابێت درێژ و درێژتر لیسته ) تایبهتدا وهندی بهرژه کاریگهری لهناو رهگیان داكوتاوه که سیاسهتیكارانه‌ن ههریهک گهرچی مهریکی .ئه ئه ههبێت بۆ هاوڵاتی وهی سودیان وهك له ئێمه دروست سهر ئابوری له بارستاییهکی بچووک تهنها به لهم پرۆگرامانه کهن، ده وه بودجهی حکومهتی فیدراڵی نابووت که سهریه به کهن، ده گوزهرانكردن یهکی زۆریش ئاستی بهڕێژه دهن، ده بهفیڕۆ رچاوه سه بهزێنن. داده موکوڕییهی ئهمه‌ریکا لهم که یهکگرتووه‌کانی ویلته دهستوری داڕێژهرانی وهندییان بهرژه گروپهکانی سیاسهتی دیمۆکراتیانه ئاگاداربوون) .ئهوان به تاقمهکان سنووردار که فشاری وڵیداوه دهستور هه دهسته"( . دهوت "تاقم و پێویسته کونگرێس باجی دهڵێت که بڕگهی 8دا ، بهندی ،1 له بکات بهرگری به دهن وده كه بره پرۆگرامانهدا ئهو سهر به بسهپێنێت یهکسان رێگهگرتن له یه داهێنرا بۆ ئهم بڕگه خۆشگوزهرانی گشتی . هاوبهش و بچووکهکانی گروپه بهخشین به بهکارهێنانی داهاتی باجی گشتی بۆ سوود رکراوهکانی بڕیارهکانی دادگا و یاسا ده بهدرێژایی ساڵان دانیشتوان .بهڵام وه، لێره وه. کرده بهتاڵ ناوهڕۆکیان یاسادانهران ،ماناکه‌ی شێوێندراو و له سهڵاتی ده نییه دهستور چیتر توانای دهکرێت، ڕاڤهی بۆ وهک ئێستا جڵهوگیر بکات. تایبهت وهندی رژه به ڕێکخراوهکانی گروپه باش سیاسی که کاریگهری سیاسییان تایبهت وهندی بهرژه گرۆپانهی ئهو زۆرن کهسانی تر .له‌راستیدا، سهر حسابی کاردههێنن بۆ سوودوهرگرتن له به وهندیدا که بهرژه ندامه له گروپێکی کهس ئه ههموو یهک ئێستا تاڕاده له پڵاووگۆشتی ئابوری. ورهتر گه بهشێکی دهستهێنانی به شهڕده‌کات بۆ وهندی وا له رژه به گروپهکانی که سیاسهتیكارانه‌ی ئهو وهش زیاتر ، له شهی گه که کۆی یه وه ئه کاریگهرییان به یاسا، بیانكهن کهن ده کۆنگرێس گهر گروپێک به ئه نانهت ته واته ، وه .که نه که مده که کهمان وڵاته ئابوری بهشێکی دهستهێنانی به له رکهوتوو بێت سه سیاسیانه یهكی شێوه بمێنێته وه کهمی بۆ بهشێکی یه دواجار وانه كه ،له زۆرتری پڵاووگۆشته کهسێک ههموو جۆره بۆ رکهوتنی سیاسی لهو سه گهر ئه که وهی وهک له بهره چالکی سیاسی وڵهڵانه هه ههموو ئهو ئاراستهكردنی بوایه. سهخت رههمداری، كهوێت ،لهجیاتی به ده كه تێچوونیان زۆر تایبهت وهندی بهرژه وه ،سیاسهتیكاری وه .لێره کاته مده که ههموو پڵاووگۆشته كه بارهی قه ندییه رژه وه به نانهت ته وهی ئه مایهی ببێته دهكرێت تایبهت وهندی بهرژه له یه سه ئهم مه سبكهوێت .پێکهاتهی 7وردتر كهمتریان ده تهکانیش تایبه 11
به زمانی ساده ئابوری
دهکات. تاووتوێ
نه کات، جڵه وگیریان ده ستورییه کان بنه ما گه ر .5ئه به ر له ڕاده ده خولقێنن و یاسادارێژه ران کورتهێنانی بودجه که ن. خه رج ده لهڕێگای رجییهکان خه پارهدانی سهرنجڕاکێشی سهله‌ی مه دهبێت دهدات ڕێگه تمهداران شتێکی ئاشکرا بێت .قهرزکردن سیاسه وه بۆ قهرزه دهبێت، دهستبه‌جێ سوودی سیاسیان که رجیانهی خه ئهو ئهنجامدانی به ههر تیچوونێکی سیاسی. ڕاستهوخۆی بهبێ زیادکردنی بودجهی حکومهتێک له داهاتی زیاتربێت ،کورتهێنانی خهرجی کاتێک کهن بۆ رده ده بهگشتی بۆندی قازانجبه‌خش تهکان حکومه وه. وێته لێده كه بۆندانه قهرزی نیشتمانی پارهدانی کورتهێنانی بودجهکانیان .ئهم دهکات بارهی قهرزی نیشتمانی زیاد پێکدههێنن .کورتهێنانی بودجه قه بودجه ڕێگه وه ،زیادهێنانی شه پێچهوانه که .به بهپێی ڕێژهی کورتهێنانه لێرهوه وه، بداته خاوهن بۆنده‌کان پارهی دهدات که حکومهتی فیدراڵی به قهرزی نیشتمانی بنهڕه‌تدا وه .له کاته مده که بارهی قهرزی نیشتمانی قه ههموو کورتهێنان و بووهکانی ڵه که که کاریگه رییه یه بۆ ئاماژه زیادهێنانهکانی بودجه. سهرکرده‌کانی گهڵ کهسێک – له ههموو یهک تاراده رله 1960 به پێویسته حکومهت هاوسه‌نگی کهدا – پێیانوابوو که سیاسیه پارته ههردوو نهبێت .ڕێککه‌وتنێکی جهنگدا تهنها لهکاتی گهر مه کهی ڕابگرێت ، بودجه دهچوو – که دهستوری ڕێسایهکی ههبوو -که زۆر له بهربڵاو نائاشکرای بودجهی یه، پێشینه ئهم بهرچاوگرتنی پێویسته بودجه هاوسه‌نگ بێت .بهله كه هاوسه‌نگ وهی له یهكی گشتی نزیك بوو شێوه حكومهتی فیدراڵی به ههردوو كه نهبێت جهنگدا له كاتی ردهمی ئاشتیدا .تهنها سه بێت له یهک بچووک بوون به تائهندازه زیادهێنانهکانی بودجه تا کورتهێنان و
22
به زمانی ساده ئابوری
ئهمه‌ریكا لێرهدا باس له ئابوری بارهی ئابورییدا ) گهڵ قه بهراورد له دهكات.و(. 2 ئهوانه‌ی که مانهی گۆڕی .کینیزییه‌کان – ههموو ئه شۆڕشی کینیزی لهو دیدهکانی ئابوریناسی ئینگلیزی جۆن مهینارد کینیزیان قبووڵه– رجییهکانی حکومهت و کورتهێنانه‌کانی خه که گۆڕان له بڕوایهدابوون سهقامگیردا. ئابورییهکی زیاتر برهودان به تیدهربن له دهتوانن یارمه بودجه‌دا ، پێویسته بودجه، لهجیاتی ڕاگرتنی هاوسه‌نگی که دهکرد وهیان ئه پێداگری لهکاتی یڕهو بکات و په بودجه قبهستندا کورتهێنانی چه لهکاتی حکومهت ێڕهوکردنی زیادهێنانی بودجه. ههڵئاوسان ڕووبکاته په سهر له نیگهرانی وانه ئازادکرد که پهیڕه لهو بهکورتی ،شۆڕشی کینیزی بڕیارده‌رانی سیاسی سهپێنرابوو .پاش ئازادبوون لهم سهریاندا به وه بودجه لیهن هاوسه‌نگی له لهو وهک رجدهکرد خه بهرده‌وامی زیاتریان به تمهداران سیاسه ره، مپه له ماوهی تهنها دوو وه ، هکانه ئامادهبوون بیسه‌نن .له ساڵانی 1960 باجه‌ی دیکه له ئهوی یهکێک له 1969و ههبووه ، بودجه کورتی زیادهێنانی .2000-1999 سهنداندا، گهڵ باج بهراورد له به خهرجکردن سهرنجڕاکێشی سیاسی پرۆگرامانهدا لهو پاره کهن حهزده یاسادانهران نییه. سهرسوڕمان جێگهی حهزناکه‌ن باج بسێنن، کهن . ده رهکانیان دڵخۆش دهنگده که بکهن سهرف بهدیله قهرز دهنگده‌راندا . سهر به سهپێنێت ده چونکه باج تێچوونێکی دیار دهنێت. رهو داهاتوو پاڵپێوه به حکومهت بهرچاوی بۆ باج؛ تێچوونی دهدات تمهداران سیاسه ڕێگه به کورتهێنانی بودجه )واتا قه‌رزكردن(، وهی ناچاربن ئه بهبێ دابینبکهن، دهنگده‌ران ههنووکه‌یی بۆ سوودی بسهپێنن. بهرزتر وهک باجی راودکارانهی به بهرچاوی تێچوونێکی وگیرنهکراوه. جڵه سیاسهتی دیمۆکراتی ئهنجامی سروشتی کورتهێنان وه وه ستورییهکان یان بڕوای پته ده لیهن ڕێسا گهر سیاسهتکاران له ئه وهی تێچوونی شاردنه کاردههێنن بۆ ئهوا کورتهێنان به وگیرنهکرێن ، جڵه دهنگده‌ران. له پرۆگرامهکانیان گروپه باش بهپێی خواستی جڵهوگیرنه‌کراو پرۆسهی سیاسی رجییهکانی حکومهت خه کاردهکات و هانی وهندی رژه به ڕێکخراوهکانی ستوره به ئایدیا ناسراوه به تیۆری کینیزی )یان ئابوری کینیزی( تیۆرێکی ئابوریی پێشتئه که هاوکات 2شۆڕشی کینیزی یارمهتیده‌ر دهوڵه‌ت دهتوانێت تیۆره مهینارد کینیز .بهپێی ئهم دهی بیسته‌می ئابوریناسی به‌ریتانی جۆن سه ئابورییهکانی کهرتی گشتی و ههردووک ئابورییهدا جۆره لهم که تێکهڵدا ، له ئابورییهکی سهقامگیری ئابوری شه و گه له ڕاگرتنی بێت وه بۆ شکستییه‌کانی لیبراڵیزمی ئابوری ، که سهر بدۆزێته چاره ههوڵ دهدات تایبهت ڕۆڵێکی گرنگ دهگێڕن .ئابوری کینیزی کهم جار له تیۆره یه کهن .ئهم کارده دهوڵه‌ت زۆر باش دهستێوه‌ردانی تایبهت بهبێ کهرتی وه دهکات بازاڕ و بانگهشی ئه کتێبی )تیۆری گشتی کار ،سوود و پاره(دا شێوهی گرت.
11
به زمانی ساده ئابوری
سهڵاتی سیاسی به ده سهر له له كاریگهری به گهیاندنی قه دهدات بۆ سوود بههێزی هاندهرێکی نوێنهرێک ههر زۆرینه. سهر حسابی له یهك مینه كه نگدهره‌کانی كه سوودی بۆ ده خهرجیگه‌لێك سهخت بۆ ههوڵدانی یه بۆ هه کهسانی خهرجی وهی نگاربونه بهره یه بۆ هه کهمی هاندهرێکی یه و هه به ''چاودێر''. یاسادانهر یه بۆ بوونی هه کهم هاندهرێکی بهراوردا، له دیکه . که لیان وه بێته ئهو هاوکارانه‌ی ده عنهتی له ڕووبهڕووی یاسادانهره ئهو بکهن ،هاوکات تهکان بۆ ناوچه‌کانیان دابین تایبه پرۆگرامه ختتره سه یاسادانهری ناوچهی رجییهکان له خه دهن بۆ ده کهم نیشان پشتگیرییهکی خهرجی و وانهی کهمکردنه ئهو وهش گرنگتر ،سوودهکانی چاودێر .له ههوڵی که یاسادانهری چاودێر بودجه کورتهێنانانهی ئهو وهی نزمکردنه وهنده ئه دهدات )بۆ نموونه ،باجی نزم و رێژهی سوودی نزم( بهدهێنانیان نگدهرانی ناوچهی ده که دهبێت نگدهراندا دابه‌ش ده بهناو تهنکی به كهوێت. ده سوودانهیان چنگ ئهم بهشێکی بچووکی تهنها که یاسادانهره رایهتی( و 100سێناتۆر نوێنه نجوومهنی ئهندامی ئه نوێنهر ) 435 ئهم 535 که بهرچاوت نجوومهنی پیران( ههن .بیهێنه ئهندامی ئه ) که بزانن پاش وه لهکاتێکدا پێكه ئێواره سه بچن بۆ نانخواردنی که تاکه نانخواردنهیان ئهو سه ر 535ی تێچوونی له که 1 ریه هه نانخواردن کهمتر كهوێت .ئهوكات هیچ کامێكیان ناچار نابێت داوای خواردنی رده به دهبێت کهمی رییهکی کاریگه رهزیلیكردنه ئهو چونکه ههرزانتر بکات و کهیت بۆ نه كه .بۆچی داوای ڕۆبیان وهسڵی گشتی نانخواردنه سهر کۆی له ژهمی گرانبهها بۆ دهریای پهی گۆشت و خواردنی وهی ئیشتیها ،له کردنه تهنها که زیاده رجییه ورهش شیرینی؟ دواجار خه گه پارچهیاكی رهکیی و سه كه .بۆ سڵه پارهدانی وه كهیان له ههریه بهشی سهر دهخاته سهنتێک چهند گرانبهها و شیرینی که ژهمێکی سهرفکردنی 20دۆلری زیاتر بۆ نموونه بهشی تۆ له پێدهدات ، له خواردنه که بههای 5دۆلر چێژی زیاترت قازانجێكه! کهمتر له 0.4دۆلر زیاددهكات .ئهمه چ بهبڕی تهنها كه سڵه وه کهی سه که گرانبههایانه‌ی 535 ئهو خواردنه پارهی زیادهی بێگومان تۆش وهی تۆ چ خواردنێک داوا دهر له به ڕاسته ئهمه دهیت .بهڵام ده تر دهدات که ئهو زیادانه پارهی کهسێک ههموو یه که وه ئه کهیت .ئهنجام ده نییه. بههای کهیان ندهی تێچوونه وه ئه خواستانهی ئهم تیدهره بۆ کۆنترۆڵکردنی یارمه ئایا زیادكردنی باج رێگهی كهم كه زۆر ربكهوێت ده سهیر ره نگه بهڵام خهرجکردن؟ یهکی زۆر تاڕاده بهرزتری حکومهت وه .داهاتی وێته ئهمه وابكه تێدهچێت حکومهت خۆش بكات زیاتر زیادهی خهرجی ڕێگه بۆ هه یه وهی ئه گهری ئه 22
به زمانی ساده ئابوری
رامبهر خهرجی له به وهی مکردنه ڕێگهی لێبگرێت .به‌ڵین بۆ که وهی له سهرۆک ڕیگان دهشکێنرێت .لهساڵی 1982دا بهمسۆگه‌ری باجی زیاتردا ، شهی بۆ کرابوو، بانگه که زۆر باش وهی باج رزکردنه سهر به ڕازیبوو له باجهکان وه. کۆنگرێسه لیهن خهرجیدا له وهی کهمکردنه بهرامبه‌ر له دینههاتن .سهرۆکی به رجییهکان خه وهی مکردنه که بهڵام وه ، رزکرانه به سهر بودجه به رازیبوون له وه ههمان داوه که وته پێشوو جۆرج بوشی باوك رجییهکانیش كهی ساڵی .1990جارێکی تر باجهکان زیادكران و خه دناوه به بودجهش روهها کورتهێنانی هه خرابونه ڕوو، وهی وه له رزبوونه زیاتر به بههێز داهاتی وهی ئابوری ئه دواییانهدا ،پاش وه لهم فراوانتربوو .دیسانه دهكرا لهساڵانی چاوهڕوان وهی وهک له فیدراڵی زۆر خێراتر زیادکرد ماوهندی زه دهستیكرد به زۆرینه کۆماری 1999و ،2000کۆنگرێسی ساڵه داراییه‌دا. ئهو دوو خهرجکردن له کۆتایی ههندێک خهرجکردن، خواستانهی ئێستا بۆ ئهو بهرچاوگرتنی له به وهی باج و مکردنه یه که لهوانه كه دهكرد وه ئه سهر نانهت پێداگریان له ته خهرجییه مایهی کۆنترۆڵكردنی ببنه کورتهێنانی زیاتری بودجه که بۆچی باكی وهی ئه وهی ڕوونکردنه بارهی بهدره‌کانی حکومهت .له ڕاده له ههڵگری بودجه، سهر کورتهێنانی وهی باج له مکردنه کاریگهری که نییه به کاریگهره – خهڵاتی نۆبڵ میڵتن فریدمان وتی ''کورتهێنان ڕێگرێکی ره - ڕێگهی کاریگه تاکه دهڵێم که دهڕۆم و وهش دورتر له بگره من خهرجکردنی لیهنی جێبه‌جێکار و یاسادانه‌ردا'' بهرده‌م خواستی له جێرنهڵ.(15/01/2003 ، رۆنامهی ۆڵ ستریت ) له کورتهێنانی بودجه و گهر بڕیاره شتێک ئه پێویسته چاکسازی سیاسی سهختتر وهی ئه پێویسته ڕیساکان بگۆڕێن بۆ بکهین. خهرجی زیانبه‌خشدا چهند دهیسێنن. كه لهو باجه‌ی بكهن خهرج بێت بۆ سیاسهتکاران زیاتر مه. ئه ئهنجامدانی ههن بۆ ڕێگایهک وابهسته حکومهتی فیدراڵی وه ی ئه ههمواربكرێت بۆ دهستور دهکرێت حکومهتی گهرچی زۆربهی ئه که هاوسه‌نگی بوجه ڕابگرێت، بکات بودجهکانیان هاوسه‌نگ ڕابگرن .یان که ستهكراون تهکان وابه ویلیه سهر چواری سهر سێی یان سێ له له که دوو دهستور ههمواركردنێكی سهندكردنی په کهی گونگرێس بخوازێت بۆ نه نجوومه ههردوو ئه دهنگی حکومهتی سهڵاتی قهرزکردنی ده خهرجی و فراوانكردنی پێشنیازی بهپێی ئاستی ئهم ساڵ سنوورداربکرێت خهرجی فیدراڵی .یان ئاستی خهرجکردن جۆره ، داهاتی ساڵی ڕابوردوو .پێشینازی گۆڕینی رێسای لهم ئامادهبن باج بسێنن لهکاتێکدا که گهر مه دهکات بۆ یاسادانهران سهختتر 11
به زمانی ساده ئابوری
جۆره له حکومییهکان .ئهم خزمهتگوزارییه رامبهر وهربگرن به پاره یان دهکات و یاسادانهران بهرده‌م حکومهت توند گۆڕینی رێساكان ڕێگرهکانی ئهم بهرچاوبگرن . حکومهت له دهکات وردتر تێچوونی پرۆگرامهکانی ناچار وه. وێته لێده كه باشبونهش تێچوونكاریگه‌ری حکومهتی
سه ختی که به کاته وه کاتێک خاوده شه ی ئابوری گه .6حکومه ت سه ر له که س هه ندێک یارمه تیدانی هه وڵداندا بۆ شداره له به حسابی خه ڵکی تر. کهی( بۆ ئامانجه دهبێته که زۆرجار سیاسهت ) ئامرازی کهمترین به بهگشتی باجدهران کانه له سهرچاوه وهی کێشانه سهر به وتهكان ستكه ده روهها بۆ دابه‌شبكردنی هه زویركردن و سندوقهکانی سهر که پاڵپشتی یهک بهشێوه داواکاری بێشوماردا یه به هه پهیوه‌ندی جێگایهی ئهو دهنگدان زیاد بکات .سیاسهت ،تا وه ،بریتیه له هونهری فێڵکردنی وهی پشتگیرییه کۆکردنه وهی بگیرێیت. ئه بهبێ رنامهڕێژكراو ،یان وردتر ،چۆن فێڵبکه‌یت به جهیمس شڵێسینگه‌ر وه سامان هۆیانه به دهتوانێت کهس تاکه که هه یه دوو ڕێگا رکهوتوو بن سه دهتوانن رههمهێنان و تاڵانی .خهڵک وهبنێت :به پێکه وه و ئاڵوگۆڕکردنیان به خزمهتگوزارییه رههمهێنانی کاڵا و لهڕێگای به نهکانی ئاڵوگۆڕ دهستهێنانی داهات یارمهتی لیه به شێوازهی داهات .ئهم ههندێک جار رێساكان بهڵام دهکات . کۆمهڵگا زیاد دهدات و سامانی کهسانی رههمی لهڕێگای ''تاڵانکردن''ی به که دهن ده خهڵک رێگه به له دروستکردنی داهاتی زیاده‌دا تهنها به شێوازه سهربکه‌ون .ئهم دیکه وه یه - دیکه کهسێکی رهری کهسێک زه ستکهوتی ده شکست ناخوات – کۆمهڵگا وه سامانی لێره فیڕۆدهدات و رچاوهکان به سه بهڵکو هاوکات دهدات ،کاتێک خۆشگوزهرانی ئابوری حکومهت برهو به وه. کاته مده که تهی حکومه ئهو وه . رههمدار بدات و تاڵانی سارد بکاته هانی چالکی به 22
به زمانی ساده ئابوری
دهپارێزێت و مافهکانی موڵکداری کاردهکات، بێلیهن وهک هێزێکی ئهم ئامانجه بهباشترین شێوه دهتوانێت سهپێنێت، ده گرێبهسته‌کان کهسانی بهدیبهێنێت .کاتێک یاسا کاراکانی وڵاتێک داگیرکردنی موڵکی وهش زیاتر، دهکرێن .له کهم تاڵان یهکی سهرچاوه چهند دهکات ، سهخت تر که بۆ پاراستن لهدژی تاڵانی رچاوانهشی سه ئهو باشهدا ، رجه لومه هه لهو دهبن. کهم بههاوشێوه بهكاردێن داردهستی دهبێته له جیهانی مۆدێرندا ،زۆرجار حکومهت خۆی ڵمهتی هه که ئاراستهی لۆبیکردن، رچاوانهی سه ئهو بارهی قه تاڵانکردن . دهکرێن، دهستهێنانی پشتگیری'' حکومی به چهندین جۆری تری '' سیاسی و وه بۆ سیاسییه پرۆسهی بهکارهێنانی بهئاستی ئاسان ستهن ڕاستهوخۆ وابه دیکه. کهسانی سهر حسابی وهندی( له رژه به تایبهت )یان گروپی ستکهوتی ده دهستنیشانکردنی تێچوونی دهخوات له حکومهت شکست کاتێک لهڕێگای نموونه رهکییه‌کان )بۆ سه نده کهرتی گشتی بۆ سوودمه پرۆژهکانی له چالکی شداردهبێت بهچڕی به وه( یان کاتێک كارهێنانیه كرێی به خهڵک کاتی زیاتر ئهوكات پێکهاتهی ،(7 وهی داهاتدا )بڕوانه گواستنه رههمهێنانی کهمتر بۆ به سیاسهتکاران و کاتی کهن بۆ لۆبیکردنی ده تهرخان بهکاربێن بۆ دهكرا که رچاوانهی سه ئهو خزمهتگوزاری .ئایا کاڵا و له پێناوی دهدرێن بهفیڕۆ وهنانی سامان و دروستکردنی داهات ، پێکه كهوێت كه رده به وهی كێ پڵاو و گۆشتی زیاتری ئابوری ئه سهر له شهركردن كهمتره. بههاكه‌ی له له وڵاته وڵهتدا ، سهر ده به وگیریهكان جڵه مهی لوازبوونی سهرده لهم وهی گواستنه ئهوروپادا، مهریکا و خۆرئاوای ئه ندهکانی باکوری وڵهمه ده دهنگدان بلۆکهکانی ڕێکخراوهکان و گروپه باش وه بۆ رانه باجده داهات له تمهداره سیاسه ئهو بهراوردكاری بۆ بۆته کاری سیاسهتی مۆدێرن .سوودی كه به بهڕێگایه‌ک دهستهێنانی داهات به وه بۆ بدۆزێته یهك رێگه كه کهمترین شێوهش ئاشکرا بێت به رانه بێت و زویركه کهمترین شێوه گروپانهی ئهو خزمهتی بهکاربهێنێت له كه ئهوكات داهاته دهنگده‌ران ، لهلی ههڵبژاردن ههڵمه‌تی بهشداری دارایی دهنگ و ئامادهن زۆرترین که رههم و بێبه وهی داهاته‌دا .چالكیه نه گواسته ئهو بهرامبه‌ر له ببهخشن جڵهوگیرنه‌کراون. دیمۆکراسیهتی رهاویشتهی سروشتی سودخوازهكان ده نهکرێن، دهستورییه‌کانی حکومهتی دیمۆکراسی پته‌و وگیریه جڵه گهر ئه دهن و فیڕۆده رچاوهکان به سه کهم که كاراده ئهو پرۆگرامانه تمهداران سیاسه کهن. ده گوزهرانكردن ئیفلیج ئاستی گشتی
11
به زمانی ساده ئابوری
زیاتره له حکومه ت ئێجگار گواستنه وه ی داهاتی .7تێچوونی بووه سوودیان مه به ست نانه ی که لیه ئه و ده ستکه وتی سافی بۆ یه نرێت. پێبگه لهدژی جهنگ دهی رابردوودا سه ستهكانی شه لهناوه‌ڕاستی کاتێک بهرفراوان بڕوا وابوو که یهکی بهشێوه یهندرا ، ڕاگه مهریكا ئه ههژارای له کهمێکی تر له ئامادهبن مهریکیه‌کان ئه گهر ئه ههژاری له‌ناوببرێت دهکرێت دبهختترن. به كهمێك که کۆمهڵگا ئهندامانه‌ی ئهو وه بۆ بگوێزنه داهاتیان سیاسییهکانیان نوێنهره مه وه که بهلی ئامادهبوون )یان ڵكه كه خه یهکی زۆر ڕێژه به وهی داهات گواستنه پرۆگرامهکانی ئامادهبوون( و وانهی ئهو گواستنه ڕێژهی کۆی داهات ، پێوانهی بهرفراوانتر بوون .بهپێی خاوهن منداڵ، نموونه یارمهتی بۆ خێزانی ههژاران کران )بۆ ئاراستهی تهندروستی( دووقات بوون كۆمهك - كۆمهكی خۆراكی و وهرگرتنی رهقه‌ی وه وهی وه گواستنه ه له ساڵی 1975 ماوهی نێوان ساڵانی .1975-1965 له زیادبوندابووه. بهرده‌وام له بهشێک له داهات وهک داهات خهڵک وهی وهی داهات ،جیاواز بوو له بهڵام کاریگهری گواستنه جهنگ دژی بهر له دهدات ، خشهی 2نیشانی پێشبینیاندهکرد .وهک نه لهدابه‌زیندا بوو .لهساڵی 1947دا بهخێرایی ههژاری ههژاری ئاستی دابهزی بۆ رێژه یه ئهو لهساڵی 1965دا سهدا ٣٢بوو ، ههژاری له رێژهی ههتا بهرده‌وام بوو، دیکه چهند ساڵێکی زینه بۆ ئهم دابه سهدا .13.9 له وه، ه لهساڵی 1968دا .بهڵام لهساڵانی کۆتایی 1960 سهدا 10 له یشته گه لهدژی جهنگ وهکانی دهستپێکردنی گواستنه چهند ساڵیک پاش تهنها وه لهبری مایه له ئاستی خۆیدا وه و که هێواش بوه باشتربوونه ههژاری، بهرته‌سکی یهکی چوارچێوه وه له ه داببهزێت .لهساڵی 1970 وهی زایاتر ئه ڕێژهی دهکات .لهساڵی 2002دا رزودابهز ڵبه هه سهدا 10دا له به نزیک كهی ساڵانی رێژه نهبوو له كه زۆر جیاواز سهدا 9.6بوو ، له ههژاری كهس به تاكه كه رێژهی داهاتی وهی ئه بهرچاوگرتنی له ستهكان .به شه هێنده یهك دوو تاڕاده ههڵئاوسان له ساڵی 1965 رێژهی بهرچاوگرتنی له ره. رسوڕهێنه سه نهچوونه شتێكی بهروپێش ئهم زیادیكردوه ، ئابورییهکان ئاماژه شیكاره نهبوون؟ کاریگهرتر وهکانی داهات بۆچی گواستنه گشتییه: وهی دراوێكی نگدانه ڕه که ناكاریگه‌ریان کهن ده ئه وه بۆ بهستی باشترکردنی مه وهرگر به وهی داهات بۆ گروپێک له گواستنه وهی نگدانه ڕه ئهم دراوه خته .دووباره سه درێژخایهنی گوزهرانیان شتێکی كیهكانه. لوه نهخوازراوه‌کانی کاریگه رییه نجامه ئه 22
به زمانی ساده ئابوری
وه، نه که مده که وهکانی داهات گواستنه رهکیی کاریگهری سه فاکتهری سێ دهكرێن. وهی ئاراستهی کێ له دهر به رهكان بۆ هانده وهکانی حکومهت گواستنه کهم ،زیادكردنی یه وهرگری خشهر و باجدهر-به ههردووک لهلی دهستهێنانی داهات به کهوێت. دواده شهی ئابوری گه پێیهش بهو وه . مدهکاته که وه گواستنه شه داهاتی وه ئه نه نییه'' . وه باریوو شته هه به گهزۆی له وهک '' داهات وهی ئه ئامادهیکردبێت بۆ حکومهت نیشتمانی پڵاووگۆشتی ئابوری بێت که سهرانسه‌ری خهڵکی له به بڕی جیاجیا بدرێت به گهرم گۆشت و قوبڵی دههێنن و رههمی خهڵک به وه ،داهات شتێکه که پێچهوانه وڵاتدا .به ئهنجامی کهوێت له ستده ده کهس داهاتی دههێنن .تاکه دهستی به پارهی ئامادهن دیکه که کهسانی وه بۆ خزمهتگوزارییه دابینکردنی کاڵا و له داهاتی نیشتمانی وهک پڵاووگۆشتی ئابوری بیر دهتوانین ئێمه پێبدهن. کهس به کرداری ملیۆنان كهی که بڕه بهڵام پڵاووگۆشتێك وه ، ینه بکه رههمهێنان و ئاڵوگۆڕی بازرگانی به کهیان ریه هه که دیاریدهكرێت، كه. بهشێكی پڵاووگۆشته بهشێكی دهستهێنانی به کاردههێنن بۆ به بهبێ وه شبکرێته دهستیانکه‌وتوه دابه شهی به لهو مهحاڵه بتوانرێت بڕێك ییانهی خشهکێش ئهو داهێنان و نه ههوڵه‌کانی کارکردنیان و وهی نزمکردنه وه. بێته كه مده كه گۆشتوپڵاوه وه بڕی لێره پێیههستاون، کهیان ریه هه که رزهکانی به ئاسته پارهدانی وه بۆ کرێنه بهرزده کاتێک باجه‌كام دهبێت بۆ قوربانیدانی پێویست بۆ کهمتریان هاندهری باجدهران وه، گواستنه بهرهێنان له وه دهبێت بۆ هاندهری زیاتریان دهستکه‌وت، رههمهێنان و به ههوڵداندا دهن ،له ده وه له باجدان خۆدزینه پهنای که فیڕۆدهردا چالکی به کهوێت .هاوشێوه‌ش، ده دهستیان که یه وه پاره بهو دهستگرتن بۆ وهرگر وه کاتێک داهاتی مدهبنه که سوودهکانی گواستنه وه وهی رئه به له دهستکه‌وت .بههۆی دهبێت بۆ کهمتری هاندهری وهرگریش وه ، رزبووه به دهکات ،داهاتی زیاده ستکهوت زیاد وه ،کاتێک ده وه گواسته زینانهی ئهم دابه روهها وه -هه کاته بهرزده زیادهکان داهاته کهم به بڕێکی تهنها کۆی داهات وهرگری باجدهر و وه، کهم .لێره به بڕێکی زۆر تهکاندا زۆربهی حاڵه له گهر ئه كه كهوێت ده دهست ندهشیان وه ئه رههم ناهێنن و وهکان به گواستنه كهوت. ده دهست هێندهیان ههر نهبونایه ئهو پرۆگرامانه‌ش سهر وه له گواستنه سیاسهتێکی ههر خراپهکانی کاریگه رییه بۆ بینینی رچاوبگره کاتێک که وهی قوتابیان له به کاردانه رههمهێنه‌کان، ههوڵه به ههموو نمره که یهنێت گه رایده رهتای ساڵدا سه مامۆستا له خوێندکارهکاندا ههموو سهر به وهكاندا ستهاتووهکان له تاقیکردنه به ده 11
به زمانی ساده ئابوری
سایهی رنهگرێت .له وه کهمتر له ٦٠ کهس وهی هیچ ئه وه ،بۆ شدهکاته دابه وهدا تاقیکردنه كه تێكڕای 90یان زیاتریان له خوێندکارانهی ئهو پلنهدا ، ئهم دهست بدهن بۆ له نمره‌کانیان له بهشێکی زۆر پێویسته هێناوه، وخواره .بێگومان، بهره که نمرهكانیان ٦٠و وانهی ئه وهی تێكڕای رزکردنه به نمره ههندێک پێویسته له ٧٠و ٨٠دایه نمرهكانیان ئهو قوتابیانه‌شی كه نده زۆرنا ،لهپێناوی دابهشکردنی نمره‌دا وه ئه گهرچی ئه ببهخشن، یهکسان. یهکی زیاتر بهشێوه دههێنن خوێندکارانهی ٩٠یان ٨٠ ئهو وهی یه له هه کهس گومانی ئایا لێدهگیرێت'' بۆ زیادهکانیان ''باجی وڵه هه دهخوێنن ،کاتێک که کهمتر خوێندکارانهی که ئهو ههمان شتیش بۆ دیکه؟ کهسانی به بهخشین سوود سهر وه له دهبنه ڕووبهڕووی سزایهی ئهو ٥٠و ٤٠یان هێناوه ،چونکه كه زیاتریان وه ئهوانه لیهن وه له كرێته بهرزده کهم ،و نمرهكانیان كۆششی ههو نمره زیادانه‌یان له ئهوا ئهمان خۆیان زیاتریان بهێنایه گهر ئه هێناوه و وهرده‌گرت له‌وانی نمرهیان كهمیدا نمره له كاتی دهچوو چونكه كیس گهرچی ئه کاردهکات ، رنهچووش ده وه .ههمان لۆجیک بۆ خوێندکارانی دیكه یهكی شێوه به خوێندایه. نه ندهیان وه ئه ههر دۆخێکدا له وانهبوو له دهستهێنان به دهبێت و تێكڕای کهمتر که كۆششی نجامه چاوهڕوانكراو ئه دهبێت: هاوشێوه وهی باج بهزێت .کاریگهری پرۆگرامی گواستنه داده کهمتر و ئاستی نزمتری کۆی داهات. ههوڵی کاری وته درێژخایه‌کانی دهستکه زۆربهی سهر گواستنه وه له دووهم ،ركابهری حکومهت پێودانگێک پێویسته وه. دهسڕیته ستدارهکان مهنده مه به سوود تیپێوهكردنی سیاسی پیاوه وهی داهات و گواستنه وهرگرتنی دابڕێژێت بۆ کهن .بهگشتی، ده بودجه نابووت وهکان نهکرد ،گواستنه مهی ئه گهر ئه دیکه . وه خاوهنی شتێک بێت ،شتێک وهرگری گواستنه که دهکات حکومهت داوا پێودانگهکان داڕێژران، بهڵام کاتێک ئهنجام بدات یان شتێک بێت . بهلش یان پشتگیری پارهی وهی ئه دهگۆڕن بۆ خهڵک ڕهفتاری خۆیان دهن ،کۆی ده ئهنجام مه ئه وه .کاتێک دیکهی حکومی بیانگرێته بهزێت. وه داده کانه وه له گواستنه ستکهوتیان ده یهکگرتوه‌کانی ته ویلیه وه :گریمان حکومهتی بکهره خواره وه مهی بیر له ههر بهیانی تا 5ی ئێواره‌ی که 50دۆلر لهنێوان 9ی ئهمه‌ریکا بڕیاریدا له ڕیزدا بوه‌ستن ئامادهن بهوانه‌ی که فتهدا بدات هه ڕۆژێکی کارکردنی خهزێنه‌دا .ڕیزی درێژ زارهتی وه خهزنه‌داری رهکانی پهنجه ردهمی به له یفوسهفا و له که چهند کات ئامادهن خهڵک چهند؟ ئایا ماوهی دهگیرێن .بۆ ههر بههای کهسێک که وه؟ بگرنه رههمهێنانی خۆیان به چالکی 22
به زمانی ساده ئابوری
دهبێت نزیکهی ١٠ ئاماده له پێنج دۆلر، كاتژمێرێكی بریتی بێت یه زیاتر لهوانه بهڵام که . وهرگرتنی 50دۆلره له ڕیزدا بوه‌ستێت بۆ كاتژمێر که کاتهکانیان ههبوون دیکهی زۆر خهڵکی گهر ئه له ١٠كاتژمێری پێبچێت روهها کهمتر بوو ،بابڵێین 3یان 4دۆلر بۆ كاتژمێرێك .هه بههایان دۆلره بههای 50 كهیان زۆربهی چاوهڕاوانیه که گهن ههمووان تێده که وهبووبێت ئه گهر ئامانجی حکومهت ئه رفکردوه. سه کهی گوازراوه خواردوه. ئهوا شکستی وڵهمه‌ندتر بکات ، كه ده وهرگری 50دۆلره بهست له سوودمهندی مه که بۆچی دهدات ئهم نموونه ساکاره نیشانی دراوه .کاتێک نه ئهوتۆیان یارمهتیه‌کی گواستنه وه پرۆگرامهکانی له رێزدا، وهستان ئهنجام بدهن )بۆ نموونه ، دهبێت شتێک ندهکان سوودمه ئهنجامدانی بهرپرسانی حکومهت، وهی فۆرم ،لۆبیکردنی پڕکردنه هاوکاریکردنی یان دواکه‌وتن وهی ڕووبوونه ڕووبه وه، تاقیکردنه وه، كه بیانگرێته وه وهی گواستنه ئه ههڵمه‌تێکی سیاسی دیاریکراو( بۆ دهچێت کاتێک دهست دهستکه‌وتی چاوه‌ڕوانکراویان له بهشێکی زۆری ههمانشێوه‌ش ،کاتێک به وه. پێودانگهکان بیانگرێته دهن ههوڵده ویهک که نموونه ،زه لێدهکرێت خاوهنی شتێک بێت )بۆ سوودمهند داوای كهكانی كۆمه وهی پرۆگرامی ئه ههبێت بۆ گهنمی مێژوی چاندنی تهکسی یان مۆڵهتی لێخوڕینی وه ،یان بیگرێته گهنم رههمهێنانی به دهستبهێنێت، به که تییه وهی یارمه ئه به بێگانه( بۆ رههمێك فرۆشتنی به دهستهێنانی به که پێوستن بۆ وه نه که بهرزده ئهو موڵکانه خهڵک نرخی زهوی که تهکسی یان مۆڵهتی وهک که ، موڵکه بهرزی كه .نرخی تیه یارمه که داده‌پۆشێت. تییه یارمه ههبێت ،های گهنمی مێژووی چاندنی ڕوانکراوهکان ململنێ سوودمهنده چاوه تهکاندا ریهک له حاڵه هه له یهی زۆرێک له ڕاده ئهو وه تا بیانگرێته پێودانگهکان وهی ئه کهن بۆ ده بهگشتی وهرگر ، ئهنجامدا ،داهاتی سافی بهن .له ناوده که له وه بههای گواستنه وهرگری كه .بێگومان داهاتی سافی گواستراوه له بڕی دهبێت کهمتر زۆر ههوڵی دههێنێت وه ئه که ئهسته‌م پێیوایه به که سهی که ئهو پهراوێز ) گهر ئه له سفر ، دهبێت وه( زۆر نزیک بیگریته ئهو پێودانگانه وه بدات ئه که بۆچی پرۆگرامهکانی کاته وه ڕوونیده به سفر .ئهمه نهبێت یهکسان ئهو له باشترکردنی گوزرانی شکستیانخواردوه بهگشتی گواستنه وه بهستبوون. که مه ندانهدا سوودمه وهدا گواستنه ڕواننهکراو له پرۆگرامهکانی چاوه بێگومان گۆڕانی جیاوازهکان بخولقێنێت. گروپه دهستکه‌وت یان زیانی کاتی بۆ دهكرێت یهک ،ململنێ زراوه دامه بهشێک له کرایه بهڵام کاتێک پرۆگرامێک 11
به زمانی ساده ئابوری
لهناوده‌بات که چالکییهک ههر ورهی گه یهکی نائاسایی داهاتی شێوه به پشتگیرییهکی حکومی وهی ئه کهسێک زیاددهکات بۆ رهکانی گه ئه وه. بیگرێته گواستنهوه‌کان :ئهو پرۆگرامانهی یه بۆ ناکارایی هه سێیهم هۆکاری میانهی که له رانهی لهو ڕکابه دهپارێزن چاوهڕوانکراو وهرگری که یهک که ههڵبژارده دهدات بۆ دهبن ،هانیان زانانهدا دروست بڕیاردانی نه دهکات. که زیاد ره رهکانی ڕکابه گه ئه سهختی نجامدهدات(1) : گواستنهوه دوو شت بۆ سوودمه‌ندان ئه وهرگرتن رهی هانده کاتهوه(2) ، مده که هامهتی نه نجامهکانی ئه لهو پهناگرتن ههوڵدانی ئاراستهی هاندانیان بۆ به كاتهوه مده كه ئهم دوو شته کاریگهری چونکه ڵدهدات رهه سه تیانه .کێشه که هامه نه هن. دهک یهک دروست دژبه مانگانهی دڵنیایی )تآمین( پارهی حکومهت بۆ کۆمهکی دارایی نموونه، بۆ سهکان بۆ پاراستنی خۆیان له که تایبهتی تاکه ناوچهکانی زریاندا تێچوونی له ئهمهش سامانیان زیاد وه . كاته مده كه ئهنجامی زریان زیانی ئابوری له بهڵام دهکات ، ههرزانتر ئهوان که خۆپاراستن بۆ که کۆمه دهکات .چونکه شهی ڕه هه که هاندهدرێن بۆ خانووکردن لهو ناوچانه‌ی سهکان که تاکه ونه وه كه ده وه بههۆی زریانه كه زیانانهی ئهو ئهنجامدا ، له سهره . له زریانیان بیمهی بێکاری بوایه. نه كۆمه كه ئهو گهر ئه وهی دهبن له ورهتر گه دهكات كه له کرێکاری بێکار وهها ندبوونه سودمه یه .ئهو دیکه یهکی نموونه لهچاوه‌ڕوانی وه تدهكاته ههلێكی كار ره بكهوێت كاتێك سهری له كهمتر بهن له رده سه به کرێکارهکان کاتی زیاتر كارێكی باشتردا .بهم پێیهش وهی که له دهبێت بهرزتر ئهنجامدا ئاستی بێکاری له بهدوای کاردا و گهڕان بوایه. یهیان نه بیمه ئهو گهر ئه دهكات. شته زیاد ئهو ئهوا بکهیت ، كۆمهكی دارایی شتێک گهر ئه گواستنهوانه‌ی ئهو گشتییه . دهرنین لهم ڕێسا به ههژاری دژه وهکانی گواستنه بهست هانی شێوازی ژیانی پڕ بێمه دهکرێن، ههژاران ئاراستهی رهکان، هۆشبه بهکارهێنانی مادده دهن )بۆ نموونه، ده ركهشی سه ههرزه‌کاران و لیهن وازهێنان له خوێندن یان کاركردن ،منداڵبوون له لیهن ستبهرداربوونی منداڵ له تهڵاق و ده وهرگرتنی وه ، کردوه شوونه ژنانی ههژاری ههڵبژێرن ،ئاستی ئیختیارانه ئهم خهڵکی زیاتر تاوهكی وه(. باوکه مهودای کورتدا زۆر له كیانه لوه کاریگه رییه ئهم یه وانه له وه . رزدهبێته به ئهم بهسته‌کانی بێمه خراپه نجامه له مهودای دوردا ، ئه نهبن .بهڵام گرنگ وه زۆر ونه كه ده فتارانهی لێیان ئهو ڕه گۆڕانکارییانهی شێوازی ژیان و 22
به زمانی ساده ئابوری
دهبن. سهختتر ههڵده‌چنێت تهنگ حکومهت ههژاری وهکانی دژه وهش زیاتر گواستنه له کهنیسه‌کان و کهس، تاکه ته خێرخوازه‌کانی خێزان، تایبه وڵه هه به کێشه تانه زۆر زیاتر سروشتی تایبه ره خشه ئهم به نییهکان . ده ڕێکخراوه مه رامبهر شێوازی ژیانی به ههستیارده‌بن دهببینن ،زیاتر قینه که ڕاسته دهن بۆ ده ههوڵ که كهن ده وانه ئه بهخشینه‌کانیان ئاراستهی سودمهنده‌كان و تایبهت خێرخوازانهی ههوڵی بدهن .لێره وه وهی یارمهتیدانی خۆیان ئه بهڵام کاتێک باج دهدات . ئهنجامیان که حکومهت وانهی دهبن له کاریگهرتر کهس و تاکه ئاشکرایه که دهکات، حکومهت کاری زیاتر وه و كۆدهكرێته ههوڵی ناکارای که کهن .کاتێک ده کهمتر تهکان کاری تایبه گروپه تهکان تایبه کاریگهره پرۆگرامه زیاتر به تهنگ پرۆگرامهکانی حکومهت دهبێت. سهختتر ههڵده‌چنن ،کێشه که وه، پرۆگرامه جیاوازهکانی گواستنه وه ،شکستخواردنی ئابورییه له دیدی ههژاری، دژه وه تا پرۆگرامهکانی رههمی کێڵگه له پشتگیری نرخی به ههر بهرچاوگیران، له كیهكان لوه نین .کاتێک کاریگه رییه سهرسوڕمان جێگهی سوودمهنده‌كان له که یارمهتیدانی کهن ده وه ئه ئاماژه بۆ ئابورییهکان ڕاڤه سهخته. مهودای دووردا زۆر که خاته جێگه ی بازاڕ، سیاسه ت ده .8پلندانانی نێوه ندی دواده خات. فیڕۆده دات و ئابوری رچاوه کان به سه ئه ویش پێدهچیت دانایه. پێیوایه که زۆر خۆیدا بیرکردنهوه‌ی سیستهم له پیاوی ڵگایهکی جیاوازهکانی کۆمه ندامه دهتوانێت ئه که وه بکات ئه وێنای داشهکانی دهست رێکخستنی به بههان ئاسانی وره ڕێکبخات گه شهتره‌نج پرنسیپێکی تری داشهکانی بهرچاوناگرێت که له ترهنج .ئهوه شه له بهڵام سهریاندا . به یسهپێنێت ده دهست که لهوه‌ی جگه جووڵهیان نییه ههر داشێک پرنسیپێکی کۆمهڵگای مرۆییدا ، مهزنی ترهنجی شه بۆردی یاسادانهر لهوانه یه لهوه‌ی که یه ،جیاواز هه بهخۆی جووڵهی تایبهت یهک به تهبابن و پرنسیپه ئهو دوو گهر سهریدا .ئه به ههوڵبدات بیسپێنێت دهڕوات تهبایی بهئاسانی و مهی کۆمهڵگای مرۆیی کاربکهن ،گه ئاراستهدا ئهگه‌ر رکهوتوو بێت . سه ختهوه‌ر و به زۆره ئهگه‌ری روهها هه ڕێوه، به کۆمهڵگا روهها هه دهبێت، بهرباد که گهمه یهک یان جیاوازبوون ، دژبه دهبێت. بهرزترین ئاستی بێنیزامدا بهدرێژایی کات له ئادهم سمیس 11
به زمانی ساده ئابوری
دهتوانێت باشتر له بازاڕ حکومهت ههندێک جار وهک پێشتر باسکرا، خته سه که كهمی کاڵا دابینکردنی کاڵای گشتی ڕێکبخات –جۆرێكی كهس بڕوایان روهها زۆر دهران .هه پاره بهکاربردنیان سنوورداربکرێت بۆ کۆمهکی دارایی ههڵبژێرێت ، دهتوانێت پیشهسازی حکومهت وایه که بهرێت، ڕێوه به زراوهكان دامه ئاراسته بکات، بهرهێنان وه دابینبکات، شهی ئابوری خێراتر گه که یهک بهشێوه دیکه دابینبکات روهها کاڵای هه پیشهسازی'' بهرهێنانی حکومهت و ''پلندانانی وه دیده ، ئهم بکات .بهپێی ئهنجامی بازاڕ باشتر بکات. دهتوانێت یه. ژیرانه وه پلندانان شتێکی دڵنیاییه رنجڕاكێشه .به سه دیده ئهم شارهزایانی ههڵبژێردراوه‌کان و بهرپرسه گهری زیاتر نیه ئه ئایا بکهن زیاتر له بازرگانه چاکهی گشتی'' گهل رایهتی '' نوێنه حکومهت تهماعکار'' نین له کهمتر بهرپرسانی حکومی '' رپرونێرهكان؟ ئایا ئینته دهستی نادیار که له پرنسیپی سانهی که ئهو تهکان؟ تایبه بازرگانه بڕوایه. جێگهی وه زیاتر بهلیانه تێناگهن ،زۆرجار پلندانانی نێوهندی یه. ڵه هه ئهمه که دهکات وه ئه ئاماژه بۆ بهڵام ئابوریناسی كهن ده رادهیكی زۆر دڵنیامان كه تا ههن رهکی سه چوار هۆکاری زیاتره له سوود. نێوهندی زیانی كه پلندانانی وهی له بڕیارهكانی جێگهی خاته نێوهندی سیاسه‌تكردن ده کهم ،پلندانانی یه پلندانهره نییه. ڕاستکردنه وه حکومهت ئامرازی نهچیت كه لهیاد وهت ئه بازاڕ . که رانهی ئهو یاسادانه روهها قینه )هه راسته نێوهندیه‌كانی جیهانی غهیبزان نین. خۆنهویستی یهك پیاوچاکی سته کهن( ده ده ئاراستهیان رهێنانانهی وه به کۆمهک و ئهو سهر كاردهكاته بێگومان ئیعتیباراتی سیاسی رخاندهكرێن. وه ته رهکانه پلندانه لهلیه‌ن که که نانهت کاتێک ته کاردهکات ، یه چۆن پرۆسه ئهم که بیربکهره وه دهدرێن .پێویسته یاسادانهران دیمۆکراتیانه یهکی شێوه به بڕیارهکان وهنی رژه به سهندیکای سهندبکه‌ن .چهندین بازرگانی و په رجییهکان خه که کهداراییانه‌ی کۆمه بهرهێنان و وه ئهو کهن بۆ ده کرێکاری لۆبی وانهدا ئه بهلی تایبهت یهكی بهشێوه یهنن .یاسادانه‌رانیش گه سوودیان پێده بكهن و ههڵبژاردن كۆمهكی دارایی هه یه وهیان ئه كه توانای وه نه ده بایده گهڵ کۆمپانیا بهراورد له پێببهخشن .به نگدهری گرنگیان دهنگی ده روهها هه دهبێت له پتهوتریان کۆنهکان تۆمارێکی یشتووهکاندا ،بازرگانییه پێگه تازه تهکنیکه‌کانی سهر له دهبێت بوارهکانی هاوکاری سیاسیدا ،زانیاری باشتریان سایهتیه سیاسیه که گهڵ دهبێت له ندییهکی نزیکتریان یوه په لۆبیکردن و 22
به زمانی ساده ئابوری
ردهڵێت: ڵاتدارهكاندا .وهک سێناتۆری پێشوو ولیام پرۆکسمایه ده سه پرۆسهی لێیه''. سهڵاتی سیاسی ده که ئهو شوێنه‌ی دهچێت بۆ پاره " ئابوریشهوه لهڕووی گهر ئه نانهت ته کۆنهکان ، فهزڵی کۆمپانیا سیاسی بهستیان مه که تازانهدا ئهو کۆمپانیا سهر به دهدات بێهێزبوون، چهندین پرۆگرام کۆمیتهكان زۆرجار سهرۆکی وهشدا، پاڵئه ندنه . له سه شه گه بکهن که پرۆژانه ئهو یاسادانهری تر ڕازیببن پاڵپشتی گهر مه وه ، کانه ڕهتده لهلیه‌ن كه وهندی رژه به گروپانهی ئهو رهکانیان و دهنگده بهسوودن بۆ پرۆسه ئهم که دهكات وه به خهیاڵپڵاوێکی نائومێد بڕوا سهندن .تهنها په کهمتر و بهفیڕۆدانی مایهی دهبێته کهی ئهنجامه سیاسهتکراوه به بهرهێنانی وه پارهی دابهشکردنی وهی سامانی زیاتر و کۆکردنه دهیكات. وهی بازاڕ یهكی باشتر له شێوه به بهنزمی ڕاگرتنی یه بۆ هه هاندهری لوازیان دووهم ،کۆمپانیا حکومییهکان رانهی کاڵا .جیاواز له کاریگه تێچوون و داهێنانی نوێ و دابینکردنی کهرتی پرۆژهکانی سهرپه‌رشتیاری بهر و ڕێوه تهکان ، به تایبه خاوهنداره ئهوتۆیان پێناگات كاتێك پرۆژهكانیان کاراییان باشتر و گشتی سودی یهكی بودجه دهن ههوڵده که دیاره تێچوونیان نزمتر بێت .ئاشکرا شهی گه دابیندهکات بۆ کۆمهک ورهتر گه ههبێت .بودجهی ورهتریان گه رییهکاندا و موشته خهرجكردنی زیاتر له كه ،زیادكردنی مووچه، رێكخراوه بهرانی ڕێوه کهن .به ده رهکان ئاسانتر به ڕێوه که ژیانی به دیکه فاکتهری دهن بڕوا وڵده هه ههڵاوێرد، بهبێ یهکی زۆر تاڕاده کۆمپانیا حکومییهکان، خزمهتگوزاریانه ئهو کاڵا و پرۆژهکانیان که رهکان بهێنن پلندانه به پارهی زیاتریان گهر ئه بههادارن و خهڵكی زۆر لهلی که مدههێنن رهه به ههمانكاتیشدا پێ کۆمهڵگا .له کهن بۆ ده ردهست ،شتی زۆر باشتر به بخرێته خهڵک نهبێت ، بهرده‌وام تهرخانكراو پارهی گهر ئه که وه داده‌گرن ئه سهر له دهبن. ئهنجامه‌کان وێرانکه‌ر پێدهگات و زیانیان حکومهت دیکهی پلندانهرانی خته بۆ یاسادانهران و سه زۆرجار هاوشێوهی ههڵبسه‌نگێنن .هیچ شتێک نیه كه جۆره شهی لهم بانگه بهکاریبهێنن بۆ پلندانهران بتوانن تایبهت بێت که کهرتی ئاستی قازانجی تایبهتدا، کهرتی زراوهكان .له دامه بهری ڕێوه كارئهنجامی به پێوانهکردنی کهرتی گشتیدا ،هیچ له بهڵام دهکات ، ئهنجامدا ناکارایی بژاره ئیفلكردن له به پرۆگرامه كۆتاییهێنان بۆ نییه هاوشێوه میکانیزمێکی شکستخواردووهکان .لهڕاستیدا زۆرجار کارکردنی خراپ و شکستخواردن له وهک پاساویك بۆ داواكردنی کاردههێنرێت ئامانجهکاندا به بهدیهێنانی بهرێتی پۆلیس ڕێوه به وه . ته لهلیه‌ن حکومه پارهی دابینكراو زیادکردنی 11
به زمانی ساده ئابوری
پارهی زیاتر بۆ کاردههێنێت بۆ داواکردنی وهی ئاستی تاوان به رزبوونه به وهدا بێت، نزمبونه نمرهی خویندکاران له گهر سهپاندنی یاسا .ئه هێزه‌کانی کاردههێنن بۆ ئهم شکستخواردنه به گشتییهکان قوتابخانه بهرانی ڕێوه به بهرانی ڕێوه بههێزی به هاندهری بهرچاوگرتنی پارهی زیاتر .بهله داواکردنی هاندهری لواز بودجهکانیان و حکومهت بۆ فراوانترکردنی پرۆژهکانی حکومهت تێچوونیان پرۆژهکانی دهکرێت که به کارایی ،چاوهڕوان برهودان ته هاوشێوه‌کانیان. تایبه رزتربێت له هی کۆمپانیا بهپێی دانه به تهكان كه تایبه ره بهرهێنه وه كه بڵێین جێگهی خۆیایه‌تی سێیهم ،زۆر له بهرهێنانی باشتر وه كهن ، ده وه پارهی خۆیانه گهرخستن به وه ركهشی سه خه نه ده باجدهران پارهی نێوهندیدا كه پلندانهرانی ڵدهبژێرن لهچاو هه که قازانجی رهی بهرهێنه وه ئهو كه نهچێت وهشت له‌بیر ئه گهڕ . بهرهێنانیان تێدا وه وه و بدۆزێته پرۆژانه ئهو پێویسته كهوێت ستده ده هه ڵه رهی بهرهێنه وه کهن .ئهو ده سهرچاوه‌کان زیاد بههای که بکات دهكات– راستوخۆ خۆی رهر كهی زه بهرهێنانه وه پرۆژهی دهکات – واته رکهوتن و سه کهمجار وه شه وانه دهكات .بهپێچه ئهنجامه‌کان حهمولی ته سهر سامانی دهبێت له شکستخواردنی پرۆژهکانی حکومهت کاریگهریان رههمداریش یهک به پرۆژه گهر ئه نانهت ته پلندانهرانی حکومهت . تایبهتی کهم رهکان پلندانه تایبهتی ستکهوتی كه ده وه زۆره ئه گهری ئه بێت ، بههای گهر ئه فیڕۆدهر بوو– که به گهر پرۆژه ئه ههمانشێوه‌ش ، به دهبێت . کهمی نێگهتیڤی رییهکی کاریگه شکسته ئهم وه - مبکاته رچاوهکان که سه ستکهوتی یه بتوانن ده وانه نانهت له رهکان .ته پلندانه سهر دهبێت له دیکه سوودمهندی پاره و ی که رانه بهفیڕده پرۆژه کهسی بپچڕن لهو تاکه که پاڵپشتی سیاسی زیاتری دهكات هێزانه گروپه سیاسییه به ئهو ئاراستهی بهرچاوگرتنی بونیادی بهله کهن لهکاتی دانانی بودجه‌دا . ده که رێتییه ڕێوه به به به وه نییه وامان لێبكات بڕوا بهسانایی هیچ هۆکارێک هاندهره ، ئهم لێدهكرێت له وهیان ئه گهری ئه ندییهکان نێوه پلندانهره بهێنین که بكهن که پرۆژانه ئهو ئهنجامدانی تهکان زیاتر كار بۆ تایبه رهێنهره وه به کهن. ده کۆمهڵگا زیاد سامانی نێوهندی بتوانن زانیاری پێویست پلندانهرانی حاڵه که چوارهم ، مه ردهوامی به کردنهوه‌ی تازه دهستبهێنن بۆ خولقاندن و ڕاگرتن و به دهژین. بهرده‌وامدا له جیهانی گۆڕانی ئێمه پلنێکی ژیرانه. رههمی نوێ و پشێوی سیاسی و گۆڕانی کنهلۆجی و به ته پێشکهوتنی ردهوام به ههموویان ئهمانه شوههوا که خواست و گۆڕانی رچاوهدا .هیچ سه گمهنیبوونی کاڵا و ده كهن له گۆڕانکاریده 22
به زمانی ساده ئابوری
ئهم گۆڕانانه بکات و بهی نێوهندی ناتوانێت مواكه سهڵاتێکی ده ببهخشێت بسهنگێنێت و رێنمایی مانادار ههڵیان سیاسیهوه لهڕوی زراوهكان. بهری دامه ڕێوه به به پهرتوبڵاوه‌كان زانیارییه یهكتر .نرخهکانی بازاڕ له بازاڕهکان جیاوازن له گۆڕاندان بهرده‌وام خهن .زانیارییهکانی نرخ ده کهن و رێكیان ده تۆمار نرخهکان دهن. له ئابوریدا ڕووده میشه هه ئهو گۆڕانانه‌ی دهرخستنی بۆ دهنێرن بۆ ئاماژه زۆرهی زانیارین و رشوبڵاوییه ئهم په وهی نگدانه ڕه ئهو ئاماژانهی نرخ ئهم رچاوهکان . سه بازرگانییهکان و دابینکهرانی کۆمپانیا که رچاوهکان سه بازرگانییهکان و خاوهن به بهخشن ده زانیاریانه گهڵ کردارهکانیان و هاوسازكردنیان له پێویستن بۆ رێكخستنی رجه نوێیه‌کاندا. ههلومه ههبوو که پلندانانی حکومی بهربڵاو بڕوایهکی وبهر لهمه چهند ساڵێک دهوترا که شهی ئابورین .پێمان گه پیشهسازی" کلیلی سیاسهتیكاری و " نه پلندانانی حکومی روبكه دهبێت وهتا ئه داماوه :یان ئابوری بازاڕ دۆشی وه. ببنه شهی سست و داكشانی ئابوری گه نجامهکانی ڕووبهڕووی ئه زیاتر یان دیده ئهم لێستهر سیرۆ له پێشڕه‌وانی ئابوریناسان پۆڵ سامۆیڵسن و ڕۆشنبیرییهکانی ساڵانی بازنه سهر میدیای باو و به که باڵیكێشابوو بوون ، سیستهمی سۆڤێت و خراپبوونی ئابوری یابانی ههشتاكاندا .داڕمانی حهفتا خهڵك ههرحاڵ ،زۆر به دیدهیان داخوراند . ئهم بهربڵاوی یهکی زۆر تاڕاده جیاوازهکانی ئابوری کهرته دهتوانێت حکومهت بڕوایهدان که لهو هێشتاش دیسانه وه مهش رده .ئه روه په تهندروستی و وهک چاودێری ئاراسته بکات ، وههمه. له ئادهم سمیس باسی وبهر، لهمه ده و نیو سه نزیکهی دوو لهمیانه‌ی که وه شه ئهوانه به کردوه ، شکستخواردنی پلندانانی نێوهندی دبهختی به ئاراوه .بۆ دێنه کهرتێکی دیاریکراو ههوڵدان بۆ پلندانان بۆ وهی سمیس ئه یه ، هه بهخۆیانیان تایبهت عهقڵی سهکان که پلندانهران ،تاکه ڕووبهڕووی پێكهاتی دهنێت "پرنسیپی جووڵه "،و کاتێکیش ناوی که ناكۆكه یهک بهشێوه دهدات بۆ کردارکردن که هانیان وه دهبنه هاندهرێک دهکرێت رههڵده‌دات . سه كێشته وكاته ندییهکان ، ئه نێوه پلنداره گهڵ له خشتهی 4 خاڵه ڕوونبكاته‌وه .وهک ئهم بهدوو یهکی ساکاری دوو خشته ته وه تایبه پرۆژهی لهلیه‌ن خزمهتگوزاری یان دهکرێت کاڵا و ریدهخات ، ده ڕاستهوخۆ وه دابینبکرێن .دهکرێت ته لهڕیگای حکومه رههمبێن یان به کهیان پاره مه وه لیهنێکی سێیه باجدهر یان لهلیه‌ن کاربهر یان لیهن به له ههن بۆ لهبار پێکهاتهی كه چوار مانایه دێت بهو مه بدرێت .ئه 11
به زمانی ساده ئابوری
بهرچابگرین که هاوه‌ڵی له رانه هانده ئهو بهکاربردن .با رههمهێنان و به سهر پلندانانی رییهکانیان له ڕاڤهی کاریگه دۆخهن و ههریهک لهم چوار بکهین. نێوهندی رههمدێن و وه به کانه ته تایبه لهلیه‌ن کۆمپانیا كهمدا کاڵاکان یه له پۆلی دهکرێت که ئاشکرایه دهکڕرێن. پارهی خۆیان به وه رانه بهکاربه لیهن له گهر شکستیان ئه چونکه بهکاربه‌ران بکرێت، له چاوهڕوانی بڕیاردانی ژیرانه ئاسوودهیی سهر ئهوا کاریگهری خراپ له ئهمه‌دا ، ئهنجامدانی له خوارد مهێنهره رهه به مهش، ئه بهرچاوگرتنی بهله دهبێت. تایبهتیان دروست وهچوونی رای نگه ده به دهبێت بۆ بههێزیان هاندهرێکی تهكان تایبه کهم .شکستخواردن بهکاران و دابینکردنی کاڵای خواستراو به تێچوونێکی کهمتر .لهم دهبێته هۆی تێچوونی زیاتر و قازانجی مهدا ئه ئهنجامدانی له دهبێت بۆ هاندهریان مهێنهر رهه به بهکاربه‌ر و ههردووک دۆخهدا ئاسوودهیی گشتی .وهک دهدات به که برهو لهو کردارانه‌دا بهشداریکردن کۆمهڵگای مهی رجانهدا "گه لومه هه ئهم سایهی سهرنجی داوه ،له سمیس وهر و بهخته که زۆره گهریش ئه ڕێوه ، دهڕوات به تهبایی بهئاسانی و مرۆیی رکهوتوو بێت". سه تایبهت و حکومی کهرتی رههمێنان و پارهدانی خشتهی :4هێڵکاری به لیهن پارهی کاڵاکان دراون له رههمهاتوون کاڵاکان به لیهنی باجدهران یاخود كاربهر- به لیهن له سێههم كڕیار نمونه :خزمهتگوزاری )(٢ ) (١نمونه: تایبهت دامهزراوه‌ی بهلش تهندروستی ،ئازوقه‌ی پرتهقاڵ، سێو، تهلفزیۆن، خۆراك، و ره خانوبه چهندین رههمی دیهك به قوتابخانهی ) (٤نمونه: ) (٣نمونه: حكومی دامهزراوه‌ی بهرگری نیشتمانی حكومی ، پۆسته ،ئاو و رهی بهڵێنده یاخود كارهبا
تایبهت بهشێوه‌ی که کاڵاکان دهکات دۆخه ئهو رایهتی نوێنه پۆلی ) (٢ دیکهی باجدهران یان لیهنی لیهن بهڵام له مدههێنرێن، رهه به تهندروستی له خزمهتگوزاری دهدرێت .دابینکردنی پارهیان سێیهمه وه حکومهت لهلیه‌ن بهزۆری که ئهمه‌ریکا یهکگرتووه‌کانی ویلیه ته دهدرێت و دڵنیایی تهندروستی( تهندروستی و یارمهتی خزمهتگوزاری ) 22
به زمانی ساده ئابوری
ڕێکخراوهییه .کاتێک بونیاده ئهم سهر بهخشن له پێده بیمه( نموویه‌کمان ) دهبێت بۆ گرنگیدان به هاندهری بهکاربه‌ر تاچهند دهدات، پاره کهسێکی تر ستپێوهگرتن ،زۆربهی ده کهم" .لهجیاتی کهشی" :زۆر ڵامه وه نرخ؟ که باشترین بڕوایهدان که لهو دهکڕن رانه لهو دابینکه بهسانایی کاربهران به ڕهفتاری كهی .هاوکات گوێدانه نرخه بهبێ یه، هه كاڵایان بهگشتی کاربهران وهی به رئه به تێدهكرێت .له مهێنهرانیش کاری رهه به مهێنهران ناچارنابن بۆ کۆنترۆڵکردنی تێچوون و رهه نه نرخ ، به گوێناده دیاره کاتێک سهرنجڕاکێش .ئاشکرا بهنرخێکی خزمهتگوزاری دابینکردنی ڕێکدهخات ،کێشه سهر شێوازی پۆلی 2 کۆمهڵگایه‌ک دابینکردنی کاڵا له نییه هاندهرێکیان نه فرۆشیارهیچ نه کڕیار و وهی رئه به ڵدهدات .له رهه سه دیکهی رتهکانی که بهخێرایی زۆر زیاتر له ستپێوهگرتن ،نرخهکان بۆ ده کهن .ئهمه ده رجییهکان زۆر زیاد خه ئهنجامیشدا وه .له بنه بهرزده ئابوری ویلیه ته تهندروستیدا له خزمهتگوزاری کهرتی که له یه شته ئهو بهڕێکی یهی ڕابوردوودا ده له چوار ڕوویداوه ،چونکه ئهمه‌ریکا کگرتووهکانی یه پارهی به دابینكردنی پشتبهستنی زیاتریان داوه پرۆگرامهکانی حکومهت هانی وه. مه لیهنی سێیه لهلیه‌ن وه تگوزاریانه خزمه ئهو پارهی کاڵا یان کاربهر که به دهکات دۆخه ئهو رایهتی نوێنه پۆلی 3 ته وه حکومه لهڕێگای رههمهێنان به بهڵام دهدات، خزمهتگوزای پۆستهی خزمهتگوزاری لهلیه‌ن گهیاندنی پۆستی خێرا دهبرێت . ڕێوه به خزمهتگوزارییه‌کانی دابینکردنی ئاو و ریکاوه و ئهمه کگرتووهکانی ته یه ویلیه بونیادهن. ئهم وه نموونهی خۆجێیه حکومهتی چهندین لیهن کارهبا له هاندهرێکی بهکاربه‌ران کهن، ده سهرف پارهی خۆیان وهی بهرئه له دهستهێنانی به ههوڵدان بۆ ستپێوهگرتن و ده دهبێت بۆ بههێزیان رهستانه‌دا که که رجییهکانیان لهو خه ههر دۆلرێک له بهها بۆ زۆرترین دهبن. بهکاربه‌ران کاریگهر رجییهکانی خه لێره وه وه. ئهم پۆله ونه که ده بهگشتی حکومییهکان كه کۆمپانیا دهزانین وهش ئه وهک باسمان کرد ، بهڵام ، گهر ئه تایبهتی تهکاندا ، به تایبه گهڵ پرۆژه له بهراورد به دهبن کهمتر کارا وهربگرن. وه سهڵاتی سیاسییه ده زۆربهی داهاتیان له کۆمپانیا حکومییهکان گهر ئه وه كهمبێته گوێدانه تێچوون كه وه زۆره ئه گهری ئه روهها هه گهڵ کۆمپانیای گهر ل ه ململنێ له ئه کۆمپانیا حکومییهکان قۆرخکاربوون – رههمهێنان وه لهم پۆل‌هدا ناکارایی به لێره شیاوی ڕکابه‌ردا پارێزراوبوون. یه. هه گهری ئه ههمان کاتدا که حکومهت له دهکات دۆخه ئهو رایهتی نوێنه پۆلی 4 باجگرتنه وه لهڕێگای دابیندهکات و تێچوونکه‌نایشی تگوزاریهك خزمه 11
به زمانی ساده ئابوری
رههم بێت، که چی به بڕیاردهدات دۆخهدا پرۆسهی سیاسی لهم وه . پڕدهکاته وهی که رئه به خهڵكدا دابه‌شبکرێت .له سهر به رههم بێت و چۆن چۆن به هاندهرێکی دهستناکه‌وێت، وه دابیکهرانی کاڵاکان داهاتیان له کڕیارانه ئهم بهکاربه‌ران .لهسایهی به بۆچوونی یه بۆ گرنگیدان هه کهمیان لوازدایه بۆ سزادانی دابینکهری یهکی زۆر پێگه کاربهر له رجانهدا به لومه هه سهر چۆنێتی و جۆری کاڵای له ئهوتۆ ناکارا یان دانانی کاریگهری ههوڵدان بۆ سهر كه نه ده جهخت رههمهێنه‌ران به رههمهاتوو. به تهن باڵی که عاده وه ، خشه کۆمه کبه له ئاژانسی پارهی زیاتر دهستهێنانی به لوازه. هاندهریان بۆ کۆنترۆڵکردنی تێچوون زۆر روهها هه یاسادانهره، یهکترازن لهنێوان کاڵای چاوهڕوانکراو :دروستبوونی له ئهنجامی خهرجی رههمهێنان، بهکاربه‌ردا ،ناکارایی به خواستهکانی رههمهاتوو و به روهرده ئاشکراترین په مهریكا دابینکردنی ئه یهكگرتووه‌كانی ته زۆر .له ویلیه سیستهمی بهپێی پۆلی .٤ سهر ڕێکخستن بهخشێت له پێده نموونهمان ههموو کێشه به مهریكا، ئه كگرتوهكانی یه ردهی ویلیه ته روه په خهرجی، بهرز ،زیادبوونی خێرای ڕوانکراوهکان داڕزاوه :تێچوونی چاوه دهسته‌وسانی بۆ گۆڕینی بهربڵاوی ههستی کاربهر"ی نائاسووده و " به که. بارودۆخه وهی ئه وهی ڕوونکردنه هن بۆ دهد یارمهتیمان رهکانی چوار پۆله که هانده کاردهک‌هن و بۆچی ههندێک فۆرمی ڕێکخستنی ئابوری باش بۆچی کاربهر و کهرتی بازاڕه .تیایدا به کهن .پۆلی 1 کارده ههندێكی تر خراپ تایبهتیان زیاد ئاسوودهیی دهن که ده ئهنجام ئهو کردارانه مهێنهر رهه به که بۆ شتهی دهدات .ئهو ئاسوودهیی گشتیش برهو به ههمان کاتدا له دهکات ، دیكهدا وا کهی مه له سێ پۆله ئه کهس باشه ،هاوکات بۆ ئابوریش باشه . تاکه باشترینه وهی ئه لهنێوان یه هه دیكهدا ناكۆكی شانهی لهو به ههریهک له نیه . باشترینه بۆ ئابوری .ئهم سێ پۆله وهی ئه دهدات و سهی بڕیار که تاکه ئهو بۆ له ئاستی حکومهت رههڵده‌دات که سه کاته ئهو خهن دهرده یه کێشه ئهو چهندین چالکی، کۆمهکردنی ستدهکات به پهڕیت و ده پارێزهری تێده ڕۆڵی وپهڕیشیدا ،پلنی ئه دهکات و له ئاراسته کهرت چهندین دهدات ، ئهنجام پرۆژه میشه حکومهت ، هه جۆرهی لهم دادهنێت .کرداری نێوهندی بۆ کۆی ئابوری کهسانه‌ی دوای تاکه ئهو لهسایه‌یدا که دهکات لومهرجێک دروست هه دهن، فیڕۆده سهرچاوه‌کان به کهون ،هاوکات ده ندییهکانی خۆیان رژه وه به دابهزندنی بنه هۆی ده کهن و ده خۆشگوزهرانی نیشتمانی پێشێل بگهن. دهكرا پییان ئاستانهی ئهو ئاستهکانی گوزهرانكردن بۆ خوار ئهم ئهمه‌ریكا یهكگرتووه‌كانی ته ویلیه تۆماری پلندانانی حکومهت له 22
به زمانی ساده ئابوری
ناوهكی. لێوانلێوه ل ه ناكۆكی و ناڕیكی تۆماره ئهو وه . دهکاته خاڵه ڕوون دهکات ستکهوتی جوتیارانی تووتن زیاد ههمانكاتدا ده له حکومهتی فیدراڵی ههندێک جوتیار به دهدات دهکات .پاره رهکێشان نده لهدژی جگه پروپاگه و کۆمهکی دارایی ههمان کاتیشدا نههێنن ،له رههم دانهوێڵه به وهی ئه بۆ ههمان رههمهێنانی دابیندهكات بۆ به دیکه پرۆژهی ئاودێری بۆ جوتیارانی شیرهمه‌نی، رههمهێنه‌رانی پرۆگرامهکانی حکومهت بۆ به دانهوێڵه. جۆری کهش پێشه کۆمهک لهکاتێکدا حکومهت ڕادهگرێت ، بهرزی به نرخی شیر خهڵک یارمهتی وهی ئه قوتابخانهکان بۆ نیوهڕۆی دهکات بۆ نانخواردنی ههبێت .یاسا فیدراڵییه‌کان فهرمانی بدات تا توانای کڕینی شیری گرانیان لهکاتێکدا لمهتتر بن ، سه دهن تاوهكو ئۆتۆمبیله‌كان ده دانانی تاسه‌ی پته‌وتر تهنكتر ئهو تاسانه كهمخۆری بهنزین زراوهی تێكڕای دامه ستانداردهکانی دهکات .ههردوو یاساکه تێچوونی ئۆتۆمبیل لمهتیان سه کهمتر دهكات و لمهتتر سه مبهنزینخۆر و كه وه و دابنیکردنی ئۆتۆمبیلی نه که رزده به ههژار به دهنێرێت بۆ وڵاتانی کۆمهک بهزێنن .حکومهتی فیدراڵی داده پێشکهوتندا ،پاشان دێت وهی یارمهتیان بدات له ئه بهستی مه ئهم وڵاتانه سنووردار که توانای سهپێنێت ده هاورده سنورداركردنی مهریکیه‌کانیش( به دابینکردنی ئه روهها یارمهتیدانی خۆیان )هه دهکات بۆ یهگرتووه‌کانی ته کاربهرانی ویلیه بهنرخێکی گونجاو بۆ به رههمی باش و به مهریکا. ئه کهرته‌کانی به پلندانانی نێوهندی ، که پلندانانی پێیانوایه وانهی ئه شهی ئابوری، گه به ودهدات وه ،بره شه رده روه په تهندروستی و خزمهتگوزاری دهن چی بڕیارده بهرپرسانی حکومهت هاوکات لوتبه‌رز و ساویلکه‌ن .کاتێک کهم شت یه ستانه دابنێن ، کهره ئهو بکڕدرێت و چی بفرۆشرێت ،یان نرخی ڵبژێردراوهکانه. هه رپرسه دهنگی به دهکرێت پێوه که کڕین و فرۆشتنی بهکاربه‌ران کهمتر له کۆمهکی حکومهت و کۆمهکی زیاتر له کاتێک پرۆژهکان ههوڵدان بۆ دانانی کاریگهری کهن بۆ ده سهرف ردهگرن ،کاتی زیاتر وه ههوڵدان بۆ کهن بۆ ده سهرف کهمتر سیاسهتکاران و کاتی سهر له ئاشکرایه ،دانانی بهکاربه‌ر. ئاسوودهکردنی وهی تێچوون و مکردنه که ئادهم وتهی به دهبێته هۆی داته‌پینی ئابوری و سیاسهت له‌جێگای بازاڕ ، بهدرێژایی کات کۆمهڵگا روهها هه ڕێوه ، دهڕوات به بهخراپی که گهمه سمیس " ، دهبێت" . بهرزترین ئاستی بێنیزامیدا له نده ش بۆ حکومه ت ئه وه گرنگه نده بۆ بازاڕ ركابه ری چه .9 گرنگه 11
به زمانی ساده ئابوری
پێویسته بازرگانییهکان لهبازاڕدا، دیسپلینخوازه. ململنێ هێزێکی موشتهریه‌كانیان .کاتێک کۆمپانیاکان وهی دڵسۆزی بردنه بکهن بۆ ركابهری بهو دهدۆڕێنن بهگشتی بازرگانی کهن، ده موشتهری خزمهتی خراپ کهن .ركابهری پارێزگاری بۆ ده ڵهی باشتر پێشکهش که مامه رانهی ڕکابه خزمهتگوزاری خراپ رههمی خراپ و بهرز و به رامبهر نرخی کاربهران به به دهزانن ئهم خاڵه‌دا کهس ههموو یهک دابیندهكات .تاڕاده بهد ڕهفتاری و/یان ههمان به کهرتی گشتیدا له وه ،گرنگی ركابهری داخه تایبهتدا .به کهرتی له زانراونیه )نابینرێت(. بهربڵاوی حکومییهکان زۆر پرۆژه رێگهی ئاژانس و دێنه رانهی هانده ئهو تایبهت، کهرتی له رانه .جیاواز رههمهێنانی کاریگه به به ودهرنین بره یهكدا پێگه دهگمه‌ن له به کهرتی گشتی سهرپه‌رشتیارانی بهران و ڕێوه به ههبێت له تێچوونی نزم و كاری باشکراودا. ستكهوتیان ده كه دهبن نهیتوانی گهر ئاژانسێک ئه دروسته . ئهمه وانهی لهڕاستیدا زۆرجار پێچه كهی بۆ داواكردنی بودجهی پێگه خهرجبكات، ئهم ساڵ بودجهی دیاریکراوی ئاژانسهکان تهن دهبێت .عاده لهساڵێ داهاتوودا لواز ورهتر گه گهر ئه ماوهی بودجه‌دا ، خهرجکردن لهکۆتایی ماوهندی زه به کهن ستده ده ساڵه ئهو تهرخانكراوه‌ی پارهی ههموو یانتوانیوه که نه رکهوت ده بۆیان رجبكهن. خه یهکی نمایشکردنی خشته تایبهتدا ڕێژهی قازانج کهرتی له هاوشێوه پێوهرێكی وهی هیچ رئه به دابیندهکات .له ئاساندهستنیشانکراو بهری کۆمپانیا حکومییهکان ڕێوه کهرتی گشتی ،زۆرجار به نییه بۆ نمایشی مایهی بێته تایبهت ئیفلسكردن ده کهرتی وه .له شارنه ناکارایی ئابوری ده هاوشێوه کهرتی گشتیدا هیچ میکانیزمێکی له بهڵام بژاركردنی ناكارایی ، له وهک وتووهکان .لهڕاستیدا، سهرنه که نییه بۆ لهناوبردنی پرۆگرامه پێکهاتهی پێشوودا باسکرا ،زۆرجار نمایشی خراپ و شکستخواردن له کاردههێنرێن بۆ زیادکردنی وهک ئارگومێنت به ئامانجهکاندا ، بهدیهێنانی رایهتی پۆلیس به ڕێوه که به کاتهی ئهو وهک کهرتی گشتیدا، له کۆمهک کۆمهکی سهر له کاردههێنێت بۆ پێداگرتن وهی ئاستی تاوان به رزبوونه به سهپاندنی یاسا. زیاتر بۆ تایبهت ،ئێجگار گرنگه پرۆژهکانی کهرتی رهکانی هانده بهرچاوگرتنی بهله به کۆمپانیا ڕێگهبدرێت وه .پێویسته ببنه ڕووبهڕووی ركابهری حکومهت گهڵ ئاژانس و له یهکسان یهکی زهمینه سهر له تهکان بۆ ململنێکردن تایبه مهکینه، وهی بهشی چاککردنه حکومییهکاندا .کاتێک حکومهت پرۆژه 22
به زمانی ساده ئابوری
وهی زبڵ، کۆکردنه خزمهتگوزاری خواردهمه‌نی، خزمهتگوزاری چاپخانه، دهبات، ڕێوه هاوشێوه به شهقام ،قوتابخانه و ئاژانسی بهشی چاککردنی ركابهریکردن تهکان بۆ تایبه به کۆمپانیا یهکسان بدرێت رفهتی ده دهکرێت بودجهی ڕێوهبردن و گشتییهکاندا .بۆ نموونه ،ئۆفیسی به گهڵ پرۆژه له تهکان تابیه مهریكا بڕیاریدا بزانێت ئایا چاپخانه ئه كگرتووهكانی ته یه ویلیه دهتوانن بودجهی فیدراڵێ ساڵی 2004چاپبکه‌ن .لهکاتی ركهوت ده حکومهت بۆی ركابهری ،ئۆفیسی چاپی گهڵ له وهدا رووبهڕووبونه سهدا 23دابشکێنێت .لهڕێگای ڕێژهی له نرخهکانی به دهتوانێت که مانگانهی ههواڵنامه‌ی وه. كه هێڵرایه كاره ئهمه وه ئهنجامدانی ئهم تایبهتکردن ، عهقڵانی بۆ چاودێری به سیاسهتی گشتی زراوهی دامه روهها مانگانهی هه ژمارهی شوباتی 2003دا دۆکیومێنت کردبوو ، دۆخهی له ئاستهکانی حکومهتدا ههموو دیکه له ورده‌کاری دۆخی هاوشێوهی وه و مدهکاته که دهکات ،تێچوون ركابهری نمیاش باشتر وه. کاته بڵاوده تایبهتدا. کهرتی گشتی و ههردوو رانه له داهێنه ڕهفتاری به دهدات برهو کهوێت. ستده پارهکانیاندا زیاتریان ده رامبهر باجدهران له به ئهنجامدا له زییهکاندا – ویلیه‌ت و حکومه ته رکه لمه که حکومییه یه ركابهری لهناو شهی ئابوری. گه له بره‌وداندا به تیدهره یارمه خۆجێیهکان – هاوکات بهئاسانی بتوانن كوتكهر بێت ،کاتێک هاوڵاتیان سه حکومتێک ناتوانێت که وه بۆ شوێنێک بگوێزنه دهرچوون" ههڵبژێرن و ههڵبژارده‌ی " حهزی باجهکان نزیک بن له خزمهتگوزاری حکومی تێدابێت و ئاستێک وتنه وه دورکه وهنده‌ی ئه کهت ته له حکومه وه دوورکهوتنه وه .بێگومان وانه ئه خهڵكی رکهزیدا لمه ههلومه‌رجی بهڵام له نییه! کهت ئاسان قاڵه له به كه لهكاتێكدا واته باربكه‌ن بدهن ) دهنگ به پێی خۆیان دهتوانن نهبێت.و(. بهدڵ كهیان بارودۆخه بهتووندی سنوورداركرابێت بۆ حکومهتی نێوهندی ئهركی گهر ئه سهر ئاڵوگۆڕی له غهکردنی ڕێگری ده قه سییهکان ، مافه تاکه که پاراستنی دهکرێت ویلیه‌ت و حکومه‌ته ئهوا بهرگری نیشتمانی ، بازرگانی و دابینکردنی وه بۆ باجه سهندنی رادهی بارهی دهبن له خۆجێیهکان زۆر جیاواز شێوهی جیاوازبوونی بههامان وڵهتیه‌كان ، ده خزمهتگوزاریه دابینكردنی ره یان ئۆتۆمبیل .ههندێک خانووبه پاره بۆ خهرجكردنی له خهڵك ئامادهن باجی زیاتر خزمهتگوزاری حکومییان پێباشه و بهرزتری ئاستێکی پێباشه. کهمتریان خزمهتگوزاری حکومی بدهن بۆیان .هیتر باجی نزمتر و حکومییهکان له‌باج بدرێت، تگوزارییه خزمه پارهی یانهوێت ده ههندێک وهرگرتن پاره پێیاباشه زیاتر پشت ببه‌سترێت به ههندێکی تر لهکاتێکدا 11
به زمانی ساده ئابوری
ههموو دهتوانێت رکهزی لمه سیستهمێکی بهكارهێنان. بنهمای سهر له وه و ڕازییان بکات. جیاوازانه جێبکاته دیده ئهم تیدهره یارمه شێوه بههامان خۆجێیهکاندا حکومه ته لهنێوان ركابهری گهر حکومهتێک باجێکی زۆری وڵهتدا .ئه ئیدارهی ده به کارایی برهودان بۆ پێشکهش بکات، خزمهتگوزاری وهی ئاستێکی هاوشێوه له ئه بهبێ گرت وهیان کاردانه کهی پێکدههێنن بنکهی باجه بازرگانییانهی که کهس و ئهو تاکه جێدههێڵن .ههندێک ته به ئهو ویلیه سهڵاتی ده دهبێت و ناوچهی وهک کۆمپانیا وه، لێره ته. ئهو ویلیه ته نایه ته وه ڕه له بنه ههر كه سه دهخۆن له خۆجێیانهی شکست ئهو حکومه ته بازرگانییهکان له بازاڕدا ، ی( و داهات كه دانیشتوانه موشتهری ) واته ئهوا هاوڵاتییهکانیاندا خزمهتکردنی زۆرینهی نانهت ته خهڵک ،یان ههموو دهن .پێویست ناکات ستده له ده سهرنجی وهی ئه بهجێبهێڵن بۆ حکومهتێک سهڵاتی ده ناوچهی خهڵک، دابهزینی بنکهی باج کاتێک بهرپرسانی حکومی ڕابکێشن. سیاسهتکاران و خهڵکانی هاتوو کهن ،یان کاتێک ژمارهی ده چهند کۆمپانیایه‌ک ڕه‌و که بۆ مووچه‌کانیان و وه وانه ئه لهلیه‌ن پێدهکرێت ههستی زیندایه، لهدابه بهستن. ده به باج بهن پشت ده ڕێوهی پرۆگرامانهی به ئهو کۆمهککردنی وهندی بهرژه به خزمهت زییهکاندا رکه لمه حکومه ته گهر ركابهری لهناو ئه ندییه وه نێوه تهکانی حکومهتی لیهن سیاسه پێویسته له دهکات، هاوڵاتیان فهرمان دهکات، کۆمهک نێوهندی حکومهتی کنهخرێت .کاتێک په حکومه ته لیهن خزمهتگوزارییانه‌ی له ئهو دادهنێت بۆ کۆی ردهکات و یاسا ده ركابهری نێوانیان دهکرێن ،پرۆسهی پێشکهش کانه وه خۆجێیه دهتوانێت بیکات، حکومهتی نێوهندی دهشێوێنێت .باشترین شت که له بێلیهن بێت بهباشی و کانیهتی چالکییه سنوورداره ئهنجامدانی ههرێم تهكان و ولیه خزمهتگوزارییه‌کانی حکومهتی ڕێوهبردن و ئاستی به خۆجێیهکان. حکومه ته و که حکومییه‌کانیش خوازیاری پاراستنن له یه تهکان ، تایبه وهک پرۆژه پێگهی دهستهێنانی به حکومهت بۆ یه لی هه ڕکابهر .خولیایه‌کیش یهکی بهشێوه تهکاندا لهنێوان حکومه وه ململنێ لێره قۆرخکاری. ئهمه وه . سیاسهییه بخرێته نێو بونیادی شه ناکات .پێویسته گه ئۆتۆماتیکی بدهن ئهنجامی دهدا ههوڵیان مهریکا ئه زرێنهرانی دامه یه که شته ئهو ڕێک ئهمه‌ریکایان داڕشت و یهکگرتووه‌کانی ته ویلیه دهستوری که کاتێک دامهزراند. سیستهمی فیدراڵیان پرۆسه ی سیاسی و ئابوری که ده ستوورییانه ی ئه و رێسا .10 22
به زمانی ساده ئابوری
ده ده ن. شه ی ئابوری گه به بره و وه ده سازێنن، درست پێكه که هیچ سنوورێک نییه بۆ وهیه ئه مه رده ههردیاری ئهم سه وانهی وه نابێت هیچ سنوورێک ئهوانی تر و لێره توانای مرۆڤ بۆ حوکمکردنی چهندین ئهنجامی له که کۆکهنه، حکومهتدا .بڕوا بهسه‌ر بسه‌پێنرێت هاتبوه ئاراوه ،بریتی دهسی مرۆڤه وه وهی مرۆڤ به چهوسانه ردهم له سه وه که لهلیه‌ن مرۆڤه سهڵاتی بێسنوور که نمایشکردنی ده وهی له بوو ماوهیه‌ک خۆبهزلزانانه‌ن ،پاش پێشداوهری عهقڵی سنووردار و خاوهنی لهوانه‌یه پێویست بکات ندهڵ ... گه رچهکردارانه و گۆڕا بۆ سته‌مکارانه ،په ئهو ڕاستییه دووباره وهی رله نگژهی سامناکدا تێپه‌ڕبێت به به ته مرۆڤ وهک وه یاندۆزنه ده بهڵام دووباره کردون . لهبیری که وه بدۆزنه نێوهندییانه گهر وه ،ئه دووباره دۆزیویاننه‌ته وهدا كاردانه مهکانی رده لهسه وهی زۆرجار ئه كهم و حه مه بهلڕییدابردوون بخرێنه بهر سه‌نگی كه ئایدیایانهی ئهو بێتو بهرنگاری بكرێن.
واڵتهر لیپمان
پێیوایه دیدهی که لهو بریتیه کهمان مه سهرده ڵهی ڕۆشنبیری هه که برهو به مهزرێنن یهک داده تهنها ژینگه به ڵبژاردنه دیمۆکراتییه‌کان هه ئاماژه بۆ دهدات .هه‌ریه‌ك له مێژوو و تیۆری سیاسی شهی ئابوری گه حکومهت هێزێکی گهر وابڕیاره ئه یه . ڵه هه دیده ئهم كه كهن ده وه ئه مهی گه پێویسته ڕێساکانی خۆشگوزهرانی ئابوری، پۆزهتیڤ بێت بۆ که هاوسازی دروستبكه‌ن لهنێوان یهک دابڕێژرێن شێوه سیاسی به لیهك تمهداران و بیرۆكراته‌كاندا له سیاسه نگدهران و وهندی ده رژه خۆدبه یه که هه به وه مهش پێویستی ئه دیكه . لیهكی شهی ئابوری له گه و بێلیهن حکومهت حکومهت سنووردار بێت و سهڵاتی ده چوارچێوهی گروپهکانی هاوڵاتیاندا. نیمچه لهنێو وه بمێنێته ههموو شتێک لهناو نهکرابوو – کاتێک جڵهوگیر حکومهت کاتێک ڕووتاندنهوه شکارانه و وه -چالکی دابه چنینه یه بۆ ئاماده پرۆسهی سیاسیدا کهن بۆ خۆڕێکخستن ده تهرخان سهکان کاتی زیاتر که رههڵده‌دات .تاکه سه کهن بۆ ده تهرخان کهمتر سهر پڵاو و گۆشتی ئابوری و کاتی له شهڕکردن و وهی له دهبێت کهمتر رههم ئهنجامدا ، به رههمهێنانی "پڵاووگۆشت ".له به لهنێوان نانهت ڕق ته دهبوو .دوژمانیه‌تی ،بێمتمانه‌یی و وه وانه بهپێچه که تهپێت .ژیان رههمهێنان داده که به دهبێت ،لهکاتێکدا تاقمهکاندا دروست نییه. سهرنجڕاکێش دیمهنێکی سیاسهتکراودا تهواو به ئابوریهکی له خاڵه بهم ئهمه‌ریكا كگرتووهكانی ته یه ویلیه دهستوری داڕێژهرانی 11
به زمانی ساده ئابوری
سهر ڕۆڵی ئابوری حکومهت. ئهنجامدا ڕێگرییان دانا له ئاشنابوون و له ماددهی دیاریكردوه ) ژماره نێوهندییان به حکومهتی سهڵاته داراییه‌کانی ده گهل تهکان و به ویلیه خشیوه دیکهیان به ڵاتهکانی ده سه بڕگهی (8و ،1 مهریكا(( .هاوکات له ئه دهستوری نوێێ بهشێك له یهم ) ده )ههمواركردنی وابهسته‌ییكانی كه " رێساگهلێك دابڕێژن غه کرد که ده قه تهکانیان ویلیه وهش زیاتر، خهن" )ماددهی ،1بڕگهی .(10له كده په گرێبهست تایبهت "بۆ که نابێت موڵکی وه دیاریدهکات ئه ههمواركردنی پێنجه‌م رانه". دادوه رهبووی بهبێ قه سهردا بگیرێت به دهستی بهکارهێنانی گشتی وڵیداوه توانای ئهمه‌ریكا هه كگرتووهكانی ته یه ویلیه دهستوری که ئاشکرایه بهسیاسه‌تکردنی ئابوری و تایبهتی حکومهتی فیدراڵی ،بۆ حکومهت ، به مافهکانی هاوڵاتیان سنوورداربکات. پێشێلکردنی ئابورییهکان داخوران. وگیریه جڵه تێپهڕبوونی کات بهڵام به شداره. ههموو شتێکدا به یهک له تائهندازه ئێستا حکومهتی فیدراڵی که حکومهتی فیدراڵی ههبێت حاڵه چالکییهکی ئابوری ئهمڕۆ مه نادهستوریبوونی بدات .ئێستا کاریگهرییه ئهنجامیبدات و دادگا بڕیاری بهرز ،ڕیسای سیاسهتکراوه ئاشکران :باجی بونیاده به ئهم ندییهکانی ناوه تهکان و کورتهێنانی تایبه ندییه رژه وه به وهی گواستنه خهرجی و دهر ، به ڕاده له دهبێت پشتگیری یه وه ئه لهڕێمانه سهخته‌ی ئه ركه ئهو بودجه . ورهی گه تێگهیشتن و هاوکاری بکهین ، به دهستورییه‌کان ڕێسا و ڕێوشوێنه شهی گه گهڵ له وهی پرۆسهی سیاسی بۆ هاوسازبووب گێڕانه پێویست بۆ دهستووری زیاتر ههندێک ڕێگری بهرچاوگرتنی له وهش زیاتر ، ئابوریدا .له هاداره. سهر حکومهت شتێکی به له خۆشگوزهرانی مهلی بۆ عه پرۆگرامێكی برهودان به داڕیژراوه بۆ دهستورێک که پێویسته بهدیدێت؟ مه چۆن ئه سهقامگیری کام ڕێوشوێن له‌خۆبگرێت؟ خۆشگوزهرانی ئابوری و ڵاڵه ببێت. وه گه ئێمه کهی ڕاڤهکردنه چهند پێشنیارێک له ڕاستهوخۆ ڕێوشوێنهی حهوت ئهم که بڕوایهداین لهو ئێمه ئهمه‌ریکیدا، لهناوکۆیی پێببهخشن تیهكانی ئابورییمان بنهڕه ناوهڕۆکی یاسای مافه دهتوانن وه ، خواره دهدات: شهی ئابوری گه به برهو که بهکاربهێنێت بۆ سهڵاتی یاسادانانی ده ا .نابێت هیچ حکومهتێک رجهمی موڵکه سه بهشێکی یان تایبهت ،چ سهرداگرتنی موڵکی ستبه ده وهی بووكردنه قهره بهبێ بهکارهێنانی گشتی بهستی مه به ته كه تایبه 22
به زمانی ساده ئابوری
سهرداگیراو. ستبه بههای بازاڕی موڵکی ده بهپێی کهی نه خاوه تهواوی به تایبهت تهکان ویلیه حکومهتی خۆجێیهکان و لهم ساڵانهی دواییدا حکومه ته وه، بووکردنه ره قه بهبێ تایبهت سهرداگرتنی موڵکی ستبه ده کارهێناوه بۆ یاسایان به کردووه .دادگاکان پێشێلنه کهسێکی که مافی هیچ موڵکه خاوهن گهرچی ئه ستهی یاسادانان ده که مهرجێک به ئهنجامبدرێت مه ئه ڕێگهیان داون بهگشتی رداگرتنهکه ستبه سه ده وهندی گشتی"دایه یان رژه به كه "له کرداره بڕیاریدابێت که رگایهکی ده ئهمه کردووه . بێبه شنه کهی موڵکه کارهێنانهکانی کهی له به نه خاوه پێویسته دابخرێت. دبهکارهێنان و به یه بۆ کراوه یهکدا ، پیشه له بازرگانی یان ركابهری سهکان بۆ که تاکه ب .مافی خزمهتگوزاری یاسایی بۆ ئهنجامدانی کڕین و فرۆشتنی کاڵا و یاخود هاوبهش ،نابێت بهپێی مهرجی قبووڵکراوی ئاڵوگۆڕی بازرگانی وه پێشێلبکرێت. تێکه ویلیه ههر لهلیه‌ن کۆنگرێس یان بهشداریکردن له ركابهری له بازرگانیدا و بۆ سهکان بۆ که تاکه ئازادی شهی گه ههردوک ئازادی و بهردی بناغهی خشانهدا خۆبه چالکی ئاڵوگۆڕی چوونه ناو سهر بازرگانی و ڕێگرییهکانی ئابورییه .کۆنترۆڵرکردنی نرخ، تگوزارییهکان خزمه له ئاڵوگۆڕی کاڵا و که ڕێگرن ئهو یاسایانه‌ی وه ، پیشه که ڕێگرن له حکومهت دیکهی سنوورهکاندا و یاسای وهی ره ده له غه بکرێن. ده قه پێویسته ئاڵوگۆڕی بازرگانی نهکات ڕێژه دیاری نهگرێت یان پێویسته کۆنگرێس باج ج. ارده. ههن هاورده یان سهر له جۆره له ئهم سهپاندنی مهریكا ئه كگرتووهكانی ته یه دهستوری ویلیه کردنه ده غه ئهم قه پێویسته کردووه. ده غه ههناردنی قه سهر ڕێگری مرۆڤه، بنهڕه‌تی وه .ئازادی ئاڵوگۆڕی بازرگانی مافێکی هاورده‌ش بگرێته ڕادهربڕین و ئازادی ئایین .هیچ هۆکارێک نییه وهک ئازادی ههر ههر گهڵ له ریکییهکان کڕین یان فرۆشتن ئهمه وهی رێگهبگرێته له نانهت ته دهکات ، گهڵ که باشترین مامه‌ڵی بازرگانیان له بکهن کهسێکدا گهر لیهنی ئاڵوگۆڕی بازرگانی له وڵاتێکی تر بژی. ئه ههردوو سهر چواری زامهندی سێ له د .پێویسته ڕه سهر خهرجی له کهی کۆنگرێس بخوازرێت بۆ بڕیاردان نه نجوومه ئه زامهندی لنیکهم ڕه ههموو پرۆگرامهکانی حکومهتی فیدراڵ .پێویسته تهکان ویلیه یاسادانهری حکومهتی سه ر سێی باڵی له دوو تهکان. ویلیه حکومهتی رجییهکانی داوابکرێت بۆ خه بهڕاستی یهک گهر پرۆژه ئه كه نهچێت لهیاد وهشمان ئه با دهبێت که له دابینكردنی دارایی میشه شێوازێكی هه رههمداربێت، به 11
به زمانی ساده ئابوری
پێکهاتهی بهشی سێ، دهبێت )بڕوانه ههموان دهستکه‌وتی کهی نجامه ئه که پرۆژانهی ئهو زۆرینهی باڵا نییه ڕێوشوینی .(1لێروه ،پێویست حکومهت بهکارهێنانی ناوبهرێت .بهڵام کهن له ده بهڕاستی سامان زیاد دهکات. سهختتر تهکانه وه تایبه ندییه بهرژه وه لهلیه‌ن رهسته‌ی تاڵانی که وهک خهرجکردنی وهی چالکییهکانی دهبێت له هێشتنه تیدهر هاوکات یارمه تهکاندا حکومه لهنێوان ركابهری که ناوچهییدا سهر ئاستی حکومهت له ندییهکانی بهرژه وه خزمهتکردنی بهخشێت بۆ ده بههێزتر هاندهرێکی ههموو هاوڵاتیان. ههردوو سه ر چواری له زامهندی سێ ر .پێویسته ڕه حکومهتی ئهوه‌ی کهی کۆنگرێس وه‌ربگیرێت پێش نجوومهنه ئه له پارهدانی کورتهێنان ڕێگهی بدرێت قهرز بکات بۆ فیدراڵی ساڵانهیدا. بودجهی ههردوو لهسه‌ر چواری زامهندی سێ ڕه پێویسته ز. حکومهتی فهرماندانی کهی کۆنگرێس وه‌ربگیرێت بۆ نجوومهنه ئه کانهوه ویلیهته حکومهتی لیهن له رجییهک چ ههر خه سهر له فیدراڵی وه بێت. تهکانه بازرگانییه تایبه لهلیه‌ن کۆمپانیا بێت یان خهرجی فهرمانی دانهنرێت ،کۆنگرێس ئهم ڕێوشوێنه گهر ئه سنووره پێشوهخت دانراوه‌کانی له ههڵهاتن کاردههێنێت بۆ به خهرجکردن و قهرزکردن. ئهمه‌ریکا )فێدراڵ ریزێرڤ( سیستهمی بانکی نێوهندی ح .ئهركی گهر ئه نرخه . سهقامگیری بههای دراو و داڕشتنی ئاستی بۆ ڕاگرتنی سهدا 4 بهڕێژه‌ی زیاتر له ریهک و ساڵانه سه نرخهکان دوو ساڵ له رماندهكانی ههموو فه پێویسته داوا له وه، نزمبوونه وه یان رزبوونه به وه. بکێشنه دهست له‌کار که سیستهمی بانکی نێوهندی بکرێت پێویسته فێدرهل ریزێرڤ دهکات که بهئاشکرا دیاری ئهم ڕێوشوێنه ئهوا بهدیهێنا ، نهختی سهقامگیری فێدرهل ریزێرڤ گهر چی بکات .ئه شهی ئابوری. گه سهقامگیری و له برهودان به نجامداوه بهشی خۆی ئه تیدهر ئهم ڕێوشوینانه یارمه که دهکات وه ئه ئاماژه بۆ شیكاری ئابوری پاڵنهری شهی ئابوری و سنووردارکردنی گه به دهبن له بره‌وداندا تایبهت .ههنگاوی وهندی بهرژه گروپهکانی خزمهتکردنی تمهداران بۆ سیاسه سهر بنهمای حکومهت له وهی زراندنه دامه دووباره بهئاراسته‌ی دهبن ئهرێنی هاوبهش لهجیاتی هێز یان تاڵانی. زامهندی ڕه تهبان که دهستورییانه‌ی ئهو ڕێسا وهی داڕشتنه دووباره بهرله بهڵام بناغهی دۆزی ڕۆشنبیرییهی که پێكهاته ئهو پێویسته شهی ئابوریدا، گه گهڵ له 22
به زمانی ساده ئابوری
چهوتباوه‌ڕیه ئهو پێویسته حکومهتی سنووردار چاسازیتێدابكرێت. ناوازهی گشتییهکان سیمای ڵبژاردنه هه دهبینێت وههای که وهلنێین سهرکرده که دیاریکردنی پیویسته بزانین ریکیه. ئهمه پرۆسهی سیاسی وهی ئه سهر شتێکه و بڕیاردان له زۆرینه وه دهنگی لهڕێگای سیاسییهکانمان یه .کاتێك دیکه وه شتێکی زۆرینه لهڕێگای حوکمی دهیکات حکومهت که سوودی گشتی ئهو چالکییانهی سهر خاته تهركیز ده تهنها به حکومهت بههێزتر وه لێره دههێنێت و دهست به یه ،ڕێزی زیاتر هه فراوانیان شهی ئابوری. گه زۆرینه ،کلیل‌ه بۆ نهک حوکمی دهبێت .حکومهتی سنووردار دهبین. خۆشگوزهران گرنگه فێرببین ،زیاتر ئازاد و ئهم خاڵه ههتا زووتر بهرچاو مهریکی ڕۆشنایی ئه ئهزموونی سهره‌تایی و ههردوو ئابوریناسی لیقهی شهی ئابوری .سه گه رچاوهکانی سه وهکان و ته نه سهر سامانی خه نه ده تایبهت ،ئازادی ئاڵوگۆڕ، که موڵکدارێتی دهکات وه ئه ئاماژه بۆ ئابوری بناغهن بۆ بهردی سهقامگیری دارایی وڵهتی یاسا ،و رانه ، ده بازاڕی ركابه دهتوانن سهکان که تاکه ئامادهن، بهردی بناغانه ئهم خۆشگوزهرانی .کاتێک دهبێت و رانه ئازاد رههمهێنه بکهن "،وزهی به وهی چاندویانه دروێنه‌ی ئه " شهی ماددی گه که شێوازه یه ئهو دهنرێت .ئهمه پێكه وه سامان لهمه دوور مهریکا ئه یهی ئهندازه ئهو دروستکردووه .ههتا مهریکای ئه دهبێت. خۆشگوزهرانی شه و گه وهی كهمبونه مهریکا توشی ئه وه ، وێته بکه رتوكه ئهم په بهشی خۆشگوزهرانی نیشتمانی .دوا تایبهتبوون به بهشی 2و 3 چهند بهرچاوگرتنی بهله شهخسی خۆشگوزهرانی دهدات به گرنگی دهن بۆ ده بیانکهیت و یارمهتیت دهتوانیت که مهلی عه یهکی ڵبژارده هه خۆشگوزهرانتر. بهدیهێنانی ژیانێکی
11
به زمانی ساده ئابوری
چوارهم بهشی مهلی رهکی بۆ دارایی عه پێکهاتهی سه نۆ تاکهکه‌سی رێژه یی خۆت بناسه باڵاده ستی .1 بیرۆكه و پرۆژه ی بازرگانی نوێ( . خاوه نی رپه نۆریاڵ به ) نتۆ ئه .2 تره وه یارمه تیدانی ئه وانی له ڕیگای له ئابوری بازاڕدا ،خه ڵک شته کان. دۆزنه وه بۆ ئه نجامدانی ده که ون و ڕێگای باشتر رده سه هه رئێستا که وێت. ده ستت ده وه ی له بکه خه رج که متر .3 به ر. بگره كه وتی ئاسایی پاشه رنامه ی به ماوه ی ژیانی كه له گره رمه قه رز وه .4پاره ی هیچ شتێک به وه ی. كه زیاتری پێبچێت بۆ دانه شته که ت. له پاره ده ستهێنانی زیاترین سود هه ن بۆ وه .5دوو ڕێگا روه ها هه له قه رزی کرێدێت کارت و بگره به دوو خۆت ده ستیدوو بكڕێت. وڵبده شتی هه وه ی کۆکردنه یته حسابی بخه به وه ی مانگانه پاره ستبکه ده .6 وه. قینه" راسته " وه ندی تۆ رژه له به بده هێزی سوودی لێکدراو .7هه وڵ کاربکات. خه ره یه ک مه سێوه كانت هه موو بکه – یڕه و په مه جۆری هه .8 وه. به ته سه یدابكه ن و ژیرانه په پاره فێربکه چۆن .9منداڵه کانت خه رجیبکه ن.
22
به زمانی ساده ئابوری
پێشه كی روهها هه وه پێش ئێستا و نه ریكیهكانی دوو ئهمه گهڵ له بهراورد به له ئێستادا داهاتی مهریكیه‌كان ئه سهرتاسه‌ری دنیادا ، مانهكانیان له هاوزه لهسایهی وهشدا ،زۆرێك ،یاخود زۆرترینیان ئه گهڵ له یه . هه بهرزیان یهكجار یه كه وه ئه كهش ڵامه وه وایه؟ ئهمه بۆ دهژین . باری گرژی داراییدا ههڵبژارده‌كانمانه وه بههۆی بنهڕه‌تی یهكی به شێوه دڵئارامنهبوونی دارایی كهین. ده پهیدای كه یهی پاره ئهو وهك نه دێته بوون دهكات .وهك جڵهوت ئهو ئهوا كهیت ، نه جڵهوی دارایی خۆت گهر ئه بهسیبۆڵ( دهڵێت مهریكا )كۆنه یاریزانی ئه یلهسوفی مهزنی یۆگی بێرای فه ئهوا نهبێت ، گهر پلنێكمان ئه پلنه . ئێمه پێویستی به كه له ریه هه كه له دوانزه خاڵه‌ی وهێت تێیدا بین .ئهو نامانه وه كه بارێكه وینه كه ده شهكانی به مهلی .وهك عه دهبنه كرۆكی پلنێكی وه كرێنه رونده خواره وه وهك نه دهكرێن كهسی ئاسایی ئاراستهی ئهو خاڵانه پهرتوكه ، ئهم دیكهی ئهو لییهکان – عهمه پێشنیاره سهر خه نه ده جهخت تمهندان.ئهو خاڵانه تایبه دهن بۆ ده یارمهتیت بدهیت – که ئهنجامیان ستبهجێ دهتوانیت ده که شتانهی مهنی ئێستات ،ئاستی داهاتت یان باری ته دهر له به بڕیاردانی باشتری دارایی تهندروستیت. که کهون رده بهرهێنان واده وه زۆرجار ،جیهانی ئامۆژگارییه‌کانی رتوكگهل تهواوی دابڕاوبن له جیهانی ئابوری .له دوکانی كتێبفرۆشه‌كان ، په به کتێبهکانی خود- گهڵ شهدان له به ئهو ههمان بهرهێنان له وه بارهی له ڕهفه چهندین كه رابهری بازرگانی و پلندانانی ستراتیژی ، بارهی له فێركردن كهش یامه کادهمییه‌کانی ئابوری .په ربهستکراو و ئه به بهشی کتێبه له دوورن ئهو کهچی نییه. که وه یه به یوهندییان په بواره هیچ ئهم دوو که وه یه ئه بنهمان بۆ که ئهوانه‌ن ههمان سهقامگیری دارایی ، بنه هۆی ده که پرنسیپانهی خۆشگوزهران. ئابورییهکی دهکاته وه رێژهیی ،ڕوونی دهبینین ،پرنسیپی باڵادهستی وهک دواتر که زۆر تمهندبوون لهو چالکییانه‌دا تایبه دهبن له سوودمهند بۆچی وڵاتان کهسێک تاکه وهک که بۆچی تۆ وه دهکاته روهها ڕوونی هه باشن تیایاندا، شتانهدا که لهو تمهندبوون تایبه وه سوودمهند بیت له دهتوانیت لهڕووی داراییه بهرپرسیارێتی رپهنۆریاڵ ، ئهنتۆ ههمان شێوهش کاری به بههێزیت تیایاندا . سهرمایه‌ی مرۆیی( بۆ تایبهتی سهرمایه‌دا ) به بهرهێنانی له وه دارایی ،و كه بۆ وڵاتان گرنگن. شێوهییه‌ی ئهو ههمان به سهکان گرنگن که تاکه ملیۆنهرێکی بلیمهتێکی ۆڵ ستریت یان نامانهوێت بتکه‌ینه ئێمه 11
به زمانی ساده ئابوری
به شته تایبهتن دهکرێن پێشکهش لێره ئامۆژگارییانهی لهناکاو .ئهم ساده و ئاشکرا بن؛ خاڵهكان ههندێک له تیهكانی دارایی .پێدهچێت بنهره بهرمه‌بنای ههموویان بکهن .بهڵام سهرسامت دیكهیان ههندێکی لهوانه یه ژمارهیین. ههندێک حاڵهتدا نموونهی زانستی ئهزموون و لۆجیک و له شه باشترین وانه نییه و له راههم پلنه گشتگیرترین پلنی فه ئهم بێگومان بهدوای كامڵبووندا دوژمنی گهڕان نهبێت بۆ تۆ .بهڵام زۆرجار پلنی دارایی شارهزایی پێویستیان که کات و کهس بڕوا ناکهن تیڤه .زۆر كردهی پۆزه ئهنجامدا، تهواو دروست .له گهڵاڵه‌كردنی پلنێکی دارایی ههبێت بۆ بهکاربهێنن بۆ سادهکان مهلی و عه نانهت ڕێنماییه ته وڵنادهن هه به شه ئهم پهناگرتن له کاره‌ساتی دارایی . یارمهتیدانیان بۆ باشتربوون و بکه. یڕهویان دهداتێ .په جۆرهت لهم ڕێمانیی دهستهێنانی به وهی پێشنیاری ڕێگاکانی بڕیاردانی دارایی باشتر و رله به چهند که مانهوێت ده بکهین، ردهسته‌کانت بۆ به رچاوه سه له زیاتر کهم ،ژیانێکی یه پاره و سامان . سهر گرنگی بکهین له یهکت بۆ باس بیرۆکه سهر پهیداكردن بێت .کاتێک باس دێته پاره تهنها وهی له زیاتره باش زۆر وهک هاوسه‌رێتی باش ،خێزان ،هاوڕێ، وهری ،موڵکی نادارایی خته به بهخش ،زۆر له نشئه پێبكهیت ،باوه‌ڕی ئاینی و خولیای نه حهزی كه یهك پیشه پاره و دهستهێنانی به تهنها بیرتهسکانه بۆ ههوڵدانی وه پاره گرنگترن .لێره سامان شتێكی بێمانایه. دهستهێنانی سامانی زیاتر شتێکی به ههمان کاتدا ،خواستی بهڵام له تهنها گرنگی به که ئهوانه‌ی نییه بۆ تهنها سنووردار خواسته ئهم نییه . نهشیاو بهرته‌سک یهکی بهشێوه کهسی خۆیان ،کاتێک خۆشبهختی تاکه دهن به ده به سامانی زیاتر حهزی دایکه تیرێزا کهین .بۆ نموونه ده كه له سه تهماشای مه ههژاران .زۆر یارمهتیدانی بیتوانیایه کاری زیاتر بکات بۆ وهی بۆئه دهکرد، کۆمهکی زیاتر وهی بتوانن بۆئه ههبێت کهن سامانی زیاتریان زده حه کهس خێرخوازیهكان .ئامانجه‌کانمان کهلتوری و ڕێکخراوه ئایینی و ببهخشن به ههبێت. گهر سامانی زیاترمان ئه بهدیدێن رچیهك بن ،ئاسانتر هه لهژیاندا یه بۆ باشترکردنی هه هاندهرێکمان ئێمه یهکێک له ههر بهرئه وه له دهکات بۆ پێشکهش دوانزه ڕێنمایی به شه داراییهکانمان .ئهم بڕیاردانه ئهمه. ئهنجامدانی یارمهتیدانمان بۆ رهو کوێ ده‌چیت ،چونکه به ئهگه‌ر نازانیت پێویسته زۆر وریا بیت گهیته جێ. نه یه وانه له یۆگی بێرا
22
به زمانی ساده ئابوری
بناسه رێژه یی خۆت باڵاده ستی .1 وهی بهکاردێت بۆ ڕوونکردنه رێژهیی ،زۆرجار پرنسیپی باڵادهستی له وڵاته دهدات خهڵك ڕێگه به وهی بۆچی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ئازاد ئه گوزهرانیان رههم بهێنن و ئاستی رههمی زیاتر به وهی به ئه جیاوازهکاندا بۆ كهمدا بینیمان ،دوو وڵات یه بهشی چوارهمی وهک له بڕگهی بكهن . باشتر یهکتردا، گهڵ وه له بازرگانییه لهڕێگای ئاڵوگۆڕی بکهن دهتوانن قازانج ههموو رههمهێنانی له وڵاته‌کان باشترین بوو له به یهکێک گهر ئه نانهت ته ههموو شتێکدا. رههمهێنانی دیکه خراپترین بوو له به ئهوی شتێکدا و گرنگه بۆ سامانی مانشێوه به هه رێژهیی باڵادهستی پرنسیپی که تۆ تیایاندا سودی بازرگانییانهی بهو پیشه و سهکان .ئاشنابوون که تاکه دهدات بۆ یارمهتیت تمهندبوونیش تیایاندا تایبه یه و هه بهراوردكاریت دهتوانی، وانه وه بهپێچه وهی وهک له پارهی زیاتر دهستهێنانی به رهها. کهی یه بهشێوه چهند باشیت وهی تۆ رله ده به دهستبهێنن به بهرزتر دهتوانن داهاتی وهك وڵاتان سهکانیش که تاکه شتانهدا ههوڵه‌کانیان لهو که دهبن ،واتا کاتێک تمهند تایبه کاتێک یهکی زۆر دهن .با نموونه ده ئهنجامیان شێوه بهباشترین که وه نه که چڕده چالکییهکانی ههموو له کهس باشتریت ههموو له وه ،گریمان تۆ بهێنینه زهق ههوڵ بدهیت پێویسته که تۆ وه یه ئه مه مانای ئه رههمهێناندا .ئایا به یهکی نموونه سهیری بکهیت؟ یان با تهرخان چالکییهک ههر کهمێک کات بۆ ههموو له کهس خراپتر بێت ههموو له کهسێک یه وانه بکهین ،له دیکه زهقی کهسه ئهو كه یهنێت گه ده ئه وه مه ئه رههمهێناندا .ئایا چالکییهکانی به وهی ناتوانێت ئه بهر له تهنها تمهندبوون تایبه سوودمهند نابێت له ههروو پرسیاره که وهڵامی لههیچ شتێکدا؟ وتوانه ململنێ بکات سه رکه یهكی شێوه مهندیت ،لهڕاستیدا تۆ به بههره چهند وهی تۆ دهرله به خێره . نه دیکهدا. بوارهکانی گهڵ بهراورد له به رههمدارتریت له‌بوارێکدا رێژهیی به رههمهێنانی مه بۆ به که چهند وهی توانای تۆ رله ده به مانشێوهش به هه وتوانه سه رکه لهشتێکدا .دهتوانیت یه هه باڵادهستی رێژهییت شتهکان، دهتوانیت وه ندبوونه تایبه تمه لهڕێگای بکهیت و ههندێک شتدا ركابهری له پێکهاتهی 4بۆ زانیاری بهشی ،1 بڕوانه بهدیبهێنیت ) رێژهییت باڵادهستی باڵادهستی رێژهیی( سهر زیاتر له وه بڕیاری کانته ییه لهلیه‌ن توانا ڕێژه باڵادهستی رێژهییت واتایهکی تر به تهنها توانای به تایگهر ودز نموونه، نهک توانا ڕه‌هاکانت .بۆ دهدرێت ، سهر له بهڵکو هاوکات باشترین ببێته باشرین یاریزانی گۆڵفی جیهانی نییه وهی ئه 11
به زمانی ساده ئابوری
له تایگهر ودز بۆ دهتوانێت کارێکی باشتر بکات ڕاهێنهریش .کێ بهکاربهێنیت و چۆن لێدانهکانتدا ،کام هاوێژه‌ر له ڕێنماییکردنت باڵادهستی بهڵام تایگهر ودز هاویشتنهكانت بۆ ناو چاڵه‌كان رێك بخه‌یت؟ نهک ڕاهێنان .بههای زۆر زیاتر یه بۆ یاریکردنی گۆڵف هه رێژهیی وهی یاری گۆڵف وهک له ڕاهێنهری بكات گهر كاری ئه دهدات دهست له دهرفه‌ت له تێچونی زیاتره له ڕاهێناندا زۆر دهرفه‌ت بکات ،واتا تێچوونی رهکانی خولی ڕاهێنه لهوانه یه ههمانشێوه‌ش له یاریکردنی گۆڵفدا .به نهبێت بۆ توانایهی تایگهر ودزیان ئهو ههمان تمهنده‌کان تایبه یاریزانه له تواناکانیان باشتره ڕاهێنهر زۆر وهک بهڵام چونکه تواناکانیان ڕاهێنان ، نه قوربانی کاتێک که ده کهمتر بههای ئهوكات ئهوا وهک یایزانی گۆڵف ، كهوێت .بۆ رده ده ئهوان رێژهیی کهن ،ئالێره‌دا باڵادهستی ده ڕاهینهری بكهن. وهی یاری گوڵف متره له رفهتی ڕاهێنان كه ده ئهوان تێچوونی گهر له شتێکدا ئه باشتردهبن سهکان که میشه تاکه هه که ئاشکرایه ئهمه ڕوونی دهزانن . بههاداری به دیکه خهڵکی بهڕاستی باش بن که کهوێت. ستده پارهی زۆریان ده وهک تایگهر ودز کهسانی که بۆچی وه کاته ده نهبێت ،باشتر له هیچ شتێكیشدا زۆر باش که کهسێک نانهت ته بهڵام كهمترین باڵادهستی که شتهدا وه لهو ندبوونه تایبه تمه دهبێت لهڕێگای کهسانی گهڵ له دیكهدا و ئاڵوگۆڕکردنیان گهڵ شتی له بهراورد به یه هه تێیدا یه. هه تمهندێتی جیاوازییان تایبه تردا که بکهن کاتێک ئاڵوگۆڕی به لوازی ههست کهس ههندێک لهوانه یه پارهی زیاتریان له‌خۆیان که دهن نجامده ئه وانهدا ئه گهڵ له بازرگانی پێکهاتهی 4دا باسمانکرد، بهشی ،1 له وهک بهڵام کهوێت . ستده ده ئهو بهگشتی روهها هه یهنێت. گه ده ههردوول به ئاڵوگۆڕی بازرگانی سوود دهیت تاوهكو زیاتر نجامده گهڵدا ئه له که ئاڵوگۆڕی بازرگانیان سانهی که چونکه زۆرجار دهبیت، وڵهمه‌ند بن ،تۆ باشتر ده رکهوتوو و سه کهمتر که ئهوانی وهک لی هادارتره ئهوان به تگوزارییهکانت لی خزمه ڕاهێنهری بۆ تایگهر ودز باشتره ئێمه پێمان وڵهمه‌ندن. رکهوتوو و ده سه ئهو چونکه دیکهی گۆڵف، تمهندی تایبه ههر یاریزانێکی وهک له بکهین خزمهتگوزاری ڕاهێنان زیاتر وه له وهی خولی گۆڵفی زیاتره بردنه لهڕێگای زیادهکان دهبێت و سووده سوودمهند دیکه له یاریزانانی گۆڵفی کهی. ره ڕاهێنه سهر داهاتی دهبێت له وهیان نگدانه ڕه بهخۆت بهێنیت ،یان که بڕوا یه وه ئه بیكهیت دهکرێت که خراپترین شت شێوهکان یهک له بهشێوه که دیکه بڕوات پێبهێنن ، کهسانی بدهیت ڕێگه خۆته وه ستپێشخهریه‌كانی ههوڵ و ده لهڕێگای تۆ قوربانیت و ناتوانیت 22
به زمانی ساده ئابوری
کهن، ستپێده وه ده ئیمتیازێكه چهند کهس به ههندێک وڵهمه‌ند بیت. ده بهر یه ،له هه كهمتریان که ئیمتیازی ئهوانهش نانهت ته دهبینین ، وهک بهڵام گهر ئه رکهوتوو بن سه وه زۆر داراییه لهڕووی دهتوانن هۆیهک بێت ، ههر رپهرشتیاری سه بهکاربهێنن .پێویسته خۆت زیرهکانه خۆیان بدهن و ههوڵ بهباشترین شێوه ییهکانی خۆت بیت و بزانیت چۆن پێشکهوتنی توانا پیشه بهکاربهێنیت بۆ هاوکارییهکانی بازاڕ پێبدهیت و ره په هرهکان دهتوانیت به لهخۆت گرنگی نادات به دیکه زیاتر کهسێکی ئامانجهكانت .هیچ گهیشتن به دیکه کهسێکی جگه لهخۆت هیچ روهها هه کهسیت. رکهوتنی تاکه سه ئامانجهکانت. وهندی و توانا و رژه به سهر نییه له زانیاری زیاتری هه یه بهراوردکاریت باڵادهستی که تۆ کارانهی دهرفه‌تی ئهو وهی دۆزینه شێوه به باشترین که تۆ ئهو شتانهی تهنها زانینی پیویسته له تیایاندا ،زیاتری چالکییه ئهو وهی به دۆزینه دهیت .هاوکات پێویستی ده ئهنجامیان ندییهکانی تۆ شیاون و زۆرترین رژه وه به که بۆ یه هه مدارانه رهه به یکهیت و بڕوات ده که کاره ببینیت گهر چێژ لهو بهخشن .ئه ئاسوودهیت پێده بهکردنی کاری زیاتر و کارکردن بۆ باشترکردنی ئهوا گرنگه ، وابێت که تایبهت ئاسوودهیی قینه به ڕاسته مهندی دهبیت .دهوڵه وهر خته به ههموویان ئابوریناسن( کتێبه )که ئهم نموونه ،نووسه‌رانی دهپێورێت .بۆ وه و بدۆزنه ئابورییهکان پرسیاره وهڵامی دهزانن کهری ئاسووده به شتێکی دیکه بدات بۆ کهسانی که یارمهتی یهنن بگه یهک بهشێوه دهیزانین وهی ئه حاڵهتدا ههندێک كونجه بچووکهکانی جیهان – و له تێگهیشتنی باشتر له ییانه پێشه یهكی شێوه ئێمه به کهش – که وره گه وێنه بهشیکی چهند كاتهكانی كاركردن زۆر ههندێک جار گهر ئه نانهت ته وه . ته لیمان کۆڵیونه ئێمه وهی ئه دهبینین . به چێژبه‌خش ئهو كاتانه زۆربهی ئێمه درێژبوون، بهرچاوگرتنی به له ئێمه ، بهڵام بۆ نییه . کهس ههموو یکهین بۆ ده كه. سهختی كاره زیاتره له یکهین ده وهی ئه كه ،چێژی ته بابه حهزكردنمان له داهێنه ری بازرگانی( .له ئابوری بازاڕدا، به ) ئێنترۆپه نۆر .2 که ون و رده سه وه تره یارمه تیدانی ئه وانی له ڕیگای خه ڵک شته کان. دۆزنه وه بۆ ئه نجامدانی ده ڕێگای باشتر رچاوهکان سه بهکارهێنانی ههڵبژاردنی ئێنترۆپهنۆری چۆنێتی کاری یوهندی په كه وهها راڤه دهكرێت مکه زۆرجار ئهم چه خۆدهگرێت .لهکاتێکدا له ئێمه راستهقینه تهواو به واتایه‌كی له بازرگانیدا ، وه بڕیاردانه پرۆسهی ههبێت به سهرچۆنێتی له دهین بڕیارده ردهوام به ئێمه ههموومان ئێنترۆپه‌نۆرین. 11
به زمانی ساده ئابوری
رچاوانهی دیکه كه له ژێر سه ئهو هره و به به زانین و پهره‌دان بهکارهێنان و ئهو هه‌ڵبژاردانه ئهنجامی وهی ڕهنگدانه كۆنترۆڵماندان .سه‌رکه‌وتنی داراییمان دهبێت. پێویسته رکهوتوو بیت، سه لهڕووی داراییه وه تهوێت ده گهر ئه جهخت پێویسته واتایهکی تر، وه . به بیربکهیته نۆریانه یهکی ئێنترۆپه بهشێوه رچاوه سه بههره‌کانت و به پهره‌دان بهکارهێنان و سهر چۆنێتی یته بخه بههایان زیاتره. دیکه کهسانی ئهو شتانهی لی ستهکان بۆ دابنیکردنی بهرده بههایان دیکه کهسانی خزمهتگوزاریانه‌ی لی لوپهل و كه ئهو دابینکردنی داراییه .باری رکهوتنی سه گهڵ تێچوونیاندا کلیلی بهراوردا له به زیاتره چهند ره .جۆنز خانووبه وهربگره ،بازرگانێکی ڕۆبهرت جۆنز گریمانهیی چهند شوێنێکی دهکات و دابهشیان دهکڕێت، وره گه زهوییه‌کی پارچه گۆڕهپانی گۆڵف و پارکیان بۆ زیاد شهقام ،ئاوه‌ڕۆ، وهک خزمهتگوزاری به بڕێکی پارچهکان بفرۆشێت گهر توانی ئه دهکات دهکات .جۆنز قازانج خزمهتگوزارییانه‌ی دروستی کردوون. ئهو که و زهوییه له تێچوونی زیاتر کهن و ده سهرچاوه‌کان زیاد بههای کردارهکانی قازانجیان کرد ، گهر ئه باشتره وه خانووبهره‌ی لهڕێگای دابینکردنی دهن ده دیکه کهسانی یارمهتی رکهوتن یان شکستی دارایی جۆنز ههن .سه دیکه جێگهکانی وهی له له رچاوهکان. سه بههای وه بۆ زیادکردنی توانایه یوهسته به په سادهتره. لهمه ئێنترۆپهنۆری زۆر ههندێک جار چالکی دهکڕێت چیمهنبڕیکی کارهبایی مهن پانزه ساڵ ، که ته نموونه ،هێنری بۆ دهکات ،هێنرێش پێشكهش بۆ دراوسێکانی نبڕین چیمه خزمهتگوزاری و لهڕێگای دهدات قازانج بکات ههوڵ نۆره .هینری ههمانشێوه ئێنترۆپه به كهی .ساده‌بوون کلیلی وه -کات و ئامێره رچاوهکانییه سه بههای زیادکردنی له حاڵهتی جۆنزدا، روهک ئێنترۆپهنۆری ناگۆڕێت .هه رکهوتنی کاری سه رچاوهکان سه بهکارهێنانی وه بۆ توانایه یوهسته به په رکهوتنی هێنریش سه بههایان زیاد بکات. که یهک شێوه به بهچڕی ئاراستهی چۆنێتی دابینکردنی عهقڵییان که توانای کهسانه‌ی ئهو بههایان زۆره، دیکه خهڵکانی که لی کهن ده خزمهتگوزارییانه ئهو کاڵا و وهدا له زۆربهی کاتیان کارمهند له بازاڕدا .زۆر دهبێت ورهیان گه ئیمتیازێكی که چۆن وه نه بیربکه وهی ئه ردهگرن لهجیاتی وه پاره چهند که بهن رده سه به خاوهن کاره‌کانی بههادار بێت لی تگوزارییهکانیان خزمه بکهن کارێک بازرگانیهكان ههمانشێوه‌ش ،زۆرێك له خاوهن به ئێستا و داهاتوویان . وهی که وهک له ڕێوهبردن کارییهکانی به ورده سهر خه نه ده جهختی زیاتر گهڵ له بهراوردا به تگوزارییهکانیان خزمه رههم یان بههای به دهتوانن چۆن 22
به زمانی ساده ئابوری
به خولقاندنی– که ناسراون ئهوانه‌ی ههمان كاتدا بکهن .له تێچوونیاندا زیاد دهتوانن کاڵا بههای زیاتر ، دیکه بۆ خولقاندنی– کهسانی یارمهتیدانی یاخود بهنرخی زیاتر بفرۆشن. تگوزارییهکانیان خزمه و بارهی چۆنێتی زیادکردنی له وهی جدی بیرکردنه دهستتکرد به کاتێک بهدیهێنانی دیکه ،توانای خۆت بۆ کهسانی خزمهتگوزارییه‌کانت لی بههای لهشوێنی هرهی ئێنترۆپهنۆری به زانه .زۆرجار کهم مه به رکهوتن سه که رهی كرۆك كه وه کرده وه ده وه .کێ بیری له دۆزرێته ڕواننهکراو ده چاوه له چله‌كانی كه ئهزبه‌ری فرۆشیارێکی ئامێری هاوشێوهی ئامێری یه له خواردنگه و جۆره ئهو له بازرگانی فرانچایز) مهنیدابوو ،شۆڕش ته شێوه ههمان به ههمان ناودا له زۆر شوین كه له ژێر دیكه بازرگانی له سان مهکدۆناڵدز یهکی چێشخانه دهکات و تاکه بهرپا وه( دا كرێته ده چێشخانهی ورهترین زنجیره گه دهگۆڕێت بۆ له کالیفۆرنیا، بێرناردۆ ، دهکرد دوکانه وهی ئه کهس چاوهڕوانی خواردنی خێرا له جیهاندا؟ ئایا لهساڵانی ئهمه‌ریکادا ویلیهتی ههژارترین كهی سام والتمان له بچووکه له سوپهرماركێت ورهترین كۆمپانیا و گه ههوێنی ببێته 1970کاندا، تێرنهر، که تێد وه بکات ئه دهیتوانی پێشبینی کهس جیهاندا)واڵمارت(؟ که ئهتلنتا، له شاری بازرگانییهکی خۆشنووسی بچوك خاوهنی له زانکۆی براون ، كه دهرکردنی ڵسوكهوتی بووه هۆی هه رهیی روبه بێسه دهنگوباس؟ )سی ئێن ئێن( ورهترین تۆڕی گه خاوهنی ببێته دوا جار دووباره بهردوام ههمان رێچکه بهڵام حاڵهتی ناسراون ، مانه ئه پێشهیی و بازرگانییهکان له وتووه سه رکه بهره ڕێوه وه .زۆرجار به بێته ده پهیوه‌ندیان یهکی زۆر تاڕاده که پێدهچێت وه دێن پێشینهی جۆراوجۆره له نێو یهک شت بهڵام رکهوتوده‌بن . سه که تیایاندا وه بوارانه بهو نهبێت وهی ڕێگای باشتر بۆ دۆزینه ههمووان باشن له یه: هاوشێوه ههمویاندا بههای لهکان بۆ زیادکردنی هه وهی قۆستنه شتهکان و ئهنجامدانی خهن. ده یهكی گشتی پشتگوێیان شێوه کهسانی تر به که رچاوهکان سه یهکی بهشێوه کهن، ده که زیاتر کار بۆ خۆیان ئێنترۆپهنۆره‌كان، دهکرێن .بهپێی رایهتی نوێنه مهریکادا ئه ملیۆنێرهکانی نایهکسان لهناو یهکی کۆی هێزی کار تهنها پێنج کهن ده ئهوانه‌ی کار بۆ خۆیان ئامارهکان سه ر سێی ملێۆنێره‌کان پێكده‌هێنن .ئهو بهڵام دوو له پێکدههێنن ، مهنێکی ته پێگهی ملیۆنێرییان له کهن زیاتر ده ملیۆنێرانهی کار بۆ خۆیان دههێنن. دهست به گهنجتردا له چوار کهن ده که کار بۆ خۆیان نۆرانهی ئهو ئێنترۆپه رکهوتنی سه سهرچاوه‌یان گرتووه. هۆکاره وه 11
به زمانی ساده ئابوری
بههره‌ی یه بۆ ئاماژه رکهوتنیان سه ههموو شتێک، کهم و پێش یه رانهی نوێ و رههمی داهێنه به وهی نۆرانهیان :توانای دۆزینه ئێنترۆپه لهلیه‌ن که پڕقازانجانهی رفه ته ده ئهو وهی تێچوون و مكردنه ڕێگهکانی كه وه پشیگوێ خراون. دیکه کهسانی دیکه خهڵکی وهی کار بۆ رکهشی زیاتره له سه دووهم .کار بۆ خۆکردن ئهوانه‌ی کار یهکترن . رکهشی زیاتر و داهاتی زیاتریش هاوشانی سه بکهیت، رکهشییه سه ئهو بهڵام نییه ، کهن داهاتی دیاریکراوی زامنیان ده بۆ خۆیان مایهی داهاتی زیاتر )و بێته ده که هاوشانی کار بۆخۆکردنن زیادانهی وه، کانیشیه شییه زۆره سه رکه گهر داهاتی کار بۆخۆکردن ، به سامانی زیاتر( .ئه خهڵک وازیان له مهترسی، له داهاتی کاری بێ بووایه له تێكڕادا زیاتر نه ركهشیان سه تانهی که رفه ده ڕوویاندهکرده ئه دههێنا و کار بۆخۆکردن كهم دهکات و داهاتی کاری ركهشی زیاد مه داهاتی کاری پڕسه مه .ئه که دهبێته هۆی داهاتی ركهشی زۆر سه ئهنجامدا، وه .له کاته مده که ركهشی سه زۆر. نۆرهكان سه ئێنترۆپه که تاکه كهوت ،سامانی بهرزی پاشه سێیهم ،ئاستی کهن، ده خاوهن بازرگانییانهی کار بۆ خۆیان ئهو زیاددهكات .زۆرجار ههڵده‌گرن كه بۆخۆیان داهاته كهمی بهشێكی زۆر سهره‌تادا داهاتی له وهی ئه بکهن لهپێناوی بهرهێنانی زیاتر وه وهی ئه لهپێناوی مهش ئه کهش، رکهوتنی بازرگانییه سه نانهت پاش كهیان زیاتر خۆیبگرێت .ته بازرگانیه وه بۆ باشترکردن و هێنێته کارده که به قازانجه کهی زۆربهی نه زۆرجار خاوه فراوانکردن. کهن .بۆ كارده بازرگانییهکان كاتژمێری زیاتر خاوهن تهن عاده چوارهم، کهن ،چل كاتژمێر کار ده نۆرانهی کار بۆ خۆیان زۆرێک لهو ئێنترۆپه كاتژمێره ئهم وه .هاوکات بهلیانه وهک پشووی هاوین وایه یهکدا فته هه له زیاددهکات. زۆرانهی کارکردن داهات و سامانیان ئهو دهتوانن كهن كارده دیكهش خهڵكی سانهی بۆ كه ئهو هاوکات ئهو بهرز و سامانی پێگهی داهاتی شداره له که به بهر بگرنه ندییانه تایبه تمه وتهكانیان كه پاشه دهتوانن کهن. ده که کار بۆ خۆیان نۆرانهی ئێنترۆپه دهستبهێنن به سهروو-تێكڕا بکهن و پاشان داهاتی بۆرسه ئاراستهی پشكی دهتوانن گهر بخوازن ، ئه ركهشیه . پڕسه که هاوشانی خاوهندارێتی بازرگانی وه لهڕێگای ئاستی نه کۆبکه دهستبهێنن و سامانی زیاتر به داهاتی زیاتر وهیه ئه ههمووشی گرنگتر وه .له کاره كهوت و كاتژمیری زیاتری بهرز پاشه ههبێت دهستکه‌وتیان دهتوانن كهن كارده خهڵكانی تر وكهسانه‌ی بۆ ئه روهک چۆن داهاتی هه وهک ئێنترۆپهنۆر''. لهڕێگای ''بیرکردنه وه 22
به زمانی ساده ئابوری
ریهكان، موشته ئێنترۆپهنۆری بازرگانی هاوشانی توانایانه بۆ ڕازیکردنی بههادارکردنی خۆیان لی توانایانه بۆ کارمهندانیش هاوشانی داهاتی یانهوێت داهاتی ده کارمهندان گهر خاوهنکاری ئێستا و داهاتوویان .ئه تانهی بههره و توانا و عاده ئه و به بدهن پهره پێویسته ههبێت، زیاتریان رزه. به بههایان دیکه کهسانی که لی کارکردن که بڕیار تایبهتی گرنگه کاتێک ئێنترۆپهنۆر به یهی وه بیرکردنه شێوه ئهم سهر خوێندن و ڕاهێنان .خوێندن داهات زۆر زیاد ناکات دهدرێت له دهیت که نه به تواناکانت پهره نههێنیت و دهست به گهر زانین ئه مانهش بریتین له: بههادار بکات .ئه کهسانی تر تگوزارییهکانت لی خزمه کهسیدا و سهر ئاستی تاکه له یوهندیکردنی باش په توانای نووسینی باش و که له دیاریکراوانهی ئهو توانا تیهكانی ماتماتیک و بنهڕه ئامرازه بهکارهێنانی بهو پهره‌دان وه . نه که رزده رههمداریت به وه و به نه که شامهتت جیاده حه سهر خوێندنه له کهن ،کلیلی ده بههات زیاد کهسانی تر که لی توانایانهی که بڕوایان وایه که خوێندکارانهی زانکۆ دواناوهندی و زانکۆ .ئهو ئاستی سهختی به بهرزه ،زۆرجار كلیلی كاری داهات بڕوانامه تهنها به وه. کاره چنه بازاڕی ده وه کاتێک هێنرێنه بهئاگاده کارمهندان لهڕیگای ههردووک خاوهن بازرگانی و له ئابوری بازاڕدا، کهسانی یارمهتیدانی شتهکان و ئهنجامدانی وه بۆ باشتره وهی ڕێگای دۆزینه تهوێت داهاتێکی زۆرت ده گهر کهون .ئه رده سه بهرامبه‌ر داهاتدا له دیکه پێبدهیت و ره په بههره‌کانت دهتوانیت پێویسته بزانیت چۆن ههبێت، کهسانی دهبێت بۆ ورهیان گه بهشداری که بهو ڕێگایانه‌ی بهکاربهێنیت دیکه. که وێت .هه رئێستا وه ی ده ستت ده له خه رج بکه که متر .3 كه وتكردن دابنێ. پاشه پرۆگرامێكی ڕێکخراوی كهوت به پاشه مهندبوون .وڵاتان دهوڵه زۆرگرنگه بۆ كهوت پاشه دههێنن .تهنها رههمی وهی به کهمتر له بهکاربردنی دهبن – وڵهمه‌ند ده رمایهی پێویست بۆ سه دهتوانێت وه وڵاتێک وته كه لهڕێگای پاشه خۆشگوزهرانی وڵاتێك که بکات .بهڵام ڵه که وهنانی سامان پێكه وه. سهرمایه كۆبكاته تهنها وهی له وهك هه یه به شتی زیاتر پێویستی بهربهێنرێت – وه رههم یهکی پڕبه بهشێوه رمایه سه وهی کۆکردنه پێویسته دروستدهکات. بهکاربه‌ران بهها بۆ که زۆرترین پرۆژانه بکرێت ئهو ئاراستهی سهرمایه(. سهر گرنگی بازاڕی کارای بهشی ،2له پێکهاتهی ،4 بڕوانه ) 11
به زمانی ساده ئابوری
پێویسته شێوه ههمان به کهس .ئهوانیش تاکه ههمان شت دروسته بۆ كهسێك وهی ئه گهری ئه ئهنجام بدهن . بهرهێنان وه بكهن و كهوت پاشه گهرێكی زۆر ئه وڵهمه‌ند بێت ژیرانه ده بهرهێنانی وه كهوت و بهبێ پاشه كهمه. زۆر ژیرانه له بهرهێنانی وه ڕێگهکانی گرنگه ) چهنده ژیرانه بهرهێنانی وه کهم به یه ههنگاوی پێویسته کهین(، ده پێکهاتهکانی 7و 8دا باس بهرده‌وام دهستپێبکات .وهڵامی كهوتكردن پاشه یهكی ڕێکوپێکی رنامه به به بکهم دهست پێویسته که بریتییه له ''ئه‌زانم پێشنیاره ئهم بۆ رجییه بهشی خه كه كهوێت ده دهست پارهم هێنده بهڵام كهوتكردن ، پاشه كهوتكردنی پاشه بهشی کهم بودجه بهرئه وه له پێویستهکانم بكات، كهوت پاشه یهكی رنامه به بهبێ درۆ دواتر بهڵام وه. تێدانابێته وه. ره تۆیه ،تکایه زیاتر بیری لێبکه وهڵامی مه ئه گهر کهم ''.ئه ستپێده ده دهست پێبکات. وه و ئێستاش دهتوانێت زیاتر کۆبکاته میشه مرۆڤ هه پێویسته'' که '' کهینه وه ده لهو شتانه میشه بیر هه ئێمه گهرچی ئه میشه وهی پێویستمانه .ئابوریناسان هه له دهکڕین بهڵام زۆر زیاتر بیانکڕین ، ئاماژهی پێداویستی''، نهک " دهکێشن تهخته سهر ئاماژهی خواست له وهی له یه ،زیاتر خۆویستانه خهرجکردنمان چونکه زۆربهی بڕیارهکانی سهر زۆره له روهها نرخ كاریگهری هه قینه بن، ڕاسته رمهبنای پێداویستی به كهوێت که رده ده وه ،بۆمان رزدهبێته بڕیارانه .کاتێک نرخی شتێک به ئهو رههمێک گهر نرخی به ئه یه .بهڵام هه ئهو شته به كهمتر پێویستمان که بۆ ئێمه کهی بدات)ئهوا نرخه پاره کهسێکی تر داببهزێت ،یان پێویسته. لهو شته که زیاترمان دهبینین كهوێت( ، مده كه کهمه، که داهاتیان وانهش ئه نانهت ته کهسێک ، ههموو یهک واته تاڕاده که بدهن. گه وره ئهوی قوربانی بهبێ وه نه بکه کهم رجییهکانیان خه دهتوانن که کاتێک داهاتت زیادی وه بکهیته دوابخهیت و بیر له وه له كه سه ئاسانه مه یه. هه یه دوو کێشهی گریمانه كهوتكردن .ئهم پاشه کهیت به ده دهست کرد پاره ،پێناچێت كهوتكردنی نییه بۆ پاشه ئیرادهت گهرله ئێستادا ئه کهم ، یه پێیانوایه خهڵک که یهی پاره ئهو ههبێت .بڕی یهت ئهو ئیراده لهداهاتووشدا وه خۆت رئه به وه ،له بێته بهرزده گهڵ داهاتیاندا له میشه هه پێویستیانه، پاره دهبێت بۆت کاتێک زۆرترت که زۆر ئاسانتر وهی به ڵهتێنه خه ڵمه هه سانهی که ئهو که كهوتكردن .ڕاسته به پاشه دهستبكه‌یت ئهوكات ستكهوت ده دهكرێت كاتێك داهاتیان زیاد كهوت كهن زۆرتریان بۆ پاشه ده كهوت پاشه پارهی زۆر یه و هه بهرزیان که داهاتی سانهی که ئهو دهکات .بهڵام
22
به زمانی ساده ئابوری
كهوتكردن که به پاشه کردوه دهستیان بهگشتی کاتێک وه، نه که کۆده وهی رزبوونه روهها هۆکارێکی گرنگی به هه داهاتیان زۆر نزمتر بووه. کردوه به دهستیان له قۆناغێكی زووی ژیاندا که وه یه ئه داهاتیان كهوتكردن. پاشه كهوتكردندا بهرنامه‌ی پاشه گهڵ دواخستنی له كه یه وه ئه دووهم کێشهی وه. بیته نزیكده دهبێت كاتێك له قۆناغی خانهنشینبوون كهی زیاتر تێچوونه پارهی زیاترت ئهوا ستپێبکهیت، ده تاوهكو زووتر كه ئاشکرایه نییه وهی ئاشکرا ئه تهمه‌نی خانهنشینی . گهیته ده ئهو كاته‌ی وتكردوه پاشه كه کهمێک زووتر گهر ئه وه یته که کۆده خانهنشینی زیاتر چهند سامانی که یه وه ئه که ئێستا نانهت بچووکترین بڕ كهوتكردن .ته پاشه به بکهیت دهست سهر سامانی به وره بهێنێت گه دهتوانێت گۆڕانێکی كهیت ، ده كهوتی پاشه پێکهاتهی 7دا بهدرێژی له زووه ستپێکردنه ئهم ده داهاتووتدا .سوودی بهرچاوبگره وه له خواره یهی نموونه ئهم بهڵام بۆ ئێستا ، کهین . ده باس سهرت چهند له دهشێت كهوتكردن که دواخستنی پاشه وهی ئه سهر له بکهوێت. خهریکیت دهگێڕیت و لهدایکبوونی ٢٢ساڵه‌ت گریمان تۆ ئاهه‌نگی کسهر وهی یه بهرئه تهواوکردنی زانکۆ .له کهم کارت پاش یه به ستبکهیت ده ماوه مهدا بهرده له چهندین ساڵی زۆرت دهستناکه‌وێت و یهکی زۆرت پاره سهرقاڵی که پێویست ناکات دهڵێیت بهخۆت خانهنشینبوون، بۆ که له دهیت ده بهخۆت بهڵێن بهڵام كهوتكردن بیت له ئێستادا ، پاشه بکه دهست یهکی باشتر :ئێستا دهست پێبکه‌یت .بیرۆکه مهنی ٣٠ساڵیدا ته كهوتكردن .پێویست ناکات زۆر بێت .بابڵێین ڕۆژی 2دۆلر له دوو پاشه به نده وه ئه ههر یه لهوانه وه به ٢٤ساڵ .ئه دهبێت مهنت ته ساڵی داهاتوودا تا به ورده له لهکۆتایی ڕۆژدا قاوه و کۆل یان دهیده‌یت به ڕۆژانه که تۆ بێت تهمه‌نی ٢٦ساڵی، وه تاوهكو ساڵییه تهمه‌نی ٢٤ گیرفانتا بێت .پاشان له که تا ئێستا وهی له کهمێک زیاتره تهنها وه ئه وه . ره ڕۆژی 3دۆلر کۆبکه به ٢٦ساڵ، دهبیت کردوه .کاتێک وه و داهاتیشت زیادی کۆتکردۆته به ٣٠ساڵ. دهبیت تاوهكو بکه بۆ ڕۆژی 4دۆلر كهت زیاد وتكردنه پاشه كه تهواوکردنی زانکۆ که پاش وتهی كه پاشه رنامهی بهو به دهستبکه پاشان ئهم لوهی دهستی پێبکه‌یت .خستنه تهمه‌نی ٣٠ساڵیدا له بهڵێنت دابوو دهبێت مهنت ته رۆژانه شێوازی ژیانت زۆر نابووت ناکات و تاوهكو کهمه بڕه ستكهوتوو ده گهڵ سوودی وه ،له کۆکردۆته به ٣٠ساڵ 9،490 ،دۆلرت وهی 3 ،2یان 4 کۆکردنه لهڕاستیدا وتكردوه . پاشه كه بڕێکی باشت بۆخۆت دهنێت. وه پێکه دۆلر ڕۆژانه شتێک 11
به زمانی ساده ئابوری
مهنی ٦٧ ته بكه .کاتێک له رسوڕهێنهره‌ش سه ئهو شته یهكی ماشه ته خاته زووه 153،305دۆلر ده ستپێکردنه ئهو ده دهبیت ، ساڵیدا خانهنشین پێویسته بیکه‌یت وهی ئهمڕۆ .ئه بهپێی توانای کڕێنی مه ئه سهر سامانت ، وهی که ئه نزیکهی یهکسانه به که قازانجه رێژهی سوودی وهرگرتنی تهنها رههمی هێناوه )دواتر، یهی ڕابوردوودا به ده ههشت ماوهی بازاڕی پشك له سهدی یهکی ئهمهش ڕێژه كهین( ، ده قسه قازانجه ئهم ئاستی سهر له زیاتر لهکاتی خانهنشینیدا کۆکراوهت له کۆی سامانی دهبێت یهک بچووک تاڕاده وه. ساڵییه مهنی ٣٠ ته وه له کۆکردنه ردهوام بیت له به بهڕاستی گهر ئه كهوتكردن له پاشه سهر بهرده‌وامبوون له گهری ئه كه نهچێت وهشت له بیر ئه ستبكهیت وهی له ٣٠ساڵیدا ده وهك له دهبێت مهنی ٣٠ساڵیدا زۆر زیاتر ته كهوتكردن. پاشه به که تۆ ئهو شتانهی ههموو وه له یته که بیرده واته جاری داهاتوو که که ره وه نیه و بیربکه بهزۆربه‌یان که لهڕاستیدا پێویستت بزانه "پێوستتن"، كهوێت .ئێمه ده سهر سامانی داهاتووت چهند له که تێچوونیان وهی له وهی بتوانیت بۆئه مهرگی بژیت که تۆ ژیانێکی کوله وه ناکهین ئه پێشنیاری نییه .بهڵام دوو شت وه هیچ مانای مهند بیت .ئه دهوڵه لهداهاتوودا رچاوبگره: له به به تۆدا که ڕێگهی مهریکا ئه لهساڵانی 1980کاندا کۆنگرێسی کهم ، یه ئهو كهوتكراوه پاشه پاره ئهو بڕه واته به دۆلری پێش-باج. وه یته پاره کۆبکه وهی ئه مانگانهت پێش كهیت له داهاتی ده كهوتی که پاشه یه یه پاره بڕه لهڕاستیدا بڕی داهاتی كهوت لێبدهیت .بهم پێیهش پاشه باجی كهت باجی وته كه پاشه وهش زیاتر ،سوودی بهزێنێت .له باجلێگیراوت داده رنههێنیت بۆ داهاتی خانه‌نشینیت. لێده پارهی لێناگیرێت تاوهكو كهت قوربانیدان به وته كه پاشه دواخستنهی باجگرتن له سوودوهرگرتن لهم وه. کاته مده که كهوتكردنی ئێستات پاشه بهکاربردنی چهند به كهوت پێویستی بهرنامه‌ی پاشه گهرچی ئه دووهم، چهندین ڕێگای بهڵام ههنووکه‌ییه‌کاندا ، رجییه له خه یه هه یهک وه مکردنه که ستبهجێ ده روهها هه کهمتر. خهرجکردنی بڕێکی ن بۆ هه داهێنه رانه که له به زاڵبوون و ئاسایش ههستکردنت به دهبیت ئاسووده وهی دهگرن .کردنه رچاوه سه وه بۆ داهاتووی دارایت کانته کارییه ئاماده فشاره وهی مرکردنه دهدات بۆ که كهوت ئێستا یارمهتیت حسابێکی پاشه دهکات. داراییهکان و پاشان چۆنێتی ژیانت باشتر یهک مه‌سروفاتی زنجیره له بریتیه ههموو شتێك ،ژیان ده رله به ڵهکردن مامه ههبێت بۆ كهوتت پێویسته حسابی پاشه ڕواننهکراوه. چاوه 22
به زمانی ساده ئابوری
یه بۆ خانهنشین بوونت هه كهوت پاشه گهڵیاندا .هاوکات پێویستت به له ببێته رنامهی مانگانه به به كهوتی پێویسته پاشه پێکهاتهی 6و .(7 بڕوانه ) وهک خانوو ،خواردن ،هاتووچۆ و گوزهرانت .پێویسته لهشێوازی بهشێک خاوهن بکهیت .زۆرجار گهڵدا له ڵهی مامه دیکه وامهکانی بهرده تیچوونه نه حسابی خه ده کهت پاره بهشیک له یهکی ئۆتۆماتیکی شێوه کارهکان به ئهو دهر بهقه نانهت ته ڵیدهبژێریت .هه‌ندێکیان هه که خۆت وه وته كه پاشه سهر خه نه ده ههمان بڕ مانگانه ئهوانیش لوه یخهیته ده بڕهی خۆت سهر ده .کاتێک هاته مه دهست له دهرفه تانه كهت .ئهم وته كه پاشه بیکه". یه" : مه ئه كهوت ،باشترین ڕێسا پاشه واده ی گره بۆ رمه قه رزی بانكی وه پاره ی هیچ شتێک به .4 سوودبه خشی(. كه ی ) كاركردنه ژیانه زیاتر له جلوبهرگ سهفه‌ر یان کهیت بۆ ده پاره قهرز ڕوودهدات کاتێک تۆ چی بهزێت؟ داده بههایان کاردهبرێن یان بهخێرایی به که دیکه شتومهکی یان وهی بۆئه کهیت ده قهرزێکی چوار ساڵی ڕوودهدات کاتێک چی کهڵکی نامێنێت؟ به دوو ساڵ که بهکارهاتوو بکڕیت ئۆتۆمبیلێکی یهک قهرزی ماوه ههمان شته :پاش پرسیاره که ههردوو وهڵامی نییه بۆ تۆ هایهکیان کهم یان هیچ به بههایه‌کی که وه یته ده ده شتگهلێکێك دهبێته هۆی گرفت و ناسه‌قامگیریی یه وه رزدانه کهسێکی تر .ئهم قه یان بۆ دارایی. کهی بهسووده ژیانه یهکی درێژتر له ماوه قهرزهێنانی شتێک بۆ به خواستهکانی پارهی خۆشنودی ڕابوردووت و له داهاتوودا دهکات ناچارت وهی وهی زیاتر له ئه بێته هۆی بهئاسانی ده ئهمه بدهیت .هاوکات ئێستات که وه دێت ئه به واتای مهش ئه خهرجبکه‌یت، کهوێت ده دهستت ئهمه دهبیت له داهاتوودا . ههژارتر ههژار و زیاددهکات و تۆش قهرزاربوونت كارهساتی دارایی. بهره‌و وه رێڕه کهسێک یان خێزانێک کاڵا به تاکه هه یه مانایهکی ههرگیز هیچ ئایا گهر کاڵاکه موڵکێکی ئه تهنها بهڵام بهڵێ"یه ، که " ڵامه قهرز بکڕن؟ وه که. موڵکه وه پێش نابووت بوونی درایه قهرزه که گهر ئه مهندرێژ بێت و ته دههێنێت. بهکاری که دهیت ده پارهی شتێك یه تۆ بهم شێوه رهکیی ناوماڵ سه خهرجی تێدایه .سێ رجهیان ئهم مه کهم کڕێن زۆر بهدروستی ڕاگیرا، گهر ئه دێنه یادمان :خانوو ،ئۆتۆمبیل و خوێندن . ماوهی چل یان ههبێت بۆ بهسوودی یه ژیانێکی لهوانه خانوویهکی نوێ 11
به زمانی ساده ئابوری
مهعقوله. قهرزی ٣٠ساڵ زۆر به خاونویهك بارهدا ،كڕینی پهنجا ساڵ .لهم وهی لێبکرێت ئه گهر ئۆتۆمبیلێک چاوهڕوانی ئه ههمان شێوهش ، به کهی پاره گهر ئه نییه یهک ڵه هه وه ،هیچ بمێنێته ماوهی چوار یان پێنج ساڵ ههمان شێوهی خانوو، به وه. یته كهمتر بده ماوهی ٤ساڵ یان به له مهودای دوردا .ئهو دهبێت بهگشتی سوودی له خوێندندا بهرهێنان وه رههمی دهتوانن به له خوێندنی زانکۆدا ، کهن ده بهرهێنان وه که نجانهی گه ماوهی ٣٠بۆ ٤٠ بهرزدا له وه له شێوهی داهاتی بچننه كهیان رهێنانه وه به خۆشدهكات بۆ رێگهیان بۆ بهرزتر مهنیاندا .داهاتی ته ساڵی داهاتووی وهی قهرزی خوێندن. دانه کهن یان ده مهندرێژ هێشتا داهاتی زیاتر دروست ته که موڵکی کاتێک وه، ته كهشی دراوه كڕینه قهرزی ئهو کهن ، ده بههادار دابین خزمهتگوزاری بهرهێنان وه كهوت و که لهڕاستیدا جۆرێکه له پاشه وه رزدانه ههندێک له قه دهکات. کهی زیاد نه پهتی خاوه كه سامانی پارهدانی که بۆ مه قهرز ماڵهکان شتهکان ساده‌ن : زۆربهی خاوهن بۆ جهخت وهش ، ئه جگه له خانوو و ئۆتۆمبیل و خوێندن .سهرباری ههرشتێک ئهو شتانه زۆر زووتر له که بۆ کڕێنی قهرزه كه وه بكهره ئه وه سهر له ئهم ڕێنماییه بهری وه .گرتنه درێته که ده بهسوودی موڵکه تهواوبوونی ژیانی له کێشهی دارایی. وه دوركهوتنه ئاراستهی دهتبات به ساکاره ، به ده ستهێنانی زیاتری سوود له هه ن بۆ .5دوو ڕێگا قه رزی کرێدێت کارت و بیر له بگره له که ت .خۆت به دور پاره وه. بكه ره به کارهاتوو سته ی که ره کڕینی وهی له ئه بهبێ ههبێت له داهاتوودا زیاترمان کهین حهزده زۆربهمان که داهاتیان وه شه وانه ئه به كهس ، دهست بچێت .زۆر ئهمڕۆدا زۆرمان له ردهكات. ڕیده ئامانجه له ئهم که کهن ده زۆر له تێكڕا زیاتره ،دوو شت شتهیان ئهو وهی توانای کڕینی ئه کهن بۆ کڕینی شت پێش قهرزده کهم : یه گهرچی ئه سهر کڕینی شتی نوێ له دووهم :پێدادهگرن ههبێت. ههرزانتر دهبن و زۆر سوودبهخش نوێیهكان هێندهی کارهاتووهکان به کهون. ده سهخت بهربه‌ستێکی زانانهی کرێدێت کارت بهکارهێنانی نه دهشێت گهڵ گهرچی زۆرکه‌س وریان له ئه رکهوتنی داراییدا . سه بێت له ڕێگای وهی ئه وهک کهن ده شێوهک رهفتار ههن به كهسانیك بهڵام كارتهكاندا ، پارهی له بانک دانراودا وهك سهر كرێدیت كارتێك کارنههاتووی پارهی به 22
به زمانی ساده ئابوری
بهکارنه‌هاتووی كرێدیت پارهی گره. یهکی حاشاهه‌ڵنه ڵه هه مه وابێت .ئه قهرزکردنی زیاترت وه دێت تۆ توانای ئه به مانای به سادهیی كارت زۆر واباشتره بیر له پێنابهخشێت. زیادهت پارهی یه ،سامانت زیاد ناکات یان هه ههڵسوڕاوی بانك. وهک پاشکۆی حسابی وه یته بکه کهت کارته کرێدێت دهتوانیت کرێدێت ئهوا ههڵسوڕاودا ، یه له حسابی هه پارهت گهر ئه پارهکه مهرجێك مانگانه خهرجکردن – به بهکاربهێنێت بۆ کهت کارته کڕه. مه که کهتدا ،شته حسابه نییه له پارهی پێویستت گهر ئه وه . بدهیته یهکی ڕێگه بهکارهێنان ،هاوکات لهکاتێکدا کرێدێت کارت ئاسانه بۆ قهرز به درێژهدان قهرزکردن .چونکه کرێدێت کارت فریودهر و گرانه بۆ کهس ناتوانن ترسیداره .ههندێک مه له ناواخندا زۆر بهڵام دهکات ، ئاسان بهکارنه‌هاتوو له پارهی خهرجکردندا زاڵبن کاتێک که هاندهری سهر به دهستبه‌جێ کردار پێویسته هه یه یهت کێشه ئهم گهر تۆ یه .ئه هه کهیاندا کارته کارتهکانت ههموو کرێدێت وه و ستته ده بکهیت! مقه‌ستێک بگره به بهن. ده دبهختی داراییت به بهره‌و كهیت ، نه گهر وا ئه بدڕێنه . که تۆ توانای كڕینت كهوێت دهرده وهها به کرێدێت کارت كڕینی شت مهش وه .ئه دێته ههر بۆ له کۆتایی مانگدا كهت بهڵام لیستی حسابه زیاتره ، وهی پڕکردنه کهم بۆ وهی بڕێكی ڵبژاردهی دانه یه :هه دیکه هاندهرێکی كردوه و قهرزت یهی پاره ئهو سهدی زۆر بچووکی یهکی ڕێژه که و سووده گهر ئه خهرجکردنی له شتی زیاتردا .بهڵام کهت بۆ پاره زۆربهی وهی هێشتنه پارهی بهکارهێنانی له ردهوام بیت به ههڵبژێریت و ڵبژارده یه هه ئهم وه -ئاستی بیته ده وره گه یهکی کێشه ڕووبهڕووی بهزووترین کات كهت ، كارته خهرجتكردون. ئهو پارانه‌ی سهر چێته که ده بهرزی سوود قهرزی سهدا 15بۆ 18ی له که نزیکهی خهڵک شتێکی باوه بۆ كه زۆربهی زیاتره له وه یه زۆر پاره ئهم بڕه کهیان بدهن . کارته کرێدێت دهتوانن له قازانجی رکهوتووه‌کانیش ، سه ره بهرهێنه وه نانهت ته خهڵک ، پێکهاتهکانی بكهوێت .وهک له دهستیان بهرهێنانه‌کانیان وه كهوت و پاشه سهدا 7 له گهر ساڵانه ئه وڵهمه‌ند ببیت دهتوانیت ده بهئاسانی دهبینین ، تردا بهرزی ناخۆشبهختانه ئاستی بهڵام دهستبهێنیت . به كهت وته كه پاشه سوود له یه .دانی هه ئهمه‌ی وانهی رییهکی پێچه دراوه کاریگه قهرزی نه سهر سوود له نانهت ته دهكرێت قهرزی کرێدێت کارت، سهر سهدا 15بۆ 18له له ههژاری ببات. رهو به یه هه که داهاتێکی باشی کهسێک چهند بڕیاریدهدات وهرێكی لو که پیشه رچاوبگره، له به نموونهی شۆن ناوهراست له مهریكای ئه شتوگوزاریه له هامهس )وڵاتێكی گه ڕۆژێک له به فهره‌ی 1500دۆلری تێدهچێت ، سه تڵهسیدا( پشوو بدات .ئهم ئه زه‌رایای 11
به زمانی ساده ئابوری
پاره که وهی کۆی لهجیاتی دانه کهی .بهڵام سهر کرێدێت کارته دهیخاته که دهبێت له کردنی ردهوام به وه ، داته ده کهمترین بڕ له کۆتایی مانگدا ،شۆن تهواوی به رزه که که قه ماوهی ١٠ساڵی داهاتوو ،کاتێک ئهمه بۆ رێژهی گهر گریمان ئه کهی ، فهره سه چهندی داوه بۆ وه .شۆن دهدرێته دهدات کهی؟ مانگی 26.63دۆلر بووه بۆ کرێدێت کارته سهدا 18 له سوود ماوهی 120مانگ ،یان کۆی 3185.40دۆلر .کهواته شۆن بۆ بۆ کهی ،زیاتر به کۆمپانیای کرێدێت کارته دهدات پارهی زیاتر کهی ره سهفه یفوسهفا. فرۆكه و ئوتێل و خواردن و که داویهتی بۆ کرێی بلیتی وهی که له کهمتریشی تێبچوایه بکردایه و زۆر کهی فهره سه دهیتوانی شۆن بهخۆی پێش پارهدان دهستکردن به وه و خته لهڕێگای پلندانی پێشوه که. فهره سه به کۆمپانیای کرێدێت کارت پاش پارهدان لهبری که ره سهفه سهدا 5 ڕێژهی ساڵانهی له مانگانه به كهوتكردنی 75دۆلر پاشه لهڕێگای پێکهاتهی 7دا( کهین له ده سوودی لێکدراو )پاشان باسی سوودی لێکدراو ههبێت بۆ دهیتوانی 1560.89دۆلری ماوهی بیست مانگ ،شۆن بۆ دیکه ،لهڕیگای واتایهکی كهوتكردنی 1500دۆلر .به پاشه له کۆی که ردانه سه قهرزکردنی لهجیاتی کهی، ره سهفه ئهنجامدانی وه بۆ وتكردنه پاشه كه پارهی سهفه‌ر بکات ) دهیتوانی دوو كه ،شۆن پاره وهی کرێدێت کارت و دانه که دواجار له 3195.40دۆلر کهمتر خهرجکردن( به بوایه بۆ هه زیاتریشی فهر. سه یهک كهوت بۆ سهری له ئهوجا که بکات بۆ 1،500دۆلر و ره سهفه دهیتوانی یان باشتر ،شۆن به کۆمپانیای کرێدێت کارت بۆ وهی 26.63دۆلری مانگانه دانه لهجیاتی ئهمه‌ی گهر وه .ئه یه کۆبکاته پاره بڕه ئهو دهیتوانی ماوهی ١٠ساڵی داهاتوو ، کهدا ١٠ساڵه ستبکهوتایه ،لهکۆتایی سهدا 5سوودی ده له بکردایه و ساڵی دهیتوانی 2000دۆلر له کاتهدا دهبوه خاوهنی 4135.26دۆلر .لهو وه. بمێنێته خهرج بکات و هێشتا 2،135.25دۆلری بۆ سهفه‌رێکی تردا بکهین، دهکرێت باسیان که وه دیکه چهندینی ئاشکرایه لهم نموونه‌یه و بهکارهێنانی لهڕێگای زیادبکهن بهکاربردنیان که دهن ده ههوڵ ئهوانه‌ی دهبێت کهمتریان پارهی بهکاربردن و له کۆتاییدا وه قهرزی کرێدێت کارته رامبهردا قهرزی کرێدێت کارت و له به دهگرن له بهدور که خۆ وانهی له كهن. ده كهوت پاشه سهر قهرزێكی زۆری کرێدێت کارتت له یه ئێستا لهوانه بێگومان دهرفه‌تێکت بهڵام رزه ، دوربگرتایه لهو قه گهر خۆت به ئه دهبوو بێت .باشتر رنامهی به به دهستکردنت لهڕێگای ستکهوتنی سوودێکی زۆر دهداتێ بۆ ده وهی پارهدانه كهیت بۆ ده كهوتی که پاشه كهوتكردن .ههموو دۆلرێک پاشه 22
به زمانی ساده ئابوری
سهدا 18ی له رادهی سوودی کاریگهر یهکی شیوه قهرزی کرێدێت کارت ، به کهت. رزه سهر قه چێته كه ده یهك راده ههر کهوێت ،یاخود ده دهست سهدا که له وه بهرهێنانێکه وه یته گهر تۆ دۆلرێک بخه ئه به واتایه‌كی تر ، ئهوا ساڵێک پاشتر 1.18دۆلرت زیادکردوه بۆ سهر ، دهچێته 18سودی قهرزی وهی دانه وه بۆ کۆبکهیته گهر دۆلرێک كهت .ئه بههای سامانه ماشێوه 1.18دۆلری به هه ئهوا ساڵێک پاشتر کهت ، کرێدێت کارته دهبێت – کهمتر وهنده ئه کهت رزه كهت .قه سامانه بههای سهر خستۆته مکردۆته وه کهتی که قهرزه سهره‌تادا له وه کۆتکردۆته وه که لهو دۆلره کهم یه بیدهیت. وهک سوود بوایه وه ده وانه بهپێچه که وه نته سه لهو 18 دووهم و سهدا 18 کهت له له کارته رادهی سودی کرێدێت گهر ئه نانهت ته دهستت ردهوامی به به که تۆ وهی متره له كهمتریش بێت ،هێشتا زۆر که ههتبێت، لهوانه یه که كهوتكردن ههر پرۆگرامێکی پاشه کهوێت له ده دڵنیاییه وه به بهرهێناندا . وه له ههبێت یان باش بیت بهختت گهر تۆ زۆر مه سهدا 18ی بهڕاستی له كهت وتكردنه که پاشه كه کهیت نه واههست وانه یه له وه. رهێنانه وه به کهت ناخرێته ناو حسابی پاره چونکه کهویت، ستده ده یه و هه قهرزی کرێدێت کارتی که کهسێک ههر ههمان شته. بهڵام ئهو کهم شت یه پێویسته رکهوتنی دارایی، سه بهدیهێنانی سهر له سووره كهوتیش. پاشه پارهی گهر پێویستی کرد له ئه وه ، بداته رزه قه کهت؟ وهی قهرزی کرێدێت کارته دانه نهبوو بۆ پارهت گهر ئه ئهی دهبێت له وهربگره -ئاستی سوود نزمتر ئهوكات قهرزێکی بانک وهی دانه روهها پلنێک دابنێ بۆ کهت -هه رادهی سودی کرێدێت کارته شهش مانگدا .بێگومان ماوهی بهزووترین کات ،بۆ نموونه له که قهرزه دیکهی که قهرزێکی وهی له بهدور بگریت پێویسته خۆت هاوکات بکهیت. کرێدێت کارت بهکارهاتووه کهت کڕینی شمه‌کی پاره دیکه بۆ زیادکردنی ڕێگایهکی یهنن .کێشهی گه پێده نوێیهكانت ههمان سودی شته ئهو شتانه که کاتێک مهش به بهزێت .ئه داده بههایان دهستبه‌جێ که یه وه ئه کڕینی شتی نوێ ئهو شتانه بهڵام دهکرێت شتی نوێ بکڕیت كه لهکاتێکدا وهی ئه واتای كه به نویی خاوهنداری بكرێن .ههر ماوهی درێژخایهن ناكرێت بۆ بهکارهاتوو". بێته شتی " بههای بازاڕ ده به پێی ئهوا كهت كڕی ، شته بهرچاوت كهوتێكی پاشه بهکارهاتوو دهتوانیت له کڕینی شتی گهڵ بهراورد له به ستبكهوێت .تێچوونی کڕینی ئۆتۆمبیلێکی نوێ ده گهر تۆیۆتا کامرییه‌کی نوێ ئه رچاوبگره .بۆ نموونه ، له به بهکارهاتوو یهکێکی كهوێت ،پاش ساڵێک ده سهرت که نزیکهی 28000دۆلر له بکڕێت ، 11
به زمانی ساده ئابوری
وهی کهمتر له واته 10000دۆلر دهكات، تهنها 18000دۆلر وه ره بیفرۆشه ئهوا كهت لێخوڕیبێت، كیلۆمهتر ئۆتۆمبیله ههزار گهر 24 پێتداوه .ئه كیلۆمهترێك. ههر دهبێت بۆ سهنت تێچوونی دابهزینی نرخه‌كه 66 له یهک دهتوانیت دانه بهڵام لهجیاتی کڕینی کامرییه‌کی نوێ، کۆنه .نزیکهی 8000دۆلر یهک ساڵ که مهعره‌زێكی ئۆتۆمبێل بکڕیت نزیکهی 2000دۆلر زیاتره ئهمه به نوێی بیكڕیت ) که وهی دهیت له ده کهمتر رگرتووه(، كهی وه زه مهعره له خاوهن کهی سڵیه نه ئه که خاوه یهی پاره لهو دهیكڕیت. به نزیکهی 20000دۆلر واته تۆ خزمهتی گهر ئه وه مێنێته چهند ده که ئۆتۆمبیل وهی ئه بهرچاوگرتنی له به کهت کارهاتوه کامرییه به دهتوانیت سودێكی نایاب له بهئاسانی بكهیت ، یه بتوانیت لهوانه یه ماوه ئهو ههشت ساڵ ،پاش ماوهی وهربگریت بۆ لێخوڕیوه ، كیلۆمهترت به 2000دۆلر .گریمان ساڵی 24000 بیفرۆشیت دهبێت له 18،000دۆلر ركیلۆمهترێك بریتی بهها بۆ هه تێچوونی دابهزینی ههر میلێك .ئهمه 51 تهنها 15دۆلر بۆ ههر 120،000میلێک ،واته بۆ هه ر ساڵێک. له تێچوونی لێخوڕینی ئۆتۆمبیلی نوێ بۆ کهمتره سهنتی لێدهخوڕێت ،تێچونی كیلۆمهتر که تۆ ساڵی 24000 یهی بهو گریمانه یه تێچوونی لهوانه دهبێت .بێگومان بهها ساڵانه 7650دۆلر دابهزینی بهڵام دهبێت ، کهت كۆنتر وهی ئۆتۆمبیله ئه وه پاش ببێته بهرزتر فیتهر پارهی ستهمه ئه كه زۆر گهر گریمان ساڵانه تێكڕای 1650دۆلر بێت ) ئه نانهت ته كهیت ده كهوت یه( ،هێشتا ساڵانه 6000دۆلر پاشه راده ئهو بگاته به بۆنی ئۆتۆمبێلی نوێ. لهڕێگای قوربانیدانت بهکارهێنان و زۆرجار وهنده‌ی نوێ له‌بارن بۆ ئه ههر دیکه چهندین شمه‌کی سهلجه، نموونه لوپهلی کارهبایی )بۆ که لوپهلی ناوماڵ ، ههرزانترن .که زۆر ههر زوو جلوبهرگی منداڵ و یاری )که روهها هه وه( ، جلشۆر و وشککه‌ره ستبهجێ دێنه یادمان .ئێمه پێشیاری مانه ده دهبن( ئه دهبن و كۆن بچوك كۆنه فرۆشه‌كان و رببهیت لهلی سه به که تۆ کاتێکی زۆر ناکهین ئه وه رزانتره کهت ،لهزۆر باردا هه بههای کاته بهرچاوگرتنی به له ئۆتۆمبێلی کۆن . گهر ئه تایبهت بهکارهاتوو به له وهک شمهکێکی نوێ بکڕیت بۆ تۆ که ئێمه هانت ئه وه لهبری وه . یهكی درێژ بهێڵیته ماوه شته بۆ ئهو بتهوێت دهکرێت له که زۆرجار بهرچاوبگریت بارانه له وته له كه پاشه ئهو که دهین ده وهی ناچار بیت ئه بهبێ ستتبکهوێت ، وه ده بهکارهاتووه کڕینی شتی ده بۆ ستمه تانه له ده رفه ده ئهم دهست بدهیت . له شتهكان له رازیبوونی کهت. پاره بههای زیاتر له ستکهوتنی ده
22
به زمانی ساده ئابوری
هه موو به وه ی ستبکه ده .6 لی. مه عه كه وتی پاشه حسابێكی
مانگێك
پاره
بخه یته ناو
كهوتمانکرد بۆ داهاتووت .بهڵام تۆ پێویستت به پاشه بههای باسی كهوتی له پاشه بهست مه بهڵام ئایا یه . هه عهمه‌لی كهوتی پاشه حسابێکی دهشکێت، که لهناکاو :ئۆتۆمبیله مهلی چیه؟ ژیان پڕیه‌تی له ڕووداوی عه کهت قۆڵی یه ،منداڵه هه دهکات ،کێشهی بۆریت دڵۆپه بنمیچه که شتهكان كهمن .لهناکاو هاتنی یهکی دانه چهند تهنها مانه دهشکێت – ئه وه .زۆر ڕوودانیانه نهک به وه ، کانه به کات و سروشتی ڕووداوه یوهسته په ڕووبهڕووی ههموو خێزانێك یهکی درێژ ماوه که پاش ڕوانكراوه چاوه واته وه باسكران .كه ره سه شتانهی له ئهو وه بۆ بێته ده گه وره خهرجی عهمه‌لی بۆ كهوتی پاشه گهر پلنیان بۆ دابنێیت .حسابی ئه یه ژیرانه شتێکی رجیه خه ئهو سرهفی دهدات مه یارمهتیت حسابه ئهو پێویسته . مه ئه دهروونی بتخاته ژێر فشاری وهی ئه بهبێ بکهیت کراوانه ڕواننه چاوه وه. زۆره دهكرێت چاوهڕوان بیت تاوهكو ڕووداوه لهناکاوهکان ئهمهش لهبری گهڵدا له ڵهیان مامه ههوڵ بدهیت پلنێک دابڕێژیت و ئهوکات دهن و ڕووده بهكارهێنانی قهرزی کرێدێت کارت یان بهگشتی واتا ئهمه بکهیت . سهخت. مهرجی کۆمهڵێک بهپێی دیکهی قهرزکردن ههندێک شێوازی وه که یته ده ده ئهو سووده که چۆن وه بخۆیت ئه خهمی پێویسته پاشان نیگهرانی كه بنه هۆی ده مانه ههموو ئه که. رزه سهر قه چێته ئهنجامدا ده له وه. ونه كه ده وه نهزانانه له ئاكامی بڕیاری دارایی گهڵ ڕووداوی له ڵهکردن مامه یتهلوه بۆ چهند بخه ردهوام به پێویسته جۆرهدا؟ لهم ڕووداوه ناکاوه‌کانی رجییهکانت له خه یه که وه ئه له رێگاكان یهكێك ستبکه به بکهیت ،پاشان ده دوانزهی دابهشی وه، یته ساڵی ڕابوردوودا کۆبکه كهوته پاشه بیخهره ناو حسابی ههموو مانگێک ئهو بڕه و كهوتكردنی پاشه وهش زیاتر له ههندێک وهها باشتر بێت که وانه شه وه .له ته كه لیه مه عه خهرجی ڕووبهڕووی له داهاتوودا گهر ئه وهی ئه کهت ،بۆ حسابه سهر بخهیته وه، ته که حسابه بخهیته پارهی زۆر گهر ئه وه لهم بوارهدا .دواجار ، بوویته زیاتر کهت پارهی ناو حسابه گهر بکهیت .ئه یهكی باش دروست بناغه دهتوانیت 11
به زمانی ساده ئابوری
بهکاربهێنێت بۆ ههندێکی دهتوانیت ردهوام بێت له‌زیادبوون ،دواجار به كهوتی خانه‌نشینیت. پاشه بهرنامه‌ی بکهیت بۆ تهرخانی دیکه یان بهستی مه سهر یته كه مانگانه بڕێكی دیاریكراو بخه وهی له بریتییه رهکی سه خاڵێکی كهیف .پێویسته به پێی نهک وهک شتێکی ئیلزامی كهت وته كه پاشه حسابی خهرجیه‌كانی پارهی کارهبا و کهت، خانووه پارهدانی قیستی هاوشێوهی بکهیت. گهڵدا له ڵهی دیكهت مامه کهمێک مێشكت ئاسوده دهدات ڕێگهت مهلی عه كهوتی حسابی پاشه یه، شێوه لهم قۆرتهكانی ژیان .به حسابێکی خهمخواردن له بێت لهبری لهڕووی که بکهیت ، خهرجییانه‌دا ئهو گهڵ له ڵه وه مامه متمانه دهتوانیت به باشه وه دروستییهکی دهکرێت به بهڵام نهکراو بوون ، وه چاوهڕوان کاته تێكڕاوهن، لهناکاوه‌کانت لهخوار رجییه که خه پێشبینی بکرێن .لهو کاتانه‌دا لهناکاوهکان رجییه که خه دهكات .کاتێک كهت زیاتر وته كه پارهی حسابی پاشه بههێمن بهڵام مدهكات ، كه كهت وته كه پارهی ناو حسابی پاشه زۆربن، گرنگه یهکی پێکهاته مه كردوه .ئه ئاماده چونکه پێشتر خۆت بۆ مێنیته وه ده ڕێگه وهی ئه لهبری پاره" روهری سه ببیته كه "تۆ وهی تێگهیشتن له بۆ روهری تۆ". سه ببێته که " پاره بدهیت وه ندی تۆ رژه له به بده هێزی سوودی لێکدراو هه وڵ .7 کاربکات. كهوتكردنی پاشه سهر گرنگی سێههمدا پێداگریمان کرد له پێکهاتهی له له ئێستادا وهی ئه ههن بۆ سهره‌کیی بهرنامه .دوو هۆکاری به دهست نه ده خۆده وانهی که ئه وهک باسمان کرد ، کهم ، ستپێبكهیت .یه ده دهبێت بۆیان له حمهت سپێنهکردن له ئێستادا ،زه وه بۆ ده بیانوهێنانه مانهوێت زیاتر ده یهدا پێکهاته لهم سهریاندا .بهڵام به داهاتوودا زاڵبن كهوتكردن. به پاشه دهستکردن ستبهجێ بکهین بۆ ده دووهم باسی هۆکاری رچاوه سه ستپێکردنه وه له زوو ده که یه یه وره گه وته دهستکه ئهو ئهویش دهگرێت. دهبێته كهتدا وته كه پاشه بهرنامه‌ی له به شتێكی بچووك دهستپێكردن سێههم پێکهاتهی كهی له ئاكامدا .نمونه بهرچاو هۆی زیادبوونێكی کهسێکی که زیادهی سامانی خانهنشینی سهر له وه یادی خۆت ره بهێنه کهمه‌وه كهوتكردنی بڕێکی پاشه لهڕێگای ههیبێت دهتوانێت گهنج تهنها 6000 مهنی ٣٠ساڵی .خستنه‌لوه‌ی ته وه بۆ ساڵییه تهمه‌نی ٢٢ له پارهی پێش باجه وه كه له وته كه دۆلر له توانای کڕیندا )گریمان پاشه 22
به زمانی ساده ئابوری
دهتوانێت زیاتر له بهئاسانی ساڵه ، ههشت ئهو ماوهی تهلوه( بۆ خراوه شهتوحه‌وت تهمه‌نی سهر سامانی خانهنشینی له 153000دۆلر بخاته پارهی زۆر له كهم له ئێستادا بۆ بڕێک پارهی ساڵیدا .کلیلی گۆڕینی بڕێک بهزووترین کات ،بۆ سوود كهوتكردن به پاشه دهستکردن بریتییه له داهاتوودا، پهرجوی سوودی لێکدراو". له " تهواو وهرگرتنی وهها ههندێک جار بهڵام نییه ، موعجیزه لهڕاستیدا سوودی لێکدراو که باسكردنی چۆنێتی کارکردنی سوودی وهشدا ئه گهڵ کهوێت .له رده ده رسوڕهێنهرن .بهسانایی سوودی سه بهڕاستی نجامهکان لێکدراو ئاسانه ، ئه دهستهاتوو. به سهر سودی له دهستكه‌وتنی سوود له بریتییه لێکدراو کهیت ،سوود نه خهرج ئهم ساڵ كهت وته كه پاشه دهستهاتووی به گهرسودی ئه ساڵهدا لهو كه وته كه پاشه سوودهی ئهو كهت و وته كه سهر پاشه چێته ده ئهوکات سوود وه ، ئه ههمان شت ساڵی دوای بهکردنی ستیهێناوه . به ده یه زۆر وانه مه له وهرده‌گریت .ئه سهر سوود...هتد سهر سوود له له سهر ئهوتۆ ناخاته سهره‌تا شتێکی چهند ساڵی کهوێت و بۆ رنه ده بهرچاو زیاد یهکی بهشێوه كهت سامانه یهک ماوه كهت .بهڵام پاش سامانه بهفری ڵه تۆپه وهک ..... دهکات . شه گه تاوهكو زیاتر بێت خێراتر دهکات و بههێواشی سهره‌تادا بهفر گرتوودا .له به شاخێکی وایه گلۆربوه وه دهبێت وره گه پهله به بهلح و بێته شتێکی زه دهکات ،پاشتر ده بارهی زیاد قه رهو تۆ دێت. به و ڕاست بێته وه كهت ڕوون ده وته كه پاشه بهرنامه‌ی به دهستپێکردنی زوو گرنگی یهتی هه سهره‌تادا له که وه لهڕێگای کاریگهری هێواشی سوودی لیکدراوه کهی له دواتردا. رییه کاریگه دهکات بۆ خێرابوونی ڕێگه خۆش کاتێک که گه وره دهست پێدهکات زۆر وه که که له بناری شاخه فرهی به ڵه تۆپه ئهو تاوهكو زووتر رئه وه به وهستێت .له ده گلۆربوونه وه نابێت کاتێک له دهبێت بۆ یه کاتی زیاتری وه کۆکردنه ئهو وه ، کۆکردنه دهستبکه‌یت به دهبێت. که زۆر خێراتر بوونه گه وره ورهبوون و گه شانزه ساڵێک بڕیار مهن ته رچاوبگره .گریمان یهکی ساکارله به نموونه بهر گرنگه له رهکێشان .ئهمه بڕیارێکی به جگه دهستبکات که ئایا دهدات سهره‌ڕای گرنگترینیانه .بهڵام تهندروستی بهرچاوگرتنی هۆیهک ،له چهند نهکێشان .نرخی جگهره یه بۆ هه تهندروستی ،هۆکارێکی دارایی هۆکاری ئهمه‌ریكا، تهکانی زۆربهی ویلیه دۆلره بۆ پاکه‌تێک له نزیکهی 4 جگهره ڕۆجهر دیاز ،بڕیاربدات کهمان ،با ناوی بنێین رزهکاره هه گهر ئه وه بهرئه له گهر گریمان ئه وه ) ڕێته ده گه نهکێشێت ،ساڵانه 1370دۆلری بۆ جگهره ئهم بڕه له‌شتێکی خهرجکردنی لهبری پاکهتێکی بکێشایه( .گریمان ڕۆژی 11
به زمانی ساده ئابوری
که سوودی هاوبهشدا کۆمهکێکی وه له رهێنانه وه به یخاته ڕۆجهر ده تردا، ههڵئاوسان) .تێبینی: بهرچاوگرتنی دهبێت پاش له سهدا 7ی له ساڵانهی بهپێی ئاستی ساڵانهی سوودی پێڕستی سووده دروسته سهدا 7 ئهم له ورهترین گه پێنجسهد پوهر )(Standards and Poors, S&Pی ستاندارد و بهرده‌وام لهمه ڕۆجهر گهر ئه وه (. ه ئهمه‌ریکی لهساڵی 1926 کۆمپانیای بیستوشهش ساڵ18929 ، دهبێت به ١٠ساڵ ،کاتێک ماوهی بێت بۆ یه خراپ پاره بڕه وهی 13700دۆلر .ئهم کۆکردنه ناوه له پێکه وه دۆلری باشه بۆ لهڕاستیدا که رامبهر قوربانیدانێكی بچوكدا– قوربانیدانێك نییه له به ڕۆجهر. دهست تازه یه ،قازانجی سوودی لێکدراو رهتاكه سه تهنها ئهمه بهڵام مهنی ته تاوهكو كه وته پاشه بهم پلنی درێژه بدات ڕۆجهر گهر پێدهکات .ئه كهوتكردنی 27400 پاشه خاوهنی 56164دۆلر له دهبێته گاته ٣٦ساڵ ، ده خاوهنی دهیکاته به ٤٦ دهبێت تهمه‌نی تاوهكو بهرده‌وام بوون دۆلر . كهوتكردنی 41100دۆلر .ئێستا کاریگهری 129411دۆلر له کۆی پاشه به ٥٦ساڵ دهبێت ڕۆجهر پێدهکات .کاتێک دهست سوودی لێکدراو وه. دۆلره كهوتكردنی 54800 دهبێت له پاشه خاوهنی 273500دۆلر خاوهنی 597301 مهنی ٦٧ساڵیدا، ته دهبێت له خانهنشین کاتێکێش وه ،لهڕێگای وه .لێره دۆلره تهنها 68870 ڕاستهوخۆی له سوودی دۆلر وهنا پێکه ڕۆجهر نزیکهی 600000دۆلری وه، کێشانه جگهره نه ههڵبژارنی وهک سوودی خانهنشینی. گهر ئه ڕوودهدات كه چی بهرچاوی خۆت بیهێنه دیكهدا، له بارێكی ئهوجا وازی جگهره‌ی بکێشایه ، وه بۆ ٢٦ساڵی ١٦ساڵیه مهنی ته ڕۆجهر له ره له پاکهت جگه یهک پارهی كهوتكردنی به پاشه ستیبکردایه لێبهێنایه و ده وته كه كه پاشه باشه و سوودیش له جگهره شتێکی ڕۆژێکدا .وازهێنانی له وه بۆ یه كه وتكردنه بههۆی دواخستنی پرۆگرامی پاشه كه بهڵام دهبینێت . تهنها ڕۆجهر ههبێت، وهی 597301دۆلری ئه لهبری ماوهی ١٠ساڵ ، به ٦٧ساڵ .لبردنی١٠ دهبێت مهنی ته دهبێت کاتێک 294015دۆلری سهر رۆجهر 294015 ،دۆلر له كهی یه رنامه ٥١ساڵه له به كهوت ساڵی پاشه کهوێت. ده ڕۆجهر کهمێک درێژتر، یهکی ماوه وه بۆ وتكردنه بهرامبه‌ردا ،لهڕێگای پاشه كه له که سوودی لێکدراو وه شه گه وهربگریت له خێرابوونی دهتوانیت سوود ردهوام بوو له پرۆگرامی به ڕۆجهر گهر ئه نموونه، یبهخشێت .بۆ ده وه بۆ ڕێینه بگه گهر ئه له دوو ساڵ ) کهمێک زیاتر ماوهی کهی بۆ وه کۆکردنه كهوتكردن( پاشه دهکات به دهست شانزه ساڵیدا تهمه‌نی له که کهمان گریمانه 22
به زمانی ساده ئابوری
تهمه‌نی ٦٩ساڵی ،نزیکهی 700000 کهمێک پاش و خانه‌نشینبوونی بكهیت، كهوت ئهمڕۆ .تاوهكو زیاتر پاشه بهپێی توانای کڕینی دهبێت دۆلری ههندێک ڕۆجهر گهر دهکات .ئه كهت زیاتر سوودی لێکدراوی زیاتر سامانه بهکارهاتوو لهجیاتی وهک کڕینی ئۆتۆمبیلی دیکهی بچووک بدات ، قوربانی نهکڕینی بلیتی روهها هه كهمتر خواردنی شتی لبه‌ل، ئۆتۆمبیلی نوێ، ورهبروسكه هه کهسێک وه زیاتره ئه گهری ئه وه ، وته رێكه لهڕوی یانهسیب ) یهک دهتوانێت بهئاسانی دهربچێت( ، یانهسیبی بۆ وهی وهک له لێیبدات ههبێت لهکاتی خانهنشینیدا. زیاده یان زیاتری ملیۆنی سهری بژیت و رمه چه که تۆ ژیانێکی نییه ئه وه ئێمه بهستی دووباره ،مه خانهنشینیدا لهکاتی وهی بۆئه بدهیت برسێتی بچێژیت و قوربانی مهندبوون لهداهاتوودا لهڕێگای دهوڵه یه سوودی وڵهمه‌ند بیت .کامه ده ئێمه رامبهردا، ئهو كاته‌ی داهاتوو دێت؟ له به ههژاریدا تا گوزهرانکردن له چهندین شتی جوانیان دهتوانن خهڵکی ئاسایی که وه ینه که ده وه جهخت له دهستهێنانی به چونکه بكهن، كهوت پاشه پارهی زۆر ههبێت و هێشتا ڕۆجهر دۆلرهی كهوتی زۆری ناوێت .لهو 597301 پاشه گه وره سوودی تهنها 69870دۆلری له وه ، نهکێشانه جگهره كهوتیكردوه له‌رێگای پاشه دهکات که وه ئه ئهمهش گریمانهی هاتووه ) کاربردنیه وه وهی به مکردنه که كهوتكردن له ردهستدان بۆ پاشه به كه له تانه نابینێت دهرفه سوود لهو بهرهێنان وه كهوت و که پاشه سانهی ئهو که داهاتی پێش-باجدا( .له‌راستیدا نایکهن .لهکاتی که لهوانه‌ی رجبکهن خه دهتوانن زۆر زیاتر کهن ده خهرجکردنی دهستبکات به دهتوانێت ڕۆجهر خانهنشینیدا -یان زووتر- پارهی ههرگیز گهر ئه که وهی له ههبێت کهی و له‌کۆتاییدا زۆر زیاتری سامانه وه. ته کردایه کۆنه وهختت كهوتكردنی زوو پاشه یهیكی رنامه پێویسته به ندهت وه ئه تهنها که چۆن سوودێکی شیاوت وهی ئه سهبر و زانینی کهمێک گهڵ ههبێت ،له روهها هه پێکهاتهی داهاتوو( ، كهت )بڕوانه دوو وته كه له پاشه ستبكهوێت ده وهرگرتن له توانای سوودی لێکدراو سوود وه. به ته سه یه ک خه ره مه سێوه كانت هه موو مه جۆری – هه .8 بههای بازاڕی موڵک گهڵ خۆی دێنێت . ركهشی له سه بهرهێنان وه بهخێرایی بگۆڕێت دهكرێت ورهكۆمپانیا گه بهرهێنانی پشك وه یان گهر نزمترین سوود زامن بێت، ئه نانهت ته یهک کورتدا . ندازه یهکی تا ئه ماوه له رادهكانی سوود و بهرزدا ،گۆڕانکاری له بهها وهک له دۆخی بۆندی 11
به زمانی ساده ئابوری
گهر که بگۆڕێت .ئه موڵکه بههای یهکی زۆر ڕاده دهتوانێت به ههڵئاوساندا ، موڵکه یان یهک به خاوهندارێتی وه ته ستراوه کهت به سامانه زۆربهی تۆ یهک تاکه بگره خراپتر، ورهكۆمپانیاوه) ،یان گه کهمی پشكی یهکی ژماره ئهوانه‌ی که ئهم دواییانه‌ی یهكی لوازدایت .ئهزموونی پێگه پشك( ئهوا تۆ له وهک ئێنرۆن، سامانهکانیان خستۆته ناو پشكداری کۆمپانیای ورهی گه پشكی دهدات).ئهم خاڵه نیشان ئهم ۆرنهر ، ۆرهڵد کۆم ،یونایتد ئێره‌لنس و تایم چهند ساڵی رابردوودا توشی دارمان هاتن و ماوهی كۆمانیایانه له دهبێت نمونهی هاوچه‌رخ بریتی وهك ئێنرۆن، ههندێكیان ئیفلسیان كرد بههای بشكه‌كانی كه له هاوینی ٢٠٠٨دا له كۆمپانیای بێرن ستێرن مایهپووچ بۆی ئهوانه‌ی خاوهنی پشكبوون لهو كۆمپانیایه ههره‌سیان هێناو دهرچوون(. جۆریكردنه وه ههمه وه لهڕێگای یته کهمبکه ركهشی سه دهتوانیت ئاستی نییه. که وه یه به پهیوه‌ندییان که یهک موڵک ژماره به كڕینی ئهویش گهڕ. دهخاته وهندی تۆ بهرژه له ههمه‌جۆریكردن یاسای ژماره زۆره‌كان ههندێكی دهبن، زهره‌ردا له بهرهێنانه‌كانت وه ههندێک له لهکاتێکدا که وانهی تر ئه قهره‌بووی كهن .قازانجی باشه‌كان ده دیکهیان زۆر قازانج وهستێت. ده ستكهوت له ئاستی تێكڕادا رادهی ده وه و دهداته سهره‌کییان بهرهێنانی وه خهڵک کڕینی خانوو زۆربهی یه بۆ لهوانه یهكی باشدا ناوچه بهباشی ڕابگیرێت و گهر رهتادا .ئه سه بێت ،لنیکهم له دهر ،بۆ به وه باشه .له بهرهێنانێکی وه یهكی گشتی بهشێوه بێت ،خانوو بهشداربن له وهی ئه بهبێ وهبنێن پێکه دهخوازن سامان که وانهی ئه دهستكه‌وتی خوازراو دهتوانیت بۆرسه ڕۆژانهی بازرگانیدا ،بازاڕی بڕیاردانی دهی سه له دوو وابووه . ههر فهراهه‌م بكات .كه به درێژایی مێژوو ورهكۆمپانیاكان گه ههڵئاوسان ،پشكی بهرچاوگرتنی ڕابوردودا ،پاش له بهراورد به سهر ، چۆته قینهی ساڵانهی راسته سهدا 7سوودی له نزیکهی سهدا 3بۆ بۆند. قینهی له ڕاسته گهڵ سوودی له وهی له ههرگیز ناتوانێت دڵنیابێت کهسێک که یه وه ئه ركهشی پشك سه ههر ساتێكی دیاریکراوی داهاتوودا .بێگومان بههایان چیلێدێت له که بهڵام بهزێت . رهێنانهکانت داده وه به بههای بازاڕی که دهبێت ماوه که پشك وهی ئه کییه بۆ سهره به ناسكیی ،هۆکاری که ناسراوه كه ، شیه ركه سه كهوت و بۆندی پاشه گهڵ حسابی له بهراورد به وه دهخاته ستكهوتی زیاتر ده کهن ده ستکهوتنی بڕێک مانه زامنی ده ههموو ئه مهودا کورتی حکومیدا كه یه که یه زیاده دڵنیاییه حهزیان لهو خهڵک زۆربهی وهی رئه به لهداهاتوودا .له گهڵ پشكدا، بهراورد له به یه هه كهوت و بۆنددا ستکهوتی حسابی پاشه له ده 22
به زمانی ساده ئابوری
سهرنجی وهی بۆئه بهرزتر بێت دهبێت تێكڕای سوودی پشك بهرهێنانی وه وه له سهرنجیان دوور بخاته رهێنهران ڕابکێشێت و وه به زیاتر زامن. کهسێک گهر ئه وه مدهبێته که یهکی زۆر ڕاده ركهشی بازاڕی پشك به سه ههبێت بۆ یهک پشکی جیاوازی ردهوام پشک زیاد بکات یان ژماره به بهرهێنه‌رێکی وه نانهت نموونه 30یان 35ساڵ .ته یهکی درێژ ،بۆ ماوه كۆمهك ههڵبژێرێت لهڕێگای پشكداری ئهمه دهتوانیت بچووکیش چهندین کۆمپانیای بۆرسه له که پشکی وره كۆمپانیایه كه گه هاوبهشی کۆمهڵێک پشکی جیاواز بۆ وه .کاتێک یانهێڵێته دهکرێت و ده جیاوازدا دهبێت و بهرزی سوودیان وه ،ئاستێکی هێڵرانه یهکی درێژ ماوه دهبێت. کهم ئهو سووده زۆر چهشنی مه هه له 35 ماوهی زیاتر کهسێک بڕێکی دیاریکراوی ساڵانهی بۆ گریمان وهی ئیس & پی 500بوو، نگدانه که ڕه وه كه شیه کۆمهک هاوبه ساڵ خسته ه وه دهکات .لهساڵی 1871 رایهتی کۆی بازاڕ نوێنه کۆمهڵێک پشك که نزیکهی چهندین 35ساڵی جیاوازدا ماوهی قینه له ڕاسته تێكڕای سوودی لهمه‌ش یه وانه ههڵئاوساندا .له گهڵ له بووه ،پاش هاوگونجاندن سهدا 7 له ههر ماوهی ههڵئاوساندا له گهڵ گرنگتر بڕی سوودی ساڵانهی هاوگونجاو له ئهم سووده نانهت ته بووه . سهدا 2.7كهمتر نه له له ههرگیز 35ساڵێکدا کهسێک له بۆند بهو سوودهی کسانه یهک یه تاڕاده یهش هێشتا ناوازه نزمه كهوێت. ده دهستی بۆرسهدا به دوو له بازاڕی بهرهێنان وه ترسیهكانی مه مهجۆریكردن هه دهبێت، ئهدائیان خراپ ههندێک کۆمپانیا وه .کاتێک کاته ده کهم ڕێگا بێته هۆی نهوت ده دهبن .دابهزینی نرخی ولوه باش دیكه له كۆمپانیای بێته هۆی بهرامبه‌ردا ده بهڵام له نهوت ، کهمتر بۆ پیشهسازی قازانجی مهنی چونکه تێچوونی سووته فڕۆکهوانیدا پیشهسازی زیادبوونی قازانج له بهزێت داده پیشهسازی ئاسندا وه .کاتێک قازانج له بێته کهم ده فڕۆکه بێته هۆی ده وه ،نرخی نزمی ئاسن ئاسنه بههۆی دابهزینی نرخی لومهرجی هه له پیشهسازی ئۆتۆمبیلدا .بێگومان وهی قازانج رزبوونه به وهک لهکاتی سستی ئابوری وهی تیایه بگۆڕێت ، ئه گهری ئه گشتی ئابوری ههموو بۆرسهی بههای بنه هۆی گۆڕان له ده که یان فروانبووندا، ههمه‌جۆریكردن ئاستی تانهشدا، حاڵه نانهت لهم ته کۆمپانیاکاندا .بهڵام وه ،چونکه سستی کاته مده که رهێنانهکانت وه به بههای سهر له مهترسی وهک له زیاتره ههندێک کۆمپانیا و پیشهسازی سهر له كاریگهری ئابوره سهر له ههمان شێوه كارێگه‌ری به وهش بوژانه دیکه و ههندێکی 11
به زمانی ساده ئابوری
سستیه دیکهدا .ئهو ههندێکی گهڵ له له بهراورد به زۆرتره ههندێک كۆمپانیایهكی پۆشاكی گران مارکهس ) به نیمان یهنێت گه ده ئابوریهی زیان ببێته هۆی زیادبوونی فرۆشتن و قازانج بۆ واڵمارت )كه لهوانه یه هایه( به ههرزانن(. مهكانی زۆر رهه كۆمپانیاكه به كارمهنده‌كانیان ، خشنه ده به خاوهن کار پرۆگرامی خانهنشینی ههندێک بهبێ خانهنشینی پاره بۆ كاتی كهوتی پاشه رنامهی وهک پلنی -401ك ) به كهیت ده كهوتی پاشه یهی تۆ پاره بهو یهكسان سهری( که بڕی دانی باج له بههێنان له وه بهڵام كۆمپانیاكهدا ) پشكهكانی كهت له سهر حسابه خاته ده دهدات پشك له کۆمپانیاکه بکڕێت به ڕێگهت کۆمپانیای تردا نا( یانخود که تۆ کۆمپانیایهی ئهو پلنه کڕینی پشكیی بهرچاو .ئهم نرخێكی داشکاو گهر متمانه‌ی باشت سهرنجڕاکێش .ئه کاته شتێکی ده کهیت ده کاری بۆ وهربگریت .پاش ته دهرفه كه سوود لهم باشه کۆمپانیاکه ،شتێكی یه به هه دهن ده ڕێگهت پلنانه ئهم بهگشتی سێ ساڵ ، خاوهندارێتی ، یهك له ماوه دیکه. بهرهێنانی وه بهکاربهێنیت بۆ که پاره کڕاوانه بفرۆشیت و پشکه ئهو بیكهیت .شکستخواردن پێویسته بکهیت، ئهمه ڕێگهت پێدرا ههر کاتێک یهک تۆ زۆرێک له سێوه‌كانت له ماوه که پاش یه وه ئه ئهمه مانای لهکردنی دهخاته مه کهیت .ئه ده که کاری بۆ دهبن کۆمپانیایهدا ئهو تهی به سه تهواوی به بهرهێنانه‌کانت وه کهت و وه :کاره سامناکه یهکی دووجار پێگه كهیت .خۆت ده كه كاری تێدا وه كۆمپانیایه ئهو رکهوتنی سه دهبن به وابهسته وه. یه پێگه ئهم خهره مه دهستبهێنن، به رکهوتنی دارایی خۆیان سه بیانهوێت سهکان که تاکه گهر ئه دهستكه‌وتی که بهرهێنانانه وه وه ئهو نه بخه وتهكانیان كه پێویسته پاشه بۆرسهدا قازانجی له بازاڕی بهرهێنان وه دهبێت .له‌ڕابوردوودا باشیان نانهت به ته دهدات ڕێگه بۆرسه، کۆمهک هاوبه‌شیی ههبووه. زۆری ههبیت، له پشك مهجۆری هه که لیستێكی رهێنهری بچووکیش وه به به نزمی ردهوام بۆی زیاد بکات و هێشتاش تێچوونی ئاڵوگۆڕ به بۆرسهدا ههمه‌جۆری پشكی له لیستێكی بهرهێنان وه وه. بهێڵێته بهزێنێت بۆ شیهكانی خاوهندارێتی پشك داده ركه سه یهکی درێژ، بۆماوه نهبوونی له بهرهێنانه‌کان جۆرێك وه ههموو ئاستێك نزم .لهکاتێکدا که لهمه‌ودای دووردا، که ههبیت دهتوانیت متمانه‌ی زۆرت تێدایه، دڵنیایان قینهی زیاتری ڕاسته ستكهوتی ههمه‌جۆری پشكی كۆرپۆره‌ت ده لیستێكی كهوتكردن و بۆند و کۆمپیاله و وهک له حسابی پاشه وێته وه لێده كه کۆمهک خاوهندارێتی پشك له دیکهی دارایی هاوشێوه. شێوازی كهوت بۆ یانهوێت پاشه ده كه رنجڕاکێشه بۆ لوان سه تایبهتی هاوبهشییدا به 22
به زمانی ساده ئابوری
بكهن. مهنی خانه‌نشینیان ته
منداڵه کانت فێربکه چۆن پاره یان ده ست بکه وێت و .9 ژیرانه خه رجی بکه ن خاوهن ببیه ته دهتوانێت که چۆن کردوه وهمان ئه ئێمه باسی تائێره پهیڕه‌وكردنی لهڕێگای بیته وه ده سامان کاتێک له خانهنشینی نزیك سهبرگرتن و سوربوون ههبوونی ئاستێک له ههندێک ڕێسای ساده و وه بۆ گوێزینه ده تۆوه سهرنجمان له یهدا پێکهاته شتهكان .لهم سهر له منداڵهکانی داهاتووت. منداڵهکانت ،یان تهنها داراییه‌وه نهک رکهوتوو بن ، سه یانهوێت منداڵه‌کانیان ده باوان رکهوتنی دارایی سه رکهوتنی گشتی و سه بوارهکانی ژیاندا. ههموو له بهڵکو ئهوانه‌ی که نییه . ڕێکهوت کهشیان ندییه پهیوه دهڕۆن ، یهكتر به شانی شان ئهو ئامانجانه و هێنانهدی چالکانه ،دانانی ئامانج و به کارکردنی خوودهگرن بهرچاوگرتنی کاریگه رییه له لهڕێگای وه ختییهکانه ساته وه له چێژه پهناگرتن ههموو رکهوتووترن له سه بهگشتی ئێستاوه ، ههڵبژارده‌کانی ییهکانی ئاینده ن بۆ هه که نایانکه‌ن .چهندین ڕێگا وانهی بوارهکانی ژیاندا زیاتر له پاره سهر ندییانه .راهێنانیان له تایبه تمه ئهم سهر له منداڵهکانت ڕاهێنانی کێکه لهو ڕێگایانه. تهمه‌نێکی زوودا یه له كهوتكردن پهیداکردن و پاشه بهرپرسیارێتی لی لوان، گرنگهکانی فێرکردنی له ڕێگا زۆر یهکێک نیه له گهزۆ پاره یدادهكرێت، پاره په که وهی بزانن ئه دانیانه بۆ ڕێگه به منداڵهکانت، یهک بدهیت ڕۆژانه تهنها وهی ئه وه ببارێت .لهجیاتی ئاسمانه بهدیهێنانی ههندێک کار له ماڵدا و ئهنجامدانی پارهیان بده‌رێ بۆ سهر پاره له ههندێک گفتوگۆ پارهدانه‌دا ئهم گهڵ ئامانجهکانی خوێندن .له دیکه کهسانی بهباشی یارمهتی چهند که وهی ئه یهک بۆ زانینی پێوانه وهک پارهی زیاتر بریتیه له دهستکه‌وتنی دهیت و چۆن باشترین ڕێگا بۆ ده پاره دیکه. کهسانی گوزهرانی وهی ڕێگای باشتر بۆ باشکردنی بارزی دۆزینه كه خۆت لهو شتانهی دهستهێنانی بڕی زیاتر به نییه بۆ یهک رهسته که تهنها کهسانی تردا بۆ شداریكردنته له یارمهتیدانی پێوانهی به بهڵکو تهوێن ، ده یه قازانجی گرنگی وانه ئهم یانهوێت . ده ئهوان ئهو شتانهی دهستهێنانی به 11
به زمانی ساده ئابوری
ئهو پیشه یه وهی له دهر به منداڵهکانتدا ، وه له پیشهی داهاتووی وێته لێده كه چیه. وهی داوایان ئه بهبێ دهکڕیت چهندین شت بۆ منداڵهکانت بێگومان ئهو شتانه‌شت گهر ئه نانهت ته بکهن .بهڵام پهیدا ئهو شتانه پارهی لێبکهیت تێگهیشتنێکیان لهل دهشێت بتوانیت دهیانخوازێن ، منداڵهکانت كرێ كه ههموو كه له ناو ستچوونهكان بارهی تێچوونهکان و له ده له دروستبكهیت رتوكه ئهم په کهی ره له سێ نووسه یهک ههر نموونه، ههن .بۆ رجیهكدا خه مارکه رزهکاران بۆ کڕینی هه گهڵ خواستی یه له هه ڕاستهوخۆیان ئهزموونی شێوه ههمان به ههرزانتر مارکهی گهر ئه نانهت ته زۆر باوه‌کانی پۆشاك ، كهمان له ریه هه بۆیه ئێمه ئابوریناسین، وهی بهرئه له كاریگهربن .بهڵام به خواستی رامبهر ههبووه به وهمان كاردانه ههمان خۆیه وه جێگهی منداڵهکانمان .پاره‌مان پێداون بۆ کڕینی پۆشاكی خوازراو و پێمان وتوون دهتوانن ئهوا ههرزانتر بکڕن گهر پۆشاكێكی ئه پارهی خۆیانه و ئه وه که ههر شتێک که بهکاریبهێنن بۆ بكهن و كهوت پاشه پاره که پاشماوه‌ی ههندێک جار بهڵام کڕیوه ، یانهوێت .ههندێک جار گرانترین پۆشاكیان ده ڕووبهڕووی تێچوونی بڕیاری یه که وه ئه كڕیوه .خاڵکی گرنگ گرانترینیان نه ئهوا خۆیان وهگرتبێت پاره دهستیان به گهر ئه وه و ته بوونه کڕینهکانیان که شته یه ئهو ههمان مه بینیوه .ئه كهوتكراوه كه پاشه پاره سودیان له پێکدههێنێت. قینهدا ڕاسته کاربهر له جیهانی بڕیاردانی به کهم دهتوانێت ناكۆكی نێوان باوان و منداڵان ستراتیژه هاوکات ئهم وه. بکاته وه. کاته ده له مێژووی خێزانی "گوارتنی" ئهم خاڵه ڕوون ڕووداوێک دهچوون فلۆریداوه کهی خێزانی گوارتنی له کوڕه که باوان و چوار لهکاتیکدا وهستاندا کهم یه یهک هاته ئاراوه له کێشه لهساڵانی 1980کاندا، بۆ مۆنتانا پهی له دهیویست داوای کهی گوارتنی یانزه ساڵه نیوهڕۆ .کوڕه بۆ نانی مبهرگر و هه بهڵام باوکی پێیوابوو نیوهڕۆ ، ستهیك( بکات بۆ نانی گۆشتی گا ) کهی گۆشته پارهی نیوهی روهها گونجاوتره )هه وهکراو سوره تاتهی په کوڕه یانزه بهڵام وه ، که بردیه باوکه کهمێک گفتوگۆ تێدهچێت( .پاش وه، دووباره بووه لهکاتی نانی ئێواره‌دا نه دیمه دڵتهنگبوو .ئهم ساڵه که پهی گۆشت و ورهکانیدا ،ویستیان له گه له برا یهکێک گهڵ له که ساڵه یانزه ههرزانتر که بیری له‌شتێكی زۆر باوکه لهکاتێکدا بکهن ، ڕۆبیان داوا یهکدا تهنگژه گهڵ که له خێزانه تهنها دوو ژه‌م، وه .پاش کرده ده نه مۆنتانا یان گه ده دهبن کاتێک ههژارتر وهتا ئه ڕووبهڕووبوون :یان بهچێژ نابێت. فهرێکی سه فهره که سه 22
به زمانی ساده ئابوری
ئێواره ،دایک و باوک که دوای نانی سهر کێشه له لهکاتی گفتوگۆکردندا نهبێت گرانبهها بهڵام زۆر ڕۆژانه بۆ ژهمی باش و پارهی یشتنه پلنێک: گه خهرجكرد بۆ یه زیاتریان پاره گهر منداڵه‌كان لهو ئه به منداڵاکان . دهن ده خستویانه ته یهی كه پاره لهو وه بگرنه جێگهی دهبێت خۆیان ئهوا خواردن کهمتر بوون ژهمه‌کان پارهی گهر ئه بهڵام لوه بۆ كڕینی دیاری و شتی نایاب . وهی ئه به زانینی نه گیرفانیان . که بخه دهتوانن زیاده کهیان ههریه که ، ڕۆژانه له وه بۆ دهمێنێته پارهیان بۆ بهباشی بخۆن و هێشتا دهتوانن که یه دڵخۆش بوون. بیرۆكه بهم ههموو کوڕه‌کان تایبهت، بهکارهێنانی یانزه سهر بڕیاردان! کوڕه له ههبوو رییهکی مه چ کاریگه ئه تهماشاكه! چهند له بهلش جۆره خواردنێكی رکهوت که ده ههر زوو بۆی ساڵه که کهمی یه ڕۆژانهی ڕۆژی ههموو یهک تاڕاده یه و هه یهک چێشخانه لهڕێگای کۆکرده وه دووهمدا ،بڕێکی باشی كهوتكرد .لهڕۆژی پاشه ته .ڕۆژی سێیهم ،داوای خواردنی زه بهله چهند که شۆربا وهی به ئاشنابوونی وه .کوڕه کرده کۆده کهی ڕۆژانه دهکرد و بڕێکی له ههرزانی بهڵام باش وهنده ئه سازاندنهکانیان گهرچی ئه ههمان ڕێچکه‌یان گرت ، ورهکانیش گه نهما، سهر خواردن كه چیتر ناكۆكی له ئهبوو ههمووی گرنگتر نهبوون .له تووند روهها هێشتا توانیان هه بهچێژ بوو، که بۆ مۆنتانا ره سهفه پاشماوه‌ی بکهن. پهی گۆشت و ڕۆبیان یهک داوای له ئێواره سهر له دهبێت خۆیان بڕیار بدهن بهدرێژایی ژیانیان ،منداڵهکانمان بکهن بۆ خهرج گهر زۆرتر داهاته سنوورداره‌کانیان .ئه سهرفکردنی چۆنێتی مهنێکی ته له دیکه . خهرج کردن بۆ شتی دهبێت بۆ کهمتریان یهک شت ، سهر واقیع و به منداڵهکانمان له بدهین پێویسته زانیاری وه، زووه ههڵبژاردنی ژیرانه. دهدات بۆ فێربوونی که یارمهتیان ئهزموونیان بده‌ینێ رکهوتن لهژیاندا بریتیه له دیاریکردنی ئامانج و سه یهکی زۆر تاڕاده یانهی كه رێگه ئهو وهی دۆزینه ئهو ئامانجانه و بهدیهێنانی كۆششكردن بۆ دیکه و کهسانی بکهینه سوودبه‌خشبن بۆ خزمهتگوزارییه‌کانمان كهن واده یهکی شێوه پاره به خهرجکردنی بهستێکی دیاریکراو و مه كهوتكردن بۆ پاشه بهم برهودان چهكان بۆ وه یاریمهتیدانی بریتیه له ژیرانه .باوانیتی باش سهخت و دهکرێت مانه وه .کردنی ئه منداڵه مهنێكی ته تانه له خاسیه كانه". که ئابوری "زانستی ژماره چیژبهخشبن .کێ وتویه‌تی
11