Στρατηγική αναγνώρισης, αξιολόγησης, ανάδειξης ενός αστικού τοπίου: Η Νάπολη ως παράδειγμα αναφοράς by Archisearch

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ, ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ, ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΕΝΟΣ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ: Η ΝΑΠΟΛΗ ΩΣ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΑΛΙΚΗ – ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΠΑΠΕΤΡΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΡΙΒΑΣ

ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ_ΙΟΥΝΙΟΣ 2018

ABSTRACT The present thesis studies the ancient Centre of Naples, uses standard methods and tools and requires the physical presence of the researcher at the area. As a result, a general strategy of recognition, appreciation and reuse of the urban network is created for any city through typical criteria and proposes an architectural project dedicated to the development of the city, maintaining its cultural and historical background.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ζούμε σε μία εποχή στην οποία κυριαρχούν η οικονομική ύφεση, η κρίση της πολιτισμικής ταυτότητας, η εξάντληση των φυσικών πόρων του πλανήτη καθώς και η πεπερασμένη έκταση της γης που μπορεί να αποκτήσει χρήση. Συνεπώς, αναγκαία και ικανή συνθήκη εξέλιξης κρίνεται η τακτική της επανάχρησης, η οποία αποφέρει πολλαπλά οφέλη τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στην ίδια την κοινωνία. Επιλέγεται η πόλη Νάπολη της Ιταλίας ως παράδειγμα αναφοράς, λόγω των ιδιαίτερων ιστορικών και αστικών στοιχείων της που την κάνουν μοναδική. Συγκεκριμένα, πυρήνα του θέματος αποτελεί η μελέτη και αναγνώριση του αρχαίου κέντρου της πόλης, δίνοντας έμφαση στον ανενεργό εκκλησιαστικό πλούτο που διαθέτει και την ανάγκη ανάδειξης και αναβίωσης της ιστορικής ατμόσφαιρας της πόλης. Η ποικιλία στη μεθοδολογία, το πλαίσιο σκέψης και η μορφολογία, επιτρέπουν διαφόρων ειδών καταγραφές με αποτέλεσμα την εις βάθος ανάλυση του θέματος. Συμπεραίνοντας, η παρούσα ερευνητική εργασία πραγματεύεται την ανάπτυξη των εργαλείων αναζήτησης και αξιολόγησης μιας περιοχής, με κύριο στόχο την εδραίωση μιας ευρύτερης ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ, ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ, ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΕΝΟΣ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ μέσω μιας τυποποιημένης και βιωματικής διαδικασίας.

ΠΡΟΟΙΜΙΟ Στο πλαίσιο αποδοχής της αξίας της επανάχρησης στο χώρο της αρχιτεκτονικής και της τέχνης καθώς και τις διαφορετικές ερμηνείες της, κρίνω την αναχώρησή μου για Erasmus στην πόλη Νάπολη της Ιταλίας ως το εφαλτήριο για την ερευνητική μου. Στόχοι της έρευνας συνιστούν τόσο η πρόταση εξέλιξης της συγκεκριμένης πόλης, όσο και η εδραίωση γενικής στρατηγικής αναγνώρισης – αξιολόγησης – ανάδειξης μιας οποιασδήποτε περιοχής μέσω τυποποιημένων μεθόδων – διαδικασιών. Θερμές ευχαριστίες θα ήθελα να αποδώσω: • Στον Έλληνα αρχιτέκτονα και καθηγητή του Πανεπιστημίου Πατρών Κωνσταντίνο Γρίβα για την πολύτιμη βοήθεια και καθοδήγηση του ως επιβλέποντα καθ’ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της ερευνητικής εργασίας. • Στον Έλληνα αρχιτέκτονα και καθηγητή του Πανεπιστημίου Πατρών Ηλία Κωνσταντόπουλο για τη στήριξη και συμβουλή του στο αντικείμενο της ερευνητικής εργασίας. • Στον Έλληνα αρχιτέκτονα Μανώλη Αναστασάκη για το υλικό και τις συμβουλές που μου παραχώρησε σχετικά με το περιεχόμενο της εργασίας. • Στους Ιταλούς αρχιτέκτονες και καθηγητές του Πανεπιστημίου “Dipartimento di Architettura - Università degli Studi di Napoli Federico II ” Mara Capone, Laura Bellia, Leonardo Di Mauro, Lilia Pagano, Nicola Flora και Antonella di Luggo για την αξιόλογο υλικό και τη βοήθεια που έλαβα καθ’ όλη τη διάρκεια στης θητείας μου στο ERASMUS. • Στο εξυπηρετικό προσωπικό των ιταλικών βιβλιοθηκών και κυρίως τον Gabriele Cesarano στη βιβλιοθήκη “Palazzo Orsini di Gravina”. • Στη μεταπτυχιακή φοιτήτρια Vanna Cestarello, η οποία μου παραχώρησε χρήσιμα χαρτογραφικά αρχεία του οργανισμού μεταπτυχιακών Master Neapolis.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΑΝΑΛΥΣΗ ΟΡΙΣΜΩΝ ................................................................... 7 1.1.

ΛΕΞΕΙΣ – ΦΡΑΣΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ ......................................................................... 7

1.2.

ΑΠΟΔΟΣΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΣΕ ΒΑΣΙΚΟΥΣ ΟΡΙΣΜΟΥΣ ................................. 8

1.3.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ Η ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ ................................................ 11

1.4.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ ............................................. 13

1.5.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΒΕΛΟΝΙΣΜΟΥ ............................. 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ................................................................. 17 2.1.

ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΝΑΠΟΛΗ ............................................. 17

2.2.

ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ............................................................ 21

2.3.

ΣΥΝΟΨΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΝΑΠΟΛΗΣ ............................................ 23

2.4.

ΓΙΑΤΙ ΕΠΙΛΕΧΘΗΚΕ Η ΝΑΠΟΛΗ ............................................................... 24

2.5.

ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ VS ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ...................................... 25

2.6.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ VS ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΝΤΡΟ ................................................................. 27

2.7.

Η ΠΟΛΗ ΜΕ ΤΟΥΣ 500 ΤΡΟΥΛΟΥΣ ........................................................... 29

2.8.

ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ..................................................... 33

2.9.

ΜΝΗΜΕΙΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ UNESCO ............................ 35

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙ ΕΙΚΟΣΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ............................................................ 38 3.1.

ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΔΙΑΣΩΣΗΣ ΤΗΣ ΝΑΠΟΛΗΣ .......................................... 38

3.2.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΔΗΜΩΝ - ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ....................................................... 40

3.2.1. ΔΗΜΟΣ SAN LORENZO ................................................................................. 41 3.2.2. ΔΗΜΟΣ SAN GIUSEPPE................................................................................. 45 3.2.3. ΔΗΜΟΣ PORTO ............................................................................................... 47 3.2.4. ΔΗΜΟΣ PENDINO ........................................................................................... 49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ – ΠΕΡΙΠΑΤΟΙ: ΒΡΟΓΧΟΙ .................................. 54 4.1.

ΑΞΟΝΟΜΕΤΡΙΚΟ ............................................................................................ 56

4.1.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΣΕ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΡΧΑΙΑ ΟΔΟ ................................................. 56 4.1.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΟΛΙΚΗ Ή ΜΕΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ................................... 57 4.2.

ΟΨΗ ................................................................................................................... 58

4.2.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΕΜΦΑΝΗ ΟΨΗ Ή ΜΟΝΟ ΕΙΣΟΔΟ ................................. 58 4.2.2. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑΣ ................................................ 59 4.2.3. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΓΛΥΠΤΟ ΔΙΑΚΟΣΜΟ Ή ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ ....................... 60 4.2.4. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΓΚΡΑΦΙΤΙ ............................................. 61 4.3.

ΤΟΜΗ ................................................................................................................ 62

4.3.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΤΡΟΥΛΟ ............................................................................. 62 4.3.2. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΚΡΥΠΤΗ Ή ΥΠΟΓΕΙΟ ΕΠΙΠΕΔΟ.................................... 63 4.3.3. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΣΤΟ ΒΩΜΟ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ...................... 64 4.4

ΚΑΤΟΨΗ........................................................................................................... 65

4.4.1 ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΔΙΑΚΟΣΜΟ ΔΑΠΕΔΟΥ.................................................... 65 4.5.

ΑΝΟΨΗ ............................................................................................................. 66

4.5.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΔΙΑΚΟΣΜΟ ΟΡΟΦΗΣ ....................................................... 66 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ........................................................... 67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ .......................................... 75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ – ΣΤΟΧΟΣ ..................................................... 76 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .......................................................................... 77

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΑΝΑΛΥΣΗ ΟΡΙΣΜΩΝ 1.1.

ΛΕΞΕΙΣ – ΦΡΑΣΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ

•

Τόπος – Χώρος – Τοπίο – Αστικό τοπίο

•

Μνημείο – Αρχιτεκτονικό μνημείο

•

Αρχιτεκτονική κληρονομιά – Πολιτιστική κληρονομιά - Προστασία πολιτιστικής κληρονομιάς – Μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς UNESCO

•

Επανάχρηση

•

Αστικός βελονισμός

•

Αρχαίο κέντρο Νάπολης

•

Ανενεργές ή/ και εγκαταλελειμμένες εκκλησίες – Κενά κελύφη

•

Διαδρομές – περίπατοι – πορείες: βρόγχοι

•

Στρατηγική ανάγνωσης – αξιολόγησης – ανάδειξης

1.2.

ΑΠΟΔΟΣΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΣΕ ΒΑΣΙΚΟΥΣ ΟΡΙΣΜΟΥΣ

Ο τόπος (place), που αντικειμενικά απαρτίζεται από μια σειρά υλικών πραγμάτων με σχήμα, υφή και χρώμα. Οι παραλλαγές σε αυτά τα υλικά στοιχεία καθορίζουν τον χαρακτήρα του τόπου έτσι ώστε να γίνεται αντιληπτό από τον κάθε άνθρωπο με βάση τις αισθήσεις του.1 Ο χώρος (space), που περιλαμβάνει τον τόπο ή μετατρέπεται σε τόπο μετά από ανθρώπινες παρεμβάσεις και δραστηριότητες και επενδύεται με αξίες. Ένας αστικός χώρος συμπεριλαμβάνει μνημειακά τοπία, μνημεία και υλικά η άυλα ιστορικά στοιχεία με σκοπό τη διατήρηση της συλλογικής μνήμης των κατοίκων.2 Το τοπίο (landscape), που δεν διαθέτει σαφή όρια και κλίμακα, είναι γεμάτο από χρήσεις, μνήμες, ιστορίες και γεγονότα των ανθρώπων που το οικειοποιούνται και κωδικοποιούν. Είναι αποτέλεσμα οικονομικών δραστηριοτήτων, κοινωνικών σχέσεων, πολιτιστικών και θρησκευτικών αξιών σε συνάρτηση με το φυσικό πλαίσιο στο οποίο μεταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου. Ο χώρος και ο τόπος είναι οι φυσικοί φορείς του τοπίου,3 το πεδίο στο οποίο σχηματίζονται, μεταλλάσσονται και εξελίσσονται ιστορικά οι κοινωνίες. Κάθε άνθρωπος – παρατηρητής αντιλαμβάνεται διαφορετικά το τοπίο, λόγω της ιδιοσυγκρασίας και των προσλαμβανόμενων ερεθισμάτων του, δημιουργώντας ένα ατομικό φίλτρο. Επομένως ένα τοπίο ορίζεται και γνωσιακά.4 Το αστικό τοπίο είναι καθρέφτης της εξέλιξης της πόλης, της μορφής και της μεταμόρφωσης του χώρου της. Είναι η φυσιογνωμία της πόλης, η εικόνα και η φαντασία της στο χρόνο, την καθημερινή ζωή και τον ορίζοντα.5 Η αρχιτεκτονική κληρονομιά περιλαμβάνει μνημεία, κτήρια, συγκροτήματα κτηρίων, πολιτιστικά αγαθά αλλά και ολόκληρες τοποθεσίες, που αποτελούν μαρτυρίες της ανθρώπινης υπόστασης και δραστηριότητας στο πέρασμα των χρόνων. Συνεπώς αποτελούν υλικά τεκμήρια της ιστορίας, λειτουργούν ως πηγές ταυτότητας και έμπνευσης.6 Η προστασία της πηγάζει από το κοινό αίσθημα της συλλογικής μνήμης και την φιλοδοξία για εξέλιξη η καταστροφή της οποίας νεκρώνει την ποιοτική, πολιτιστική και ιστορική ανάπτυξη.7 Η διεθνής «Κύρωση της Σύμβασης για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Ευρώπης»8 που υπογράφθηκε το 1992 από τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, περιλαμβάνει έναν ευρύ ορισμό της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, ορίζοντας τρεις κατηγορίες ακίνητων αγαθών:

Μωραΐτης, Κ., Το Τοπίο: Πολιτιστικός Προσδιορισμός του Τόπου, εκδ. ΕΜΠ, Αθήνα, 2005, σελ. 20 Χασάναγας, Ν., Κοινωνιολογία Τοπίου, Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2010 σελ. 29 3 Χασάναγας, Ν., Κοινωνιολογία Τοπίου, Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2010, σελ. 26 4 Χασάναγας, Ν., Κοινωνιολογία Τοπίου, Παπασωτηρίου, Αθήνα, 2010, σελ. 29 5 Ανανιάδου-Τζημοπούλου, Μαίρη, Αρχιτεκτονική Τοπίου: Σχεδιασμός Αστικών Χώρων, Θεσσαλονίκη: Ζήτη, 1992, σελ. 10 6 http://followodysseus.culture.gr/Portals/54/DiavazoumeTinPoli/DiavazontasMiaPoliApoAstoOmega/Alfavitari.pdf 7 https://www.rodiaki.gr/article/107877/epanaxrhsh-ktiriwn-kai-istorikh-taytothta 8 Αποκατάσταση και επανάχρηση κτιρίων ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ, Σοφία Μάρα, Αρχιτέκτων 1 2

•

• •

Τα μνημεία, δηλαδή κάθε κατασκευή ιδιαίτερα σημαντική λόγω του ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού της ενδιαφέροντος. Τα αρχιτεκτονικά σύνολα αστικών ή αγροτικών κατασκευών, συναφή μεταξύ τους ώστε να σχηματίζουν οριοθετημένες ενότητες. Τους τόπους ως σύνθετα έργα του ανθρώπου και της φύσης, εν μέρει κτισμένα, τα οποία αποτελούν εκτάσεις τόσο χαρακτηριστικές και ομοιογενείς, ώστε να συγκεντρώνουν τα χαρακτηριστικά των μνημείων ή των συνόλων.

Κάθε συμβαλλόμενος υποχρεούται να ενημερώνει την κοινή γνώμη του τόπου για την αξία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς ως στοιχείο της πολιτιστικής ταυτότητας, ως πηγή έμπνευσης για τις σύγχρονες και μελλοντικές γενιές, να προωθήσει την αφύπνισης και αύξησης της ευαισθησίας του κοινού και της δυναμικής σχέση της πολιτιστικής κληρονομιάς με την αρχιτεκτονική, την τέχνη, τη λαϊκή παράδοση και τους τρόπους ζωής, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Πολιτιστική Κληρονομιά, είναι η κληρονομιά που έρχεται από το παρελθόν, το σήμερα που πρέπει να μεταδοθεί στο αύριο. Είναι ένα σύνολο ιστορικών πόρων που αναγνωρίζονται ως ο πομπός των αξιών, πιστεύω, γνώσεων και παραδόσεων των προηγούμενων γενεών. Η πολιτιστική κληρονομιά αντανακλά την αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τον τόπο με το πέρασμα του χρόνου.9 Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι αδήριτη ανάγκη, απασχολώντας κράτη, λαούς, πνευματικούς ανθρώπους, διεθνείς οργανισμούς και εθελοντικές οργανώσεις. Περιλαμβάνει μια σειρά νομικών, διοικητικών, επιστημονικών και τεχνικών μέτρων, που στοχεύουν στη βιωσιμότητα των μνημείων και τη διευκόλυνση στην πρόσβασή τους, μέσω της έρευνας, καταγραφής και τεκμηρίωσης των πολιτιστικών αγαθών. Σε αυτό το πλαίσιο δράσης, έχουν δημιουργηθεί σπουδαίοι παγκόσμιοι διακυβερνητικοί οργανισμοί όπως ο «Εκπαιδευτικός, Επιστημονικός και Πολιτιστικός Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών» / UNESCO (United Nations Educational Scientific & Cultural Organization), με κυρίαρχη δράση στη διαφύλαξη της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς και το «Διεθνές Κέντρο για τη Μελέτη της Συντήρησης και της Αποκατάστασης των Πολιτιστικών Αγαθών» / ICCROM (International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property), με εξειδίκευση στη συντήρηση και αποκατάσταση των πολιτιστικών αγαθών.10 Η πόλη είναι ένα οργανωμένο οικιστικό σύνολο που παρέχει στους κατοίκους του διάφορες υπηρεσίες (διοικητικές, οικονομικές, υγείας, εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας) και αποτελεί συνήθως το κέντρο μιας ευρύτερης περιοχής.11

Council of Europe, “Framework convention on the Value of Cultural Heritage for Society”, Faro Αποκατάσταση και επανάχρηση κτιρίων ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ, Σοφία Μάρα, Αρχιτέκτων 11 http://followodysseus.culture.gr/Portals/54/DiavazoumeTinPoli/DiavazontasMiaPoliApoAstoOmega/Alfavitari.pdf 9

Η ρωμαϊκή πόλη οργανώνεται με κύριους άξονες δύο κεντρικούς δρόμους (cardini και decumani) που τέμνονται κάθετα. Στο κέντρο της χωροθετείται η αγορά (forum).12 Η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική (1ος αι. π.Χ. – 330 μ.Χ.) δίνει έμφαση στην πρόσοψη των κτιρίων και χρησιμοποιεί τους τρεις ρυθμούς της αρχαιοελληνικής αρχιτεκτονικής με διάφορους συνδυασμούς. Οι θόλοι και τα τόξα επιτρέπουν την κατασκευή έργων μεγάλης κλίμακας ενώ χαρακτηριστικοί τύποι ρωμαϊκών συγκροτημάτων αποτελούν η αγορά, οι εκκλησίες, τα δημόσια λουτρά αλλά και τα μοναστηριακά συγκροτήματα.13 Ο χριστιανικός ναός ή εκκλησία προσελκύει και καλεί τους πιστούς με την όψη του, γι’ αυτό δίνεται έμφαση στην εσωτερική αρχιτεκτονική και διακόσμηση του χώρου καθώς θεωρείται μικρογραφία του σύμπαντος με τον τρούλο να συμβολίζει τον ουρανό.14 Το αστικό περιβάλλον ενός έργου – συνόλου μπορεί να οριστεί με δύο τρόπους: είτε ως ο περιβάλλων χώρος που το πλαισιώνει είτε ως ένα αυτόνομο σύνολο συνθηκών – κτηρίων. Ιστορικά κέντρα θεωρούνται οι παλαιότεροι πυρήνες των σύγχρονων πόλεων. Διατηρούν δομή προηγούμενων εποχών και προστατεύονται από διεθνείς και εθνικούς κανόνες. Τα νεότερα κτήρια που κατασκευάζονται σε αυτά οφείλουν να ακολουθούν συγκεκριμένους οικοδομικούς κανόνες, ώστε να εντάσσονται αρμονικά στο ιστορικό τους περιβάλλον.15

http://followodysseus.culture.gr/Portals/54/DiavazoumeTinPoli/DiavazontasMiaPoliApoAstoOmega/Alfavitari.pdf http://followodysseus.culture.gr/Portals/54/DiavazoumeTinPoli/DiavazontasMiaPoliApoAstoOmega/Alfavitari.pdf 14 http://followodysseus.culture.gr/Portals/54/DiavazoumeTinPoli/DiavazontasMiaPoliApoAstoOmega/Alfavitari.pdf 15 http://followodysseus.culture.gr/Portals/54/DiavazoumeTinPoli/DiavazontasMiaPoliApoAstoOmega/Alfavitari.pdf 13

1.3.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ Η ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ

Η ετυμολογία της λέξης μνημείο έχει λατινική ρίζα (momentum), στην ελληνική γλώσσα προέρχεται από το ρήμα μνάομαι – μιμνήσκω και στη λατινική από το ρήμα moneo, monere.16 Σύμφωνα με τη «Διεθνή Χάρτα Αποκατάσταση» ή «Χάρτας της Βενετίας» του 1964: «Η έννοια ενός ιστορικού μνημείου δεν καλύπτει μόνο το μεμονωμένο αρχιτεκτονικό έργο, αλλά και την αστική ή αγροτική τοποθεσία που μαρτυρεί έναν ιδιαίτερο πολιτισμό, μια ενδεικτική εξέλιξη ή ένα ιστορικό γεγονός. Αυτό ισχύει όχι μόνο για τις μεγάλες δημιουργίες, αλλά και για τα ταπεινά έργα που με τον καιρό απέκτησαν πολιτιστική σημασία».17 Ειδικότερα, αρχιτεκτονικό μνημείο αποτελεί το κτήριο ή κτηριακό συγκρότημα και τα μεμονωμένα μέλη που διαθέτουν αρχιτεκτονική, καλλιτεχνική, αρχαιολογική ή/ και ιστορική αξία.18 Το «μνημείο» είναι ένα ντοκουμέντο, ένα ζωντανό μουσείο ως κομμάτι της ιστορίας,19 πομπός πληροφοριών του χθες και του σήμερα για τους τους δέκτες του σήμερα και του αύριο, συνιστώντας βασικό παράγοντα στην ορθή εξέλιξη μιας κοινωνίας στο χωροχρόνο.20 Το πολιτιστικό αγαθό που λειτουργεί ως υλικός φορέας της ιστορικής μνήμης μπορεί να χαρακτηριστεί ως «μνημείο» όταν διέπεται από τις εξής αρχές:

•

Γνησιότητα, η πρωτοτυπία και μοναδικότητα του έργου ως αποτέλεσμα πολλαπλών παραγόντων.

•

Ιστορικότητα, η δημιουργία και διατήρηση του έργου μέσω επεμβάσεων σε συνάρτηση με το χρόνο, γεφυρώνοντας το παρελθόν με το παρόν και προσδίδοντας στο συγκεκριμένο έργο καθολική αξία.

•

Ποιότητα, ο αστάθμητος και υποκειμενικός παράγοντας που περιλαμβάνει τον συνδυασμό των ιδεολογικών, πολιτιστικών, καλλιτεχνικών και κατασκευαστικών παραμέτρων της εκάστοτε εποχής.

https://eclass.teilar.gr/modules/document/file.php/AKT131/%CE%A3%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%B9%CF%8E%CF %83%CE%B5%CE%B9%CF%82%20%CE%91%CF%80%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%AC%CF%83%CF%8 4%CE%B1%CF%83%CE%B7%20%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%BD% 20I%20%20%CE%91'%20%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%BF%CF%82.pdf ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΤΡΙΚΑΛΩΝ, ΤΜΗΜΑ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΤΙΡΙΩΝ, ΜΑΘΗΜΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ Ι – ΘΕΩΡΙΑ 17 http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=2&ArticleID=557&CategoryID=3&lang=gr Ο Χάρτης της Βενετίας για την Αποκατάσταση και Συντήρηση Μνημείων και Μνημειακών Συνόλων καταρτίστηκε κατά τη διάρκεια του Β’ Διεθνούς Συνεδρίου Αρχιτεκτόνων και Τεχνικών των Ιστορικών Μνημείων, που πραγματοποιήθηκε στη Βενετία στις 25-31 Μαΐου 1964 και που διοργανώθηκε απο το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS). Ο Χάρτης αναγνωρίζεται διεθνώς ως ένα διαχρονικό πλαίσιο κατευθυντήριων αρχών που διέπουν τη θεωρία και κυρίως την πράξη της Αποκατάστασης και της Συντήρησης κάθε είδους Μνημείων. Δημοσιεύτηκε στα Αρχιτεκτονικά Θέματα, τ. 9, Αθήνα 1975, σ. 108 (μεταφρ. Ε. Φερεντίνου). Αναδημοσίευση στο Ανθολογία Ελληνικής Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 1981, σ.σ. 43-45. 18 http://followodysseus.culture.gr/Portals/54/DiavazoumeTinPoli/DiavazontasMiaPoliApoAstoOmega/Alfavitari.pdf 19 GRA REVIEW #04 / SUMMER-AUTUMN 2012, ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ: Η ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΦΑΜΠΡΙΚΑΣ ΚΑΙ Η ΒΙΩΣΙΜΗ ΧΡΗΣΗ, Νικόλας Μιτζάλης, Αρχιτέκτονας Μηχανικός I.U.A.V., Διδάκτορας Πολεοδομίας και Χωροταξίας ΕΜΠ, σελ. 24 – 29 20 https://eclass.teilar.gr/modules/document/file.php/AKT131/%CE%A3%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%B9%CF%8E%CF %83%CE%B5%CE%B9%CF%82%20%CE%91%CF%80%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%AC%CF%83%CF%8 4%CE%B1%CF%83%CE%B7%20%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%BD% 20I%20%20%CE%91'%20%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%BF%CF%82.pdf ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΤΡΙΚΑΛΩΝ, ΤΜΗΜΑ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΤΙΡΙΩΝ, ΜΑΘΗΜΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ Ι – ΘΕΩΡΙΑ

•

Συμβολισμός, το μήνυμα του έργου ως παρακαταθήκη του παρελθόντος για τις μελλοντικές γενιές. Ο δημιουργός επιθυμεί να συγκινήσει, να προωθήσει πρότυπα συμπεριφοράς και ιδανικών ζωής, να ξεπεράσει τα χωροχρονικά όρια, να αγγίξει ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων, να αποτελέσει ένα οικουμενικό παράδειγμα μίμησης.21

Μνημείο = Σ (Πρωτοτυπία + Χρόνος + Ποιότητα + Συμβολισμός)22 Αποκατάσταση ονομάζεται η διαδικασία άμεσης επέμβασης σε ένα μνημείο με πιθανή τροποποίηση της μορφής του υπό αυστηρό ιστορικό και αρχιτεκτονικό έλεγχο ο οποίος βασίζεται στην «αρχή της αναστρεψιμότητας». Στόχος η ανακάλυψη και διατήρηση των αισθητικών αξιών του μνημείου, ο σεβασμός της αρχικής υπόστασης (κατασκευής και μορφής) και αυθεντικότητάς του, αναδεικνύοντας τις αξιόλογες ιστορικές του φάσεις. Ανακατασκευή είναι η επανάκτηση ενός κτιρίου με όλες τις λεπτομέρειες και τα στοιχεία της χρονικής περιόδου που δημιουργήθηκε. Αναστήλωση ορίζεται η ανασύνθεση των μελών που διασώθηκαν αλλά έχουν μετακινηθεί. Επανατοποθετείται και επαναχρησιμοποιείται το κατεδαφισμένο μνημείο ή μέρος του στην αρχική του θέση με τα αυθεντικά υλικά. Συντήρηση αποτελεί κάθε πράξη που τελείται για την πρόληψη φθορών και διαχείριση αλλαγών στο μνημείο, το σύνολο των οποίων επιμηκύνουν τη ζωή της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς. Αναβίωση ενός οικιστικού συνόλου σημαίνει επαναφορά του σε νέα μορφή ζωής, εάν αυτή είχε διακοπεί, ή βελτίωση και μεγιστοποίησή της εάν είχε υποστεί κάμψη και παρακμή.23

Λάββας Γ. Π., Ζητήματα Πολιτιστικής Διαχείρισης, Μέλισσα, Αθήνα, 2010 σελ. 96-99 Τερζόγλου, Ν.Ι., Ιστορία – Μνήμη - Μνημείο και Εμπειρία Χώρου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2006, σελ. 261-291 23 http://followodysseus.culture.gr/Portals/54/DiavazoumeTinPoli/DiavazontasMiaPoliApoAstoOmega/Alfavitari.pdf 21 22

1.4.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ

«Για να ξαναζήσει ένα κτήριο, για να κερδίσει μια παράταση ζωής, έχει ανάγκη σύγχρονων στοιχείων που θα το περάσουν στην επόμενη εποχή. Από μόνο του το κτήριο μετέχει σ’ έναν ευρύτερο δημόσιο διάλογο. Πρέπει να γίνει η ώσμωση. Και είναι ένα θέμα που θα βάλει κανείς τους νέους όρους δεκτικότητας, εξοικείωσης και φιλικότητας... Νοιώθω ευτυχής αν καταφέρω να κάνω έναν χώρο οικείο. Γιατί, η στεγνή, αρχαιολατρική άποψη δεν βοηθάει το έργο. Συχνά κινδυνεύουμε να χάσουμε το δέντρο για χάρη του φύλλου».24 ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΙΖΗΣ «Δεν είναι κάτι νέο, το να αλλάζουν λειτουργία τα κτήρια. Καθώς η κατασκευή τείνει να επιβιώσει περισσότερο από τη λειτουργία, τα κτήρια σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, προσαρμόζονται σε κάθε είδους νέα χρήση».25 SHERBAN CANTACUZINO «Η σχέση ανάμεσα σε μια νέα αρχιτεκτονική παρέμβαση και στην ήδη υπάρχουσα αρχιτεκτονική είναι ένα φαινόμενο που αλλάζει σε σχέση με τις πολιτιστικές αξίες που αποδίδονται στην έννοια της ιστορικής αρχιτεκτονικής και στις προθέσεις της νέας παρέμβασης».26 IGNASI SOLA – MORALES Επανάχρηση ορίζεται η σύνθετη αρχιτεκτονική διαδικασία που συνδέεται με τα ζητήματα ανάπλασης του κέντρου μιας πόλης και επαναπροσδιορισμού του δημόσιου χώρου. Αναφέρεται στην διατήρηση ιστορικών κτιρίων, αφορά την αισθητική συρραφή αποσπασμάτων στο σχεδιασμό και συνιστά μια κοινωνική διαδικασία ως μέρος παρεμβάσεων σε αστικά ερείπια, που αυξάνονται λόγω της συνεχούς υποβάθμισης των υποδομών και κοινωνικών δεσμών. Στόχος της επανάχρησης είναι η ορθή εξυπηρέτηση των χρηστών και ιδιαίτερα ο σεβασμός στο ιστορικό κτίριο.27 Προϋποθέτει ένα νέο διευρυμένο πεδίο σχεδιαστικής πράξης, ένα νέο προσανατολισμό της αρχιτεκτονικής και της τέχνης προς την ανάπτυξη κοινωνικών προγραμμάτων που παρέχουν δυνατότητες συμμετοχής των κοινοτήτων και άμεσης άσκησης του «ζειν» στην πόλη.28 Στην αρχιτεκτονική, ο όρος «επανάχρηση» αναφέρεται στην εισαγωγή νέας χρήσης σε ένα ήδη υπάρχον δομημένο σύνολο. Η σχεδιαστική διαδικασία της επανάχρησης επιβάλλει τη συστηματική ένωση παλαιών και νέων στοιχείων με στόχο της εύρεση ισόρροπης σχέσης μεταξύ αυτών και την αναζωογόνηση του συνόλου. Συνιστά μια Γ. Κίζης, «Ώσμωση παλιού και νέου στις αναπλάσεις: Ο αρχιτέκτων Γιάννης Κίζης μιλάει για την ιδεολογία πίσω από τις παρεμβάσεις στα μνημεία και την ένταξή τους στις σύγχρονες πόλεις», άρθρο στην Εφημερίδα “Η Καθημερινή”, 4 Φεβρουαρίου 2007, «Πρόσωπα», σ.4. 25 Cantacuzino, Sherban, Re-Architecture: Old Buildings New Uses, Abbeville Press, NY, 1989, σελ.8 26 Solà-Morales, Ignasi, From constant to analogy: Developments in the concept of architectural intervention, Lotus, Τεύχος 46, 1985, σελ. 37 27 https://eclass.teilar.gr/modules/document/file.php/AKT131/%CE%A3%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%B9%CF%8E%CF %83%CE%B5%CE%B9%CF%82%20%CE%91%CF%80%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%AC%CF%83%CF%8 4%CE%B1%CF%83%CE%B7%20%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%BD% 20I%20-%20%CE%91'%20%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%BF%CF%82.pdf ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΤΡΙΚΑΛΩΝ, ΤΜΗΜΑ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΤΙΡΙΩΝ, ΜΑΘΗΜΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ Ι – ΘΕΩΡΙΑ 28 https://mnemeden.wordpress.com/articles/%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%87%CF%81%CE%B7%CF%83%CE%B7%CF%82-%CE%AE%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%87%CF%81%CE%B7%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%B7/ 24

παγιωμένη πολιτική αντιμετώπισης και αποτελεί περισσότερο ανάγκη παρά καινοτομία. Η συντήρηση και επανένταξη κτιριακών δομών σε ιδιωτικό και δημόσιο τομέα συμβάλλει στην αναβίωση της παράδοσης, στη διατήρηση της ταυτότητας ενός τόπου, στον επαναπροσδιορισμό μιας ολόκληρης περιοχής. Η επίδραση μιας επιτυχημένης δημιουργικής επανάχρησης πρέπει να ξεπερνά τα όρια ενός οικοπέδου, να αποφεύγει τη σημειακή αλλαγή, να επεκτείνεται σε ένα ολοκληρωμένο χωροταξικό πλάνο.29 Ένας τόπος μπορεί να είναι προικισμένος με φυσική ομορφιά, ιστορικά μνημεία, τοπικό πολιτισμό. Προκειμένου αυτή η ταυτότητα να προβληθεί και να προωθηθεί πέρα από τα σύνορα του τόπου και να αποτελέσει πόλο έλξης επισκεπτών και επενδυτών απαιτείται αξιοποίηση, ανάδειξη και φροντίδα όλων αυτών των στοιχείων. Μέσω της επαναφοράς παλιών κτηρίων σε λειτουργία, οικείες μορφές διατηρούν την παρουσία τους στον αστικό ιστό, με αποτέλεσμα να αναδεικνύεται μέρος του παρελθόντος, να προστατεύεται η συλλογική ιστορική μνήμη και να διαιωνίζεται η πολιτιστική κληρονομιά που το προσδιορίζει. Η λογική της επανάχρησης συντελεί και στην οικονομία πόρων και εξοικονόμηση αδόμητου χώρου. Ενισχύει τη συντήρηση προηγούμενων δομών και την προστασία κτιριακής κληρονομιάς, συμβάλλει στη διεύρυνση της τοπικής παραγωγικής βάσης, την κοινωνική συνοχή, την πολεοδομική – περιβαλλοντική – αισθητική αναβάθμιση ενός τόπου.30 Τα κενά κελύφη της κρίσης φέρνουν στην επιφάνεια σκέψεις γύρω από τις πολιτικές δυνατότητες μιας «αδύναμης αρχιτεκτονικής» τροποποίησης του υπάρχοντος αποθέματος Η παγκόσμια οικονομική και πολιτισμική κρίση, φέρει στην επιφάνεια ερωτήσεις για τα θεωρητικά εργαλεία στα οποία βασίστηκαν ως τώρα οι αρχιτεκτονικές επανάχρησης και τα οποία αποτελούν παρακαταθήκη από το μοντερνισμό. Κρίνονται ανεπαρκή για την αντιμετώπιση σύνθετων καταστάσεων όπως η συρρίκνωση του δημόσιου χώρου, καθώς η επανάχρηση είναι προπάντων μια διαδικασία ενδυνάμωσης της κοινότητας, δημιουργίας δημόσιας σφαίρας με μια έννοια κοινωνικής αειφορίας. Τα έρημα και υποβαθμισμένα τοπία των κέντρων υποδεικνύουν την ανάγκη της επανάχρησης και την σημασία του σχεδιασμού ενός ενεργού και ανοιχτού δημόσιου δικτύου χωρίς αποκλεισμούς, το οποίο ξεπερνά το όρια της αισθητικής ή οικολογίας και απαιτεί μια πιο περίπλοκη αρχιτεκτονική δράση, νέες διαδικασίες αλληλεπίδρασης του αρχιτέκτονα με τους θεσμούς, τις παραδόσεις, τους μύθους, τις γειτονιές, τις κοινότητες που διαμορφώνουν και αγκαλιάζουν τις χρήσεις. Με αυτόν τον τρόπο συγχρονίζονται οι πολιτισμικές απαιτήσεις μιας πόλης με την επανάχρηση και συντήρηση χώρων, εφαρμόζοντας μια διπλή πράξη πολιτισμού.

https://www.citybranding.gr/2012/08/blog-post_27.html GRA REVIEW #04 / SUMMER-AUTUMN 2012, ΑΝΑΚΑΤΑΣΚΕΥΗ – ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ – ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ (RENOVATION – ADAPTATION – REHABILITATION), Μπελαβίλας, Νικόλαος, ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΕΙΣ: ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΟΧΕΣ ΤΟΥΣ, σελ. 10 – 17 3030

Συνοπτικά, ο όρος της επανάχρησης περιλαμβάνει αρχιτεκτονικές διαδικασίες προστασίας του πολιτισμού, βιωσιμότητας του μνημείου, και δημιουργικού συνδυασμού παλαιών – νέων στοιχείων. Κρίνεται αδήριτη η ανάγκη αναστροφής του κλίματος εγκατάλειψης, η ένταξη των χώρων στο αστικό περιβάλλον και η διάθεσή τους στο κοινωνικό σύνολο. Η τόνωση του κέντρου της πόλης είναι μια συλλογική διαδικασία και συνεπάγεται μια σφιχτή αστική δομή.31 Οι τολμηρές επιλογές ανάδειξης ιστορικών μνημείων – σταθμών και ο απαιτούμενος σεβασμός στις μορφές της παράδοσης, συγκροτούν το βασικό πλαίσιο που καθορίζει τους κανόνες των σύγχρονων παρεμβάσεων στα μνημεία. Συνεπώς, επιβάλλεται ο αυτοέλεγχος της αρχιτεκτονικής, η επιλεκτική εφαρμογή του σχεδιασμού και ο περιορισμός του άκρατου «κτίζειν», με απώτερο στόχο τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και την προστασία του περιβάλλοντος. Οι σύγχρονες αρχές που ορίζουν τη διαχείριση ή/ και αποκατάσταση των μνημείων ορίζονται στη Χάρτα της Βενετίας (1964)32 και συνοπτικά εκφράζουν την ανάγκη για: • • •

Δημιουργία μητρώου πληροφοριών κάθε μνημείου, ως ιστορική πηγή. Διατήρηση της αρχής της αναστρεψιμότητας, για μελλοντικές αλλαγές. Εκτίμηση του κτηρίου στο αστικό τοπίο, ως στοιχείο του δομημένου περιβάλλοντος.

Συμπεραίνοντας, η διατήρηση ενός μνημείου και η χρήση του, είναι πρωτίστως ζήτημα ανάγνωσης της ιστορίας. Η κάθε γενιά στη σύγχρονη πολιτική και κοινωνική συγκυρία της, διαβάζει εκ νέου την ιστορία και τη χρησιμοποιεί για να προβάλλει, να συγκροτήσει, να αντιληφθεί τη θέση της στον τόπο και το χρόνο. Η ιστορία λειτουργεί ως εργαλείο διαμόρφωσης της εξέλιξης και ο χειρισμός των ιχνών και των μνημείων της γίνεται μέσο κατασκευής εικόνων μέσω της υποκειμενικής ματιάς του πομπού.

31 32

https://www.citybranding.gr/2012/08/blog-post_27.html http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=2&ArticleID=557&CategoryID=3&lang=gr

1.5.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΒΕΛΟΝΙΣΜΟΥ

«Η ιδέα του αστικού βελονισμού είναι να επικεντρωθεί σε αστικά σημεία πίεσης για τη δημιουργία θετικών αλυσιδωτών αντιδράσεων που επηρεάζουν συνολικά μια ολόκληρη κοινότητα».33 JAIME LERNER Η αναζωογόνηση ενός εξασθενημένου χώρου και της περιοχής που το περιβάλλει με μια απλή θεραπευτική διαδικασία συνιστά την αρχή του «Αστικού Βελονισμού». Η ιδέα προσφέρει τη δυνατότητα βελτίωσης ενός ολόκληρου συστήματος πόλης μέσω μιας παρέμβασης χειρουργικής ακριβείας. Αυτή η προσέγγιση πρέπει να εφαρμόζεται άμεσα και στοχευμένα στις πόλεις που πάσχουν από προβλήματα αστικής φύσεως. Όπως στη ιατρική έτσι και στην αρχιτεκτονική είναι απαραίτητη η αλληλεπίδραση των εμπλεκόμενων, ώστε να ενεργοποιούνται τα ανακλαστικά τους και οι θετικές αλυσιδωτές αντιδράσεις. Ο αστικός βελονισμός δεν ταυτίζεται πάντα με μεγάλων διαστάσεων έργα, καθώς συχνά πρόκειται για την εισαγωγή μιας νέας πρακτικής ή συνήθειας, που επιφέρει ριζικές αλλαγές. Μπορεί να πάρει τη μορφή ενός απλού αγγίγματος ή μελέτης στο «μέγεθος μιας καρφίτσας»34 και να θεραπεύσει τις πληγές που ο ίδιος ο άνθρωπος προκάλεσε στη φύση, καθώς η ανάπλαση των αστικών ουλών από λάθη του παρελθόντος αποτελεί την πιο ακριβή απόδοση του όρου. Δύναται να αντιμετωπίσει προβλήματα συγκεκριμένων σημείων μιας πόλης, να ενεργοποιεί νέες ροές ενέργειας, να αποτελεί το έναυσμα για μακροχρόνιους μετασχηματισμούς. Μικρές παρεμβάσεις καλλιεργούν ένα ευχάριστο και επιδοκιμαστικό κλίμα στους πολίτες που τους ενθαρρύνει να συμμετέχουν προσωπικά, στο πλαίσιο της ιδέας ότι μια πόλη είναι ένα συλλογικό όνειρο. Ο σχεδιασμός όμως είναι μια διαδικασία χρονοβόρα που εμπλέκει πλειάδα ατόμων, φορέων, οργανισμών, ζητημάτων, στόχων. Η συνεχής εμπλοκή της κοινωνίας είναι δύσκολο να διατηρηθεί, με αποτέλεσμα οι στόχοι να χάνουν τη δυναμική τους και να απομακρύνονται από την επίτευξή τους. Ταυτόχρονα, οι πολιτικοοικονομικές εξελίξεις επηρεάζουν αναπόφευκτα τον προσανατολισμό του έργου ώστε να εναρμονιστεί στην εποχή. Συνεπώς, είναι απαραίτητη η υπενθύμιση ενός αισιόδοξου μέλλοντος και μικρών επιτυχημένων προγραμμάτων που οι κάτοικοι μπορούν να αποδεχτούν έστω πειραματικά. Αυτός είναι ο προσαρμοσμένος στην κλίμακα της πόλης πρωτοποριακός και προστατευτικός αστικός βελονισμός. Συμπερασματικά, αυτό που απαιτείται από τον επιτυχημένο σχεδιασμό είναι να προλαμβάνει την ταχύτητα της εξέλιξης της κοινωνίας, να προβλέπει, να δίνει εναλλακτικές. Χαρακτηριστικό του αστικού βελονισμού είναι ότι είναι γρήγορος, καινοτόμος και ακαριαίος.35

33 34

http://urbanacupuncture.nl/

GRA REVIEW #01 / 2017, ΑΣΤΙΚΟΣ ΒΕΛΟΝΙΣΜΟΣ (URBAN ACUPUNCTURE), Lerner, Jaime. ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ: ΑΣΤΙΚΟΣ ΒΕΛΟΝΙΣΜΟΣ, σελ. 23 – 29 35 GRA REVIEW #01 / 2017, ΑΣΤΙΚΟΣ ΒΕΛΟΝΙΣΜΟΣ (URBAN ACUPUNCTURE), Lerner, Jaime. ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ: ΑΣΤΙΚΟΣ ΒΕΛΟΝΙΣΜΟΣ, σελ. 23 – 29

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 2.1.

ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΝΑΠΟΛΗ

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙA Νεάπολη κ. Νάπολη (η) {-ης κ. (λόγ.) -πόλεως) πόλη και λιμάνι τής Ν. Ιταλίας στο Τυρρηνικό Πέλαγος. [ΕΤΥΜ. < αρχ. Νεάπολις (< νέα πόλις). Το ιταλ. Napoli προέρχεται από την Ελληνική µέσω τού λατ. Neapolis].36 ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Η Νάπολη είναι η πρωτεύουσα της Ιταλικής επαρχίας της Καμπανίας και η 3η πολυπληθέστερη πόλη της Ιταλίας μετά τη Ρώμη και το Μιλάνο. Τοποθετείται ανάμεσα στις αξιοσημείωτες ηφαιστειογενείς περιοχές Vesuvious και Campi Flegrei, απλώνεται γύρω από τον κόλπο της Νάπολης, τη δυτικότερη ακτή της Νότιας Ιταλίας και ευρύτερα στην Τυρρηνική Θάλασσα. Παράλληλα, διοικεί μια σειρά νησιών όπως Procida, Capri, Ischia εύκολα προσβάσιμα ακτοπλοϊκώς. Απέχει από το επίπεδο της θάλασσας 450 μέτρα ενώ ένα μικρό ποτάμι που έρρεε στο κέντρο της πόλης έχει πλέον καλυφθεί οικοδομικά.37 ΚΛΙΜΑ Η Νάπολη διαθέτει κλασικό και σταθερό μεσογειακό κλίμα, με ήπιους και βροχερούς χειμώνες, ζεστά και ξηρά καλοκαίρια, διατηρώντας κατά μέσο όρο 250 ημέρες ηλιοφάνειας. Λόγω της μορφολογίας της πόλης, υπάρχουν αισθητές διαφορές στις θερμοκρασίες και την ποιότητα του αέρα. Ωστόσο, επειδή βρέχεται από την Τυρρηνική Θάλασσα, παρατηρείται συχνά αύρα, ομίχλη σε υψόμετρο και υγρασία.38 ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ Υπολογίζεται από την πιο πρόσφατη επικαιροποίσηση δεδομένων ότι ο, πλέον αγγλικανικός, οικισμός της Νάπολης διαθέτει 4,225,000 εκατομμύρια κατοίκους εντός των τειχών του με συνολική έκταση 1,915 km², πυκνότητα 2,207/ km² και δημογραφική ανάπτυξη + 0.3% / έτος39. Με αυτόν τον τρόπο η Νάπολη κατατάσσεται στην 9η θέση των πιο πυκνοκατοικημένων αστικών περιοχών της Ευρωπαϊκής Ένωσης40 και την 127η παγκοσμίως.41 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Αποτελεί το σημαντικότερο βιομηχανικό κέντρο της Νότιας Ιταλίας, με έντονη δραστηριότητα διύλισης πετρελαίου, παραγωγής μηχανικής και ηλεκτρικής ενέργεια, Μπαμπινιώτης, Γεώργιος. ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ (σελ.1168). Αθήνα: ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΕΠΕ, 2002 37 https://www.britannica.com/place/Naples-Italy 38 https://www.climatestotravel.com/climate/italy/naples 39 http://www.citypopulation.de/world/Agglomerations.html 40 https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_urban_areas_in_the_European_Union 41 http://www.demographia.com/db-worldua.pdf 36

μεταλλουργίας, παραγωγής και εξαγωγής τροφίμων. Διαθέτει το μεγαλύτερο ιταλικό λιμάνι και ένα αεροδρόμιο διεθνούς βεληνεκούς, συνδεδεμένο σωστά τόσο με το εξωτερικό όσο και με το εσωτερικό της πόλης. H Νάπολη συνιστά την 4η μεγαλύτερη αστική οικονομία στην Ιταλία μετά από Μιλάνο, Ρώμη και Τορίνο. ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΕΣ • Δρόμοι Από την πόλη διέρχονται οι αυτοκινητόδρομοι Autostrada del Sole (Α1)42 με κατεύθυνση βόρια προς Μιλάνο, Α343 με κατεύθυνση νότια προς Σαλέρνο, και Autostrada dei due Mari (Α16)44 με κατεύθυνση ανατολικά προς Μπάρι.Η περιφερειακή οδός (tagenziale) της Νάπολης διατρέχει περιμετρικά τη πόλη και συνδέεται με άλλους αυτοκινητόδρομους στην ευρύτερη Μητροπολιτική ζώνη της πόλης.45 • Λιμάνι Το λιμάνι της πόλης είναι ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά λιμάνια της Ευρώπης καθώς επίσης και ένα από σημαντικότερα επιβατηγά της Ιταλίας. Καθημερινά δέχεται μεγάλα κρουαζιερόπλοια ενώ τα δρομολόγια προς τα νησιά του κόλπου εκτελούνται με πολύ συχνά δρομολόγια.46 • Αεροδρόμιο Το αεροδρόμιο της Νάπολης "Capodichino" βρίσκεται μόλις 4,5 χλμ. από το κέντρο της πόλης.47 • Αστική Συγκοινωνία Η πόλη διαθέτει ένα εκτεταμένο δίκτυο δημόσιων συγκοινωνιών, το οποίο διαχειρίζονται ποικίλες εταιρείες οι οποίες εξυπηρετούν όχι μόνο την αστική περιοχή, αλλά και ένα μεγάλο μέρος της μητροπολιτικής περιοχής.48 • Σιδηρόδρομοι Η Νάπολη αποτελεί τον κυριότερο σιδηροδρομικό κόμβο της Νότιας Ιταλίας, από τον οποίο διέρχονται σημαντικές γραμμές όπως η γραμμή υψηλής ταχύτητας Σαλέρνο – Νάπολη – Ρώμη – Φλωρεντία – Μπολόνια – Μιλάνο. Επίσης, διαθέτει διαδρομές τελεφερίκ για να καλύπτει στοιχειωδώς τις περιοχές με σημαντική υψομετρική διαφορά.49 • Μετρό & Προαστιακές γραμμές Το μετρό της πόλης αποτελείται από τις γραμμές 150,651 της ANM και τη γραμμή 2 της Trenitalia οι οποίες εξυπηρετούν κυρίως το κέντρο της πόλης. Οι προαστιακές γραμμές της EAV εκτείνονται από το κέντρο προς στους δήμους έξω από τη Νάπολη ενώ ταυτόχρονα προσφέρουν και υπηρεσίες μητροπολιτικού σιδηροδρόμου.52 42

http://www.onestopitaly.com/all-about-italy/driving/ http://www.aiscat.it/inautostrada/tratta.htm?ck=1&nome=autostrade&idl=4&aut_id=A3 http://www.aiscat.it/inautostrada/tratta.htm?ck=1&nome=autostrade&idl=4&aut_id=A16 45 http://www.aiscat.it/inautostrada/tratta.htm?ck=1&nome=autostrade&idl=4&aut_id=NAP 46 http://www.findaport.com/port-of-naples 47 https://web.archive.org/web/20080426051155/http://goeurope.about.com/cs/italy/p/naples_trans.htm 48 http://www.anm.it/index.php?option=com_content&task=view&id=1308&Itemid=260 49 http://www.anm.it/index.php?option=com_content&task=view&id=73&Itemid=100 50 http://www.anm.it/index.php?option=com_content&task=view&id=71&Itemid=98 51 http://www.anm.it/index.php?option=com_content&task=view&id=72&Itemid=99 52 https://www.eavsrl.it/web/linee 43 44

ΠΟΛΙΤΙΚΗ Οι 8.101 κοινότητες της Ιταλίας σήμερα εκπροσωπούνται, σε τοπικό επίπεδο, από το Συμβούλιο της Πόλης με επικεφαλής τον εκάστοτε εκλεγμένο δήμαρχο με κοινώς γνωστό ως «Ο Δήμαρχος (Sindaco)» και ανεπίσημα αποκαλούμενο ως «Ο Πρώτος Πολίτης». Το διοικητικό, αυτό, σύστημα επιβλήθηκε το 1808 από τις δυνάμεις του Ναπολέοντα μετά την εισβολή τους στη χώρα και την κατάκτησή της. Τελευταίως, τη θέση του Δήμαρχου της πόλης διατηρεί από το 2011 ο Δημοκρατικός και Αυτόνομος Luigi de Magistris.53 Οι 30 γειτονιές της Νάπολης, για διοικητικούς σκοπούς, ταξινομούνται σε 10 κυβερνητικά συμβούλια (διοικητικές υποδιαιρέσεις).54

Εικόνα 1: Διάγραμμα της Νάπολης – «Γειτονιές».

53 54

http://kellianos.blogspot.gr/2016/03/luigi-de-magistris-sindaco-di-napoli-e.html http://www.comune.napoli.it/amministrazione

Εικόνα 2: Διάγραμμα της Νάπολης – Δήμοι.

ΔΗΜΟΣ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Πίνακας 1: ΔΗΜΟΙ – ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ

2.2.

ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

«Η Νάπολη, η πόλη της νεότητας, ανάμεσα στην Παρθενόπη και την Κύμη: πλούσια αλλά μοναχική, πλούσια αλλά θανατηφόρα, πλούσια αλλά χωρίς δονήσεις. Η Παρθενόπη και η Κύμη έχουν κάνει τη Νάπολη αθάνατη».55 MATILDE SERAO56 Η Νάπολη είναι μια από τις αρχαιότερες και συνεχώς κατοικημένες πόλεις ολόκληρου του κόσμου. Η ιστορία της λέγεται ότι χρονολογείται από την προϊστορική περίοδο, και ειδικότερα περί την 3η χιλιετία π.Χ. (Περίοδος του Λίθου και του Χαλκού), χάρη πλήθους ταφών που έχουν ανακαλυφθεί. Οι πρώτοι ελληνικοί οικισμοί ιδρύονται κατά την Εποχή του Χαλκού περί το 2.000 π.Χ.57 Μια μεγαλύτερη αποικία, αρχικά γνωστή ως Παρθενόπη, αναπτύσσεται στο νησί Μεγαρίδα γύρω στον 9ο αιώνα π.Χ., στα τέλη στου Ελληνικού Μεσαίωνα.58 Η πόλη επανιδρύεται από τους κατοίκους της Κύμης με την τοπωνυμία «Νεάπολη» τον 6 ο αιώνα π.Χ.59 και γίνεται ο ακρογωνιαίος λίθος για τη «Μεγάλη Ελλάδα»60. Παίζοντας καθοριστικό ρόλο στην μετάδοση του ελληνικού πολιτισμού στη ρωμαϊκή κοινωνία, γίνεται, πλέον, το πιο σπουδαίο πολιτιστικό κέντρο της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας.61 Μέρη των τειχών της ελληνικής πόλης, ερείπια του ρωμαϊκού θεάτρου, νεκροταφεία και κατακόμβες μαρτυρούν αυτή την ιστορία.62 Η αποικία αυτή μετονομάζεται σε Παλαιόπολις, όταν ιδρύεται σε μια κοντινή περιοχή η σημερινή Νάπολη (Νεάπολις = Νέα πόλις) το 470 π.Χ. Το 326 π.Χ. η πόλη κατακτάται από τους Ρωμαίους, διατηρώντας τα ελληνικά στοιχεία του πολιτισμού της και τη γλώσσα της.63 Στους επόμενους αιώνες, η Νάπολη αποτελεί καταφύγιο πολλών Ρωμαίων αυτοκρατόρων στα διαστήματα της εξορίας τους. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αύγουστος θέσπισε εκεί τους Ιταλικούς Ολυμπιακούς Αγώνες, κατ' αντιστοιχία με τους ελληνικούς Ολυμπιακούς Αγώνες, θεωρώντας τη Νάπολη ως «την πιο ελληνική πόλη της Ιταλίας».64 Τον 6ο αιώνα μ.Χ., η Νάπολη υποδουλώνεται από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία με σκοπό να γίνει ένα αυτόνομο Δουκάτο, αργότερα συνδεόμενο με τη Βασιλεία της Σικελίας, τους Σουηδούς και τους Νορμανδούς, οι οποίοι κατασκεύασαν το κάστρο Castel dell'Ovo, μια από τις πιο αξιοσημείωτες ανοικοδομήσεις που διατηρεί τη μορφή και την αξία της μέχρι σήμερα.65

“Napoli, la città della giovinezza, attendeva Parthenope e Cimone; ricca, ma solitaria, ricca, ma mortale, ricca, ma senza fremiti. Parthenope e Cimone hanno creata Napoli immortale.” https://ilariagoffredoromanzi.wordpress.com/2014/02/04/napolila-citta-della-giovinezza-attendeva-parthenope-e-cimone-ricca-ma-solitaria-ricca-ma-mortale-ricca-ma-senza-fremiti-parthenopee-cimone-hanno-creata-napoli-immortale-matilde-serao/ 56 https://www.lib.uchicago.edu/efts/IWW/BIOS/A0045.html 57 http://www.naples-napoli.com/history_naples.htm 58 http://www.naplesldm.com/Greek_Naples.php 59 http://www.danpiz.net/napoli/storia/Cronologia.htm 60 Magna Graecia, http://www.naplesldm.com/greeks.php 61 “Civitas foederata”, http://www.danpiz.net/napoli/english/history/index.htm 62 http://www.danpiz.net/napoli/english/history/index.htm 63 http://whc.unesco.org/en/list/726 64 http://www.danpiz.net/napoli/english/history/index.htm 65 http://whc.unesco.org/en/list/726 55

Στη συνέχεια τα ηνία αναλαμβάνει η Ανγιοβινική δυναστεία (13ος – 15ος αιώνας μ.Χ.) η οποία μετατρέπει την πόλη στο ζωντανό σύμβολο του κύρους, της αξιοπρέπειας και της εξουσίας της. Η Νάπολη επεκτείνεται ώστε να συμπεριλάβει προάστια και γειτονικά χωριά. Οι Ανγιοβίνοι ξεκινούν μια σχέση επιρροής με τη δυτική τέχνη και αρχιτεκτονική, ειδικά τη Γαλλική Γοτθική, και ενσωματώνονται με τα εναπομείναντα Ελληνικά και Αραβικά στοιχεία. Αυτή η περίοδος αφήνει σπουδαία ιστορικά, λατρευτικά και αρχιτεκτονικά αποδεικτικά στοιχεία μεταξύ των οποίων: τα μοναστήρια Santa Chiara και San Lorenzo Maggiore, οι εκκλησίες Donna Regina και I’lncoronata, οι βασιλικές San Lorenzo Maggiore και San Domenico Maggiore, ο νέος Καθεδρικός Ναός Duomo, οι εκκλησίες San Gennaro, San Giorgio Maggiore και San Giovanni Maggiore – με επιζώντα στοιχεία αρχιτεκτονικής του 4ου και 5ου αιώνα – και το παρεκκλήσι Santa Restituta στον ομώνυμο καθεδρικό ναό του 14ου αιώνα. Κατά τη περίοδο του 15ου – 17ου αιώνα, η Νάπολη κυβερνάται από τη Βασιλεία της Αραγωνίας, που αναδιαμορφώνει τις άμυνες και τα οδικά μοτίβα και κατασκευάζει το κάστρο Castel Nuovo, σε μεγάλο βαθμό Τοσκανικού ύφους, ως ένα από τα κύρια κέντρα της αυτοκρατορίας της. Την περίοδο της Ισπανικής Κυριαρχίας, η πόλη χαρακτηρίζεται από το βασιλικό παλάτι καμπυλωτού σχήματος Palazzo Reale di Napoli, χτισμένο περί το 1600 κατά μήκος της επιβλητικής πλατείας Piazza del Plebiscito, το φιλανθρωπικό ίδρυμα Monte dei Poveri Vergognosi, το μοναστήρι Sant'Agostino degli Scalzi και το Ιησουιτικό κολλέγιο στην περιοχή Capodimonte. Από το 1734, υπό την κυβέρνηση των Βουρβόνων, η Νάπολη γίνεται, μαζί με το Παρίσι και το Λονδίνο, μία από τις μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης, παραμένει η πρωτεύουσα των δύο Σικελιών μέχρι την ενοποίηση της Ιταλίας το 1861. Η αρχιτεκτονική κληρονομιά της Νάπολης αυτής της περιόδου ασκεί ευρέως επιρροή, η οποία εκφράζεται ιδιαίτερα στην εσωτερική διακόσμηση των βασιλικών ανάκτορων και των σχετικών ευγενών κατοικιών, μέρος του εδαφικού συστήματος που εκτείνεται πολύ πέρα από την ίδια την πόλη. Σημαντικά παλάτια του 18ου αιώνα συνιστούν το Albergo dei Poveri – σημερινό Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Certosa Suor Orsola Benincasa στο λόφο San Martino – πλέον μουσείο, καθώς και η Villa Pignatelli. Τις τελευταίες δεκαετίες, αναπτύσσεται μια μεγάλη επιχειρηματική περιοχή, το Centro Direzionale, με προηγμένες υποδομές, σιδηροδρομικές συνδέσεις υψηλής ταχύτητας με την υπόλοιπη επαρχία, καθώς και ένα εκτεταμένο υπόγειο δίκτυο. Με αυτόν τον τρόπο, η Νάπολη ανθίζει οικονομικά και κοινωνικά, μειώνοντας σημαντικά τα επίπεδα της ανεργίας σε όλη τη μητροπολιτική περιοχή και την περιφέρεια της Καμπανίας.66

http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/refreshTableAction.do?tab=table&plugin=1&pcode=tgs00010&language=en

2.3.

ΣΥΝΟΨΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΝΑΠΟΛΗΣ

Οι απαρχές της πόλης είναι πολύ περίπλοκες. Τα κτίρια και οι ανακατασκευές, οι επιρροές από τους Ρωμαίους, τους Βυζαντινούς, τους Νορμανδούς, τους Γοτθικούς Λομβαρδούς, την Αναγέννηση καθώς και το σύγχρονο κόσμο, έχουν μετατρέψει το κέντρο της πόλης σε ένα απίστευτο, σχεδόν θεατρικό σκηνικό, τέχνης, ιστορίας και αστικής έκφρασης για περισσότερο από 2.500 χιλιάδες χρόνια. Η Νάπολη διαθέτει ένα πλούσιο κέντρο απαράμιλλης οικουμενικής αξίας, που έχει βαθιά επίδραση στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης.67 Μέσω της αρχιτεκτονικής και καλλιτεχνικής αναβίωσης της σπουδαίας αυτής παρακαταθήκης, η Νάπολη μπορεί να ανακτήσει 2000 χρόνια Χριστιανισμού και εξέλιξης.68

ΕΙΚΟΝΑ 3: Ιστορικό διάγραμμα των τειχών της Νάπολης.

67 68

http://www.naples-napoli.com/history_naples.htm http://www.vesuviolive.it/cultura-napoletana/chiese-di-napoli/27828-napoli-citta-delle-cinquecento-cupole/

2.4.

ΓΙΑΤΙ ΕΠΙΛΕΧΘΗΚΕ Η ΝΑΠΟΛΗ

«Η δύναμη των Ναπολιτάνων έγκειται σε αυτό: στο χαρακτήρα τους, την παράδοση τους, τις ρίζες τους»69 MARCELLO MASTROIANNI από την ταινία “Mi ricordo, sì, io mi ricordo”.70 Η Νάπολη είναι μια πόλη εξέχουσας ομορφιάς, ένας ατέρμονος θησαυρός πλούσιος σε ιστορία, πολιτισμό, μουσική, γεύση. Οι πολλές και διαφορετικές κυριαρχίες που επικράτησαν στο πέρασμα του χρόνου, επηρέασαν εμφανώς την πολιτιστική της κληρονομιά, μετατρέποντας ολόκληρη την πόλη σε ζωντανό καθρέφτη του παρελθόντος, σε ένα τόπο δύο ταχυτήτων. Οι εντόπιοι έχουν μεγαλώσει σε αυτό το απόλυτα θεατρικό αλλά και ρεαλιστικό σκηνικό ζωής, το οποίοι οι επισκέπτες έχουν μονάχα διαβάσει στα βιβλία. Το γεγονός αυτό εξηγεί γιατί η Νάπολη έχει διατηρήσει την τουριστική της αξία σε τόσο υψηλό επίπεδο, παρά τις ελλείψεις σε εγκαταστάσεις και υποδομές, που θα απογείωναν την αίγλη της.71 Το παρελθόν βοηθάει τους ανθρώπους να γνωρίζουν και να γνωστοποιούν τους εαυτούς τους. Επικεντρώνοντας στα κοινά σημεία των Ναπολιτάνων με την πόλη και την εκκλησιαστική τους ιστορία, αποδεικνύεται πως η θρησκευτικότητα72 και ο λαϊκισμός73 συμπορεύονται, δίνοντας άνοδο στην έννοια: «Ιερή Νάπολη»74. Άγιοι, βασιλιάδες, επίσκοποι, ιερείς, αιρετικοί, καλλιτέχνες, συγγραφείς, επαναστάτες, έμποροι καθώς και κοινοί άνθρωποι προσδιορίζουν την ταυτότητά τους κάπου ανάμεσα στο Καλό και το Κακό, στο Σύμβολου του Σταυρού και τις βλάσφημες πεποιθήσεις, στην πίστη και την αμφισβήτηση.75

“La forza dei napoletani sta in questo: nel loro carattere, nella loro tradizione, nelle loro radici.” MARCELLO MASTROIANNI, από την ταινία: Mi ricordo, sì, io mi ricordo. 70 https://www.filmaffinity.com/en/film801376.html 71 http://cosedinapoli.com/culture/la-citta-delle-500-cupole/ 72 Μπαμπινιώτης, Γεώργιος. ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ (σελ 756). Αθήνα: ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΕΠΕ, 2002 «θρησκευτικότητα (η) [1812] {χωρ. πληθ.} το θρησκευτικό συναίσθημα, η διάθεση (κάποιου) να θρησκεύει. [ΕΤΥΜ. Μετάφρ. δάνειο από γαλλ. religiosité].» 73 Μπαμπινιώτης, Γεώργιος. ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ (σελ 982). Αθήνα: ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΕΠΕ, 2002 «λαϊκισμός (ο) [1887] 1. η ιδέα σύμφωνα με την οποία οι επιθυμίες και οι πεποιθήσεις των λαϊκών μαζών αποτελούν βάσιμο οδηγό πολιτικής — λαϊκίζω ρ. [ΕΤΥΜ. Μετάφρ. δάνειο από αγγλ.populism]» 74 Gemma Cautela, Leonardo Di Mauro, Renato Ruotolo, Nicola Spinosa. NAPOLI SACRA: Guida alle Chiese della Città. La Guida più Completa agli Oltre 400 Edifici di Culto delle Città di Napoli. 15 Itinerari Raccolti in Cofanetto. Ρώμη: ELIO DE ROSA, 2013 75 http://www.vesuviolive.it/cultura-napoletana/chiese-di-napoli/27828-napoli-citta-delle-cinquecento-cupole/ 69

2.5.

ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ VS ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ

«Μεγάλος ο πολιτισμός της Νάπολης: η πιο πολιτισμένη πόλη στον κόσμο. Η αληθινή βασίλισσα της πόλης, η ευγενέστερη. Η μόνη αληθινή ιταλική μητρόπολη».76 ELSA MORANTE77 Συχνά συγχέονται οι ορισμοί «μητρόπολη» και «μητροπολιτική περιοχή». Θεωρείται δεδομένο πως αστική ορίζεται η περιοχή με πληθυσμό τουλάχιστον 50.000 κάτοικων και πληθυσμιακή πυκνότητα τουλάχιστον 1.000/ mi² ενώ χωριό η κατοικημένη περιοχή με πληθυσμό μικρότερο των 2.000 κατοίκων. Έτσι, χρησιμοποιείται ο όρος «μητροπολιτική περιοχή» για τη διάκριση της πόλης (άστυ) από το χωριό σε περιπτώσεις όπου η ιστορία, η μορφολογία, η πολεοδομία και η διοίκηση έχουν δυναμικές και εξαρτημένες σχέσεις.78 Η λέξη «Μητρόπολη» έχει λάβει διάφορες έννοιες με το πέρασμα του χρόνου με τις εξής επικρατέστερες: η πόλη που έχει δημιουργήσει αποικίες, η πολιτική πρωτεύουσα επαρχίας, οποιοσδήποτε τόπος αποτελεί κέντρο πολιτισμού και δραστηριότητας, η γεωγραφική περιοχή στην οποία εκτείνονται οι εκκλησιαστικές δικαιοδοσίες και τα πολιτικά καθήκοντα ενός μητροπολίτη, ο επισημότερος και μεγαλοπρεπέστερος ναός πόλεως αφιερωμένος στον πολιούχο της άγιο.79 Μητροπολιτική περιοχή ονομάζεται ο κατοικημένος χώρος μιας μεγάλης πόλης, τα προάστια, τα χωριά, οι κωμοπόλεις και τα περίχωρα, όπου ασκεί επιβλητική επιρροή οικονομικής, κοινωνικής και θρησκευτικής φύσεως. Κυριολεκτικά, ετυμολογείται από τη λέξη «Μητρόπολη» που σημαίνει «Μητέρα Πόλη», όπου υπάρχουν απόγονοι ή εξαρτώμενες διάσπαρτες περιοχές γύρω από τον πυρήνα.80 Συμφωνίες πολιτικής φύσεως ορίζουν πως η μητροπολιτική περιοχή της Νάπολης περιλαμβάνει ολόκληρο το μητροπολιτικό πυρήνα της Νάπολης, με έκταση 1.171,13 χλμ2, πληθυσμό περί τα 3.500.000 εκατομμύρια κατοίκους και 92 δήμους διοίκησης. Συνεπώς η μεγαλούπολη κρίνεται ποσοτικά, σύμφωνα με τον πληθυσμό, την κτιριακή πυκνότητα, τα λιμάνια, τα αεροδρόμια, τα υπέργεια και υπόγεια δίκτυα, ενώ η μητρόπολη κρίνεται ποιοτικά ως πολιτιστικό κέντρο, σύμφωνα με το ρόλο της στον παγκόσμιο ιστό τον αντίκτυπο στον υπόλοιπο κόσμο, την ύπαρξη πολιτών “in motion”81 που (μετα)σχηματίζουν με πρωτοτυπία νόμους, ήθη, γλώσσες, αστική ζωή, οικονομία, πολιτική, φιλοσοφία, πολιτισμό, παιδεία, εκπαίδευση, αρχιτεκτονική, τέχνη, τεχνολογία και επιστήμες.

“Grande civiltà di Napoli: la citta più civile del mondo. la vera regina della città, la più nobile. La sola vera metropoli italiana.” Morante, Elsa. LA STORIA. Roma: EINAUDI, 1974 77 https://biografieonline.it/biografia-elsa-morante 78 http://www.athensvoice.gr/life/home/36956_metropolis-kathe-megaloypoli-den-einai-i-mitropoli ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ 79 Μπαμπινιώτης, Γεώργιος. ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ (σελ 1096). Αθήνα: ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΕΠΕ, 2002 80 https://www.britannica.com/topic/metropolitan-area 81 «Μητροπολιτικά πλάσματα όλων των φυλών που αλληλοεπιδρούν εγκεφαλικά και πρακτικά με τον υπόλοιπο κόσμο», http://www.athensvoice.gr/life/home/36956_metropolis-kathe-megaloypoli-den-einai-i-mitropoli ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ 76

ΧΑΡΤΗΣ 1: Η Μητρόπολη και η μητροπολιτική περιοχή της Νάπολης.

2.6.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ VS ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΝΤΡΟ

«Ό,τι είναι αρχαίο είναι ιστορικό, αλλά ό,τι είναι ιστορικό δεν είναι και αρχαίο».82 ROBERTO PANE83 Τη δεκαετία του 1960, ο ιστορικός και αρχιτέκτονας Roberto Pane εκπόνησε τη θεωρητική διατύπωση για τη διάκριση του αρχαίου και το ιστορικού κέντρου της Νάπολης: «το αρχαίο κέντρο αντιστοιχεί στο πεδίο εφαρμογής της αρχαιολογικής διαστρωμάτωσης, το ιστορικό κέντρο είναι η ίδια η πόλη στο σύνολό της, συμπεριλαμβανομένων των σύγχρονων οικισμών».84

ΧΑΡΤΗΣ 2: Το αρχαίο κέντρο της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

“Ciò che è antico e storico, ma non tutto ciò è storico e antico” Pane, Roberto. CENTRO STORICO E CENTRO ANTICO (σελ.153-157). Ρώμη: Napoli nobilissima, VII, 1968, V-VI, 83 http://www.treccani.it/enciclopedia/roberto-pane_(Dizionario-Biografico)/ 84 Pane, Roberto. CENTRO STORICO E CENTRO ANTICO (σελ. 153-157). Napoli nobilissima, VII, 1968, V-VI, 82

Ωστόσο, η δυσκολία της πιο ακριβούς ταυτοποίησης, η αμφίβολη επέκταση του πεδίου εφαρμογής και η αβεβαιότητα του γενικού κρίσιμου πλαισίου αναφοράς, έχουν κάνει τα παραδείγματα που υποστηρίζονται από το ναπολιτάνο μελετητή να χρησιμοποιούνται φειδωλά στην πρακτική του πολεοδομικού σχεδιασμού. Με αυτόν τον τρόπο, αν και έγινε αρχικά αποδεκτός από το High Council LL.PP., ο ορισμός τελικά απορρίφθηκε στη σύνταξη των διαδοχικών μέτρων αστικού σχεδιασμού σε τόσο μεγάλο βαθμό που σήμερα προτιμάται ο όρος «αρχαίος πυρήνας» αντί του «αρχαίου κέντρου».85

ΧΑΡΤΗΣ 3: Ο αρχαίος πυρήνας της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

Beguinot C., De Meo P. IL CENTRO ANTICO DI NAPOLI: DOCUMENTI E PROPOSTE (σελ 19-20). Napoli: EDIZIONI SCIENTIFICHE ITALIANE, 1965

2.7.

Η ΠΟΛΗ ΜΕ ΤΟΥΣ 500 ΤΡΟΥΛΟΥΣ

«Κάθε μέρα στη Νάπολη είναι διαφορετική: κάθε μέρα μπορείς να ανακαλύψεις ένα ανεξερεύνητο μνημείο, μια κρυμμένη εκκλησία, ένα ξεχωριστό συναίσθημα».86 Η Νάπολη βρίσκεται στην κορυφή της λίστας των ιταλικών – και μη – πόλεων με τον μεγαλύτερο θρησκευτικό πλούτο.87 Οι εκκλησίες, από τον κινηματογράφο ως τη φωτογραφία και από την ιστορία ως το χρονικό των σύγχρονων μέσων ενημέρωσης, έχουν αφήσει ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους. Πρόκειται για μια τεράστια κληρονομιά συσσωρευμένη σε 17 αιώνες, της οποίας η καταμέτρηση θεωρείται αδύνατη με αποτέλεσμα η Νάπολη να αποκαλείται με το τοπικό παρωνύμιο88 «η πόλη με τους 500 τρούλους/ θόλους».89 Ο πλούτος αυτός βρίσκεται σε πλατείες ή δρόμους, περνάει απαρατήρητος στο βιαστικό βλέμμα του περαστικού, είναι βυθισμένος στα απορρίμματα ή χάνεται στη γενική λήθη. Τα πρώτα παλαιοχριστιανικά στοιχεία συναντώνται σε τοιχογραφίες, fresco, αψίδες, κατακόμβες και υπόγεια περιβάλλοντα συνδυασμένα με μπαρόκ παρεμβάσεις.90 Με την πάροδο του χρόνου οι εκκλησιαστικοί τόποι έχουν αφήσει παρακαταθήκη που αντιστοιχεί σε πολλές και διαφορετικές ιστορικές περιόδους και στα αρχιτεκτονικά ρεύματα που αναδύθηκαν. Στους πολυσυζητημένους «500 θόλους» συγκαταλέγονται και μικρότεροι αλλά σημαντικοί θρησκευτικοί χώροι: 2000 ιερά με ιδιαίτερη ιστορική και αρχιτεκτονική σημασία. Ξεκινώντας από την Ελληνική Περίοδο και ως τον 18 ο αιώνα που ανακαλύφθηκαν τα ιερά, αφενός υπηρετούσαν τις ανάγκες των απανταχού θρησκευόμενων αφετέρου δημιουργούσαν ένα φωτεινό δίκτυο μέσα στα σκοτεινά σοκάκια της πόλης. Αυτοί οι χώροι υπήρξαν μέρη όπου δε έλειπε ποτέ φως και άνθη και ικανοποιούσαν επαρκώς τους πολίτες που βρίσκονταν μακριά από τους ναούς.91 Οι κυριότερες εκκλησίες της Νάπολης, πλέον ανενεργές ή/ και εγκαταλελειμμένες, μπορούν να βρεθούν στο παλιό κέντρο το οποίο περιβάλλεται από τις βασικές και αρχαιότερες οδούς: τις οριζόντιες Decumani (Via dei Tribunali, Via San Biagio dei Librai – Spaccanapoli) και τις κάθετες Cardini (Via Duomo).92

http://cosedinapoli.com/culture/la-citta-delle-500-cupole/ http://www.napolitoday.it/cronaca/napoli-500-cupole.html 88 Μπαμπινιώτης, Γεώργιος. ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ (σελ 1347). Αθήνα: ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΕΠΕ, 2002 89 http://www.napolitoday.it/cronaca/napoli-500-cupole.html 90 http://www.vesuviolive.it/cultura-napoletana/chiese-di-napoli/27828-napoli-citta-delle-cinquecento-cupole/ 91 http://cosedinapoli.com/culture/la-citta-delle-500-cupole/ 92 https://www.napoli-turistica.com/itinerario-chiese-napoli/ 87

ΕΙΚΟΝΑ 4: Διάγραμμα ιδιοκτησίας και διαθεσιμότητας εκκλησιών στη Νάπολη (Ανακατασκευή από το βιβλίο “Il Pαtrimonio architettonico ecclesiastico di Napoli: forme e spazi ritrovati”, Artstudiopaparo, Napoli, 2016 των Anna Chiara Alabiso, Massimiliano Campi, Antonella di Luggo.)

ΧΑΡΤΗΣ 4: Οι εκκλησίες στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα (Δημιουργία από το βιβλίο “Il Pαtrimonio architettonico ecclesiastico di Napoli: forme e spazi ritrovati”, Artstudiopaparo, Napoli, 2016 των Anna Chiara Alabiso, Massimiliano Campi, Antonella di Luggo.)

Η ΝΑΠΟΛΗ ΑΠΟ ΨΗΛΑ: ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΛΙΜΑΝΙΟΥ.

Η ΝΑΠΟΛΗ ΑΠΟ ΨΗΛΑ: ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ.

2.8.

ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ

Το σχέδιο της Νάπολης διακατέχεται από υψηλό επίπεδο αυθεντικότητας καθώς έχει διατηρήσει καθοριστικά στοιχεία της ελληνορωμαϊκής πόλης. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη διάταξη «σκακιέρα» των ισπανικών γειτονιών του 16ου αιώνα, καθορίζεται από τις κεντρικές οδούς cardini (κάθετες) και decumani (οριζόντιες) οι οποίες τέμνονται κάθετα και περικλείουν ως τώρα την αγορά (forum). Η τυπολογία των δημόσιων και ιδιωτικών κτιρίων έχει παραμείνει αναλλοίωτη στο χρόνο ως μέρος του σύγχρονου πολεοδομικού σχεδίου, καθώς και η χωρική, ογκομετρική και διακοσμητική της διάθεση. Υπάρχει σημαντική συνέχεια στην χρήση των υλικών, τοπικής προελεύσεως, και χαρακτηριστικά στοιχεία και υλικά, όπως το λευκό μάρμαρο, η κίτρινη ηφαιστειακή τέφρα και η μαγματική πέτρα piperno. Επομένως, ο τρέχων αστικός ιστός συντηρεί επιλεκτικά εξέχοντα στοιχεία από τη μακρά και πολυτάραχη ιστορία, όπως εκφράζεται στο οδικό μοτίβο, το ζωντανό ιστορικό πλούτο, την εξέλιξη των πολυάριθμων κοινωνικών λειτουργιών, τη συνέχιση της ιστορικής διαστρωμάτωσης, το υπέροχο σκηνικό στον κόλπο της Νάπολης καθώς και την αθάνατη ιστορική σχέση της πόλης με τη θάλασσα μέσω της διατήρησης των αρχαιολογικών κατάλοιπων της Ρωμαϊκής περιόδου και της αποκατάσταση των μικρών τοπικών όρμων από το Castel Nuovo ως το Capo Posillipo.93

ΧΑΡΤΗΣ 5: Cardini και Decumani, οι αρχαίες οδοί του αστικού ιστού της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα..

http://whc.unesco.org/en/list/726

2.9.

ΜΝΗΜΕΙΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ UNESCO

«Πηγαίνετε για μια ώρα κάτω στη θάλασσα μέσα από έναν ευρύ δρόμο, σκαμμένο στον τρυφερό βράχο, πάνω στον οποίο είναι χτισμένη η πόλη. Σταθερότητα των τοίχων. [...] Φεύγω. Δεν θα ξεχάσω την οδό Via Toledo, ούτε οποιοδήποτε άλλο από τα μέρη της Νάπολης, στα μάτια μου αυτή η πόλη δεν συγκρίνεται και είναι η πιο όμορφη πόλη του σύμπαντος».94 STENDHAL95 Η Νάπολη, λόγω της στρατηγικής της θέσης και της λιμενικής της εξουσίας, έχει καταφέρει να διατηρήσει το αποτύπωμα των διαδοχικών πολιτισμών που κυρίευσαν την Ευρώπη και τη λεκάνη της Μεσογείου και κατ’επέκταση το μνημειακό της πλούτο. Η ιδιοκτησία της παγκόσμιας κληρονομιάς της Νάπολης περιλαμβάνει όλα τα βασικά στοιχεία που συμβάλλουν στην εξαιρετική παγκόσμια αξία της όπως το ιστορικό κέντρο (ορίζεται από το αραγωνικά τείχη), καθώς και σημαντικά στοιχεία από τον 18ο αιώνα μεταξύ των οποίων παλάτια, κυβερνητικά κτίρια και χώροι εκπαίδευσης, υγείας και υγιεινής, τεχνών και βιοτεχνιών. Αυτά τα κτίρια και οι λειτουργίες τους αντιπροσωπεύουν όλες εκείνες τις περιόδους της ιστορίας της Νάπολης που κρίνονται άξιες προς διάσωση. Η σημαντική ιστορική σχέση πόλης – θάλασσας τροφοδοτείται μέσω της διατήρησης των Ρωμαϊκών αρχαιολογικών κατάλοιπων κατά μήκος της ακτής και της αποκατάστασης των μικρών λιμένων που ιδρύθηκαν από το Castel Nuovo στο Capo Posillipo. Μια αλλαγή των συνόρων εγκρίθηκε από την Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς το 2011. Αυτό έχει επεκτείνει το «Ιστορικό Κέντρο της Νάπολης» ενώνοντας τις Συνοικίες Casale και Santo Strato, προκειμένου να περικλείουν ένα προστατευμένο και μη ανεπτυγμένο αρχαιολογικό χώρο. Η ιδιοκτησία είναι ευάλωτη στην έλλειψη συντήρησης του μη – μνημειώδους αστικού ιστού, άθικτη και στάσιμη.96

“Go down for an hour to the sea through a wide road, dug into the tender rock, on which the city is built. Solidity of the walls. [...] I am leaving. I shall not forget Via Toledo, nor any other of the parts of Naples; to my eyes this city has no equal and is the most beautiful city in the universe.” Stendhal 1817, http://www.sitiunesco.it/?p=44 95 https://www.britannica.com/biography/Stendhal-French-author 96 http://www.patrimonionellascuola.it/il-centro-storico-di-napoli-2/ 94

ΚΡΙΤΗΡΙΑ Για να συμπεριληφθεί στον κατάλογο της παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, μια τοποθεσία πρέπει να έχει εξαιρετική αξία και να πληροί τουλάχιστον ένα από τα δέκα απαιτούμενα κριτήρια επιλογής. Η Νάπολη συγκαταλέχθηκε στη λίστα του οργανισμού το Δεκέμβριο του 1995 στο Βερολίνο, σύμφωνα με τα πολιτιστικά κριτήρια (ii) και (iv).97

•

Κριτήριο (ii): Η γεωγραφική θέση της πόλης και ο κόλπος της Νάπολης διαθέτουν σπουδαία παγκόσμια αξία. Η Νάπολη ασκεί σταθερά έντονη επιρροή στην υπόλοιπη Ευρώπη, από την αρχαιότητα κιόλας, ως ένα σημαντικός πυρήνας για την πολιτική της ιδέας Magna Graecia98 και της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Όντας ένα από τα πιο καταλυτικά πολιτιστικά κέντρα της Μεσογείου, η αξία της πόλης επανέρχεται στην επιφάνεια τον Μεσαίωνα και την περίοδο 16ου – 18ου αιώνα, ως μία εκ των μεγαλύτερων ευρωπαϊκών πρωτευουσών με αδιαμφισβήτητη δράση στα πεδία του πολιτισμού, ιδιαίτερα την τέχνη και την αρχιτεκτονική.99

•

Κριτήριο (iv): Η Νάπολη είναι μία από τις αρχαιότερες πόλεις στην Ευρώπη, της οποίας ο σύγχρονος αστικός ιστός διατηρεί τα στοιχεία του καθώς και τη μακρά και πολυτάραχη ιστορία του. Το ορθογώνιο πλέγμα της διάταξης της αρχαίας ελληνικής ιδρυτικής βάσης της Νεάπολης είναι ακόμη ορατό και συνεχίζει να παρέχει τη βασική μορφή του στο σημερινή αστικό ιστό του ιστορικού κέντρου της Νάπολης. Από το Μεσαίωνα μέχρι τον 18ο αιώνα, η Νάπολη συνιστά κομβικό σημείο για την τέχνη και την αρχιτεκτονική, που διαφαίνεται στα αρχαία κάστρα, τις βασιλικές έδρες, καθώς και στα παλάτια και τις εκκλησίες που χρηματοδοτήθηκαν από οικογένειες ευγενών.100

http://whc.unesco.org/en/criteria/ http://www.naplesldm.com/greeks.php 99 http://whc.unesco.org/en/list/726 100 http://whc.unesco.org/en/list/726 98

ΧΑΡΤΗΣ 6: World Heritage Site: Historic Centre of Naples – Κλίμακα 1:12.500.101

101

State Party, 24 January 2006

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙ ΕΙΚΟΣΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ «Ο αρχιτέκτονας διατηρεί ό,τι είναι χρήσιμο για την Ιστορία και το μετατρέπει σε καινούριο». RENZO PIANO

3.1. ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΔΙΑΣΩΣΗΣ ΤΗΣ ΝΑΠΟΛΗΣ Η διαδικασία ανάγνωσης της Νάπολης αποτελεί σε βάθος μελέτη σε και συνδυάζει πολεοδομική, αρχιτεκτονική, καλλιτεχνική, ιστορική και βιωματική έρευνα. Παρατηρείται πως οι εντόπιοι δεν ενδιαφέρονται για την πολιτιστική τους κληρονομιά και υπάρχει ουσιαστική έλλειψη δημόσιων και κοινόχρηστων χώρων κοινωνικοποίησης ή πρασίνου, με αποτέλεσμα η Νάπολη να εγκλωβίζει στον ιστό της αποκομμένες συνοικίες – γκέτο και χώρους εστίασης μικροβίων, δημιουργώντας αμφιβολίες σχετικά με την ασφάλεια, την αξία και την ομορφιά της περιοχής.102

Είναι αναγκαίο αυτή η σημαντική και αυθεντική πόλη της Νότιας Ιταλίας να αποκατασταθεί συνολικά, να ενσωματώσει λειτουργίες ανθρωπιστικές, να αγκαλιάσει το παρελθόν της, να ενεργοποιήσει την αλληλεπίδραση των αστικών ζωνών της και να προωθήσει τη συλλογική της δράση σαν τόπος. Η επίγνωση των ιδιαίτερων συνθηκών του τόπου και της κοινωνίας σε συνδυασμό με την αποδοχή των οικονομικών δυσχερειών και της νομοθεσίας αποτελούν τον πυρήνα της κατεύθυνσης σε οποιαδήποτε παρέμβαση στο κέντρο της Νάπολης. Ταυτόχρονα, η διατήρηση της ατμόσφαιρας του χώρου συμβάλλει στην ανάδειξη των ανθρώπινων δεξιοτήτων που αξίζει να διατηρηθούν και μεταδοθούν στις επόμενες γενιές ως σημαντικός πολιτισμικός πόρος, ως αναντικατάστατη αξία.

Απόσπασμα από ιδιωτική συζήτηση με την Αρχιτέκτονα και Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου “Università Degli Studi Di Napoli Federico” Antonella di Luggo 102

Η ιστορική μνήμη, η κοινωνική διαστρωμάτωση και η πολυπλοκότητα των επιφανειών (layers) από τα οποία δημιουργείται ο χώρος καθορίζουν τη φιλοσοφία κάθε παρέμβασης.103 Επιβάλλεται η εφαρμογή της μεθόδου του αστικού βελονισμού, για την τόνωση και αναδιαμόρφωση του αστικού τοπίου της πόλης με σκοπό τη διατήρηση της πολιτιστικής ταυτότητας, του αισθήματος της αναγνώρισης και του «ανήκειν» συμβάλλοντας στην οικολογία, την αειφορία και τη διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης.104 Σε αυτό το πλαίσιο σκέψης και ανάγκης το 2012 ο Καρδινάλιος και Αρχιεπίσκοπος της Νάπολης Crescenzio Sepe105 έκανε δημόσιο κάλεσμα για τη διάσωση και επανάχρηση των ανενεργών εκκλησιών στο κέντρο της πόλης με αποτέλεσμα να ενεργοποιηθούν οργανώσεις, φορείς, σύλλογοι και ιδρύματα μετά από είκοσι χρόνια αδράνειας. Παρά τις οικονομικές δυσκολίες, τη νομοθεσία, τους αυστηρούς επιβλέποντες, , την απουσία κλειδιών για πολλούς θρησκευτικούς χώρους, την άδεια εισόδου μόνο σε χώρους εκκλησιαστικής ιδιοκτησίας και την τεράστια και χρονοβόρα διαδικασία καταγραφής και αποτύπωσης των εκκλησιών, εκπονήθηκε το ακαδημαϊκό έργο: “Il Patrimonio architettonico ecclesiastico di Napoli, forme e spazi ritrovati”106. Αποτέλεσε σημαντική αναφορά μητρώου πληροφοριών, βάση για περαιτέρω διερεύνηση και θεματικό άξονα της παρούσας ερευνητικής εργασίας. Θεωρώντας δεδομένο το ρόλο των μνημειακών κτηρίων ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε παρελθόν, παρόν και μέλλον, παρατηρούνται οι μεγάλοι τόποι λατρείας χωροθετημένοι στο σχέδιο πόλης να προσδιορίζουν τη σχέση κατοίκησης – θρησκείας, να ενσωματώνονται στον αστικό ιστό και να δημιουργούν αστικούς θύλακες με αποτέλεσμα να επηρεάζουν το χαρακτήρα της Νάπολης.107 Η πληθώρα των ερειπωμένων εκκλησιών και η ιστορία τους παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αντιμετωπίζονται από την έρευνα ως τα κενά κελύφη συνάντησης στα οποία μπορεί να λάβει χώρα η έμπρακτη «αστικότητα». 108 Πρόκειται για κτιριακές εγκαταστάσεις με σπουδαίες θρησκευτικές χρήσεις, κομβικά αστικά σημεία που αναδεικνύουν τις γειτονιές και ενεργοποιούν περιφερειακές δράσεις οι οποίες όταν έπαψαν τη λειτουργία τους εξαφάνισαν και τη δυναμική που πρόσδιδαν στην περιοχή. Η έρευνα τελικά περιλαμβάνει είκοσι εκκλησίες που βρίσκονται στον αρχαίο πυρήνα και είναι ανενεργοί ή/ και κλειστοί στο κοινό, οι οποίοι μελετώνται ιστορικά και με επιτόπια έρευνα, κωδικοποιούνται και τοποθετούνται στον αστικό ιστό ως σύνολο.

GRA REVIEW #04 / SUMMER-AUTUMN 2012, ΑΝΑΚΑΤΑΣΚΕΥΗ – ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ – ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ (RENOVATION – ADAPTATION – REHABILITATION), Μπελαβίλας, Νικόλαος, ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΕΙΣ: ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΟΧΕΣ ΤΟΥΣ, σελ. 10 – 17 104 Steven Holl, Ομιλία στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, 20/10/2008 105 http://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bsepe.html 106 Il Patrimonio architettonico ecclesiastico di Napoli, forme e spazi ritrovati. A cura di Anna Chiara Alabiso, Massimiliano Campi, Antonella di Luggo, artstudiopaparo s.r.l., 2016, ISBN 978 88 99130 24 4 107 GRA REVIEW #04 / SUMMER-AUTUMN 2012, ΑΝΑΚΑΤΑΣΚΕΥΗ – ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ – ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ (RENOVATION – ADAPTATION – REHABILITATION), Μιτζάλης, Νικόλαος, ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ: Η ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΦΑΜΠΡΙΚΑΣ ΚΑΙ Η ΒΙΩΣΙΜΗ ΧΡΗΣΗ, σελ. 24 – 29 108 GRA REVIEW #01 / 2017, ΑΣΤΙΚΟΣ ΒΕΛΟΝΙΣΜΟΣ (URBAN ACUPUNCTURE), Lerner, Jaime. ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ: ΑΣΤΙΚΟΣ ΒΕΛΟΝΙΣΜΟΣ, σελ. 23 – 29 103

3.2. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΔΗΜΩΝ - ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ

ΧΑΡΤΗΣ 7: Οι επιλεγμένες εκκλησίες όλου του αρχαίου πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

3.2.1. ΔΗΜΟΣ SAN LORENZO

ΧΑΡΤΗΣ 8: Επιλεγμένες εκκλησίες του δήμου “SAN LORENZO” στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ Chiesa di San Francesco dei Cocchieri | SL1 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: San Francesco (D’Assisi) dei Cocchieri, Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Via Maria Longo 27 ΔΟΓΜΑ: Καθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Francesco ΙΔΡΥΤΗΣ: Congrega dei cocchieri ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 17ος αιώνας Ενδιαφέρον παρουσιάζει η πρόσοψη της εκκλησίας που διαθέτει ημικυκλικό καμπαναριό, αέτωμα και πέτρα piperno109. Λόγω κλοπών το εσωτερικό του χώρου είναι γυμνό και κλειστό για τους επισκέπτες.110

Το υλικό “Piperno” είναι μαγματική πέτρα που παρουσιάζεται σε περιοχές έντονης ηφαιστειακής δραστηριότητας. https://www.researchgate.net/publication/230815770_The_building_stones_of_the_ancient_centre_of_Naples_Italy_Piperno_fro m_Campi_Flegrei_A_contribution_to_the_knowledge_of_a_long-time-used_stone 110 Regina, Vincenzo. Le chiese di Napoli. Viaggio indimenticabile attraverso la storia artistica, architettonica, letteraria, civile e spirituale della Napoli sacra, Roma, Newton Compton, 2004. ISBN 88-541-0117-6 109

Chiesa di Sant'Angelo a Segno | SL2 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Sant'Angelo a Segno, Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Vico Santa Luciella 5 ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Michele Arcangelo ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Νεοκλασικό ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 1825 Η ιταλική λέξη “Segno” σημαίνει σημάδι. Δυο εκδοχές επικρατούν σχετικά με την ονομασία της εκκλησίας: είτε ότι ο τότε αρχιεπίσκοπος απώθησε τους Λομβαρδούς με την ανύψωση ενός σταυρού που απεικόνιζε τον ομώνυμο άγιο είτε ότι οι Ναπολιτάνοι αντιμετώπισαν την επίθεση των Σαρακηνών με τη βοήθεια του αγίου. Η εκκλησία ανακατασκευάστηκε πάνω στα ελάχιστα εναπομείναντα ίχνη της παλαιάς, από την οποία διασώζεται μόνο η επιγραφή.111

Chiesa di Santa Luciella a San Biagio dei Librai | SL3 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Santa Luciella, Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Vico Santa Luciella 5 ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Lucia ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Μπαρόκ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 11ος αιώνας Πρόκειται για ιστορική εκκλησία με χαρακτηριστική γοτθική όψη και αμφιλεγόμενο παρελθόν που το 1724 υπήρξε αντικείμενο ενδελεχούς μελέτης. Το 1880 υποβλήθηκε σε ενέργειες αποκατάστασης ενώ έκτοτε κατέστη ανενεργή.112

111

Regina, Vincenzo. Le chiese di Napoli. Viaggio indimenticabile attraverso la storia artistica, architettonica, letteraria, civile e spirituale della Napoli sacra, Roma, Newton Compton, 2004. ISBN 88-541-0117-6 112 Ferraro, Italo. Napoli Atlante della Città Storica - dallo Spirito Santo a Materdei, Oikos ed., Napoli ISBN 978-88-90147821

Chiesa di Sant'Andrea dei Cocchieri | SL4 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Sant'Andrea a Capuana (Sant'Andrea dei Cocchieri, Sant'Andrea Apostolo dei Cocchieri), Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Via Tribunali 171 ΔΟΓΜΑ: Καθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Andrea ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Μπαρόκ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 14ος αιώνας Μετά από αλλεπάλληλες παραχωρήσεις μεταξύ ενοριών και αδελφοτήτων η εκκλησία τελικά ενσωματώθηκε στην περίμετρο του ανακτόρου Palazzo Caracciolo. Η όψη της διαθέτει ένα τεράστιο παράθυρο που την φωτίζει εσωτερικά, απλή είσοδο και λιτό τέμπλο. Ο χώρος, στον οποίο υπολειτουργούν βασικές δομές και έχουν καταστραφεί σημαντικά τμήματα στην όψη, βρίσκεται σε κατάσταση αποσύνθεσης.113

Chiesa di San Tommaso Apostolo a Capuana | SL5 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: San Tommaso Apostolo a Capuana, Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Via Tribunali 216 ΔΟΓΜΑ: Καθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Tommaso ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Μπαρόκ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: Μεσαίωνας Παραχωρήθηκε το 1176 στους Βενεδικτίνους της Cava dei Tirreni ανακατασκευάστηκε πολλάκις ως τον 18ο αιώνα, που απέκτησε την τρέχουσα μορφή της. Πλέον ανήκει στην ενορία “Arciconfraternita del SS. Rosario in Santa Caterina a Formiello ed apre di rado”.114

Gennaro Aspreno Galante. Le Chiese di Napoli. Guida Sacra della Città di Napoli, Napoli, 1872 Regina, Vincenzo. Le chiese di Napoli. Viaggio indimenticabile attraverso la storia artistica, architettonica, letteraria, civile e spirituale della Napoli sacra, Roma, Newton Compton, 2004. ISBN 88-541-0117-6 113 114

Chiesa di San Biagio dei Caserti | SL6 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: San Biagio dei Caserti, Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Vicoletto dei Caserti ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Biagio ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Ναπολιτάνικο Μπαρόκ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 18ος – 19ος αιώνας Πρόκειται για μια μικρή εκκλησία με αέτωμα, καμπαναριό και επιβλητική όψη. Πλέον, αποτελεί υποβαθμισμένο χώρο και βρίσκεται σε κατάσταση σοβαρής ερείπωσης.115

Chiesa di San Nicola dei Caserti | SL7 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: San Nicola dei Caserti, Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Via Tribunali 216 ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Nicola ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Μπαρόκ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 12ος αιώνας Με το πέρασμα του χρόνου η εκκλησία παραχωρήθηκε στις Καλόγριες του μοναστηριού San Sebastiano και το 1636 στο Ίδρυμα Αρρένων “Preti della Dottrina Cristiana”. Διαθέτει απλές γραμμές αλλά ποικίλα έργα τέχνης εσωτερικά. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου το κτήριο καταπονήθηκε σημαντικά και πλέον είναι κλειστό στο κοινό.116

Francesco Domenico Moccia e Dante Caporali, NapoliGuida-Tra Luoghi e Monumenti della città storica, Clean, 2001 Regina, Vincenzo. Le chiese di Napoli. Viaggio indimenticabile attraverso la storia artistica, architettonica, letteraria, civile e spirituale della Napoli sacra, Roma, Newton Compton, 2004. ISBN 88-541-0117-6 115 116

3.2.2. ΔΗΜΟΣ SAN GIUSEPPE

ΧΑΡΤΗΣ 9: Επιλεγμένες εκκλησίες του δήμου “SAN GIUSEPPE” στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ Chiesa di San Michele Arcangelo | SG1 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: San Michele a Port'Alba, Chiesa (San Michele Arcangelo) ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Piazza Dante 60 ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Michele Arcangelo ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Ροκοκό ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 1620 Παρότι η αρχική ονομασία της εκκλησίας ήταν Santa Maria della Provvidenza, ανακατασκευάστηκε, επεκτάθηκε, ανακαινίσθηκε και απέκτησε τη νυν της ονομασία το 18ο αιώνα. Το εσωτερικό της αποτέλεσε συλλογική δουλειά καλλιτεχνών, ζωγράφων και γλυπτών προκαλώντας δέος σε κάθε επισκέπτη. Ο χώρος, ο οποίος παρέμεινε κλειστός για δεκαετίες, από το 2010 συνιστά φυλασσόμενο χώρο και δέχεται το κοινό με συγκεκριμένο πρόγραμμα χωρίς όμως κάποια ουσιαστική λειτουργία.

Chiesa dei Santi Alberto e Teresa | SG2 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Santi Giuseppe e Cristoforo (Santi Alberto e Teresa), Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Piazza Santa Maria la Nova 16 ΔΟΓΜΑ: Καθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Teresa d'Ávila ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Μπαρόκ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 16ος – 19ος αιώνας Έπειτα από μια σειρά παραχωρήσεων ανάμεσα σε ενορίες η εκκλησία συνδέθηκε με την αδελφότητα “Santa Maria del Carmine e dei Santi Alberto e Teresa” και ονομάστηκε Chiesa dei Santi Alberto e Teresa. Η πρόσοψη ανακατασκευάστηκε κατά τον 19ο αιώνα για την ανάδειξη του μεγάλου παραθύρου ηλίασης από τον 17ο αιώνα και τη διατήρηση των τοιχογραφιών frescoe εσωτερικά. Πλέον αποτελεί χώρο εγκατάλειψης.117

Gennaro Aspreno Galante. Le Chiese di Napoli. Guida Sacra della Città di Napoli, Napoli, 1872 Carlo Celano, a cura di Giovanni Battista Chiarini. Notizie del bello, dell'antico e del curioso della città di Napoli, Chiurazzi, 1870 117

3.2.3. ΔΗΜΟΣ PORTO

ΧΑΡΤΗΣ 10: Επιλεγμένες εκκλησίες του δήμου “PORTO” στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ Chiesa dei San Cosma e Damiano ai Banchi Nuovi | PO1 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: San Cosma e Damiano ai Banchi Nuovi, Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Piazza Banchi Nuovi ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Cosma e Damiano ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Μπαρόκ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑΣ: Giovanni Francesco Mormando ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 1616 Η εκκλησία βρίσκεται στη θέση της αρχαίας στοάς Banchi Nuovi. Οι δομές της αποκαταστάθηκαν από το μηχανικό Luigi Giura στα τέλη του 17ου αιώνα διατηρώντας τα υπάρχοντα τόξα. Τώρα το κτήριο είναι υπό ενέργειες αποκατάστασης ενώ στο ισόγειο λειτουργεί ήδη χώρος εστίασης.

Chiesa di San Girolamo dei Ciechi | PO2 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Santa Caterina della Spina Corona, Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Calata Santissimi Cosma e Damiano ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Girolamo ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 16ος αιώνας Η εκκλησία διατηρεί στην όψη της αναλλοίωτο το υλικό piperno ενώ εσωτερικά διακοσμείται με πίνακες, τοιχογραφίες frescoe, αγάλματα και σταυρούς. Πλέον η όψη της έχει διαβρωθεί και βρίσκεται σε κατάσταση πλήρους εγκατάλειψης.118

Chiesa di San Pietro in Vinculis | PO3 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: San Pietro in Vinculis, Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Via Sedile di Porto 42 ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Pietro ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 15ος αιώνας Η τελική όψη της εκκλησίας προέκυψε το 16ο αιώνα μετά από εντολή του Καθηγητή Giovanni Lucio Scoppa για επέκταση του κτηρίου, στο οποίο ίδρυσε σχολείο για άπορα παιδιά. Παρότι η εκκλησία αποκαταστάθηκε το 1654, η πλούσια εσωτερική αρχιτεκτονική της κινδυνεύει να εξαφανιστεί.

118

3.2.4. ΔΗΜΟΣ PENDINO

ΧΑΡΤΗΣ 11: Επιλεγμένες εκκλησίες στο δήμο “PENDINO” στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ Chiesa di Santa Maria della Colonna | PE1 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Santa Maria della Colonna, Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Via Tribunali 283 ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Maria ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Μπαρόκ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 1580 Κατασκευάστηκε σε θρησκευτικό συγκρότημα με στόχο τη στέγαση ορφανοτροφείου, ενώ αργότερα καθιερώθηκε ως Ωδείο. Το κτίριο αποκαταστάθηκε τον 18ο αιώνα και το 1896 με την εσωτερική διακόσμηση να αποτελεί συλλογικό έργο καλλιτεχνών. Η εκκλησία είναι σπάνια διαθέσιμη για επισκεψιμότητα του κοινού.119

119

Chiesa di San Nicola a Pistaso | PE2 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: San Nicola a Pistaso, Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Via San Biagio dei Librai 50 ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Nicola ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Μπαρόκ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 17ος αιώνας Το τοπωνύμιο “a Pistaso” αποτελεί αναφορά στο ομώνυμο αξίωμα “Sedile120 di Forcella” που είχε ενεργή παρουσία στη συγκεκριμένη ζώνη της πόλης. Η εκκλησία μεταφέρθηκε στην τρέχουσα θέση το 17ο αιώνα μετά την κατασκευή της Εκκλησίας Chiesa del Divino Amore στο ομώνυμο μοναστήρι. Σήμερα, η είσοδος του κτηρίου είναι κτισμένη και απροσπέλαστη, ενώ η όψη και το εσωτερικό του χαρακτηρίζονται από απλότητα. 121

Cappella di Santa Maria della Stella alle Paparelle122 | PE3 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Santa Maria della Stella alle Paparelle, Cappella ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Vico Paparelle al Pendino 11 ΔΟΓΜΑ: Καθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Maria ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Αναγεννησιακό ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑΣ: Giovanni Francesco Mormando ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 1519 Η εκκλησία έχει χαρακτηριστική δομή κλασικού ορθογώνιου ναού και χτίστηκε από τον αρχιτέκτονα ως το προσωπικό του παρεκκλήσι. Αψίδες, αετώματα, κολώνες κορινθιακού ρυθμού και πέτρα piperno κοσμούν το κτήριο αρμονικά.123

http://www.nobili-napoletani.it/sedili_di_Napoli.htm Διοικητικά όργανα της Νάπολης (13ος – 19ος αιώνας), οι εκπρόσωποι των οποίων εκλέγονταν και είχαν ως στόχο το κοινό καλό της πόλης. 121 Francesco Domenico Moccia e Dante Caporali, NapoliGuida-Tra Luoghi e Monumenti della città storica, Clean, 2001 Blanchard, Paul. Southern iItaly, London, Somerset Books Company, 2007. ISBN 9781905131181 Dombi, József. Naples, Panorama Publisher, 1978. ISBN 963-243-120-0 http://www.inaples.it http://www.napoligrafia.it/monumenti/chiese/monumentali/nicolaPistaso/nicolaPistaso01.htm 122 Το τοπωνύμιο “Paparelle” προσδόθηκε το 16ο αιώνα από το ναπολιτάνικο λαό στους επισκέπτες του Κολλεγίου και προέρχεται από το επώνυμο του ιδρυτή. 123 Francesco Domenico Moccia e Dante Caporali, NapoliGuida-Tra Luoghi e Monumenti della città storica, Clean, 2001 Regina, Vincenzo. Le chiese di Napoli. Viaggio indimenticabile attraverso la storia artistica, architettonica, letteraria, civile e spirituale della Napoli sacra, Roma, Newton Compton, 2004. ISBN 88-541-0117-6 120

Chiesa di Sant'Eligio dei Chiavettieri | PE4 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Sant'Eligio dei Chiavettieri (Santa Maria ad Ercole), Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Via Cesare Sersale 35 ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Maria ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Μπαρόκ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 13ος αιώνας Η αρχική ονομασία της εκκλησίας λέγεται ότι οφείλεται στο γεγονός ότι οι χτίστηκε πάνω στις κολώνες του Τέμπλου του Ηρακλή ή ότι ιδρύθηκε από την οικογένεια του Ηρακλή, που διέθετε δύναμη και εξουσία στην περιοχή. Το 15ο αιώνα παραχωρήθηκε στην Κοινότητα κατασκευαστών κλειδιών και άλλαξε επίσημα ονομασία. Η εκκλησία επέζησε των κατεδαφίσεων την ενοποίησης της Ιταλίας και υπέστη ενέργειες αποκατάστασης το 1913. Ως κτήριο συνδυάζει στοιχεία μπαρόκ και αρ νουβό.124

Arciconfraternita di Santa Maria Stella del Mare | PE5 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Santi Giuseppe e Cristoforo (Santi Alberto e Teresa), Arciconfraternita ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Piazza Santa Maria la Nova 16 ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Teresa d'Ávila ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Νεογοτθική ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 1907 Το κτήριο χτίστηκε στα ίχνη της Ένωσης Σιδηρουργών, και αναγέρθηκε από την αδελφότητα “Reale Arciconfraternita di Santa Maria Stella Maris e San Biagio dei Caciolii”, όπως διαφαίνεται στην επιγραφή. Η όψη είναι απλή, χαρακτηρίζεται από ένα κεντρικό άδειο καμπαναριό και μακρόστενα παράθυρα εκατέρωθεν. Η εκκλησία έχει καταστεί σε διαθεσιμότητα και απέχει από θρησκευτικές διαδικασίες εδώ και πολλές δεκαετίες.125

Leonardo Di Mauro, Renato Ruotolo. Napoli sacra: Guida alle chiese della città, coordinamento scientifico di Nicola Spinosa; a cura di Gemma Cautela, Elio de Rosa editore, Napoli, 1993-1997 Alisio, Giancarlo. Napoli e il Risanamento, Edizioni Banco di Napoli, 1980 125 Leonardo Di Mauro, Renato Ruotolo. Napoli sacra: Guida alle chiese della città, coordinamento scientifico di Nicola Spinosa; a cura di Gemma Cautela, Elio de Rosa editore, Napoli, 1993-1997 124

Chiesa di San Biagio dei Taffettanari | PE6 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: San Biagio dei Taffettanari, Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Via San Biagio dei Taffettanari ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Biagio di Sebaste ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Μπαρόκ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 16ος αιώνα Δημιουργήθηκε ως παρεκκλήσι από τους έμπορους ταφτά της γειτονιάς. Το 1615 ανακατασκευάστηκε και το 1960 αποκαταστάθηκε.126

Chiesa di Santa Maria in Cosmedin | PE7 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Santa Maria in Cosmedin (Santa Maria di Portanova), Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Piazza Portanova 1 ΔΟΓΜΑ: Καθολικό ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Maria ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΤΥΛ: Μπαρόκ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 8ος – 9ος αιώνας Σύμφωνα με το μύθο η αρχαία εκκλησία ιδρύθηκε από τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Α’. Υπήρξε ένας από τους επτά αστικούς χώρους εορτασμού αρχαίων ελληνικών εθίμων, η ονομασία του οποίου προέρχεται από την ελληνική λέξη «κοσμήδιον», δηλαδή στολίδι. Λόγω αναγκαίων αποκαταστάσεων και ανακατασκευών το 1631 και 1706 δεν διασώθηκε κανένα ίχνος του ναού που να μαρτυρά την πολυτάραχη ζωή και τη μακρά ιστορία του. Παρότι οι διεργασίες ανέγερσης της εισόδου στο επίπεδο του οδοστρώματος τον 20ο αιώνα επέφεραν αλλαγές στη γεωμετρία και τη διακόσμηση, το κτήριο κατάφερε να διατηρήσει το μπαρόκ του ύφος. Πλέον πάνω από 100 χρόνια συνιστά ανενεργό χώρο λατρείας, όμως έχει αποτελέσει αντικείμενο λεηλασίας μέχρι και το 2011.127

126

Regina, Vincenzo. Le chiese di Napoli. Viaggio indimenticabile attraverso la storia artistica, architettonica, letteraria, civile e spirituale della Napoli sacra, Roma, Newton Compton, 2004. ISBN 88-541-0117-6 127 Regina, Vincenzo. Le chiese di Napoli. Viaggio indimenticabile attraverso la storia artistica, architettonica, letteraria, civile e spirituale della Napoli sacra, Roma, Newton Compton, 2004. ISBN 88-541-0117-6

Chiesa di Santa Caterina della Spina Corona | PE8 ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Santa Caterina della Spina Corona, Chiesa ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ: Italia, Campania, Napoli ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ: Napoli ΟΔΟΣ: Via Giuseppina Guacci Nobile 12 ΔΟΓΜΑ: Ρωμαιοκαθολικό ΙΔΡΥΤΗΣ: Seggio del Nilo ΤΙΜΩΜΕΝΟΣ ΑΓΙΟΣ: Caterina ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑΣ: Giovanni Ambrogio Mazenta ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ: 14ος αιώνας Όντας πρώην συναγωγή λέγεται πως θα επιστραφεί στη ιδιοκτησία της Εβραϊκής Κοινότητας. Στο εξωτερικό της εκκλησίας βρίσκεται το φημισμένο σιντριβάνι “Fontana della Spinacorona”, ενώ στο εσωτερικό της κρύβει μαρμάρινους βωμούς λατρείας και αξιόλογους πίνακες. Ανακατασκευάστηκε το 17ο αιώνα, διατηρώντας τις παλαιές εισόδους.128

128

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ – ΠΕΡΙΠΑΤΟΙ: ΒΡΟΓΧΟΙ «Η αρχιτεκτονική δεν μπορεί να αναγκάσει τους ανθρώπους να συνδεθούν, μπορεί μόνο να σχεδιάζει τα σημεία τομής – διέλευσης, να καταργεί τα εμπόδια, και να κάνει τους τόπους συνάντησης χρήσιμους και ελκυστικούς». 129 Ακολουθώντας ως κύριους άξονες της παρέμβασης τη βιωσιμότητα, τη συμβατότητα, την κινητικότητα των χρηστών και την αποκατάσταση της πολιτιστικής ταυτότητας, προκύπτει μια στρατηγική αναγνώρισης – αξιολόγησης – ανάδειξης του αστικού τοπίου της πόλης. Στόχοι της στρατηγικής η δημιουργία διαδρομών – βρόγχων σύνδεσης παρηκμασμένων εκκλησιών ως ιστορικές μνήμες και η ένταξή τους στην καθημερινότητα των κατοίκων και τη ροή των επισκεπτών. Τα κενά κελύφη των ανενεργών θρησκευτικών χώρων αποτελούν κόμβους πολιτισμού, λειτουργούν ως στάσεις, συνδέουν τις μεμονωμένες γειτονιές, συμβάλουν στην αξιολόγηση του αστικού ιστού και τελικά συνιστούν αφορμή και αιτία για την ιστορική αναβίωση του παρελθόντος και της ατμόσφαιρας του τόπου. Διευκρινίζεται ότι η επιλογή ανάδειξης ενός ιστορικού στιγμιότυπου δεν επιστρέφει την ιστορικότητα του τοπίου δια των υλικών ιχνών αλλά παρουσιάζει μια διαλεγμένη εικόνα προκειμένου να μεταδοθεί ένα σαφές μήνυμα της κοινωνίας βάσει των αναγκών της σημερινής εποχής.130 Σκοπός του συνόλου των κλειστών περιπάτων είναι η σύνδεση των εκκλησιών σε ένα οργανωμένο δίκτυο ιστορικού, αρχιτεκτονικού, καλλιτεχνικού, τουριστικού, ερευνητικού και ανθρωπιστικού ενδιαφέροντος αναδεικνύοντας τη δυνατότητα αξιοποίησης των υπαρχόντων κελυφών. Αυτές οι στάσεις – κόμβοι μπορούν να αποτελέσουν πεδίο πρωτοβουλίας και δράσης για τους φορείς της αυτοδιοίκησης σε συνεργασία με εθελοντικές ομάδες, μη κυβερνητικούς οργανισμούς, πανεπιστημιακές κοινότητες και ομάδες πολιτών με σκοπό την ενδελεχή παρακολούθηση, αξιοποίηση και επανάχρησή τους.

www.archdaily.com, Συνέντευξη με την Denise Scott Brown από τον Andrea Tamas, Αύγουστος 2009. GRA REVIEW #04 / SUMMER-AUTUMN 2012, ΑΝΑΚΑΤΑΣΚΕΥΗ – ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ – ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ (RENOVATION – ADAPTATION – REHABILITATION), Μπελαβίλας, Νικόλαος, ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΕΙΣ: ΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΟΧΕΣ ΤΟΥΣ, σελ. 10 – 17 129 130

Χαράσσονται πορείες που παρουσιάζουν ενδιαφέρον ανάλογα με το προφίλ και τα ενδιαφέροντα του κάθε χρήστη ο οποίος μπορεί να είναι κάτοικος, φοιτητής, εποχικός επισκέπτης, αρχιτέκτονας, ιστορικός, ερευνητής είτε απλώς περιπατητής. Κάθε διαδρομή ακολουθεί τον αστικό ιστό, εγγράφεται σε μεγάλο τμήμα του αρχαίου πυρήνα, αναδεικνύει τις εκκλησίες – στάσεις και το περιβάλλον τους, αποφεύγει την επανάληψη του ίδιου περάσματος και απαλείφει εκκλησίες που δεν ανήκουν σε αυτήν. Με αυτόν τον τρόπο, κάποιοι κόμβοι εντάσσονται σε πολλαπλούς κλειστούς περιπάτους μεταφέροντας εναλλακτικές εικόνες της πόλης. Οι επιλεγμένες εκκλησίες κωδικοποιούνται και κατηγοριοποιούνται ανάλογα με πέντε (5) κριτήρια σε έντεκα (11) υποκατηγορίες και δεκατρείς (13) διαδρομές – βρόγχους ως εξής:

1. ΑΞΟΝΟΜΕΤΡΙΚΟ 1.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΣΕ ΚΕΝΤΙΚΗ ΑΡΧΑΙΑ ΟΔΟ 1.2. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΟΛΙΚΗ Ή ΜΕΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ 2. ΟΨΗ 2.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΕΜΦΑΝΗ ΟΨΗ Ή ΜΟΝΟ ΕΙΣΟΔΟ 2.2. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑΣ 2.3. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΓΛΥΠΤΟ ΔΙΑΚΟΣΜΟ Ή ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ 2.4. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΓΚΡΑΦΙΤΙ 3. ΤΟΜΗ 3.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΤΡΟΥΛΟ 3.2. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΚΡΥΠΤΗ Ή ΥΠΟΓΕΙΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 3.3. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΣΤΟ ΒΩΜΟ ΛΑΤΡΕΙΑΣ 4. ΚΑΤΟΨΗ 4.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΔΙΑΚΟΣΜΟ ΔΑΠΕΔΟΥ 5. ΑΝΟΨΗ 5.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΔΙΑΚΟΣΜΟ ΟΡΟΦΗΣ

4.1. ΑΞΟΝΟΜΕΤΡΙΚΟ 4.1.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΣΕ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΡΧΑΙΑ ΟΔΟ Η διαδρομή περιλαμβάνει τέσσερις εκκλησίες με την όψη τους σε βασική αρχαία οδό του αυθεντικού αστικού τοπίου του αρχαίου κέντρου της Νάπολης, παρακαταθήκη από την αστική διάταξη «σκακιέρα» των ισπανικών γειτονιών (οι κεντρικές οριζόντιες decumani Via dei Tribunali και Via San Biagio dei Librai και η κεντρική κάθετη cardini Via Duomo).

ΧΑΡΤΗΣ 12:: Εκκλησίες σε κεντρική αρχαίο οδό στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

• • • •

Chiesa di Sant'Angelo a Segno | SL2 Chiesa di San Tommaso Apostolo a Capuana | SL5 Chiesa di Santa Maria della Colonna | PE1 Chiesa di San Nicola a Pistaso | PE2

4.1.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΟΛΙΚΗ Ή ΜΕΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ Η διαδρομή περιλαμβάνει έντεκα εκκλησίες που παρουσιάζουν ολική ή μερική κατοίκηση παρά την κτιριολογική τους υποβάθμιση.

ΧΑΡΤΗΣ 13: Εκκλησίες με ολική ή μερική κατοίκηση στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

• • • • • • • • • • •

4.2. ΟΨΗ 4.2.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΕΜΦΑΝΗ ΟΨΗ Ή ΜΟΝΟ ΕΙΣΟΔΟ Η κόκκινη διαδρομή περιλαμβάνει τρεις εκκλησίες που αποκαλύπτουν μόνο την κεντρική τους είσοδο ενώ η μπλε διαδρομή περιλαμβάνει έξι εκκλησίες που διαθέτουν εμφανή την κεντρική όψη τους. Γίνεται κατανοητό ότι οι χώροι αυτοί αφομοιώνονται στο αστικό περιβάλλον και την ροή της πόλης αλλά παύουν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους και σβήνονται από τη συλλογική μνήμη.

ΧΑΡΤΗΣ 14: Εκκλησίες με εμφανή όψη ή μόνο είσοδο στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΙΣΟΔΟΣ (ΚΟΚΚΙΝΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ) • Chiesa di San Francesco dei Cocchieri | SL1 • Chiesa di Sant'Angelo a Segno | SL2 • Chiesa di Sant'Andrea dei Cocchieri | SL4 ΚΕΝΤΙΚΗ ΟΨΗ (ΜΠΛΕ ΔΙΑΔΡΟΜΗ) • Chiesa di Santa Luciella a San Biagio dei Librai | SL3 • Chiesa di San Tommaso Apostolo a Capuana | SL5 • Chiesa dei Santi Alberto e Teresa | SG2 • Chiesa di San Pietro in Vinculis | PO3 • Chiesa di Sant'Eligio dei Chiavettieri | PE4 • Chiesa di Santa Caterina della Spina Corona | PE8

4.2.2. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑΣ Η διαδρομή περιλαμβάνει δέκα εκκλησίες στην όψη των οποίων υπάρχει επιγραφή, στοιχείο το οποίο μαρτυρά την προέλευση ή τις αλλαγές της αντίστοιχης ονομασίας.

ΧΑΡΤΗΣ 15: Εκκλησίες με επιγραφή ονομασίας στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

• • • • • • • • • •

4.2.3. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΓΛΥΠΤΟ ΔΙΑΚΟΣΜΟ Ή ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ Η κόκκινη διαδρομή περιλαμβάνει πέντε εκκλησίες με έντονο γλυπτό διάκοσμο ενώ η μπλε διαδρομή περιλαμβάνει τέσσερις εκκλησίες που διαθέτουν παρεκκλήσι στην κεντρική τους όψη, δίνοντας έμφαση στην καλλιτεχνική διάταση ενός χώρου λατρείας.

ΧΑΡΤΗΣ 16: Εκκλησίες με γλυπτό διάκοσμο ή παρεκκλήσι στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

ΓΛΥΠΤΟΣ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ (ΚΟΚΚΙΝΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ) • Chiesa di San Tommaso Apostolo a Capuana | SL5 • Chiesa di San Michele Arcangelo | SG1 • Chiesa di Santa Maria della Colonna | PE1 • Chiesa di Sant'Eligio dei Chiavettieri | PE4 • Chiesa di Santa Caterina della Spina Corona | PE8 ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (ΜΠΛΕ ΔΙΑΔΡΟΜΗ) • Chiesa di San Francesco dei Cocchieri | SL1 • Chiesa di San Girolamo dei Ciechi | PO2 • Chiesa di San Pietro in Vinculis | PO3 • Chiesa di Santa Maria in Cosmedin | PE7

4.2.4. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΓΚΡΑΦΙΤΙ Η διαδρομή περιλαμβάνει εννέα εκκλησίες με τοιχογραφίες γκράφιτι στο εξωτερικό τους γεγονός που αποδεικνύει την ανάγκη προώθησης της πολιτιστικής τους αξίας για τη βιωσιμότητά τους.

ΧΑΡΤΗΣ 17: Εκκλησίες με τοιχογραφία γκράφιτι στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

• • • • • • • • •

4.3. ΤΟΜΗ 4.3.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΤΡΟΥΛΟ Η διαδρομή περιλαμβάνει οκτώ εκκλησίες με τρούλο στην οροφή τους, στοιχείο που συμβολίζει τον ουρανό και έχει σπουδαία θρησκευτική αξία.

ΧΑΡΤΗΣ 18: Εκκλησίες με τρούλο στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

• • • • • • • •

4.3.2. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΚΡΥΠΤΗ Ή ΥΠΟΓΕΙΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Η διαδρομή περιλαμβάνει οκτώ εκκλησίες, κυρίως προς την κατεύθυνση του λιμανιού, που διαθέτουν υπόγειο επίπεδο με άγνωστη για την ιστορία λειτουργία.

ΧΑΡΤΗΣ 19: Εκκλησίες με κρύπτη ή υπόγειο επίπεδο στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

• • • • • • • •

4.3.3. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΣΤΟ ΒΩΜΟ ΛΑΤΡΕΙΑΣ Η διαδρομή περιλαμβάνει εννέα εκκλησίες των οποίων ο βωμός λατρείας διαθέτει λεπτομέρεια στην κατασκευή τους.

ΧΑΡΤΗΣ 20: Εκκλησίες με λεπτομέρεια στο βωμό λατρείας στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

• • • • • • • •

4.4

ΚΑΤΟΨΗ

4.4.1 ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΔΙΑΚΟΣΜΟ ΔΑΠΕΔΟΥ Η διαδρομή περιλαμβάνει δώδεκα εκκλησίες με λεπτομέρεια στο διάκοσμο δαπέδου.

ΧΑΡΤΗΣ 21: Εκκλησίες με διάκοσμο δαπέδου στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

4.5. ΑΝΟΨΗ 4.5.1. ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΜΕ ΔΙΑΚΟΣΜΟ ΟΡΟΦΗΣ Η διαδρομή περιλαμβάνει έντεκα εκκλησίες με λεπτομέρεια στο διάκοσμο οροφής.

ΧΑΡΤΗΣ 22: Εκκλησίες με διάκοσμο οροφής στον αρχαίο πυρήνα της Νάπολης – Γραφική Κλίμακα.

• • • • • • • • • • •

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ Chiesa di San Francesco dei Cocchieri | SL1

Chiesa di Sant'Angelo a Segno | SL2

Chiesa di Santa Luciella a San Biagio dei Librai | SL3

Chiesa di Sant'Andrea dei Cocchieri | SL4

Chiesa di San Tommaso Apostolo a Capuana | SL5

Chiesa di San Biagio dei Caserti | SL6

Chiesa di San Nicola dei Caserti | SL7

Chiesa di San Michele Arcangelo | SG1

Chiesa dei Santi Alberto e Teresa | SG2

Chiesa dei San Cosma e Damiano ai Banchi Nuovi | PO1

Chiesa di San Girolamo dei Ciechi | PO2

Chiesa di San Pietro in Vinculis | PO3

Chiesa di Santa Maria della Colonna | PE1

Chiesa di San Nicola a Pistaso | PE2

Chiesa di Santa Maria della Stella alle Paparelle | PE3

Chiesa di Sant'Eligio dei Chiavettieri | PE4

Chiesa di Santa Maria Stella del Mare | PE5

Chiesa di San Biagio dei Taffettanari | PE6

Chiesa di Santa Maria in Cosmedin | PE7

Chiesa di Santa Caterina della Spina Corona | PE8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ •

Ιστορική και βιβλιογραφική μελέτη.

•

Γενική χαρτογράφηση.

•

Ανάγνωση του αρχαίου πυρήνα.

•

Μελέτη αρχαίου οδικού δικτύου στον αστικό ιστό.

•

Εντοπισμός ιδιαίτερου χαρακτηριστικού ή/ και επαναλαμβανόμενου αστικού μοτίβου.

•

Εντοπισμός εγκαταλελειμμένων εκκλησιών.

•

Μελέτη, επιτόπια έρευνα, ανάλυση, κωδικοποίηση και κατηγοριοποίηση των σχετικών εκκλησιών.

•

Επαναξιολόγηση του αρχικού υλικού και εκπόνηση συμπερασμάτων.

•

Χάραξη νοητών διαδρομών – βρόγχων σχετικών με την αναγνώριση, ανάδειξη και ένταξη των ανενεργών εκκλησιών στον υπάρχοντα χώρο. Δημιουργία διαδρομών πάνω στον αστικό ιστό ως ένα κοινωνικό πείραμα που θα συμβάλλει στην διάσωσης της ιστορικότητας της πόλης, ενισχύοντας τη σχέση παλαιού – νέου, συμβάλλοντας στην αναβίωση της ατμόσφαιρας και της ιστορίας και πυροδοτώντας συλλογικές κοινοτικές διαδικασίες.

•

Παρέμβαση στον αστικό ιστό για την ανάδειξη των εγκαταλελειμμένων χώρων λατρείας και την αναβίωση της ατμόσφαιρας του παρελθόντος.

Το φωτογραφικό υλικό της εργασίας ανήκει σε προσωπικό αρχείο και το γενικό χαρτογραφικό υπόβαθρο στον οργανισμό μεταπτυχιακών “Master Neapolis” http://www.masterneapolis.org

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ – ΣΤΟΧΟΣ Η τρέχουσα ερευνητική εργασία επικαιροποιεί και εξελίσσει το υπάρχον ιστορικό μητρώο και εγγράφει αστικές διαδρομές – βρόγχους, χρησιμοποιώντας ως στάσεις – κόμβους επιλεγμένες εγκαταλελειμμένες εκκλησίες.. Επιζητείται η υιοθέτηση των κλειστών αυτών περιπάτων από τους τους χρήστες, οι οποίοι δύνανται να προσδώσουν το προσωπικό τους στοιχείο στη φυσιογνωμία του αστικού τοπίου,131 να αναβιώσουν και να συνεχίσουν την ιστορία, να μετατρέψουν την πόλη σε ζωντανό οργανισμό. Εκεί εκπαιδεύουν, ψυχαγωγούν και αναπτύσσουν τον εαυτό τους, δίνοντας πνοή στο επίπονο αλλά απαραίτητο ανθρωπιστικό και ιστορικό εγχείρημα της διάσωσης της εκκλησιαστικής κληρονομιάς της πόλης. Φιλοδοξία του έργου είναι η δημιουργία και προώθηση ενός τεράστιου δικτύου προσωρινών εγκαταστάσεων στους χώρους και η ήπια προσαρμογή συμβατών χρήσεων για την ανάδειξη της ιστορικότητας και την προστασία της αρχιτεκτονικής τους.

GRA REVIEW #01 / 2017, ΑΣΤΙΚΟΣ ΒΕΛΟΝΙΣΜΟΣ (URBAN ACUPUNCTURE). Σεκλιζιώτης, Σταμάτης Λ. & Σεκλιζιώτης, Λάμπρος Σ. ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ: ΤΑ ΠΑΡΚΑ ΤΣΕΠΗΣ (POCKET PARKS) ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ, σελ. 32 – 41 131

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ • • • • • • • • •

Μωραΐτης, Κ., Το Τοπίο, Πολιτιστικός Προσδιορισμός του Τόπου, εκδ. ΕΜΠ, Αθήνα, 2005 Χασάναγας, Ν., Κοινωνιολογία Τοπίου, εκδ. Παπασωτηρίου, Αθήνα. 2010 Ανανιάδου-Τζημοπούλου, Μαίρη, Αρχιτεκτονική Τοπίου: Σχεδιασμός Αστικών Χώρων, Θεσσαλονίκη: Ζήτη, 1992 Λάββας Γ. Π., Ζητήματα Πολιτιστικής Διαχείρισης. Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα, 2010 Τερζόγλου, Ν.Ι, Ιστορία – Μνήμη - Μνημείο και Εμπειρία Χώρου, εκδ.Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2006 Μπαμπινιώτης, Γεώργιος. ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, Αθήνα, ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΕΠΕ, 2002 ΕΡΓΟΝ IV, Αποκατάσταση – Επανάχρηση μνημείων και ιστορικών κτιρίων στη Βόρεια Ελλάδα, επ. Νομικός Μιχαήλ, ΕΡΓΟΝ IV, Θεσσαλονίκη, 2001 Νομικός, Μιχαήλ Ε., Αποκατάσταση επανάχρηση ιστορικών κτιρίων και συνόλων (Μεθοδολογία – Εφαρμογές), Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη, 2004 Ζήβας, Διονύσης Α., Τα μνημεία και η πόλη: 13 κείμενα για την προστασία και τη λειτουργική επανένταξη των μνημείων στον ιστό της πόλης, Libro, Αθήνα, 1997.

ΞΕΝΑ ΒΙΒΛΙΑ • • • • • • • • •

• • • • •

•

Newman, Oscar, Defensible Space – Crime prevention through Urban Design, New York, Machmillan, 1972 Peschardt, Karin K., Jasper Schipperijn, Ulrika K. Stigsdotter, Use of Small Public Urban Green Spaces (SPUGS), Urban Forestry & Urban Greening, 2012 Sekliziotis, Stamatis, The Economical Approach of Urban Landscape Design, Oxford School of Architecture and Planning, Joint Centre for Urban Design, Oxford Brookes, UK, 1976 O’Brien, Rosmary, BEST Pocket Parks of NYC, Paperback, 2013 Branas, C. Charles, A difference-in-difference Analysis of Health, Safety and Greening Vacant Urban Space”, American Journal of Epidemiology, 2011 “Form Follows Function”. Sullivan, Louis, The Tall Office Building Artistically Considered, Lippincott’s Magazine, 03/1896, “Function Reforms Form”. Brand, Stewart, How Buildings Learn: What Happens After They’re Built, Penguin Books, ΗΠΑ, 1995 Morante, Elsa. LA STORIA: Grande civiltà di Napoli: la citta più civile del mondo. la vera regina della città, la più nobile. La sola vera metropoli italiana. Roma: EINAUDI, 1974 Gemma Cautela, Leonardo Di Mauro, Renato Ruotolo, Nicola Spinosa. NAPOLI SACRA: Guida alle Chiese della Città. La Guida più Completa agli Oltre 400 Edifici di Culto delle Città di Napoli. 15 Itinerari Raccolti in Cofanetto, Ρώμη, ELIO DE ROSA, 2013 Pane, Roberto. CENTRO STORICO E CENTRO ANTICO, Ρώμη, Napoli nobilissima, VII, 1968, V-VI. Beguinot C., De Meo P., IL CENTRO ANTICO DI NAPOLI: DOCUMENTI E PROPOSTE, Napoli, EDIZIONI SCIENTIFICHE ITALIANE, 1965 Feilden, Bernard M., Conservation of historic buildings, third edition, Elsevier, Oxford, 2003 Powell, Kenneth, Architecture Reborn: The conversion and reconstruction of buildings, Laurence King, Λονδίνο, 1999 Vincenzo Regina, Le chiese di Napoli. Viaggio indimenticabile attraverso la storia artistica, architettonica, letteraria, civile e spiriturale della Napoli sacra, Newton e Compton editore, Napoli, 2004 Francesco Domenico Moccia e Dante Caporali, Napoli Guida-Tra Luoghi e Monumenti della città storica, Clean, 2001

• • •

• • • • • • • • • • • • •

• • • •

• • •

• •

Gennaro Aspreno Galante, Guida sacra della città di Napoli, 1872 (ristampa Solemar Edizioni, Mugnano di Napoli, 2007). Maria Caputi, Napoli rivelata. Gli spazi sacri del centro antico, D'Auria M. Editore, 1994 Codice EAN 9788870920970 Uberto Siola, A cura di Federica Visconti e Renato Capozzi, Idee e progetti per il centro storico di Napoli, Progetti contemporanei per la città storica, Edizioni Scientifiche Italiane, Napoli, 2008, ISBN 978 88 495 1634 0 Bartolomeo Capasso, a cura della Società Napoletana di Stori Patria e premessa di Ulrico Pannuti, Napoli Greco – Romana, Arturo Berisio Editore, Napoli, 1975 Corrado Beguinot, Pasquale de Meo, Il centro antico di Napoli: Documenti e proposte, Edizioni Scientifiche Italiane, Napoli, 1972 Ludovico Fusco, F.Domenico Moccia, Salvatora Polito, Il centro antico di Napoli, dientro il risamento, Cooperatica Libraria Editrice Architettura, Napoli, 1983 Francesco Ceva Grimaldi, Memorie Storiche della città di Napoli, Arnaldo Forni Editore, Napoli, 1857 Amato Lucio, “Frane e alluvioni nella storia urbana di Napoli”, in AA.VV. Undergrounds Capasso Bartolomeo, Topografia della città di Napoli nell’XI secolo, Napoli, Arnaldo ForniEditore, 1895 Carratelli Giovanni Pugliese, Il mondo mediterraneo e le origini di Napoli, Storia di Napoli, Cava dei Tirreni, Società Editrice Napoletana, 1967 D’Ambra Raffaele, Napoli antica, Napoli, Franco di Mauro Editori, 1993 Delle Donne Barbara, “Napoli città sostenibile e competitiva?”, in AA.VV. Questioni urbane del Mezzogiorno, a cura di Vittorio Amato, Roma, Aracne, 2011 Dematteis Giuseppe, Progetto implicito. Il contributo della geografia umana alle scienze del territorio, “Strumenti urbanistici”, Milano, Franco Angeli, 1995 De Seta Cesare, La storia della città di Napoli. Dalle origini al Settecento, Bari e Roma, Laterza,1973 De La Ville sur Yllon Ludovico, “Il Sebeto”, Napoli Nobilissima, XI, Napoli, 1902 Giampaola Daniela, “Dagli studi di Bartolomeo Capasso agli scavi della metropolitana: ricerche sulle mura di Napoli e sull’evoluzione del paesaggio costiero”, Napoli Nobilissima,V, fasc. I-II, 2/ 2004, Napoli, Arte Tipografica della Ricerca su Insediamenti e Ambiente - 13 (2/2014) Special Issue Napoli Mario, Napoli greco-romana, Napoli, Fausto Fiorentino Editore, 1959 Napoli Mario, Napoli greco-romana. Topografia e archeologia, Napoli, Società editrice Storia di Napoli, 1972 Pane R. et al., Il centro antico di Napoli. Restauro urbanistico e piani di intervento, Collana di Storia dell’architettura, ambiente, urbanistica, arti figurative, Napoli, Edizioni scientifiche italiane, 1971 Maria Caputi, Napoli Rivelata: gli spazi sacri del centro antico, Arcidiocesi di Napoli Fondazione Napoli Novantanove, M. D’Auria Editore, Napoli, 1994 Renato De Fusco, Rileggere “Napoli Nobilissima”: le strade, le piazze, i quartieri, Liguori Editore, 2003, ISBN 88 207 3518 0 Massimo Rosi, Napoli entro e fuori la mura: le transformazioni urbanistiche, demografiche e territoriali di un’antica capitale rimasta per troppo tempo vincolata dalle sue stesse mura, Newton & Compton Editori, 2004 (da 1985), ISBN8854101044 Italo Ferraro, Napoli: Atlante della città storica, Centro antico, Luogo Editore, Napoli, 2002, ISBN: 88-8497-082-2 Roberto Pane etc, Il centro antico di napoli: restauro urbanistico e piano di intervento, Edizioni Scientifiche Italiane, Napoli, 1971

•

• • • • • •

Associazione Napoletana Beni Culturale e Ambientali ,Il centro antico di Napoli, pianta in assonometria e guida a monumenti, pallazzi, chiese e quant’altro nel cuore della città, Legambiente, Napoli, 2000 Anna Chiara Alabiso, Massimiliano Campi, Antonella di Luggo, Il Petrimonio architettonico ecclesiastico di Napoli: forme e spazi ritrovati, Artstudiopaparo, Napoli, 2016, ISBN 978 88 99130 24 4 Luigi Marchese, Napoli 1804: i siti reali, la città, i casali nelle piante, Electa Napoli, Italia, 1990 Daniela Lepore, Il centro storico di Napoli, Vecchi proposti e nuovi progetti, Meridiana, Napoli, 1989 Rosario Sommella, Il centro strorico di Napoli: assetto attuale e tendenze evolutive, Geografia urbana, Napoli, 1989 Fabio Amato, Il centro storico di Napoli tra rinacita e fine apparente, Storia urbana, 2006, ISSN 03912248 Giovanni Artieri, Napoli Nobilissima: uomini, storie, cose di una città, Longanesi, Milano, 1959 Claudia Zucco, Il centro antico di Napoli, L’arte tupografia, Napoli, 1972

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ – ΑΡΘΡΑ • • • •

• •

Αποκατάσταση και επανάχρηση κτιρίων ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ, Σοφία Μάρα, Αρχιτέκτων GRA REVIEW #04 / SUMMER-AUTUMN 2012, ΑΝΑΚΑΤΑΣΚΕΥΗ – ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗ – ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ (RENOVATION – ADAPTATION – REHABILITATION) GRA REVIEW #01 / 2017, ΑΣΤΙΚΟΣ ΒΕΛΟΝΙΣΜΟΣ (URBAN ACUPUNCTURE) Γ. Κίζης, «Ώσμωση παλιού και νέου στις αναπλάσεις: Ο αρχιτέκτων Γιάννης Κίζης μιλάει για την ιδεολογία πίσω από τις παρεμβάσεις στα μνημεία και την ένταξή τους στις σύγχρονες πόλεις», άρθρο στην Εφημερίδα “Η Καθημερινή”, 4 Φεβρουαρίου 2007, «Πρόσωπα», σελ. 4. Καραδέδος, Γεώργιος Π., Προστασία μνημείων και συνόλων – Ιστορία και εξέλιξη της προστασίας μνημείων και συνόλων, τεύχος 2, Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη, 1984 Λάβας, Γεώργιος Π., Προστασία μνημείων και συνόλων – Βασικές έννοιες, ιδεολογία και μεθοδολογία, τεύχος 1, Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη, 1984

ΞΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ – ΑΡΘΡΑ • • •

Cantacuzino, Sherban, Re-Architecture: Old Buildings New Uses, Abbeville Press, NY, 1989 Solà-Morales, Ignasi, From constant to analogy: Developments in the concept of architectural intervention, Lotus, Τεύχος 46, 1985 Napoli sacra. Guida alle chiese della città, coordinamento scientifico di Nicola Spinosa; a cura di Gemma Cautela, Leonardo Di Mauro, Renato Ruotolo, Napoli 1993-1997, 15 fascicoli.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ • • • • •

• • • •

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

http://www.dac.dk/en/dac-cities/sustainable-cities/all-cases/green-city/copenhagen---pocketparks-a-drop-of-urban-green/, Danish Architecture Center (Green Drops in the City) http://followodysseus.culture.gr/Portals/54/DiavazoumeTinPoli/DiavazontasMiaPoliApoAsto Omega/Alfavitari.pdf https://www.rodiaki.gr/article/107877/epanaxrhsh-ktiriwn-kai-istorikh-taytothta http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=2&ArticleID=557&CategoryID=3&lang=gr Ο Χάρτης της Βενετίας για την Αποκατάσταση και Συντήρηση Μνημείων και Μνημειακών Συνόλων καταρτίστηκε κατά τη διάρκεια του Β’ Διεθνούς Συνεδρίου Αρχιτεκτόνων και Τεχνικών των Ιστορικών Μνημείων, που πραγματοποιήθηκε στη Βενετία στις 25-31 Μαΐου 1964 και που διοργανώθηκε απο το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS). Ο Χάρτης αναγνωρίζεται διεθνώς ως ένα διαχρονικό πλαίσιο κατευθυντήριων αρχών που διέπουν τη θεωρία και κυρίως την πράξη της Αποκατάστασης και της Συντήρησης κάθε είδους Μνημείων. Δημοσιεύτηκε στα Αρχιτεκτονικά Θέματα, τ. 9, Αθήνα 1975, σ. 108 (μεταφρ. Ε. Φερεντίνου). Αναδημοσίευση στο Ανθολογία Ελληνικής Αρχιτεκτονικής, Αθήνα 1981, σ.σ. 4345. http://followodysseus.culture.gr/Portals/54/DiavazoumeTinPoli/DiavazontasMiaPoliApoAsto Omega/Alfavitari.pdf http://followodysseus.culture.gr/Portals/54/DiavazoumeTinPoli/DiavazontasMiaPoliApoAsto Omega/Alfavitari.pdf http://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/69.13.06.pdf https://mnemeden.wordpress.com/articles/%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD%CE%B7%CF%84%CE%B7%CF%82%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%87%CF%81%CE%B7%CF%83% CE%B7%CF%82-%CE%AE%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%87%CF%81%CE%B7%CF%83% CE%B7-%CF%84%CE%B7/ http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=2&ArticleID=557&CategoryID=3&lang=gr https://www.citybranding.gr/2012/08/blog-post_27.html https://www.merriam-webster.com/dictionary/acupuncture https://www.britannica.com/place/Naples-Italy https://www.climatestotravel.com/climate/italy/naples http://www.citypopulation.de/world/Agglomerations.html https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_urban_areas_in_the_European_Union http://www.demographia.com/db-worldua.pdf https://www.britannica.com/place/Naples-Italy#ref16117 http://www.onestopitaly.com/all-about-italy/driving/ http://www.aiscat.it/inautostrada/tratta.htm?ck=1&nome=autostrade&idl=4&aut_id=A3 http://www.aiscat.it/inautostrada/tratta.htm?ck=1&nome=autostrade&idl=4&aut_id=A16 http://www.aiscat.it/inautostrada/tratta.htm?ck=1&nome=autostrade&idl=4&aut_id=NAP http://www.anm.it/index.php?option=com_content&task=view&id=73&Itemid=100 http://www.findaport.com/port-of-naples https://web.archive.org/web/20080426051155/http://goeurope.about.com/cs/italy/p/naples_tra ns.htm http://www.anm.it/index.php?option=com_content&task=view&id=1308&Itemid=260 http://www.anm.it/index.php?option=com_content&task=view&id=71&Itemid=98 http://www.anm.it/index.php?option=com_content&task=view&id=72&Itemid=99 https://www.eavsrl.it/web/linee http://kellianos.blogspot.gr/2016/03/luigi-de-magistris-sindaco-di-napoli-e.html http://www.comune.napoli.it/amministrazione

• • • •

• • • • • •

• • • • • • • • • • • •

•

• • • • • • • •

http://www.treccani.it/enciclopedia/roberto-pane_(Dizionario-Biografico)/ http://www.scescipasionatith.it/la-conservazione-dei-centriantichi-storici-minori-eabbandonati http://www.wikitecnica.com/centro-antico/ http://www.internetculturale.it/opencms/ricercaExpansion.jsp?q=&searchType=avanzato&cha nnel__creator=Fusco%2C+Ludovico&channel__contributor=Fusco%2C+Ludovico&opCha__ contributor=OR&opCha__creator=OR https://www.storiacity.it/guide/779-centro-storico-unesco-di-napoli http://www.napolicentrostorico.it/2015/02/23/napoli-centro-storico.htm http://terredicampania.it/blog/centrostorico-centroantico-napoli-piazze/18/05/2017/ https://www.collinsdictionary.com/translator http://www.comune.napoli.it/flex/cm/pages/ServeBLOB.php/L/IT/IDPagina/5931 https://ilariagoffredoromanzi.wordpress.com/2014/02/04/napoli-la-citta-della-giovinezzaattendeva-parthenope-e-cimone-ricca-ma-solitaria-ricca-ma-mortale-ricca-ma-senza-fremitiparthenope-e-cimone-hanno-creata-napoli-immortale-matilde-serao/ https://www.lib.uchicago.edu/efts/IWW/BIOS/A0045.html http://www.naples-napoli.com/history_naples.htm http://www.naplesldm.com/Greek_Naples.php http://www.danpiz.net/napoli/storia/Cronologia.htm “Magna Graecia”, http://www.naplesldm.com/greeks.php “Civitas foederata”, http://www.danpiz.net/napoli/english/history/index.htm http://whc.unesco.org/en/list/726 http://www.danpiz.net/napoli/english/history/index.htm http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/refreshTableAction.do?tab=table&plugin=1&pcode=tgs0001 0&language=en https://biografieonline.it/biografia-elsa-morante https://www.britannica.com/topic/metropolitan-area ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ, ΣΩΤΗ «Μητροπολιτικά πλάσματα όλων των φυλών που αλληλοεπιδρούν εγκεφαλικά και πρακτικά με τον υπόλοιπο κόσμο», http://www.athensvoice.gr/life/home/36956_metropolis-kathe-megaloypoli-den-einai-imitropoli https://eclass.teilar.gr/modules/document/file.php/AKT131/%CE%A3%CE%B7%CE%BC% CE%B5%CE%B9%CF%8E%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82%20%CE%91%CF%80% CE%BF%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE %B7%20%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%BA%CF%8E%C E%BD%20I%20%20%CE%91'%20%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%BF%CF%82.pdf ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΤΡΙΚΑΛΩΝ, ΤΜΗΜΑ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΤΙΡΙΩΝ, ΜΑΘΗΜΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ Ι – ΘΕΩΡΙΑ https://www.filmaffinity.com/en/film801376.html http://cosedinapoli.com/culture/la-citta-delle-500-cupole/ http://www.vesuviolive.it/cultura-napoletana/chiese-di-napoli/27828-napoli-citta-dellecinquecento-cupole/ http://www.treccani.it/enciclopedia/roberto-pane_(Dizionario-Biografico)/ Master Neapolis http://www.masterneapolis.org https://www.napoli-turistica.com/itinerario-chiese-napoli/ http://www.vesuviolive.it/cultura-napoletana/chiese-di-napoli/27828-napoli-citta-dellecinquecento-cupole/ https://sites.google.com/site/architektoniketopiou/orismos-architektonikes-topiou---o-rolostou-architektona-topiou, Κανταρτζής – Τσαλικίδης 1978