Evgnosia Mentesidou - Research Thesis

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Ο θάνατος ως συνθήκη της σύγχρονης αρχιτεκτονικής Discourses on death as a condition for contemporary architecture

Όνομα φοιτήτριας Μεντεσίδου Ευγνωσία Επιβλέπουσα Καθηγήτρια Βογιατζάκη Μαρία

Θεσσαλονίκη 2018

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος

σελ.6

Θεωρητικός Προβληματισμός

σελ.9

Ερευνητικά ερωτήματα

σελ.11

Εισαγωγή σελ.15 Πρώτο Κεφάλαιο

σελ.21

Θεωρήσεις περί θανάτου

σελ.22

Δεύτερο Κεφάλαιο

σελ.30

Ο θάνατος στην ανθρωπόκαινο εποχή

σελ.31

Πρώτο Μέρος

Εφεύρεση του Ανθρώπου

σελ.33

Σχεδιασμός Άμυνας

σελ.37

Ανθρωποκεντρικός Σχεδιασμός

σελ.38

Άνθρωπος και Μηχανή

σελ.41

Δεύτερο Μέρος

Σχεδιασμός Παραμέλησης

σελ.45

Θάνατος της Φύσης

σελ.41

Θάνατος του Ανθρώπου

σελ.51

Θάνατος του Εαυτού

σελ.55

Αθανασία, η νίκη του θανάτου

σελ.61

Ευθανασία, συνθήκη για το νέο κόσμο σελ.67

1

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Τρίτο Κεφάλαιο Νέα Προσέγγιση του Κόσμου

σελ.71

Πρώτο Μέρος

Νέα Πραγματικότητα

σελ.73

Νέος Υλισμός

σελ.77

Ζωντανή Ύλη

σελ.77

Το ζήτημα του Σκοπού

σελ.81

Η Θεωρία Συστημάτων

σελ.83

Νέες Υλικότητες

σελ.87

Από το Θάνατο στον Υπεράνθρωπο

σελ.91

Νεκροπολιτική

σελ.94

Δεύτερο Μέρος

Στοχαστικός Σχεδιασμός

σελ.97

Από τη Φαντασία στη Πράξη

σελ.103

Νέο Υποκείμενο

σελ.107

Μέσα Σχεδιασμού Σχεδιασμός για τον

σελ.109

21ο

αιώνα ή Νέα Ουτοπία

Αντί Επιλόγου

σελ.113

Να Μάθεις να Πεθαίνεις

σελ.117

Βιβλιογραφία

σελ.121

2

σελ110

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

3

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Πρόλογος

4

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Η παρούσα εργασία διερευνά τη σχέση των μέσων με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, υπό το πρίσμα του θανάτου. Πιο συγκεκριμένα, ως μέσα ορίζονται τόσο τα εννοιολογικά όσο και τα πρακτικά εργαλεία που έχει στη διάθεσή του ο άνθρωπος για να αντιληφθεί και να πλάσει τη πραγματικότητα του βιωμένου κόσμου. Οι εκάστοτε θεωρήσεις περί ζωής, θανάτου, πραγματικότητας, σχεδιασμού, ανθρώπου και ύλης αποτελούν το εννοιολογικό υπόβαθρο, στο οποίο βασίζεται μέχρι τώρα ο πολιτισμός. Παράλληλα, ο άνθρωπος χάρις στα μέσα που διαθέτει, φυσικά ή τεχνητά, διερευνά το περιβάλλον του και εν συνεχεία το διαμορφώνει. Στην ουσία πρόκειται για μία αμφίδρομη διαδικασία κατά την οποία ο άνθρωπος σχεδιάζει και επανασχεδιάζεται ο ίδιος από το περιβάλλον του. Σκοπός της εργασίας είναι ο επαναπροσδιορισμός της θέσης του ανθρώπου στη ρευστή και δυναμική φύση του κόσμου, μέσα από τη συνεχή προβολή της ζωής στον ορίζοντα του θανάτου. Ο θάνατος, ο οποίος εκλείπει από τη καθημερινή πρακτική, αποτελεί αναγκαία συνθήκη για μία νέα θεώρηση της πραγματικότητας και κατ’ επέκταση της αρχιτεκτονικής. Αφετηρία και αφορμή υπήρξε η σχέση του ανθρώπου με τη περατότητά του στη σύγχρονη εποχή, που αποτελεί αίτιο για πολλαπλές εκφάνσεις θανάτου. Σήμερα η ανθρωπότητα λειτουργεί με βάση τα ανθρωποκεντρικά πρότυπα, αγνοώντας το πεπερασμένο της ύπαρξης. Το μοντέλο του μοντέρνου κινήματος για καθαρότητα και αιώνια αειφορία, συνδυαστικά με τη χρήση της τεχνολογίας, οδήγησε αφενός στην κατάρρευση της ισορροπίας των οικοσυστημάτων και αφετέρου στην

5

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Μέσα

πρακτικά

τεχνητά

εννοιολογικά

φυσικά

Διάγραμμα Μέσων

6

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

απομόνωση του ανθρώπου από τη φύση και τον εαυτό του. Στο πλαίσιο αυτό, η τεχνολογία αναλύεται ως μέσο δημιουργίας αντίληψης και σχεδιασμού. Συγκεκριμένα, επιχειρείται η συστηματική προσέγγιση των νέων θεωρήσεων για την ύλη, τη πραγματικότητα, τον άνθρωπο και το σχεδιασμό, μέσω των νέων επιστημονικών και τεχνολογικών δεδομένων. Περαιτέρω, προτείνεται η ‘ευθανασία’ ως πιθανή συνθήκη για το μέλλον του σχεδιασμού, εξετάζοντας ενδεχόμενα οράματα προς την ‘αθανασία’ στην Ανθρωπόκαινο εποχή (Anthropocene) του μετανθρώπου (Posthuman). Τέλος, η σύμπραξη των διαφόρων επιστημονικών πεδίων με την αρχιτεκτονική αποτελεί μία εποικοδομητική προσπάθεια για τη δημιουργία του Στοχαστικού Σχεδιασμού (Speculative Design), ο οποίος έχει ως στόχο τη δημιουργία νέων αναδυόμενων περιβαλλόντων, με τη χρήση των τεχνολογικών μέσων, για τη πρόβλεψη ευκαιριών και αντιμετώπιση απειλών του μέλλοντος.

7

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 1 ‘Skull of a Skeleton with Burning Cigarette’ 8

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Θεωρητικός Προβληματισμός Ο θεωρητικός προβληματισμός της έρευνας πηγάζει από τη παρατήρηση της απόκρισης των σύγχρονων ανθρώπων στο ζήτημα του θανάτου. Πιο συγκεκριμένα, το πλήθος διλλημάτων και ερωτημάτων που αναδύονται περί ύπαρξης, πραγματικότητας, ζωής και θανάτου συνδέονται άμεσα με τις δομές του πολιτισμικού πλαισίου που διαμορφώνεται σε κάθε εποχή και κοινωνία. Αυτές οι δομές, άμεσα συνδεμένες με τη τεχνολογία και την αρχιτεκτονική, μεταβάλλονται και επαναπροσδιορίζονται συνεχώς. Η σημερινή έννοια του «μακάβριου» είναι απόρροια του ανθρωποκεντρικού προτύπου. Ωστόσο, η εξέλιξη του πολιτισμού, μέσω της έντονης επίδρασης της τεχνολογίας, οδεύει πιθανότατα προς τη μετανθρώπινη εποχή, κατά την οποία οι υπάρχουσες δομές αναθεωρούνται. Αυτή η νέα συνθήκη διερευνά και επαναπροσδιορίζει τη σχέση του θανάτου και της τεχνολογίας με την αρχιτεκτονική. Ως εκ τούτου, είναι ζωτικής σημασίας η ανάλυση και η επεξεργασία των νέων δεδομένων της σχέσης αυτής.

9

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 2 'Human Nature VS Evolution'

10

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Ερευνητικά ερωτήματα Τα ερωτήματα που τίθενται στη παρούσα εργασία αποτελούν θέματα που ταλανίζουν, σε μικρό ή μεγάλο βαθμό τον άνθρωπο του 21ου αιώνα, ο οποίος έχει έρθει αντιμέτωπος, λόγω της τεχνολογικής του εξέλιξης, με μείζονος σημασίας διλήμματα, συνειδητά ή ασυνείδητα ανεξάρτητα από το μορφωτικό επίπεδο, τον τόπο και το χρόνο που ζει. Αυτά τα ερωτήματα είναι τόσο φιλοσοφικά, όσο και πρακτικά. Πιο συγκεκριμένα: Τι είναι ο θάνατος; Πως πεθαίνουμε; Ο ανθρώπινος θάνατος είναι της ίδιας σημασίας με αυτού των υπόλοιπων ζώων; Ο υλικός θάνατος είναι ανώτερης κυριότητας από αυτόν της ψυχής; Τελικά ο θάνατος είναι ή όχι κακός; Αν ναι, θα ήταν η επιθυμία για αθανασία και η νίκη του θανάτου πράγματι επιθυμητή και ιδεατή; Ποιος είναι ο ρόλος του θανάτου στην εξέλιξη του είδους, της τεχνολογίας και της αρχιτεκτονικής; Με άλλα λόγια, τι μπορούμε να μάθουμε για το εαυτό μας, και την πραγματικότητα που χτίσαμε μέσα από τη κατανόηση της περατότητας μας; Εν τέλει, ποια είναι η αντίληψη για το θάνατο σε μία νέα θεώρηση της πραγματικότητας; Ποιο το μέλλον του θανάτου;

11

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 3 ‘Life.. and death’ 12

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

13

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εισαγωγή

14

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Το δέος του ανθρώπου μπροστά στην πεπερασμένη φύση του και στην παροδικότητα της ζωής ακολουθεί την ανθρώπινη εξέλιξη ανά τους αιώνες και συνιστά ένα θέμα πάντα επίκαιρο. Ο θάνατος ήταν πάντα μια μεγάλη ανησυχία της ανθρωπότητας, ενώ η εξεύρεση του μυστικού της αθανασίας και της διαφυγής του θανάτου έχει γίνει θέμα πολλών μύθων από την αρχαιότητα. Τουτέστιν, ο θάνατος δεν έγινε ποτέ αποδεκτός χωρίς φόβο και δέος (Vovelle, 2000). Ορισμένοι ερευνητές μάλιστα, υποστηρίζουν ότι η άρνηση του θανάτου είναι η ρίζα και το φύτρωμα του ίδιου του ανθρώπινου πολιτισμού, αφού ώθησε τον πρωτόγονο άνθρωπο στη δημιουργική σκέψη και τη διανοητική εργασία (Colomina & Wigley, 2016). Πράγματι, η πρώτη σύνδεση του θανάτου με την αρχιτεκτονική και τη τεχνολογία εντοπίζεται στη λίθινη εποχή, όπου ο άνθρωπος μέσω των εργαλείων που κατασκεύαζε από πέτρα, ξύλο και κόκαλο, προσπαθούσε να αποφύγει το θάνατο από τις καιρικές συνθήκες ή τα ζώα. Από τα πρώτα ταφικά έργα και την λατρεία των προγόνων, μέχρι την πλαστική χειρουργική και το διαστημικό πρόγραμμα, ο θάνατος αποτελεί καίρια συνθήκη για τη διαμόρφωση του χώρου, με τη χρήση τεχνολογικών μέσων. Ο άνθρωπος στη μακραίωνη πορεία του, κατάφερε να εξελιχθεί και να αναπτύξει πολιτισμό. Η εδραίωσή του, ως κυρίαρχος στο φυσικό και ζωικό κόσμο δημιούργησε ένα σύστημα δυναμικών δομών ύλης, ενέργειας και γενετικού υλικού που τον οργάνωσε σε κοινωνίες (DeLanda, 2002). Παρά ταύτα, το είδος υπάρχει για τόσο μικρό χρονικό διάστημα, ώστε δεν έχει προλάβει να εξερευνήσει παρά ένα ελάχιστο τμήμα από ολόκληρο το σύμπαν. Είναι όμως και ένα είδος γεμάτο περιέργεια.

15

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 4 'The stone age people’

16

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Απορεί, διερωτάται και αναζητά απαντήσεις, ζώντας σε έναν απέραντο κόσμο, ο οποίος πότε δείχνει το ήπιο και πότε το αμείλικτο πρόσωπό του. Ο άνθρωπος για να εξηγήσει το φαινόμενο της ζωής και του θανάτου, παρατηρούσε τη φύση και έφτιαχνε μύθους μέσα από αυτή. Ο μηχανισμός για την απόκτηση γνώσης, για τη κατανόηση του κόσμου μέσω της παρατήρησης τέθηκε σε λειτουργία από τα πρώτα κιόλας χρόνια της εμφάνισης του ανθρώπου στον πλανήτη. Ανέκαθεν, διατύπωνε πλήθος ερωτημάτων, τα οποία άνηκαν παραδοσιακά στο χώρο της φιλοσοφίας. Παρά τη σπουδαιότητά της, η φιλοσοφία δεν συμβάδιζε με τη σύγχρονα καπιταλιστικά πρότυπα και τους ρυθμούς ανάπτυξης. Ωστόσο, τα πορίσματα της ανά τους αιώνες αντανακλούν το υπόβαθρο της ανθρωπότητας, μέσα από τις διάφορες και κατά κύριο λόγο αντικρουόμενες θεωρίες. Αυτές οι θεωρίες αποτελούν το κύριο πλαίσιο, στο οποίο ο άνθρωπος εδραίωσε το πολιτισμό του και έχτισε το περιβάλλον του. Ως εκ τούτου, ερωτήματα που σχετίζονται με το μέλλον του θανάτου, είναι αφενός αναγκαία και αφετέρου καθοριστικά για τη νέα πραγματικότητα τόσο του ανθρώπου όσο και της αρχιτεκτονικής, η οποίο πλάθει τον κόσμο που τον περιβάλλει.

17

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 5 ‘Life Cycle’ 18

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

19

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Πρώτο Κεφάλαιο

20

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Θεωρήσεις περί θανάτου Ο θάνατος αρχίζει μόλις γεννηθούμε. Ο άνθρωπος είναι ένα θνητό, υλικό όν, καταδικασμένο να αποσυντεθεί, όπως και τα υπόλοιπα όντα αυτού του πλανήτη. Σύμφωνα με το τραγικό ποιητή Σοφοκλή, ο θάνατος είναι η πικρή μοίρα του ανθρώπου. Ο θάνατος είναι το μόνο πράγμα στη ζωή που μπορούμε με βεβαιότητα να υπολογίζουμε ότι θα συμβεί, προς το παρόν. Ο Luc Ferry, στο τόμο του «Μαθαίνοντας να ζούμε» αναφέρει ότι το ανθρώπινο ον είναι θνητό ή αλλιώς πεπερασμένο, περιορισμένο στο χώρο και στον χρόνο. Γνωρίζει ότι θα πεθάνει, τόσο αυτός όσο και αυτοί που αγαπά. Έτσι ο άνθρωπος δεν μπορεί να μην αναρωτηθεί γι’ αυτή την κατάσταση, που προκαλεί ανησυχία ή μάλλον μοιάζει παράλογη και ανυπόφορη (Ferry, 2010). Η αντίληψη της έννοιας του θανάτου διαμορφώνεται και διαφοροποιείται ανάλογα με τις ιστορικές και κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της εκάστοτε εποχής. Ως εκ τούτου, μία σύντομη περιήγηση στις εννοιολογικές θεωρήσεις του ανθρώπινου πολιτισμού για τον θάνατο καθίσταται απαραίτητη, για να γίνει κατανοητή η σχέση του ανθρώπου με τη νέκρωση, σε βάθος χρόνου. Αυτή η εξελικτική πορεία, σύμφωνα με τον Philippe Aries, δεν είναι μονοδιάστατη και γραμμική αλλά διατυπώνει αντικειμενικές αλλαγές στην απόκριση του ανθρώπου στο θάνατο. Ήτοι, περνά από το πρώτο στάδιο της «εξημέρωσης» προς την πολυεπίπεδη «υπονόηση» του θανάτου (Ζαβράκα, 2015). Η Francois Dastur εξετάζει στο έργο της αυτή τη σχέση, στην οποία ο άνθρωπος με εργαλεία τη «σκέψη» και την «αναπαράσταση» του θανάτου, συνειδητοποιεί τον εαυτό του μέσω της αντιμετώπισης του ίδιου του θανάτου 21

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

(Dastur,1994). Η παραπάνω θεώρηση τονίζει αφενός τη συνείδηση του πεπερασμένου, δηλαδή τη γνώση του θανάτου, μέσω της σκέψης και αφετέρου την απόκριση στην ιδέα του πεπερασμένου και της θνητότητας, δίνοντας το νόημα του θανάτου στη ζωή (Ζαβράκα, 2015). Ο Επίκουρος αντίστοιχα, θεωρεί ότι ο θάνατος δεν είναι τίποτα για το άνθρωπο. Πιο συγκεκριμένα αναφέρει ότι ο θάνατος δεν υπάρχει ούτε για τους ζωντανούς, ούτε για τους νεκρούς, ενώ εκείνος που φοβάται τον ερχομό του καθίσταται αυτόματα ανόητος. Τέλος, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η επίγνωση της περατότητας, αφαιρεί το πόθο της αθανασίας, κάνοντας απολαυστική τη θνητότητα. Τουτέστιν, κατά τον Επίκουρο «…τίποτα δεν είναι φοβερό στη ζωή για όποιον έχει πραγματικά κατανοήσει ότι τίποτα φοβερό δεν υπάρχει στο να μη ζει κανείς…» (Γιαννακόπουλος, 1988). Επιπλέον, ο Baruch Spinoza στο βιβλίο του «Ηθική» (Ethics) αναφέρει ότι ο ελεύθερος άνθρωπος σκέφτεται ελάχιστα τον θάνατο και η σοφία του συνίσταται σε διαλογισμό γύρω από τη ζωή και όχι γύρω από το θάνατο (Spinoza, 1849). Σύμφωνα με τη διδακτορική εργασία της Δέσποινας Ζαβράκα, ο Philippe Aries, στο βιβλίο του «The Hour of Our Death», επισημαίνει ότι στον πρώιμο Μεσαίωνα, ο θάνατος ήταν μέρος της καθημερινότητας και αναφέρεται ως «κοινός» ή «εξημερωμένος» (Ζαβράκα, 2015). Αυτή η θεώρηση είναι απόρροια, των συνθηκών ζωής, της υγειονομικής περίθαλψης και της τεχνολογίας. Έτσι ο θάνατος αποτελεί μία από τις ατέρμονες «λειτουργίες της φύσης» (les oeuvres naturelles) και παράλληλα καλλιεργείται η «λατρεία για το εφήμερο» (visceral love for temporalia), αφού η ζωή είναι προσωρινή. Εν συνεχεία, αναφέρεται ότι ανάμεσα στον 11ο και τα μέσα του 13ου αιώνα, η πραγματικότητα εκλογικεύεται και ο 22

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

τρόπος αποτύπωσης των σκέψεων των ανθρώπων στο περιβάλλον τους αλλάζει. Η τυφλή υπακοή και η πίστη σε δογματικές απόψεις αντικαταστάθηκαν από συνδυαστικά νοητικά πλαίσια που άλλαξαν ριζικά τον δυτικό τρόπο σκέψεις. Μέχρι το τέλους του 18ου αιώνα, ο θάνατος δεν είναι προσωπικός, αφορά το ευρύτερο πλαίσιο του ατόμου, και έρχεται στη σφαίρα μίας ρομαντικής αντίληψης του κόσμου και της πραγματικότητας. Έπειτα, σημειώνεται πως η βιομηχανική εποχή ως τομή στην ιστορία του ανθρώπου, επέδρασε δραματικά στη σχέση του με το περιβάλλον. Αφενός άφησε αποτύπωμα στο υλικό περιβάλλον, αφετέρου στη ψυχολογική διάσταση του ατόμου. Μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα στην Ευρώπη, ο θάνατος παύει να είναι «δραματικός», γίνεται «αόρατος» (invisible death), λόγω της έντονης βιομηχανοποίησης και σταδιακά εκτοπίζεται από την καθημερινή πρακτική. Γίνεται διαχειρίσιμος από ειδικούς και εκλογικεύεται (Ζαβράκα, 2015). Ο Martin Heidegger, μεταξύ άλλων φιλοσόφων, στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα ασχολήθηκε με το ζήτημα της ύπαρξης, τη μετά θάνατο ζωή και με τη φύση του θανάτου κατά τη διάρκεια της ζωής. Αντίθετος με τη παραδοσιακή μεταφυσική, θεωρεί ότι η κατανόηση της αυθεντικής ύπαρξης επέρχεται μέσα από τη συνεχή προβολή της ζωής στον ορίζοντα του θανάτου. Στο βιβλίο του «Being and Time», η κεντρική ιδέα είναι ότι η ύπαρξη είναι ο χρόνος και ο χρόνος είναι πεπερασμένος. Για τον άνθρωπο, ο χρόνος τελειώνει με το θάνατό του. Εξελίσσοντας το περίφημο γνωμικό του Michel de Montaigne «το να φιλοσοφείς είναι να μαθαίνεις πώς να πεθαίνεις», ο Heidegger τονίζει ότι ο θάνατος είναι ένα μέσο συνειδητοποίησης της περατότητας και της ύπαρξης 23

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

(Heidegger, 1962). Σύμφωνα με τον ίδιο, ο θάνατος είναι πέρα της εμπειρίας και μπορεί να βιωθεί μόνο η προσωπική «ύπαρξη προς το θάνατο» (being-towardsdeath). Παράλληλα αναλύει ότι ο θάνατος δεν απευθύνεται στις τελευταίες στιγμές της ζωής, αλλά αντίθετα η ύπαρξη του ατόμου κατευθύνεται προς το θάνατο ήδη από τη γέννησή του. Ωστόσο, δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένα γεγονός που αγνοείται, αλλά ως μέσο πραγμάτωσης μίας αυθεντικής πορείας. Για αυτόν, η γέννηση και ο θάνατος, ως αναπόφευκτα χρονικά όρια της ύπαρξης, πρέπει να ενσωματωθούν στην καθημερινή σκέψη και πρακτική και να επηρεάζουν την προσέγγιση του ανθρώπου για τη ζωή και το έργο του, ως τρόπο απελευθέρωσης από τον υλιστικό κόσμο που δημιούργησε. Αντίστοιχα ο Thomas Nagel στο βιβλίο του Mortal Questions αναπτύσσει προβληματισμούς που σχετίζονται με την αξιολόγηση του θανάτου. Διερωτάται αν ο θάνατος είναι «κακός» και καταλήγει στο ότι αυτή η στάση είναι απόρροια της αίσθησης της απώλειας της ζωής και όχι της ίδιας της κατάστασης του θανάτου, λόγω της αδυναμίας δημιουργίας δυνατοτήτων. O θάνατος για αυτόν, δίνει στη ζωή την έννοια του χρόνου και ρυθμίζει τις προσδοκίες του ανθρώπου. Ο θάνατος, απρόσωπος και αέναος διαφεύγει από το παρόν, είναι πάντα «ήδη», και «όχι ακόμα» (Nagel, 1979). Αντίθετα, ο Friedrich Nietzsche εξέφρασε την ευτυχία στην έλλειψη σκέψης για το θάνατο, καθώς θεωρούσε τις σκέψεις για τη ζωή πιο επικοδομητικές. Σύμφωνα με αυτόν, ο σύγχρονος άνθρωπος, απαλλαγμένος από την φιλοσοφική και αφηρημένη σκέψη της μεταφυσικής, εγκατέλειψε την ιδέα του θανάτου. Ο θάνατος 24

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

εκλογικεύτηκε και έγινε ζήτημα της επιστήμης. Το ζήτημα της πεπερασμένης φύσης του ανθρώπου, ως τροχοπέδη στην αέναη ευημερία που γεννήθηκε στην βιομηχανική εποχή, παραγκωνίστηκε και ξεχάστηκε (Nietzsche, 1882). Γεγονότα όπως ο Πρώτος και ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος επανέφεραν τον άνθρωπο στην ιδέα του θανάτου. Ενώ τεχνολογικά ο άνθρωπος βρέθηκε στο απόγειο του πολιτισμού του, εκατομμύρια πέθαναν. Κατά τη διάρκεια των πολέμων, η σύγχρονη τεχνολογία δεν παρείχε ασφάλεια, αλλά φόβο για το τι έπεται. Ο Sigmund Freud, αποδέχεται τον θάνατο ως ένα αναπόφευκτο επακόλουθο. Σύμφωνα με αυτόν, ο σύγχρονος άνθρωπος του δυτικού κόσμου, αποφεύγει το ενδεχόμενο του θανάτου και ηθελημένα τον παρουσιάζει ως αποτέλεσμα κάποιας ατυχίας και όχι ως αναγκαίο γεγονός. Επακόλουθο αυτής της στάσης αποτελεί το αίσθημα αποξένωσης που βιώνει ο άνθρωπος στον κόσμο, λόγω της μη σταθερής σχέσης του με τον θάνατο. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να φανταστεί το δικό του θάνατο, ενώ όσο το επιχειρεί αντιλαμβάνεται την αδυναμία δράσης του (Freud, 1915). Χάρις σε αυτή τη διατύπωση, η ψυχαναλυτική σχολή αποφάνθηκε ότι κατά βάθος, κανένας δεν πιστεύει στο δικό του θάνατο ή ότι ο καθένας έχει πεισθεί ότι είναι αθάνατος». Η πολιτισμική στάση απέναντι στο θάνατο έχει την έννοια του μακάβριου. Στη σύγχρονη εποχή, ο θάνατος γίνεται αντιληπτός ως «κλινικοποιημένος», λόγω της εξέλιξης της ιατρικής και της τεχνολογίας. Ο άνθρωπος του Δυτικού κόσμου, όντας εξοικειωμένος με τις οργανικές λειτουργίες, θεωρεί τη νέκρωσή του ως «κοινό» γεγονός, απαλλαγμένο από θρησκευτικές προκαταλήψεις. Η νέα «οικειότητα» με τη 25

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

νέκρωση δημιουργεί το νέο «μακάβριο» της επιστήμης (Ζαβράκα, 2015) και οδηγεί στη όξυνση της ανθρώπινης εφευρετικότητας θολώνοντας τα όρια μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας, ζωής και θανάτου. Συμπερασματικά, οι στοχαστές ανάλογα με την εποχή που βιώνουν, δημιουργούν το αντίστοιχο φιλοσοφικό υπόβαθρο που πραγματεύεται το ζήτημα της νέκρωσης. Από τα παραπάνω, είναι σαφής ο φόβος για την απειλή της τεχνολογίας, η οποία συνθλίβει τον άνθρωπο κατά τη περίοδο τη βιομηχανοποιημένου κόσμου. Σε αυτό το πλαίσιο, ο θάνατος ως η συνειδητοποίηση του τέλους μπορεί να θεωρηθεί ασυνείδητα θεραπευτικός, στο βαθμό που στοχεύει στην αντικατάσταση του ναρκισσισμού από την ενσυνείδητη στάση ζωής, μέσα στον απάνθρωπο κόσμο. Έτσι, ο θάνατος δημιουργεί νέες προοπτικές στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, αφού δημιουργεί τη σκέψη για νέα αναδυόμενα περιβάλλοντα, με στόχο την υπέρβαση των υπαρχουσών δομών, με τη χρήση νέων τεχνολογικών μέσων.

26

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

27

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 6 ‘Self Portrait Facing Death’ 28

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

29

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Δεύτερο Κεφάλαιο

30

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Ο θάνατος στην ανθρωπόκαινο εποχή O θάνατος αναφέρεται στη μελέτη αυτή, τόσο από βιολογική άποψη όσο και από εννοιολογική. Ο θάνατος αναπόφευκτα είναι η φυσική νέκρωση του σώματος. Στο σύγχρονο πλαίσιο η βία, η φτώχεια, τα ατυχήματα, οι προηγμένοι τεχνολογικά πόλεμοι και οι καταστροφές αποτελούν τρόπους για το βιολογικό θάνατο του ανθρώπου. Παράλληλα, αφενός μπορεί να θεωρηθεί ότι ο θάνατος αναφέρεται στην αποξένωση από τη φύση, με απόρροια τη ρύπανση, τη κλιματική αλλαγή, την εξαφάνιση των ειδών και την απειλή για τη βιολογική εξαφάνιση του ίδιου του ανθρώπινου είδους. Αφετέρου τον θάνατο συνιστά η ψυχολογική κατάπτωση, η κατάθλιψη, η αυτοκτονία, άλλες ψυχοσωματικές παθολογίες και η ανθρώπινη αυτοαπώλεια μέσα σε ένα παγκοσμιοποιημένο απάνθρωπο κόσμο. Όπως ήδη αναφέρθηκε, η άποψη κάποιου για το θάνατο εξαρτάται από το αντίστοιχο εννοιολογικό πλαίσιο που έχει υιοθετήσει για τη ζωή. Επομένως, στο παρόν σημείο απαιτείται μία στοιχειώδης ανάλυση ορισμένων όρων, για τη κατανόηση της σχέσης του θανάτου με τον μοντέρνο σχεδιασμό. Στη προσπάθεια πολιτογράφησης του σχεδιασμού του μοντέρνου κινήματος, με την έκκληση για την προέλευση της ανθρωπότητας, γίνεται εμφανές ένα είδος χάσματος μεταξύ του ανθρώπου και του σχεδιασμού του. Πιο συγκεκριμένα, προβάλει ένα είδος βιολογικής, ψυχολογικής και πνευματικής κρίσης, που οφείλεται στις φιλοσοφικές αρχές του σχεδιασμού. Μία αρχή του σύγχρονου αρχιτεκτονικού κατεστημένου είναι αυτή του ανθρωποκεντρισμού. Εντούτοις προκύπτουν ερωτήματα όπως: Τι είναι ο άνθρωπος; Πότε δημιουργήθηκε ο άνθρωπος; Είμαστε ακόμα άνθρωποι; 31

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Βιολογικός • • • •

βία ασθένεια λιμός φυσική καταστροφή

ΘΑΝΑΤΟΣ

Εννοιολογικός αποξένωση από: • φύση • κλιματική αλλαγή • ρύπανση • εξαφάνιση ειδών • εαυτό • κατάθλιψη • αυτοκτονία Διάγραμμα κατηγοριών θανάτου

32

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Πρώτο Μέρος Εφεύρεση του Ανθρώπου Η ιστορία των εξελισσόμενων αντιλήψεων του ανθρώπου είναι στην ουσία η ιστορία της ίδια της αρχιτεκτονικής. Στον καμβά της ιστορίας, συναντώνται διάφορες αντιλήψεις που σήμερα μπορεί να θεωρούνται ξεπερασμένες ως σύνολο, ή σε κάποια σκέλη των υποθέσεων τους. Το γεγονός, όμως αυτό δεν μπορεί να οδηγεί σε απαξίωση των κατακτήσεων της κάθε εποχής. Η απλή ερώτηση «Τι είναι να είσαι άνθρωπος;» είναι ένας τρόπος να ορίσουμε τελικά «τι είναι ο σχεδιασμός;» (Colomina & Wigley, 2016). Το ανθρώπινο ον συνιστά ένα έμβιο, βιολογικό είδος το οποίο αποτελεί προϊόν εξέλιξης παλαιότερων μορφών ζωής. Ο άνθρωπος εξελίχθηκε κατά τη διάρκεια ενός πλανητικού παγετώδους κλίματος, ενώ ο πολιτισμός αναπτύχθηκε κατά μήκος μιας ασυνήθιστα μακράς και ήπιας περιόδου, αρχίζοντας γύρω στις 10.000 π.Χ. και συνεχίζοντας στο πρόσφατο παρελθόν. Το ανθρώπινο είδος ανίσχυρο από άποψη σωματικής διάπλασης, άρχισε να δημιουργεί εργαλεία για την επιβίωσή του. Έτσι η τεχνολογία εξελίχτηκε συμβιωτικά με την φυσιολογία του ανθρώπου, ενώ ο ίδιος επέκτεινε τη βιολογία και τη νοοτροπία του με τα τεχνουργήματά του. Πιο συγκεκριμένα ο Andre Leroi-Gourhan επισημαίνει ότι «Το ανθρώπινο χέρι είναι ανθρώπινο για αυτό που κάνει, όχι για το τι είναι» (Leroi-Gourhan, 1964).

33

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 7 ‘Human Hand’

Ο άνθρωπος είναι μια ασταθής ύπαρξη. Δεν είναι ένας σαφώς καθορισμένος οργανισμός με συγκεκριμένη μορφή και σύνολο δυνατοτήτων. Αντιθέτως, ορίζεται από την ποικιλομορφία και την πλαστικότητα του, δηλαδή την ικανότητά του να τροποποιεί τις ικανότητές του. Ως εκ φύσεως τεχνολογικό ον οραματίζεται, σχεδιάζει ένα τεχνούργημα και ταυτόχρονα επανασχεδιάζεται από αυτό.

34

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Με τον επανασχεδιασμό του, επανασχεδιάζει τον πλανήτη. Αλλά εξίσου και ταυτόχρονα, ο επανασχεδιασμένος κόσμος επανασχεδιάζει τον ίδιο. Ο σχεδιασμός είναι μια μορφή προβολής, για να διαμορφώσει και όχι για να βρει κάτι προϋπάρχον, να εφεύρει κάτι και να σκεφτεί τα πιθανά αποτελέσματα αυτής της εφεύρεσης. Αυτή η ατελείωτη αναδιαμόρφωση και η εικασία για πιθανά αποτελέσματα είναι μοναδικά ανθρώπινη. Αυτό που κάνει τον άνθρωπο αυτό που είναι δεν βρίσκεται μέσα στο σώμα ή τον εγκέφαλο, ούτε μέσα στο συλλογικό κοινωνικό σώμα, αλλά στην αλληλεξάρτηση με τα τεχνουργήματα (Leroi-Gourhan, 1964). Ο άνθρωπος μπορεί να είναι το μόνο είδος που διερωτάται για το ποιος είναι, όμως η ίδια η ερώτηση δείχνει ότι δεν υπάρχει σαφές όριο μεταξύ του ανθρώπου και του μη ανθρώπινου. Παρά τον τεράστιο αντίκτυπό του πάνω στον πλανήτη και την προφανή κυριαρχία του έναντι των άλλων ειδών, ο άνθρωπος δεν ξεχωρίζει ποτέ ξεκάθαρα από το ζώο ή από τα ευρύτερα συστήματα της γης. Όπως αναφέρει ο Bernard Stiegler πρόθεση δεν αποτελεί απλά η επέκταση του ανθρώπινου σώματος μέσω του σχεδιασμού, αλλά η σύσταση του σώματος ως ανθρώπινου. Ο εγκέφαλος, το σώμα και το τεχνούργημα δεν μπορούν να διαχωριστούν. Η σκέψη της ύπαρξης εμφανίζεται μόνο στην ανάμειξη αυτών (Stiegler, 1998).

35

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 8 ‘The Persistence Of Memory’

36

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Σχεδιασμός Άμυνας Κάνοντας μια σύντομη ανασκόπηση στην ιστορία του πολιτισμού, παρατηρείται η παρουσίαση του ανθρώπου ως ένα είδος που απειλείται, ενώ η άμυνα φαίνεται να αντλείται από το σχεδιασμό. Έτσι ο σχεδιασμός παρουσιάζεται ως μια παράδοξη χειρονομία που αλλάζει τον άνθρωπο, με πρόσχημα συνήθως, να τον προστατεύσει. Ο σχεδιασμός, σε όλες τις παραλλαγές του από τον εικοστό αιώνα, αφορούσε έναν νέο κόσμο, νεωτερικό στον οποίο έπρεπε να δοθεί σχήμα ή του οποίου το κρυμμένο σχήμα έπρεπε να φτάσει στην επιφάνεια, συμπεριλαμβανομένου του σχήματος του «νέου ανθρώπου» που ζει μια σύγχρονη ζωή, ενισχυμένη από σύγχρονα εργαλεία σε σύγχρονους χώρους. Η ανάγκη προστασίας των θεμελιωδών «ανθρώπινων αναγκών», της «ανθρώπινης κλίμακας», κ.ο.κ. ήταν πάντα κύριο μέλημα και αναγκαίος στόχος του σχεδιασμού. Ως κύριος εκπρόσωπος του μοντέρνου κινήματος, ο Le Corbusier είχε ως στόχο την ενίσχυση και τη προστασία ορισμένων αμετάβλητων ανθρώπινων ιδιοτήτων. Ο ίδιος αντιμετώπιζε τις φυσιολογικές ανάγκες του ανθρώπινου σώματος και ψυχολογίας ως θεμελιώδη στοιχεία που έπρεπε να αντιμετωπιστούν με το σχεδιασμό. Παράλληλα, για αυτόν η νεωτερικότητα αποτέλεσε μια επιστροφή στη πρωτόγονη νομαδική ύπαρξη, το «σύγχρονο νομά». Στο «The Decorative Art of Today» αναφέρει την αναγέννηση του ανθρώπινου σώματος και του εγκεφάλου και περιγράφει το σχεδιασμό ως «ορθοπεδική τέχνη», την προσθετική επέκταση του σώματος με τεχνητά άκρα. Τουτέστιν, η ανθρώπινη ικανότητα μετασχηματίζεται με τα νέα τμήματα του σώματος, τα οποία αντικαθίστανται

37

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

σε κάθε νέα εξέλιξη του είδους. Εν συνεχεία, τα εργαλεία γίνονται τα ίδια «ζωντανά όντα»(Le Corbusier, 1925). Ανθρωποκεντρικός Σχεδιασμός Σήμερα, ο δυτικός πολιτισμός τοποθετεί τον άνθρωπο στο κέντρο του σχεδιασμού, o οποίος αποτελεί μια συγκεκριμένη γνωστή οντότητα που προϋπήρχε πάντα. Βάση του ανθρωποκεντρικού προτύπου θεωρείται το σχέδιο του Λεονάρντο Ντα Βίντσι(1490) του Βιτρουβιανού ανθρώπου, τοποθετημένο στο γεωμετρικό πλαίσιο του κύκλου και του τετραγώνου. Η γυμνή φιγούρα δεν έχει περιβάλλον πέρα από τη γεωμετρία, ενώ ο άνθρωπος μόνος, άσπρος, αρσενικός, αθλητικός – αποτελεί ένα φανταστικό μοντέλο που παρουσιάζεται ως κανόνας. Η αποτύπωση αυτή, σταθμός στην ιστορία του ανθρώπου, έχει σκοπό να αποδείξει ότι η γεωμετρία του κόσμου είναι ήδη ενσωματωμένη στις αναλογίες του «καλά διαμορφωμένου ανθρώπου» που έχει «σχεδιαστεί από τη φύση» όπως το βίωσε ο Βιτρούβιος στο παλαιότερο κείμενο της δυτικής αρχιτεκτονικής θεωρίας (Morgan, 1914). Η κλασική αρχιτεκτονική που βασίζεται σε αυτό το μοντέλο είναι ένα είδος καθρέφτη, στο οποίο ο άνθρωπος βλέπει τον εαυτό του να τελειοποιείται. Ο Βιτρούβιος υποστηρίζει ότι οι αναλογίες των «τέλειων κτιρίων» βασίζονται στις αναλογίες του «τέλειου αυτού σώματος». Οι αναλογίες είναι ιδανικές ακριβώς επειδή δεν αποτελούν το μέσο όρο στον κόσμο. Ο σχεδιασμός προσφέρει την αυτό-αντανάκλαση ενός βελτιωμένου σώματος. Αυτή η πλασματική εικόνα του ανθρώπου πειθαρχημένη από τη δική του γεωμετρία, χρησιμοποιήθηκε κατά τον 20ο αιώνα στα διαγράμματα για τη δημιουργία εργονομικών προτύπων. Τα σχέδια του Ernst Νeufert 38

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

(Neufert, 1935) και Henry Dreyfuss (Dreyfuss, 1955) αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα, με σκοπό να συγχρονίσουν τη γεωμετρία του σώματος με εκείνη των χώρων. Επιπρόσθετα, ο Le Corbusier δημιούργησε το δικό του σύστημα για τη διαστασιολόγηση ολόκληρου του σχεδιασμένου περιβάλλοντος. Αυτό με βάση ένα εξιδανικευμένο «κανονικό» αρσενικό σώμα με ένα υπερυψωμένο βραχίονα ορίζει ένα σύνολο κανόνων με «ένα πλέγμα που έχει σχεδιαστεί για να ταιριάζει στον άνθρωπο που τοποθετείται μέσα σε αυτό» με βάση το χρυσό κανόνα (Le Corbusier, 1955). Σε κάθε περίπτωση, υπάρχει μια πειθαρχία του σώματος που είναι αντίθετη με την καθημερινή εμπειρία. Το ανθρωποκεντρικό πρότυπο, ως βάση του πολιτισμού και της αρχιτεκτονικής, διαμορφώνει το χώρο και αναμορφώνει το υπάρχον σώμα, το οποίο γίνεται εν συνεχεία και αυτό προϊόν του σχεδιασμού.

39

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 9 ‘Vitruvian Man’

40

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Άνθρωπος και Μηχανή Ο σχεδιασμός ενόψει της δραματικής επιτάχυνσης της εκβιομηχάνισης στα μέσα του 19ου αιώνα, διαμορφώθηκε ως ένας τρόπος αντιμετώπισης της απάνθρωπης κυριαρχίας του μηχανοποιημένου κόσμου. Αυτός επεκτάθηκε στον πλανήτη ως ένας τεράστιος διασυνδεδεμένος μηχανισμός, αφομοιώνοντας όλο και περισσότερο έδαφος, πόρους και ανθρώπους. Οι εργαζόμενοι αντιμετωπίζονταν ως εξαρτήματα μηχανών και οι μηχανές αντιμετωπίζονταν ως οργανισμοί με εσωτερική ζωή που έπρεπε να διατηρηθεί. Ο Samuel Butler στο «Darwin μεταξύ των μηχανών» ανέλυσε ότι τα εργαλεία που είχαν αρχικά αναπτυχθεί ως προσθετικές επεκτάσεις του ανθρώπινου σώματος, εξελίχθηκαν ως ζωντανά αυτόνομα είδη. Μια μορφή «μηχανικής ζωής» που χρειάζεται ανθρώπους - δούλους για να κρατηθεί ζωντανή (Butler, 1863).

O Hannes Meyer (1926) για τον «Νέο κόσμο» περιγράφει την επίδραση της ολικής «μηχανικοποίησης του πλανήτη ως τη νίκη του ανθρώπου πάνω στην άμορφη φύση που δίνει στον καινούργιο κόσμο το σχήμα του». Στη συνέχεια αναλύει ότι τα αντικείμενα είναι οργανικά μέρη του σώματος και του εγκεφάλου, ενώ τα κτίρια αποτελούν πλέον βιολογικές διαδικασίες. Το σπίτι δεν είναι απλώς μια μηχανή για να ζει αλλά μια «ζωντανή μηχανή» για τον «ημι-νομά». Για τον Le Corbusier, ο άνθρωπος μοιάζει να έχει καταλάβει τον φυσικό κόσμο με τη τεχνολογία, μόνο για να αντιμετωπίσει την εξίσου προκλητική νέα φύση της ίδιας τεχνολογίας που δημιούργησε. Συμπληρωματικά, ο Signfried Giedion, ο οποίος αρχικά ήταν υποστηρικτής της

41

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 10 'Metropolis'

42

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

σύγχρονης αρχιτεκτονικής, ενόψει της μηχανοποιημένης σφαγής στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αναθεώρησε και υποστήριξε ότι η μηχανοποίηση είναι ίσως η πιο επικίνδυνη και είναι δύσκολο να ελεγχθεί με ακρίβεια γιατί «ξεπήδησε εξ ολοκλήρου από το μυαλό του ανθρώπου».

(Giedion, 1948). Ο ίδιος επισήμανε ότι οι βασικές ανθρώπινες αξίες πρέπει να αποκατασταθούν και να δημιουργηθεί ένα νέο είδος ανθρώπου. Τέλος, ο Richard Neutra αντίστοιχα αναφέρει ότι η ανθρωπότητα ανυπεράσπιστη έναντι της αυτοκαταστροφικής της τάσης, εξαντλείται στη βία της σύγχρονης τεχνητής του φύσης. Μάλιστα σημειώνει ότι ο διευρυνόμενος εγκέφαλο που επέτρεψε στον άνθρωπο να γίνει άνθρωπος μέσω της εφευρετικότητάς του «μπορεί να χαθεί από τις δικές του εκρηκτικές και ύπουλες εφευρέσεις». Συνοψίζοντας, ο σχεδιασμός του μοντέρνου κινήματος δηλώνει ότι είχε ένα διπλό ρόλο, να συνδέσει το μέλλον με το βαθύτερο παρελθόν των a priori δομών και να προστατέψει τον άνθρωπο από το θάνατό του στο απάνθρωπο περιβάλλον που έπλασε μέσω της τεχνολογίας. Εντούτοις, από τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι παρά την πίστη του στον άνθρωπο, στην πραγματικότητα ο σχεδιασμός τον αγνοεί και επινοεί ένα νέο. Αυτή η πιθανή κατάρρευση του ανθρώπου στο μηχανοποιημένο κόσμο, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τα πεδία της τέχνης και της αρχιτεκτονικής για τη δημιουργία νέων οραμάτων, με σενάρια στα οποία ο άνθρωπος είτε μεταλλάσσεται σε υπεράνθρωπο είτε εν τέλει καταλήγει σε αυτοματοποιημένο αντικείμενο.

43

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 11 ’Weaving of man and machine’

«Η σκέψη του μετανθρώπου δεν είναι αυτό που συμβαίνει μετά από τον σύγχρονο σχεδιασμό του εικοστού αιώνα. Αντίθετα, ο σύγχρονος σχεδιασμός ήταν μια αντίδραση σε αυτή τη σκέψη.» (Colomina & Wigley, 2016).

44

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Δεύτερο Μέρος Σχεδιασμός Παραμέλησης Η σημερινή πραγματικότητα του βιομηχανοποιημένου κόσμου χαρακτηρίζεται από παράδοξα, που καθιστούν σαφή την επίδραση της δράσης του ανθρώπου μέσω της τεχνολογικής του εξέλιξης. Αυτή η δράση, άλλοτε ευεργετική και άλλοτε δραματική έχει πολλαπλές εκφάνσεις του θανάτου. Αυτές, ως απόρροια του ανθρωποκεντρικού σχεδιασμού αναλύονται παρακάτω. Η ιστορία της Γης αφορά την εξέλιξη του πλανήτη από τον σχηματισμό του μέχρι σήμερα. Οι εποχές στις οποίες έχει χωριστεί είναι η Πλειστόκαινος, η Πλειόκαινος και η Μειόκαινος. Σήμερα διανύεται η Ολόκαινος εποχή, στην οποία ζει το ανθρώπινο είδος. Ωστόσο, εν έτη 2016, αναγνωρίστηκε ότι η Γη εισήλθε σε μία νέα γεωλογική εποχή, που ονομάζεται Ανθρωπόκαινος, δηλαδή η εποχή της ανθρωπότητας. Αυτή η εποχή σηματοδοτήθηκε από την έκρηξη της πρώτης πυρηνικής βόμβας των ΗΠΑ το 1952. Η εποχή που διανύεται χαρακτηρίζεται από το σχεδιασμό κάθε πτυχής της πραγματικότητας. Ο σύγχρονος άνθρωπος, όπως η αράχνη κατασκευάζει και ζει στον ιστό της, δημιουργεί και ζει μέσα στα δικτυακά συστήματα που κατασκευάζει. Είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο ανθρώπινος πολιτισμός, πλέον αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της φύσης, ενώ τα όρια του φυσικού και του τεχνητού παύουν να υφίστανται μέσα σε μία μονιστική φιλοσοφία, που απορρίπτει τον δυισμό του παρελθόντος.

(Braidotti, 2014). Ο σχεδιασμός είναι η βάση της κοινωνικής ζωής, από τα αντικείμενα μέχρι την εκθετική επέκταση της ανθρώπινης ικανότητας.

45

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Ο πλανήτης ως ανθρώπινο τεχνούργημα μετασχηματίστηκε μαζικά μέσω της εξόρυξης πρώτων υλών, της αστικοποίησης και της γεωργίας, ενώ τα κοινωνικά και τεχνικά δίκτυα, δημιουργούν μια ολοένα πιο μεγάλη απειλή για επιβίωση. Πιο συγκεκριμένα, η Γη πλέον αποτελεί ένα πλεγματικό οικοσύστημα, στο οποίο η επέκταση της ικανότητας ενός υποσυνόλου μέσω σχεδιασμού γίνεται σε βάρος ενός άλλου. Κατά συνέπεια, δεν τίθεται ζήτημα ανάλυσης ενός οικοσυστήματος χωρίς αναφορά στα υπόλοιπα (Harari, 2015). Στην ουσία ο σχεδιασμός είναι παντού και οι συγκεντρώσεις πλούτου, είναι αποτέλεσμα συστηματικών κινήσεων και αποφάσεων επί τους αιώνες, που στηρίζονται στα εκάστοτε τεχνολογικά και διοικητικά συστήματα. Η φαινομενική έλλειψη σχεδιασμού σε τεράστιες περιοχές του πλανήτη όπως η Αρκτική, ο Αμαζόνειος, η έρημος και ο ωκεανός είναι απόρροια της ανθρώπινης επενέργειας. Οι ανισότητες δημιουργούνται είτε ο άνθρωπος κατανοεί την ύπαρξή τους είτε όχι.

46

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Θάνατος της Φύσης Ο οδικός χάρτης προσαρμογής του Πενταγώνου για την αλλαγή του κλίματος του 2014 προειδοποίησε: «Η άνοδος των παγκόσμιων θερμοκρασιών, η αλλαγή των βροχοπτώσεων, η αύξηση των θαλασσίων επιπέδων και τα ακραία καιρικά φαινόμενα θα εντείνουν τις προκλήσεις της παγκόσμιας αστάθειας, της πείνας και τη σύγκρουση. Είναι πιθανόν να οδηγήσουν σε έλλειψη τροφίμων και νερού, πανδημίες, διαμάχες για πρόσφυγες και πόρους και καταστροφή από φυσικές καταστροφές σε περιοχές ανά τον κόσμο.» Στο παρελθόν, το ανάγλυφο της γης διαμορφωνόταν από φυσικές δυνάμεις όπως την κίνηση τεκτονικών πλακών, την έκρηξη ηφαιστείων και από την πτώση αστεροειδών. Σήμερα, είναι γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα τις τελευταίες χιλιετίες αποτελεί το μεγαλύτερο παράγοντα αλλοίωσης του πλανήτη, προκαλώντας μαζικές εξαφανίσεις και οικολογικές καταστροφές. Ωστόσο αυτή η θεώρηση δεν είναι ευρέως αποδεκτή. (Harari, 2015) Η πρωτοφανής μη αναστρέψιμη αλλοίωση των γεωλογικών και κλιματικών χαρακτηριστικών του πλανήτη χάρις στην ανθρώπινη δραστηριότητα, σε συνδυασμό με την αυξανόμενη εξέλιξη της τεχνολογίας έχει καταστήσει σαφή τη μετάβαση σε μία νέα εποχή, αυτή του μετανθρώπου. Στην ανθρωπόκαινο εποχή, το άγχος για εξαφάνιση, επεκτείνει τον ορίζοντα θανάτου στα περισσότερα είδη, αφού ο θάνατος δεν είναι ανθρώπινο προνόμιο. Αυτή η διατύπωση συνδέει τόσο την ανθρωπότητα σε μία αναγκαία σύμπραξη πλανητικού επιπέδου, όσο και τον άνθρωπο με την τύχη άλλων ειδών. Πράγματι, σε 47

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

αντίθεση με τα ντοκιμαντέρ, ο κόσμος πλέον δεν αποτελείται από πολλαπλά είδη σε μία σταθερή ισορροπία. Αντίθετα, τα περισσότερα μεγάλα ζώα είναι εξημερωμένα, ενώ το 20% των άγριων είναι υπό εξαφάνιση, γεγονός που οφείλεται στην ανθρώπινη δραστηριότητα σε μεγάλο βαθμό. Η παγκόσμια αποτυχία του ανθρώπινου πολιτισμού να ανταποκριθεί στην καταστροφή που προκάλεσε είναι αποτέλεσμα των ίδιων τον δομών που έχει υιοθετήσει. Η μαζική εξόρυξη των φυσικών αποθεμάτων, η καύση πετρελαίου, η μόλυνση των υδάτων και η εξόντωση των ειδών του πλανήτη αποτελούν επακόλουθο αυτών των δομών. Σήμερα, η παγκόσμια οικονομία που βασίζεται στα καπιταλιστικά πρότυπα είναι άρρηκτα συνδεμένη με τη μαζική παραγωγή, με στόχο την ανάπτυξη και το κέρδος, ενώ εξαρτάται από τη φθηνή, αποδοτική ενέργεια. Συνεπώς πρόκειται για ένα πρόβλημα συλλογικής δράσης, καθώς είναι ένα πολιτικό πρόβλημα. Παράλληλα, η υιοθέτηση όρων όπως αυτός της προστασίας του περιβάλλοντος, ή του κλίματος, διαχωρίζουν τον άνθρωπο έναντι των υπόλοιπων μελών του πλανήτη και τον φέρνουν σε μία εξέχουσα θέση. Πιο συγκεκριμένα, το κλίμα , με τη μετεωρολογική του έννοια, θεωρείται το οριοθετημένο περιβάλλον που περιβάλλει τους οργανισμούς και η αλλαγή του υπολογίζεται ανάλογα με το βαθμό στον οποίο επιτρέπει ή εμποδίζει τη συνεχή ύπαρξη ανθρώπων (Mann, 2009). Συνεπώς ο όρος αυτός δεν είναι τόσο χρήσιμος αφού αγνοεί τις αιτιώδεις σχέσεις που έχουν προκαλέσει τη καταστροφή μέχρι σήμερα. Σκόπιμο παρ’ όλα αυτά είναι να τεθεί το κλίμα ως το περιβάλλον που είναι απαραίτητο για τη συνεχή της ζωής και ως η εύθραυστη επιφάνεια που συγκρατεί τον ιστό της ζωής, ακόμη και αν ο άνθρωπος δεν μπορεί να αντιληφθεί ή να διαχειριστεί πρακτικά τη δυναμική αυτής της ολότητας (Gardiner, 2004). Έτσι, ο 48

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

όρος αφενός, περικλείει όλους τους οργανισμούς σε ένα ενιαίο σύνθετο και δυναμικό σύνολο. Αφετέρου, αναγνωρίζονται οι αιτιώδεις σχέσεις μεταξύ των υποσυνόλων και οι πολλαπλές και ασταθείς σχέσεις που το συνοδεύουν σε παγκόσμια κλίμακα στο πλαίσιο μίας ευρύτερης απάνθρωπης ζωής.

49

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 12 'Humanity'

‘Είμαστε σε κίνδυνο να καταστρέψουμε τον εαυτό μας από την απληστία και την ηλιθιότητά μας. Δεν μπορούμε να παραμείνουμε να κοιτάμε προς τα μέσα σε έναν μικρό και όλο και περισσότερο μολυσμένο και υπερπλήρη πλανήτη.’ Stephen Hawking

50

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Θάνατος του Ανθρώπου Η ανθρωπότητα μέχρι και τον 20ο αιώνα διοχέτευε το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας και των πόρων της στους πολέμους, στις επιδημίες και τους λιμούς. Για να σωθεί από τα δεινά αυτά, στο σύνολό της, επινοούσε θεούς και εφηύρε εργαλεία, μεθόδους και θεσμούς. Ωστόσο, μεγάλο μέρος του πληθυσμού πέθαινε καθώς η τεχνολογία δεν είχε φτάσει ακόμα στο απόγειό της. Πολλοί φιλόσοφοι και προφήτες θεωρούσαν ότι πρόκειται για ένα κοσμικό σχέδιο ενός ή περισσότερων θεών. Σήμερα, οι άνθρωποι έχουν καταφέρει να χειραγωγήσουν την πείνα, τις επιδημίες και τους πολέμους. Τα τελευταία εκατό χρόνια οι τεχνολογικές, οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις έχουν δημιουργήσει ολοένα και πιο ασφαλή συστήματα που έχουν ανεβάσει κατά πολύ το επίπεδο διαβίωσης σε παγκόσμια κλίμακα. Είναι αναντίρρητο το ότι τα παραπάνω συνεχίζουν να ακολουθούν σε ένα βαθμό την ανθρώπινη πορεία. Ωστόσο μεγάλοι λιμοί, επιδημίες και πόλεμοι που προκαλούν μαζικούς θανάτους, πλέον αποτελούν εξαίρεση και οφείλονται κατά γενική ομολογία στην ανθρώπινη πολιτική και όχι σε κάποια φυσική καταστροφή. Έτσι από ακατανόητες και ανεξέλεγκτες δυνάμεις της φύσης τα παραπάνω αίτια θανάτου έχουν μεταμορφωθεί σε διαχειρίσιμες προκλήσεις. Για πρώτη φορά, περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν από το πολύ φαγητό παρά από υποσιτισμό, περισσότεροι από τα γηρατειά παρά από αρρώστιες και περισσότεροι αυτοκτονούν από αυτούς που σκοτώνονται λόγω βίας. Πράγματι, το 2010, ο λιμός και ο υποσιτισμός μαζί σκότωσαν περίπου 1 εκατομμύριο ανθρώπους ενώ η παχυσαρκία σκότωσε 3 εκατομμύρια.

51

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 13 'The Black Death’

52

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Βέβαια εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι ζουν κάτω από τα όρια της φτώχειας και μένουν πεινασμένοι, αλλά είναι λίγοι αναλογικά αυτοί που πεθαίνουν πράγματι από πείνα. Οι επιδημίες και οι λοιμώδεις νόσοι, ως ένας από τους μεγαλύτερους εχθρούς της ανθρωπότητας έχουν και αυτές περιοριστεί σε ασφαλή πλαίσια για την επιβίωση του είδους. Η έλλειψη γνώσεων για τον μικρόκοσμο, οι υγειονομικές συνθήκες και οι συνεχείς μετακινήσεις των πληθυσμών ανά την υφήλιο ήταν βασικοί λόγοι για τους οποίους παθογόνοι μικροοργανισμοί προσέβαλαν θανάσιμα τους ανθρώπους, με εκατοντάδες χιλιάδες θύματα, ανήμπορα να αμυνθούν . Οι επιδημίες στο παρελθόν ξεσπούσαν και μεταδίδονταν με απίστευτη ταχύτητα και ξεκλήριζαν από οικογένειες μέχρι και ολόκληρες φυλές. Τέτοιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό του «μαύρου θανάτου» που ξεκίνησε στην Ασία στη δεκαετία του 1330. Το βακτήριο Yersinia pestis μεταφέρθηκε από το ψύλλο στον άνθρωπο και σε συνδυασμό με τη μεταφορά από τα ποντίκια, η νόσος πήρε τη μορφή πανδημίας πολύ γρήγορα τόσο στην Ευρώπη όσο και στη βόρεια Αφρική, φτάνοντας στις ακτές του Ατλαντικού Ωκεανού. Υπολογίζονται 75 ως 200 εκατομμύρια θύματα, τα οποία αν συγκριθούν με αυτά του Α’ Παγκοσμίου πολέμου που κυμαίνονται στα 40 εκατομμύρια από το 1914 έως το 1918, γίνεται εμφανής η διάσταση του φαινομένου. (Harari, Y.N., 2015) Στον 21ο αιώνα, η ανθρώπινη θνησιμότητα λόγω επιδημιών έχει μειωθεί εξαιρετικά, χάρις στα επιτεύγματα της ιατρικής και της βιοτεχνολογίας. Η ανθρωπότητα, οπλισμένη με γνώση, εργαλεία, τεχνολογία και βελτιωμένες συνθήκες υγιεινής και διαβίωσης κατάφερε να 53

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

νικήσει πανδημίες και να μειώσει τα θύματα σε συγκριτικά μικρό αριθμό. Πλέον οι περισσότερες ασθένειες, όπως το AIDS, έχουν μετατραπεί σε χρόνιες παθήσεις, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των ανθρώπων πεθαίνουν από μη μεταδοτικές ασθένειες ο καρκίνος ή απλώς από τα γηρατειά. Συνεπώς, επακόλουθο των παραπάνω είναι ότι ακόμα και αν ξεσπάσει μία νέα επιδημία, η ανθρωπότητα εξοπλισμένη με γνώση και τεχνολογία, πιθανότατα να περιορίσει τα κρούσματα και σύντομα να βρει θεραπεία. Εάν αυτό δεν συμβεί, η επιδημία αυτή δεν θα θεωρηθεί φυσική καταστροφή, που οφείλεται σε κάποιο θεό αλλά ανθρώπινη αποτυχία. Επιπρόσθετα, στην ιστορία της ανθρωπότητας ο πόλεμος αποτελούσε τη νόρμα και η ειρήνη αποτελούσε μία προσωρινή κατάσταση. Ωστόσο, σήμερα οι πόλεμοι είναι πιο σπάνιοι από ποτέ και θεωρούνται κάτι αδιανόητο. Ενώ στις αρχές αγροτικές κοινωνίες η ανθρώπινη βία προκαλούσε περίπου το 15% των θανάτων, κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα η ίδια προκάλεσε μόνο το 5% και στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα και μετά μόλις για το 1% της παγκόσμιας θνησιμότητας. Το 2012 πέθαναν περίπου 56 εκατομμύρια άτομα σε όλο τον κόσμο οι 620.000 σκοτώθηκαν από ανθρώπινη βία, Αντίθετα 800.000 αυτοκτόνησαν και 1,5 εκατομμύριο πέθαναν από διαβήτη. Η ζάχαρη είναι πλέον πιο επικίνδυνη από την πυρίτιδα. (Harari, Y.N., 2015). Βέβαια, αυτή η αλλαγή στάσης πηγάζει από πολλούς παράγοντες. Ο κυριότερος από αυτούς είναι ότι το «όπλο» για τη παγκόσμια οικονομία σήμερα είναι η γνώση. Στο παρελθόν, οι πόλεμοι γίνονταν κυρίως για τις φυσικές πηγές πλούτου (καλλιέργειες, χρυσό, πετρέλαιο). Παράλληλα, με την εφεύρεση των πυρηνικών όπλων και 54

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

τη κατοχή τους από τις ισχυρές οικονομικά χώρες, το ενδεχόμενο ενός παγκόσμιου φυσικού πολέμου φαντάζει μαζική αυτοκτονία. Έτσι, νέες μορφές αναδύονται, όπως αυτή του κυβερνοπολέμου, ο οποίος με τη χρήση προηγμένης τεχνολογίας έχει δώσει συγκλονιστικές δυνατότητες με τρομακτικά αποτελέσματα. Θάνατος του Εαυτού Πολλοί θεωρούν ότι το ανθρώπινο είδος, ενώ φαινομενικά διψάει για ζωή, έχει ξεχάσει τις αυτοκαταστροφικές τάσεις του. Σήμερα, η δραματική επίδραση της τεχνολογίας και του σχεδιασμού σε όλο το φάσμα της καθημερινότητας, καθιστά εμφανείς τις πολλαπλές εκφάνσεις της απάνθρωπης πλευράς του κόσμου. Η ανθρωπόκαινος εποχή χαρακτηρίζεται από το εξής παράδοξο: Η κοινωνικά επιβληθείσα ιδεολογία της καλής φυσικής κατάστασης και της αιώνιας νεότητας συνυπάρχει με τις αυξημένες κοινωνικές ανισότητες. Παράλληλα, η εμμονή με τη νίκη του θανάτου, λειτουργεί αντίστοιχα με τις πρακτικές αυτοκτονίας και του υποβοηθούμενου θανάτου. Εν τω μεταξύ, ο πνευματικός θάνατος είναι μέρος της εικόνας, λαμβάνοντας υπόψη τον εθισμό, τη κατάθλιψη, τη διατροφική διαταραχή και την απάθεια. Η σύγχρονη κουλτούρα θολώνει τα όρια μεταξύ αυτοκαταστροφής και μόδας συμπεριφοράς αφού προωθεί ναρκωτικά και αντικαταθλιπτικά, για να γίνει ανεκτή η πραγματικότητα του απάνθρωπου κόσμου, αφού η ευδαιμονία δεν αναζητείται στην αρμονία του πνεύματος και του σώματος. Η Braidotti προτείνει αυτές οι πρακτικές να μην θεωρηθούν αυτοκαταστροφικές, αλλά ουδέτερες εκδηλώσεις αλληλεπίδρασης και αντίστασης στην πολιτική οικονομία της εμπορευματοποίησης, καθώς δείχνουν τις μεταβαλλόμενες κοινωνικές σχέσεις μεταξύ διαβίωσης και θανάτου. Πλέον τίθεται το ζήτημα της ανθρώπινης εξαφάνισης, με την έννοια της καταστροφής αυτού που κάνει τον 55

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

‘Αν δεν μπορείς να τον επισημάνεις, υπάρχει πράγματι;’ (‘If you can’t tag him, does he even existi?’)

Εικόνα 14 'Social media could be harming your teens mental health'

56

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

άνθρωπο άνθρωπο. Σύμφωνα με την Susan Greenfield, ο ανθρώπινος εγκέφαλος λειτουργούσε με μια συνθετική ικανότητα η οποία κάνει τον άνθρωπο αυτό που είναι. Η ταυτότητα του ανθρώπου δημιουργείται στο πλαίσιο του αυτόσχηματισμου μέσω των ερεθισμάτων που δέχεται ο εγκέφαλος, τα οποία στην συνέχεια νοηματοδοτεί (Greenfield, 2001). Αντίστοιχα, η Claire Colebrook αναφέρει ότι σήμερα οι νεαροί εγκέφαλοι δεν επηρεάζονται ούτε προσανατολίζονται στον κόσμο, ενώ χειρίζονται με μεγάλη ευκολία τα ψηφιακά μέσα καταναλώνοντας εικόνες χωρίς σκέψη (Colebrook, 2015). Οι παραπάνω συγγραφείς, συμφωνούν στο ότι ο θρήνος της ανθρώπινης αυτοαπώλειας είναι πιθανό να επιτευχθεί μέσω της υπερκατανάλωσης ερεθισμάτων, στην οπτική κουλτούρα που κυριαρχεί, αφού οι ίδιες τεχνολογίες αναπαραγωγής και οι επενδύσεις που προωθούν τη ζωή, μπορούν να θυσιάσουν τελικά τον αναγνωστικό εγκέφαλο. Ο Giorgio Agamben υποστήριξε ότι πάντα υπήρχε μια αίσθηση της ανθρώπινης ικανότητας για αποτυχία να είναι άνθρωπος. Η σημερινή κοινωνία βασίζεται στον άνθρωπο ως πραγματικότητα, ενώ αυτός αποτελεί μία απλή πιθανότητα (Agamben, 1998). Αυτή η τάση του εγκεφάλου προς την αυτοκαταστροφή αποτελεί εσωτερική και πάντα υπάρχουσα απειλή. Ενώ ο άνθρωπος θεωρεί ότι αυτή είναι τυχαία και εξωγενής, δηλαδή ότι η τεχνολογία είναι καταστροφική από μόνη της και όχι ο ίδιος. Επομένως, ο μετασχηματισμός του εαυτού σε μία καθαρά αντιληπτική διαδικασία, αντιμετωπίζεται με πένθος και επαγρύπνηση(Emerson, 1982). Ο Antonio Damasio ισχυρίστηκε ότι ο εαυτός δεν είναι, όπως θεωρούσε ο Καρτέσιος ένα πράγμα που αισθάνεται, αλλά αντίθετα, μία δεκτική και δημιουργική δομή συναισθήματος από την οποία μπορεί να υπάρξει μια στιγμιαία στάση απέναντι στην πραγματικότητα που βιώνεται. Συνεπώς, αν χαθεί η οπτική αίσθηση του εαυτού, δηλαδή του συναισθηματικού, συνδεδεμένου και προσανατολισμένου , 57

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 15 'Constant Existential Crisis'

58

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

εαυτού, τότε το μυαλό κινδυνεύει να γίνει απλή μηχανή (Damasio, 2000), αφού αυτό είναι ένα αποτέλεσμα των σχέσεων και όχι κάτι που πρέπει να δράσει για να αντιπροσωπεύσει έναν κόσμο στον οποίο πρέπει να συνδεθεί στη συνέχεια. Καταληκτικά, ο άνθρωπος πεπεισμένος για τη μόνιμη και σταθερή παγκόσμια πραγματικότητα παρακολουθεί σε πραγματικό χρόνο τις μεταβολές που έχει προξενήσει, χωρίς να αλλάζει, αγνοώντας τη περατότητα της ύπαρξης. Η παραμέληση αυτή έχει διαμορφωθεί. Ωστόσο, η πραγματικότητα της παγκόσμιας αλλαγής θα συνεχίσει να παραβιάζει τις συλλογικές φαντασιώσεις για αέναη ανάπτυξη, συνεχή καινοτομία και ατελείωτη ενέργεια, όπως και η πραγματικότητα της ατομικής θνησιμότητας πλήττει την περιστασιακή πίστη στη μονιμότητα. Η σταθερότητα που υποσχέθηκε η βιομηχανική ανάπτυξη αποτελεί ασύμβατη συνθήκη. Ο άνθρωπος μπορεί να είναι το μόνο είδος που έχει σχεδιάσει συστηματικά τη δική του εξαφάνιση και φαίνεται να πλησιάζει στην επίτευξη του στόχου (Colomina & Wigley, 2016). Συγκεκριμένα, ο ίδιος εθελοτυφλεί και κοιτά τη προοπτική της εξαφάνισής του ως εξωγενή παράγοντα, για τον οποίο δεν φέρει ευθύνη. Από την οπτική γωνία πολλών εμπειρογνωμόνων η ανησυχία δεν είναι εάν ο άνθρωπος θα καταφέρει να ανατρέψει τη ζημιά που προκάλεσε, αλλά το πώς θα καταφέρει να προσαρμοστεί στον νέο κόσμο της Ανθρωπόκαινου εποχής. Επομένως, τα δεινά που ταλανίζουν τον άνθρωπο θα συνεχίσουν μάλλον να έχουν αρκετά θύματα στο μέλλον. Παρά ταύτα, το κέντρο βάρους μετατοπίζεται στην αναγκαιότητα δράσης του ανθρώπινου παράγοντα προς νέα καινοτόμα πεδία. Αναγκαία κρίνεται η αποκατάσταση της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση και τον εαυτό του, ενώ η τεχνολογία, μπορεί να γίνει μέσο σχεδιασμού του νέου, πιο βιώσιμου κόσμου.

59

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 16 'Magic Pills'

60

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Αθανασία, η νίκη του θανάτου Στο πέρας του 21ου αιώνα νέες προκλήσεις αναδύονται. Με δεδομένη την πρωτοφανή οικονομική ευημερία και την αφθονία σε ενέργεια, πρώτες ύλες, τροφή και γνώση, η ανθρωπότητα έχει θέσει υπό έλεγχο τους παραπάνω κινδύνους για εξαφάνιση. Η δύναμη που έχει στα χέρια της η ανθρωπότητα έταξε μία αέναη πορεία προς συνεχή ανάπτυξη, που η φύση του πλανήτη αυτού αδυνατεί να της δώσει. Τα πρώτα κιόλας δείγματα των κινδύνων που έπονται είναι μέρος της σημερινής πραγματικότητας. Ωστόσο, η ανθρώπινη δραστηριότητα, ανεξέλεγκτη θέτει όλο και πιο τολμηρά οράματα προς επίτευξη. Κατά τους αιώνες ο θάνατος θεωρούνταν πηγή του νοήματος της ζωής από τις διάφορες θρησκείες και πολιτισμούς ενώ η ίδια η ζωή ήταν η πορεία προς τη μεταφυσική στιγμή του τέλους. Οι διάφορες θρησκείες, κατά κύριο λόγο, έθεταν το νόημα της ζωής ως εξαρτώμενο από τη μοίρα του ανθρώπου στη μετά θάνατο ζωή. Έτσι ο θάνατος είχε ζωτική σημασία και απάλλασσε τους ανθρώπους από τα δεινά του επίγειου κόσμου. Αντίθετα, η σύγχρονη κουλτούρα, ως απόρροια των υπαρχουσών ερευνών και γνώσεων, δεν μπορεί παρά να ακυρώσει τις παραπάνω θεωρίες. Ο θάνατος πλέον μοιάζει ως ένα τεχνικό πρόβλημα, δεν αντιμετωπίζεται ως υπερβατικός και σίγουρα δεν είναι το νόημα της ζωής. Αυτή η σκανδαλώδης μετατόπιση στην αντιμετώπιση της θνησιμότητας είναι έκδηλη. Σύμφωνα με τον Harari, στο βιβλίο του «Homo Deus» οι επόμενοι στόχοι της ανθρωπότητας θα είναι πιθανότατα η αθανασία και η θεϊκότητα (Harari, 2015). Πιο συγκεκριμένα, ο άνθρωπος έχει επενδύσει αμέτρητες ώρες και πόρους για να τον ξεπεράσει μέσω των 61

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

δημιουργημάτων του. Απόγονοι, πυραμίδες, μνημεία, τέχνη. Επιτεύγματα ικανά να του χαρίσουν υστεροφημία και μνήμη. Παρόλα αυτά, η προσπάθεια για να ξεπεράσει ο άνθρωπος το γήρας και τον ίδιο το θάνατο είναι πρωτοφανής. Η αναβάθμιση του ανθρώπου σε θεό δεν είναι πλέον ταινία επιστημονικής φαντασίας αλλά επενδυτικό πρόγραμμα έρευνας. (Harari, 2015). Πολλοί υποστηρίζουν ότι πριν να τελειώσει αυτός ο αιώνας το είδος θα συγχωνευθεί με την τεχνολογία. Χιλιάδες χρόνια εξέλιξης ήταν γεμάτα με τεχνολογικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Παρά το ότι τα εργαλεία αναβαθμίζονταν, η δομή του ανθρώπου παρέμενε σχεδόν σταθερή. Σήμερα, το είδος βρίσκεται σε μία πρωτοφανή κατάσταση δυνατότητας επέμβασης και σχεδιασμού εκ νέου του ίδιου του ανθρώπου. Η συγχώνευση του οργανικού σώματος με ανόργανες έξυπνες συσκευές γίνεται πραγματικότητα και ξεπερνά τα όρια της επιστημονικής φαντασίας. Η αναβάθμιση των ανθρώπων σε θεούς είναι ήδη μέρος της σύγχρονης εικόνας, μέσω της συγχώνευσης με τα εργαλεία. Όταν αναφέρεται η λέξη θεός, αναφέρεται πιο πολύ στους αρχαίους Έλληνες θεούς, οι οποίοι είχαν μειονεκτήματα και περιορισμούς, είχαν ανθρώπινα στοιχεία αλλά και κάποιες συγκεκριμένες υπερδυνάμεις, όπως το να είναι αθάνατοι. Μέχρι τώρα τα εργαλεία δημιουργούσαν το πλαίσιο για νέα οράματα της πραγματικότητας, σήμερα δίνουν τη βάση για τη μελλοντική δημιουργία υπερανθρώπων με επαυξημένες σωματικές και νοητικές λειτουργίες καθώς και νέων μεικτών περιβαλλόντων επαυξημένης πραγματικότητας με τη χρήση των νέων τεχνολογιών.

62

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Βέβαια το όραμα δεν θα συμβεί από τη μία στιγμή στην άλλη. Πρόκειται για μία διαδικασία υπό εξέλιξη, η οποία έχει ήδη αρχίσει να συμβαίνει. Όπως αναφέρει ο Harari, στη προσπάθεια για την αποδέσμευση από το θάνατο, τα μέσα που θα προκύψουν, θα είναι πιθανότατα ικανά να ανασχεδιάσουν το ανθρώπινο σύστημα από την αρχή, χειραγωγώντας τόσο το οργανικό σώμα όσο και τις βιοχημικές αντιδράσεις από τις οποίες προκύπτουν τα συναισθήματα και η ευφυΐα. Είναι γεγονός ότι δεν έχουν βρεθεί λύσεις για όλα τα τεχνικά προβλήματα, αλλά τα επενδυτικά προγράμματα που χρηματοδοτούνται για έρευνα στους τομείς της γενετικής, της βιολογίας και της νανοτεχνολογίας υπόσχονται νέα πρωτοπόρα ευρήματα που ανοίγουν τον δρόμο προς την αθανασία. Παρά το ότι η πλειοψηφία των επιστημόνων δεν μιλά για νίκη του θανάτου, ορισμένοι πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα θα έχει νικήσει το θάνατο άμεσα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό της εταιρείας Calico, θυγατρική της Google, στόχος της οποίας είναι να «λύσει το θάνατο». Πιο συγκεκριμένα, η Google Ventures επενδύει αρκετά εκατομμύρια σε νέες έρευνες που αφορούν τις επιστήμες της ζωής με ενδιαφέρον τη παράτασή της. Τα παραπάνω σχέδια μπορεί να μοιάζουν απατηλά για το μέσο άνθρωπο, ωστόσο δημιουργούν τη βάση για σημαντικές ανακαλύψεις για το βιολογικό ανθρώπινο υπόστρωμα, τη κυτταρική βιολογία και τη νανοτεχνολογία ενθαρρύνοντας φαντασιακούς προβληματισμούς για αναδυόμενα μελλοντικά περιβάλλοντα προς σχεδιασμό. Η παραπάνω βλέψη προς το μέλλον δημιουργεί ορισμένα παράδοξα. Στην ουσία το ανθρώπινο ον αρνείται τη φύση του σε μία φαντασίωση διαφυγής το θάνατό του, 63

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

ενώ αμφισβητεί και επανασχεδιάζει την αρχιτεκτονική δομή του εκ νέου, μέσω της τεχνολογίας που διαθέτει, σε ένα πλαίσιο που χαρακτηρίζει ως άμυνα. Η Anne Balsamo υποστηρίζει ότι η ψηφιακή τεχνολογία προάγει τα όνειρα της αθανασίας και του ελέγχου της ζωής και του θανάτου, ενώ η μελλοντική τεχνολογική ζωή συμπληρώνεται από έναν πικρό φόβο για το θάνατο (Balsamo, 1996). Ορισμένες πιο ακραίες θέσεις αναφέρονται στη πλήρη αποδέσμευση από το οργανικό πεδίο, αφού η οργανική ζωή δεν μπορεί να επιβιώσει σε άλλους πλανήτες, σε αντίθεση τη μη οργανική τεχνητή νοημοσύνη. Ενώ άλλοι επιστήμονες τονίζουν τη πίστη τους στη πλήρη αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου εγκεφάλου και τη μεταφορά ολόκληρης της ύπαρξης σε ψηφιακά περιβάλλοντα. Στην καθημερινή σύγχρονη πρακτική εκατομμύρια άνθρωποι περνούν όλο και περισσότερο χρόνο στα ψηφιακά περιβάλλοντα, είναι σε άμεση εξάρτηση από αυτά χωρίς να το επιλέγουν και δίνουν όλο και περισσότερη πρόσβαση στα συστήματα, όπως το κινητό, με αποτέλεσμα να ελέγχουν όλο και λιγότερο τη ζωή τους. Παράλληλα προσπαθούν να χειραγωγούν τη θλίψη και το κενό που νιώθουν, στα πλαίσια του απάνθρωπου κόσμου. Πράγματι, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, η εξάρτηση από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να παραλληλιστεί με αυτή των ναρκωτικών. Πιο συγκεκριμένα, το βιοχημικό υπόστρωμα του ανθρώπου εκκρίνει ντοπαμίνη, την ουσία που προκαλεί το αίσθημα της χαράς. Κατά ανάλογο τρόπου δρουν και τα νέα αντικαταθλιπτικά, δίνοντας την αίσθηση ευφορίας. Ωστόσο, τα παραπάνω αποτελούν μέρος της ψυχικής κατάπτωσης του ανθρώπου, αφού δεν στοχεύουν στο 64

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

αίσθημα ευτυχίας, αλλά παροδικής ευφορίας (Sinek, 2017). Συνοψίζοντας, η επίτευξη της αθανασίας αποτελεί πιθανό όραμα και όχι προφητεία για το μέλλον. Ωστόσο, είναι αμφιλεγόμενο κατά πόσο πράγματι αυτή η επίτευξη θα φέρει την ανθρωπότητα σε μία πιο ευτυχισμένη και υγιή συνθήκη. Αυτή η άποψη προκύπτει από την κατανόηση του οράματος, ως απόρροια του ανθρωποκεντρικού προτύπου, το οποίο πλέον εξελίσσεται σε πιο αλαζονικά σενάρια για το μέλλον. Η εξέλιξη προς τη συγχώνευση, σε ένα βαθμό με τη τεχνολογία είναι πλέον αναπόφευκτη. Συνεπώς, είναι αναγκαία η υιοθέτηση νέων θεωρήσεων, ώστε η αρχιτεκτονική πρακτική του μέλλοντος να δημιουργήσει επαυξημένα περιβάλλοντα και ανθρώπους, σε ένα πολυδιάστατο κόσμο της νέας πραγματικότητας της ύλης.

65

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 17 ‘Death will have to wait’

66

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Ευθανασία, συνθήκη για το νέο κόσμο Το ζήτημα του θανάτου σχετίζεται με την αρχιτεκτονική και το σχεδιασμό με πολλαπλές εκφάνσεις. Πιο συγκεκριμένα θα αναλυθεί συνοπτικά το ζήτημα της ευθανασίας ως συνθήκη προς διερεύνηση. Αρχίζοντας με τον όρο, η λέξη προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις «ευ» και «θάνατος». Ως ευθανασία ορίζεται ο ήρεμος και αξιοπρεπής θάνατος. Στη σύγχρονη εποχή, έχει πάρει τη διάσταση του ανώδυνου θανάτου, ωστόσο από την δημιουργία της είχε την έννοια του ένδοξου θανάτου. Στη προκειμένη περίπτωση χρησιμοποιείται ο όρος μεταφορικά για να δηλώσει την αναγκαστική διακοπή ορισμένων θεωρήσεων, οι οποίες παρουσιάζουν δυσλειτουργίες και απειλούν το μέλλον. Πιο συγκεκριμένα γίνεται αναφορά για την ευθανασίας του μοντέρνου σχεδιασμού ο οποίος έχει αποφέρει μη αναστρέψιμες καταστάσεις σε πλανητικό επίπεδο. Αντίστοιχη θεώρηση είχε ενστερνιστεί και η Jane Jacobs στο βιβλίο της, «Ο Θάνατος και η Ζωή των Μεγάλων Αμερικανικών Πόλεων», η οποία αμφισβήτησε τον μοντέρνο σχεδιασμό. Η ίδια θεωρεί ότι οι σύγχρονες πόλεις αποτυγχάνουν να παρέχουν στους κατοίκους τους μία ευχάριστη ζωή. Η άποψή της είναι ότι οι πόλεις αποτελούν ζωντανά οικοσυστήματα που χαρακτηρίζονται από ποικιλομορφία και οργανικότητα. Συνεπώς θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως ζωτικά συστήματα όπως οι οργανισμοί. Μέσα από το θάνατο των υπαρχουσών δομών, μπορούν να αναδυθούν νέες πιο οργανικές. Συνεπώς η ευθανασία αποτελεί συνθήκη και στόχο στη νέα θεώρηση της πραγματικότητας.

67

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 18 'Euthanasia'

68

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

69

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Τρίτο Κεφάλαιο

70

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Πρώτο Μέρος Νέα Προσέγγιση του Κόσμου Σύμφωνα με ιστορικές αναλύσεις, κατά τη διάρκεια πολλών αιώνων η θεώρηση της πραγματικότητας, η κοινωνία και η κουλτούρα του δυτικού πολιτισμού παρέμενε σε σχετική σταθερή κατάσταση. Οι δογματικές απόψεις θεωρούσαν ότι η γη είναι το κέντρο του κόσμου και τα είδη παραμένουν σταθερά και αμετάβλητα όπως τα κατασκεύασε ο δημιουργός. Η γη, τα φυτά, τα ζώα και ο άνθρωπος δημιουργήθηκαν από μία ανώτερη δύναμη, που κατέστησε τον άνθρωπο ανώτερο όλων, ενώ οποιαδήποτε άλλη θεωρία αποτέλεσε αφορμή αφορισμού και θανάτωσης. Στο πλαίσιο της αναζήτησης απαντήσεων περί ανθρώπινης φύσης και ύλης, αναδύθηκαν πολλές θεωρήσεις σχετικά με τη σχέση ύλης – ζωής, που συνδέονται με τις εκάστοτε πολιτισμικές, κοινωνικές, θρησκευτικές, ιστορικές και επιστημονικές θεωρήσεις (Σκούρας, 2015). Σήμερα, γνωρίζουμε όλοι ότι η γη κινείται, δεν είναι το κέντρο του κόσμου και η ηλικία της είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτή που εκτιμούταν. Από τον Κοπέρνικο τον 16ο αιώνα, τον Γαλιλαίο τον 17ο μέχρι σήμερα σπουδαίοι ερευνητές μελέτησαν τη φύση και διεξήγαγαν συμπεράσματα για αυτή. Συνδυαστικά με τις τεχνολογικές εξελίξεις που διεύρυναν τα φάσμα θέασης μέσω της δημιουργίας νέων μέσων παρατήρησης, οι παραπάνω θεωρήσεις αποτελούν παρωχημένο σύστημα εξήγησης της ύπαρξης. Μέσω της σύγχρονης βιολογίας αναδεικνύεται η κατανόηση της αλληλεπίδρασης διαφόρων παραγόντων που συμμετέχουν για την αυτό-οργάνωση της ύλης. Η χρήση της ωμικής τεχνολογίας όρισε το μίκρο και μάκρο 71

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

περιβάλλον ως καθοριστικούς παράγοντες της ύπαρξης, ενώ έκανε αντιληπτή τη πολυπλοκότητα του βιολογικού συστήματος. Επιπρόσθετα, η εξέλιξη ως η συνεκτική θεωρία της βιολογίας, απέδειξε ότι η ύπαρξη των όντων βασίζεται στην φυσική επιλογή, στην αλλαγή και τη προσαρμογή. Έτσι τα ζώα και τα φυτά δεν είναι ενσαρκώσεις αθανάτων ουσιών αλλά όντα που δημιουργήθηκαν αποσπασματικά σε βάθος χρόνου μέσα από αργές συσσωρεύσεις προσαρμόσιμων χαρακτηριστικών ενωμένα μεταξύ τους μέσω της αναπαραγωγικής απομόνωσης. (DeLanda,2002). Όπως προκύπτει, η μετάβαση του πολιτισμού σε νέες θεωρήσεις του κόσμου είναι αναπόφευκτη, καθώς τα μέσα εξελίσσονται. Οι μέχρι τώρα θεωρίες αποτελούν το θεωρητικό υπόστρωμα για τον σχεδιασμό νέων μελλοντικών περιβαλλόντων. Κρίσιμη είναι η αναφορά ορισμένων κύριων θεωριών, που συμβάλλουν στη διαμόρφωση των νέων αντιλήψεων.

72

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Νέα Πραγματικότητα «Ο κόσμος της αντίληψής μας, αυτό που αφελώς αποκαλούμε πραγματικότητα, πιθανόν να είναι μία μικρή δόση ενός κόσμου που σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να συλλάβουμε στο σύνολό του.» Πλάτωνας, περ. 374 π.Χ.

Ερωτήματα για τη φύση της πραγματικότητας ταλανίζουν το είδος από την αρχή της ύπαρξης του. Η ανασκόπηση των εκάστοτε στοχαστικών εξελίξεων γύρω από τα παραπάνω ζητήματα, επιτρέπουν την κατανόηση του κυρίαρχου ρόλου της τεχνολογίας. Πιο συγκεκριμένα, η αντιληπτική προσέγγιση είναι άμεσα εξαρτημένη από το μέσο διαμόρφωσης της εμπειρίας. Η όραση και η κοινή λογική διαμόρφωσαν την υπάρχουσα πραγματικότητα. Ο άνθρωπος μέχρι τώρα λαμβάνει τον εαυτό του ως μέτρο σύγκρισης του κόσμου, γι αυτό θεώρησε και τη δική του αντίληψη του κόσμου για αντικειμενική πραγματικότητα. Έμαθε να βιώνει μία πραγματικότητα μέσω της αντίληψης που διαμόρφωσε, έχοντας την ανάγκη για επεξήγηση του κόσμου μέσα από μία θεωρία της ολότητας, με τη μεσολάβηση αφηρημένων συμβόλων που έπλασε και εν συνεχεία θεώρησε ως δεδομένα. Σύμφωνα με τον Stephen Hawking στο βιβλίο του «Το μεγάλο σχέδιο», τα πρώτα 2.000 χρόνια επιστημονικής σκέψης τη βάση της θεωρητικής εξήγησης συνιστούσαν η καθημερινή εμπειρία και η διαίσθηση. Ωστόσο, η νέες τεχνολογίες έδωσαν τη δυνατότητα της θέασης ενός ευρύτερου φάσματος εμπειριών, τόσο του μικρόκοσμου όσο και του μακρόκοσμου, που ταυτιζόταν όλο και λιγότερο με την εμπειρία και τη διαίσθηση του ανθρώπου. Έτσι, ο κόσμος που γίνεται αντιληπτός βιολογικά, αποκαλύπτεται ότι είναι τελείως διαφορετικός από αυτό 73

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

που είναι προφανές. Ήδη από την εποχή του Πλάτωνα η έννοια της πραγματικότητας δίχαζε τους στοχαστές. Η κλασική επιστήμη βασίζεται στην πεποίθηση ότι υπάρχει ένας πραγματικός κόσμος έξω από τον άνθρωπο, με ιδιότητες συγκεκριμένες και ανεξάρτητες από τον παρατηρητή o οποίος τη συλλαμβάνει. Τόσο ο παρατηρητής όσο και το παρατηρούμενο αντικείμενο ανήκουν σε έναν κόσμο με αντικειμενική ύπαρξη και κάθε διάκριση ανάμεσα τους δεν είναι παρά συμβατική.Αυτή η διάκριση ονομάζεται ρεαλισμός (Hawking, 2010). Το μοντέλο αυτό κατάφερε να εξηγεί με επιτυχία τα διάφορα γεγονότα. Ωστόσο, ενδέχεται να υπάρχουν και άλλα μοντέλα που να στηρίζονται σε διαφορετικά θεμελιώδη στοιχεία και έννοιες τα οποία είναι εξίσου αληθινά. Ο Feynman διατύπωσε ότι ένα φυσικό σύστημα δεν χαρακτηρίζεται απλώς από μία ιστορία αλλά από κάθε δυνατή ιστορία. Η παραπάνω διατύπωση μοιάζει να παραβιάζει τη κοινή λογική. Εντούτοις, αυτή εδράζεται στη καθημερινή πραγματικότητα, που δεν είναι συμβατή με τη σύγχρονη φυσική και τεχνολογία. Για να αντιμετωπιστεί συνεπώς αυτό το παράδοξo, η επιστημονική κοινότητα έχει υιοθετήσει το ρεαλισμό κατά μοντέλο. Στην ουσία πρόκειται για μία προσέγγιση που εστιάζει στο ότι ένα κοσμοείδωλο δεν είναι παρά ένα μοντέλο και δεν αντιπροσωπεύει μία γενική αλήθεια. Συνεπώς δεν υπάρχει η έννοια της πραγματικότητας ανεξάρτητη από κάποια απεικόνιση ή μια θεωρία (Hawking, 2010). Για παράδειγμα, εάν κάποιος βρίσκεται στο εσωτερικό μίας γυάλας χρυσόψαρου, θα ήταν πιο χρήσιμο να χρησιμοποιήσει ένα μοντέλου αυτού του κόσμου.

74

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Ο ρεαλισμός κατά μοντέλο χρησιμοποιείται σε νοητικά πλαίσια που δημιουργούνται για τη κατανόηση της καθημερινής πρακτικής. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος ερμηνεύει μέσω των αισθητήριων οργάνων του τον κόσμο, κατασκευάζοντας ένα μοντέλο. Όσον αφορά την όραση, ο εγκέφαλος προσλαμβάνει σήματα μέσω του οπτικού νεύρου, χαμηλά σε ανάλυση με μία τρύπα στη μέση, λόγω του τυφλού σημείου στη θέση της πρόσφυσης του οπτικού νεύρου στον αμφιβληστροειδή. Στη συνέχεια επεξεργάζεται αυτά τα δεδομένα και δημιουργεί μία νοητική εικονική εικόνα του τρισδιάστατου χώρου. Συνεπώς, οι παρατηρήσεις στις οποίες στηρίζονται οι εκάστοτε θεωρίες, δεν είναι ούτε αληθινές, ούτε άμεσες, αλλά εικονικά μοντέλα μίας πραγματικότητας (Hawking, 2010). Μία εναλλακτική πραγματικότητα θα μπορούσε να βρεθεί σε ταινίες επιστημονικής φαντασίας όπως «The Matrix». Σε αυτή η ανθρωπότητα ζει δίχως να το γνωρίζει σε μία εικονική πραγματικότητα που τη δημιούργησαν έξυπνοι υπολογιστές, οι οποίες στραγγίζουν τη βιοηλεκτρική ενέργεια των ανθρώπων. Μπορεί η παραπάνω ιδέα να ακούγεται ακραία, ωστόσο εάν πράγματι αυτός ο κόσμος είχε μία λογική συνέπεια και διεπόταν από νόμους και αρχές, οι άνθρωποι που δεν θα έβγαιναν από αυτόν θα τον θεωρούσαν πραγματικό, χωρίς να αμφιβάλλουν στιγμή. Μέσα από μία εκτεταμένη μελέτη του ανθρωποκεντρικού προτύπου γίνεται εμφανές το γεγονός ότι η ανάγκη του υποκειμένου για καθαρότητα και κατανόηση του κόσμου των έστρεψε στη δημιουργία πλαισίων όπως η «αντικειμενική πραγματικότητα», η «έμβια» και «άβια» ύλη.

75

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 19 ‘Reality’

76

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Νέος Υλισμός1 Ζωντανή Ύλη Το φαινόμενο της ζωής, σύμφωνα με τις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες, ορίζεται από τις ιδιότητες της ύλης, η οποία είναι ικανή να αυτό-οργανωθεί, να αναπαραχθεί και να αναπτυχθεί με πολλαπλούς τρόπου και μορφές. Έτσι το σώμα, παύει να είναι το μόνο μέσο αντίληψης του κόσμου. Στη νέα θεώρηση της πραγματικότητας, η ύλη αποτελεί το νέο φορέα νοήματος όπως θα εξηγηθεί παρακάτω. Μέχρι πρότινος, επικράτησε, παρά πολλούς αντίμαχους της ιδέας, ο συμβιβασμός ότι η ύλη αποτελεί μία άψυχη μορφή, ενώ η φύση και ο πολιτισμός εξελίσσονταν στον ανθρώπινο νου ανεξάρτητα μεταξύ τους. Η προσκόλληση σε αυτά τα μοντέλα για τόσους αιώνες εξηγείται από την ανάγκη για προβολή του κόσμου μέσα από κάποιες αντικειμενικές, καθαρές αξίες, η οποίες σταθεροποιούσαν σε ένα βαθμό τη θέση του ανθρώπου, μέσα σε ντετερμινιστικά και υποκειμενικά πλαίσια. Ωστόσο, η παθητικότητα της ύλης, που σε μεγάλο βαθμό δεν έχει αποποιηθεί ο πολιτισμός μέχρι σήμερα, δημιουργεί στεγανά στην αντίληψη του ανθρώπου με τη σχέση ύλης – ενέργειας που περιβάλλει και αποτελεί τον κόσμο. Ο Emmanuel Kant απέρριψε την ιδέα της ύλης ως κάτι ζωντανό. Πράγματι, αναφέρει πως μία τέτοια ιδέα εμπεριέχει μέσα της την αντίφαση, εφόσον ο βασικός χαρακτήρας της ύλης είναι άβιος και αδρανής. Πιο συγκεκριμένα, για τη γεφύρωση του χάσματος ζωής και ύλης στην περίπτωση των οργανισμών, που δημιουργεί η θεωρία του, ο ίδιος επικαλείται μία ειδική γενεσιουργό 1

(New Materialism), Ελεύθερη μετάφραση 77

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

δύναμη, το «Bildngstrieb» η οποία διοχετεύεται στην άβια ύλη και τη ζωντανεύει. Ωστόσο, τη διακρίνει από την ψυχή, καθώς θεωρεί ότι η ψυχή υφίσταται δίχως σώμα, ενώ το «Bildngstrieb» όχι, δίνοντας τελεολογική διάσταση στη διαδικασία της ζωής. Αυτό υπάρχει μονάχα σε συνδυασμό με τις μηχανικές ιδιότητες της ύλης. Τουτέστιν, ο Kant περιορίζει την αυτό-οργανωτική ιδιότητα της ύλης, στην οργανική (Bennett, 2010). Στη νέα μετανθρώπινη συνθήκη, υιοθετείται η θεώρηση της άμεσης συνέχειας της έμβιας και άβια ύλης, ενώ η δεύτερη δεν είναι τόσο αδρανής όσο θεωρούνταν. Η Jane Bennett αναφέρει ότι η οργανική ζωή και ιδιαίτερα ο άνθρωπος ισχυρίστηκε ότι όχι μόνο ανήκει σε υψηλότερη κλάση από την ανόργανη ύλη, αλλά και ότι είναι ριζικά ή ποιοτικά διαφορετικός από αυτήν (Bennett, 2010). Ωστόσο, ο σύγχρονος εαυτός που αναδύεται σύμφωνα με τους Bruno Latour και Félix Guattari , εμπλέκεται όλο και περισσότερο σε κοσμικό βιοτεχνολογικό και ζωτικό επίπεδο και αρχίζει να αντιλαμβάνεται το πορώδες των ορίων της υποκειμενικότητας, της κοινωνίας και της μηχανής. Οι ίδιοι απορρίπτουν κάθε προσπάθεια διαχωρισμού του πολιτισμού από τη φύση. Ο Félix Guattari το 1986 αναφέρει ότι ο άνθρωπος δεν έχει νόημα να αποκοπεί από τη φύση καθώς αποτελεί αναγκαίο να είναι μέρος αυτής για την ευημερία στο πλανήτη. Στις τρεις οικολογίες του, θεωρεί ότι το πρόβλημα που αντιμετωπίζεται, δεν είναι απλώς η «περιβαλλοντική» αποσύνθεση, αλλά μια ασθένεια που πλήττει και τα τρία 'οικολογικά μητρώα: το περιβαλλοντικό, το κοινωνικό και το ψυχικό (Bennett, 2010). Στη σύγχρονη απάνθρωπη ζωή, οι έντονοι τεχνοεπιστημονικοί μετασχηματισμοί έχουν υποβαθμίσει τόσο το περιβάλλον όσο και τα κοινωνικο-ψυχικά ζητήματα: ο αέρας, το νερό και το έδαφος μολύνθηκαν καθώς τα δίκτυα συγγένειας τείνουν να μειώνονται στο ελάχιστο,

78

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

ενώ οι συμπεριφορά τυποποιείται. Συνεπώς, είναι αναγκαία η «εγκάρσια» σκέψη μεταξύ των παραπάνω, των ανθρώπινων και μη ανθρώπινων στοιχείων (Guattari, 1986). Στην μελέτη του για τον μεταπεριβαλλοντισμό (postenvironmentalist) ο Bruno Latour περιγράφει αυτή τη διπλή κίνηση ως χαρακτηριστικό «σύγχρονο». Ο σύγχρονος εαυτός αισθάνεται όλο και περισσότερο συνδεμένος με μη ανθρώπινο χαρακτήρα, ενώ η διάκριση μεταξύ της φύσης και του πολιτισμού αναθεωρείται προς μια συλλογικότητα της νέας οικολογίας που απαρτίζεται τόσο από ανθρώπινα όσο και από μη ανθρώπινα στοιχεία (Latour, 2011). Πιο συγκεκριμένα, ακόμα και το ανθρώπινο σώμα, που αποτελεί προϊόν εξέλιξης και το πρωταρχικό μέσο αντίληψης του κόσμου, δεν είναι αποκλειστικά ανθρώπινο. Σύμφωνα με τον Δαρβίνο, το περιβάλλον είναι αυτό που γεννά την εξέλιξη και όχι το σώμα αυτό καθαυτό. Το ανθρώπινο σώμα είναι υλικό, ενώ η ύλη που το απαρτίζει δεν είναι ούτε εντελώς, ούτε αποκλειστικά ανθρώπινη. Η σάρκα κατοικείται και αποτελείται από ποικίλες συγκεντρώσεις «ξένων» σωμάτων. (Bennett, 2010). Δεκάδες χιλιάδες διαφορετικά είδη μικροβίων συνυπάρχουν μέσα στο σώμα και το αποτελούν, έχοντας εξελιχθεί και αυτά παράλληλα με το είδος. Μόνο περίπου το δέκα τοις εκατό των κυττάρων μας είναι ανθρώπινα και μόνο το ένα τοις εκατό του γενετικού υλικού(Colomina & Wigley, 2016). Έτσι τα όρια του ανθρώπινου σώματος δεν είναι διακριτά, ενώ ο ίδιος είναι μια κινητή ρευστή συνέργια. Η επιβίωση του εξαρτάται από αυτή την πολλαπλή και συνεχώς μεταβαλλόμενη σχέση. Σύμφωνα με τη θεωρία των σωμάτων του Baruch Spinoza, το οντολογικό όραμα του σώματος, αναδύεται σε ένα πλαίσιο μίας «κοινής ουσίας» η οποία αποτελεί όλα τα όντα, χωρίς να είναι ορισμένα προνομιούχα, που μπορεί να ονομαστεί είτε Θεός είτε Φύση. Ο άνθρωπος δεν

79

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 20 ‘Vibrant Matter’ 80

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

υπάρχει ως αυτοτελές σύνολο, άλλα ως συνονθύλευμα πραγμάτων, μία ύπαρξη που δεν λειτουργεί από μόνη της και η αποτελεσματικότητά της εξαρτάται από τη συνεργασία τη σύμπραξη ή τη διαδραστική παρέμβαση πολλαπλών σωμάτων και ενεργειών (Bennett, 2010). Όλα είναι, κατά μία έννοια, ζωντανά. Αυτή η ζωντάνια δεν έχει τελεολογικό σκοπό και δεν διαχειρίζεται μέσα από λίγες απλές και διαχρονικές (καντιανές) κατηγορίες. Ο Gilles Deleuze και ο Félix Guattari, εν συνεχεία αναφέρουν ότι η φύση είναι ένα «καθαρό» επίπεδο εμμονής, πάνω στο οποίο χορεύουν αδιάσπαστα στοιχεία και υλικά. Το ζήτημα του Σκοπού O Baruch Spinoza στo βιβλίο του «Ηθική» κάνει τη διάκριση μεταξύ του «natura naturata» και «natura naturans». Πιο συγκεκριμένα ως «natura naturata» ορίζει τη παθητική ύλη που οργανώνεται σε μία αιώνια τάξη δημιουργίας, ενώ ως «natura naturans» ορίζει μία φύση που παράγει, άνευ αιτίας αιτιότητας που παράγει νέες μορφές, χωρίς αρχέγονες μορφές εντελέχειας (Bennett, 2010). Από τις παραπάνω θεωρήσεις γίνεται εμφανής ο προβληματισμός γύρω από το ζήτημα της τελεολογίας και της εντελέχειας της ύλης. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για δύο όρους της Αριστοτελικής θεωρίας που αναφέρονται στον σκοπό της ύπαρξης. Η εντελέχεια αποτελεί τη μετάβαση της άμορφης ύλης από την περιοχή της δυνατότητας στην περιοχή της πραγματικότητας στην οποία εντάσσεται χάρη στη συγκεκριμένη μορφή που της δόθηκε, σύμφωνα με το σκοπό του δημιουργού της. Η τελεολογία αποτελεί την αντίληψη ότι κάθε γεγονός υπαγορεύεται από ένα τέλος (σκοπό) και είναι απαραίτητη η γνώση του για να εξηγηθεί κάτι. Για τον Αριστοτέλη συνεπώς πίσω από κάθε φυσική ενέργεια υπάρχει ένας 81

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

σκοπός, ενώ οι άνθρωποι είναι αυτοί που μπορούν να γίνουν οι κάτοχοι αυτού του σκοπού, δηλαδή της αλήθειας. Η ύλη έχει τη δυνατότητα ‘να είναι’ (potentiality), μέσα από τη διάκριση των υποκειμένων σε μίγματα (mixtures) και συναθροίσεις (aggregations). Αυτή η διάκριση έγκειται στην δυνατότητα των μιγμάτων να συντεθούν σε ένα σώμα, σε αντίθεση με τα συστατικά των συναθροίσεων τα οποία απλώς συγκεντρώνονται χωρικά (Frank, 1996). Ως αντίδραση στις δογματικές απόψεις περί σκοπού, αναδύονται νέες δυναμικές θεωρίες. Κύριοι υποστηρικτές του «νέο-βιταλισμού» αποτελούν ο βιολόγος Hans Driesch και ο Henri Bergson, που αναπτύσσει τη φιλοσοφία της βιολογίας. Πιο συγκεκριμένα, απορρίπτουν τη γραμμική μηχανιστική αντίληψη της ζωής, αφού θεωρούν ότι οι φυσικοχημικές διεργασίες από μόνες του δεν μπορούν να εξηγήσουν την ολότητα της ζωής. Ο Hans Driesch διερευνά την αριστοτελική εντελέχεια, αφού πιστεύει στην ύπαρξη ενός εξωτερικού ενεργειακού συμπληρώματος, ωστόσο απορρίπτει την τελεολογική του διάσταση. Η Bennett σχολιάζει ότι ο ίδιος θεωρεί τη ζωή ως μη μηχανική διαδικασία, ενώ αντιστέκεται στη μεταφυσική της ψυχής.

(Bennett, 2010). Ωστόσο, ενώ πιστεύει στην αυτόοργάνωση της ανόργανης ύλης, δεν θεωρεί ότι μπορεί να εμφανίσει χαρακτηριστικά μορφογένεσης. (Driesch,1914). Εν συνεχεία ο Henri Bergson , ακολουθεί τον Hans Driesch και αναπτύσσει την έννοια της «ζωογονητικής φλόγας» «Élan Vital», καταρρίπτοντας την μηχανιστική θεωρία για τη λειτουργία της φύσης και τις αιτιοκρατικές σχέσεις με την ύλη. Στην ουσία ο ίδιος προβάλλει την μερική τελεολογία, ενώ αρνείται τη ριζική, όπως εναντιώνεται στη μηχανιστικού τύπου αιτιοκρατία, η οποία είναι, κατ' αυτόν, πάντα ριζική. Σήμερα επικρατεί η άποψη ότι ίσως η εξέλιξη του ανθρώπου δεν οφείλεται σε κάποια υπερβατική δύναμη που τον ενσαρκώνει, άλλα στην ιδιότητα που διακατέχει την ίδια την ύλη και την καθιστά ικανή να πάλλεται και να 82

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

συνενώνεται, προκειμένου να επηρεάσει και να επηρεαστεί. (Bennett, 2010) Οι Deleuze και Guattari, θεωρούν ότι αυτή η δύναμη που προσφέρει ζωτικότητα στην ύλη είναι εγγενής και κατ’ επέκταση δεν απαιτείται μια εξωτερική ενεργειακή παρέμβαση, προέρχεται τόσο από ανόργανα όσο και από οργανικά σώματα. (Bennett, 2010) Ο Manuel DeLanda αναφέρει ότι ακόμα και οι ταπεινότερες μορφές της ύλης και ενέργειας έχουν τη δυνατότητα αυτο– οργάνωσης ενώ η ανόργανη υλη είναι πιο ευμετάβλητη και δημιουργική από ότι μπορούμε να φανταστούμε (DeLanda, 2002). Η Θεωρία Συστημάτων Αυτή η νέα θεώρηση της ύλης, απορρίπτει μία οντολογικά καταγεγραμμένη πορεία και οδηγεί σε μία μεγάλη αλυσιδωτή σχέση μεταξύ των σύνθετων συστημάτων ανθρώπινων και μη ανθρώπινων όντων. Σήμερα, μέσα από πολλές ζυμώσεις των εκάστοτε φιλοσοφικών και βιολογικών θεωριών, έχουν αναδυθεί νέες θεωρήσεις της πραγματικότητας, μέσα από την διερεύνηση μη γραμμικών πολύπλοκων συστημάτων, μία διανοητική πορεία προς μία νέα μορφή ύλης απελευθερωμένη από τα δόγματα του παρελθόντος. Η νέα αυτή υλικότητα αποτελεί μία διαδικασία χωρίς υποκείμενο, ένα ζωτικό υλισμό (Bennett, 2010). Όπως γράφουν ο Deleuze kai o Guattari : ο οργανισμός δεν είναι καθόλου το σώμα, το «σώμα χωρίς όργανα» (Body without Organs). Με άλλα λόγια πρόκειται περισσότερο για ένα στρώμα στο σώμα χωρίς όργανα, το οποίο προκειμένου να εξάγει ωφέλιμο έργο από το σώμα χωρίς όργανα επιβάλει σε αυτό μορφές, λειτουργίες, δεσμούς, κυρίαρχες και ιεραρχικά συγκεντρωμένες οργανώσεις, οργανωμένες υπερβάσεις. Στην ουσία ο Deleuze εισάγει τον όρο για να περιγράψει την βαθύτερη 83

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

υποκείμενη πραγματικότητα ενός ορθά δομημένου συνόλου το οποίο έχει κατασκευαστεί από πλήρως λειτουργικά μέρη. Ουσιαστικά, αποτελεί μια δεξαμενή αναξιοποίητων γνωρισμάτων που δεν έχουν ακόμα ενεργοποιηθεί. Είναι ένα σώμα δυνητικοποιημένο και ανεξερεύνητο. Αυτή η ρευστή πραγματικότητα ενεργοποιείται από το εσωτερικό της με αυτοοργανωμένες διαδικασίες που συνιστούν μία γνήσια ανόργανη ζωή το σώμα χωρίς όργανα. Το σώμα χωρίς όργανα χαρακτηρίζεται από την σχεδόν παρουσία του και τείνει προς την μεταμόρφωση, την ενεργοποίηση. Έτσι εισάγεται η συστημική – πλεγματική προσέγγιση του κόσμου. Πιο συγκεκριμένα, σύστημα αποτελεί οποιαδήποτε συνάθροιση/συλλογή οντοτήτων/αντικειμένων, υλικών ή αφηρημένων, τα οποία αποτελούν σύνολο και το κάθε στοιχείο αλληλοεπιδρά ή συσχετίζεται με τουλάχιστον ένα ακόμη στοιχείο του συνόλου (Merriam, 2009). Κάθε σύστημα ανήκει σε ένα περιβάλλον με το οποίο αλληλοεπιδρά. Το περιβάλλον, αποτελείται από ένα σύνολο εξωτερικών παραγόντων που δρουν στο σύστημα και καθορίζουν την διάρθρωση και την ανάπτυξή του, ενώ συγχρόνως το περιβάλλον επηρεάζει το σύστημα έτσι ώστε να διατηρηθεί και να αναπτυχθεί. ( Hensel , 2006). Η συστημική θεωρία βασίστηκε στη γενική θεωρία συστημάτων (Ευθυμόπουλος, 2013). Στην ουσία αποτελεί μία σύγχρονη θεώρηση της πραγματικότητας, μέσα από μία ολιστική αντίληψη του κόσμου, μέσα στον οποίο τα συστήματα που συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους αναπτύσσουν σχεσιακές καταστάσεις. Αυτές οι καταστάσεις δεν χαρακτηρίζονται από γραμμική αιτιότητα, αλλά αντίθετα από έντονη πολυπλοκότητα, ως μία δυναμική διαδικασία (Bertalanfy, 1968).

84

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Συμπερασματικά, ο ζωτικός υλισμός επισημαίνει ότι ο πολιτισμός δεν είναι ανθρώπινος, αφού συνδιαμορφώνεται από τις βιολογικές, γεωλογικές και κλιματολογικές δυνάμεις. Στην ουσία, η πραγματικότητα είναι μία μοναδική ύλη – ενέργεια που υφίσταται μεταβολές φάσεων, ενώ ο κόσμος αποτελείται από μείγματα δομών, που αποτελούν συσσωρεύσεις υλικών σε ένα σύστημα μη γραμμικών δυναμικών διαδικασιών. Η ολιστική σύλληψη της υλικότητας ως ζωντανή και αυτό-οργανωμένη οντότητα, παρά σαν παθητικό μέσο, υπενθυμίζει στον άνθρωπο το ριζοσπαστικό χαρακτήρα της εύθραυστης συγγένειας μεταξύ ανθρώπου και μη ανθρώπινου. Αυτή η προσέγγιση δεν έχει σκοπό να ισοπεδώσει και να εξισώσει απολύτως όλους τους παράγοντες του κόσμου αλλά να δημιουργήσει μεγαλύτερη επικοινωνία μεταξύ τους. Το νέο υποκείμενο – ή η έλλειψη αυτού -προσδιορίζεται από τη συμβιωτική σχέση των συστημάτων, μέσα σε ένα σύνολο που διέπεται από μια αναδυόμενη αιτιότητα. Ένας ζωτικός υλισμός διακόπτει τόσο τον τελεολογικό οργανισμό όσο και τη μηχανική εικόνα της φύσης που διέπει πολλούς από τους αντιπάλους τους. Σύμφωνα με αυτόν τον τρόπο θεώρησης της πραγματικότητας αναγκαία είναι η αντίληψη του κόσμου όχι μέσα από την ιστορία του ανθρώπου, αλλά της ύλης-ενέργειας στις διαφορετικές μορφές και για τις πολλαπλές συνυπάρξεις και αλληλεπιδράσεις αυτών των μορφών. (DeLanda, 2002). Τέλος, η μετατόπιση από τον περιβαλλοντισμό στον ζωτικό υλισμό, οδηγεί στην ελαχιστοποίηση του αντίκτυπου των ενεργειών του ανθρώπου με την ελαχιστοποίηση της καταστροφής και της ζημιάς στο πλανήτη.

85

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 21‘Solar system illustrating the unity of thermal and biological convection’

86

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Νέες Υλικότητες Με τα παραπάνω δεδομένα, καθίσταται σαφές ότι η αντίληψη της ύλης ως παθητική, ώθησε την αντίστοιχη αντιμετώπισή τους και στην αρχιτεκτονική. Πιο συγκεκριμένα, η εμφάνιση του «μοντέρνου» σχεδιασμού συνάδει με την εμφάνιση των υλικών, των διαδικασιών και των τεχνολογιών της μαζικής παραγωγής και κατανάλωσης. Πράγματι, προϊόντα του κινήματος αποτελούν το πλαστικό, η χύτευση, η εκτύπωση κλπ. Δηλαδή τα βιομηχανικά υλικά που επέτρεψαν τη φθηνή διανομή τυποποιημένων σχεδίων σε μια μαζική κοινωνία, «τη πρώτη εποχή της μηχανής» (Banham, 1955) Σήμερα, σε ένα ασταθή, πολυμορφικό κόσμο, προκύπτουν νέα δυνητικά υλικά για σχεδιασμό. Αυτά μπορεί να είναι απτά ή ψηφιακά. Από τη βιοτεχνολογία στο διαδίκτυο των πραγμάτων, στην τεχνητή νοημοσύνη και τη ρομποτική μέχρι την παραγωγή και την αναπαραγωγή των πρόσθετων υλικών, η νέα πρακτική της αρχιτεκτονικής έχει εφόδια για την ανασύνθεση του κόσμου σε κλίμακες που ήταν αδιανόητες, μετατρέποντας τον ζωντανό ιστό σε πλαστικό μέσο και επωάζοντας ανόργανες μηχανές και τοπία με νέα είδη πρακτικής νοημοσύνης (Bratton, 2016). Σε αυτό το πλαίσιο η ύλη έχει ενεργό ρόλο στη χωρική διαμόρφωση, δημιουργώντας ζωντανές δομές, που αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον, ανάλογα με τις αντίστοιχες συνθήκες. Αυτές, μπορούν να προσδώσουν σε ένα αρχιτεκτόνημα δυνατότητες όπως η κίνηση, η ανάπτυξη ή αυτοεπισκευή. Έτσι, τα νέα αρχιτεκτονικά αποτελέσματα, ως πολύπλοκα συστήματα, είναι ικανά να επικοινωνούν απευθείας με το περιβάλλοντας, μέσω βιολογικών ή ψηφιακών διεργρασιών, διαπραγματευόμενα τη συνεχή 87

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 22 ‘Artificial Meat ‘

88

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

επιβίωσή τους. Αυτή η συνεργατική σχέση μεταξύ βιοτικών και αβιοτικών παραγόντων, δημιουργεί μία νέα διάσταση στον σχεδιασμό, κατά την οποία μπορούν να προκύψουν μετα-φυσικά περιβάλλοντα, αυξάνοντας τη ζωντάνια του πλανήτη (Armstrong, 2015).

89

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 23 'Smart Material Molecules'

90

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Από το Θάνατο στον Υπεράνθρωπο Σύμφωνα με τις αρχές του ζωτικού υλισμού, ο Spinoza εξηγεί ότι τα σώματα διατηρούνται από μια συρροή δυνάμεων που εισέρχονται σε σχέσεις μεταξύ τους, συνιστώντας συστήματα που ευνοούν τις ζωτικές λειτουργίες (το κυκλοφορικό σύστημα, το αναπνευστικό σύστημα μου κ.λπ.). Αυτές οι σχέσεις είναι δυναμικές και μεταλλάσσονται στη διάρκεια του χρόνου. Εν συνεχεία, τα συστήματα εισέρχονται σε σχέσεις με άλλα συστήματα που μπορούν ή όχι να αυξήσουν τη ζωτική λειτουργία του συστήματος. Συνεπώς, ο θάνατος δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια «αρνητική επίδραση» ή μία ασυμβίβαστη σχέση μεταξύ ζωτικών συστημάτων. Έτσι το σύστημα αποσταθεροποιείται και τείνει να φέρει μία νέα ισορροπία, σε νέα μορφή (Spinoza, 1989). Με τον τρόπο αυτό, ο θάνατος προσδιορίζεται εξωγενώς, δηλαδή καθορίζεται αποκλειστικά από τις εξωτερικές αιτίες. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια απλή αποεπένδυση ζωτικών εντάσεων, οι οποίες ανακατανέμονται σε άλλα σώματα, σε άλλα άτομα, σε άλλες ζωές. Ο θάνατος αποτελεί την εμμένουσα ροή και μία θετική επιβεβαίωση της ζωής: όχι μια επιβεβαίωση της ατομικής ζωής, ούτε καν ανθρώπινη ζωή, αλλά μια απρόσωπη ζωή που προηγείται και δεν μπορεί να περιοριστεί σε ένα σώμα ή ένα υποκείμενο(Dukic, 2010). Ο Deleuze με βάση τις παραπάνω διατυπώσεις , οραματίζεται μία διαφορετική συσχέτιση των δυνάμεων του ανθρώπου, με άλλες δυνάμεις. «Για να εμφανιστεί ή να σκιαγραφηθεί η μορφή-Άνθρωπος, πρέπει πρώτα οι ενυπάρχουσες στον άνθρωπο δυνάμεις να σχετιστούν με κάποιες πολύ ειδικές δυνάμεις του έξω». Αυτή η νέα σύνθεση δυνάμεων διαφέρει τόσο από τον άνθρωπο όσο

91

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 24 'WestWorld'

92

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

και από το θεό, αλλά δημιουργεί τη σύνθεση του υπεράνθρωπου.«Ο υπεράνθρωπος, όπως θα έλεγε ο Foucault, δεν σηματοδοτεί ούτε τον αφανισμό των ζώντων ανθρώπων ούτε απλά και μόνο την αλλαγή μιας έννοιας, αλλά την έλευση μιας νέας μορφής, που δεν είναι ούτε Θεός ούτε άνθρωπος, και η οποία ελπίζουμε πως δεν θα αποδειχθεί χειρότερη από τις δύο προηγούμενες». Συνεπώς για τον Deleuze δεν υπάρχει λόγος ούτε να χαρούμε ούτε να θρηνήσουμε για το θάνατο του ανθρώπου, αφού η επίκληση στο θάνατό του πρόκειται για το θάνατο του ανθρώπου του παλιού πεπρωμένου και όχι για το θάνατο της ανθρωπότητας και της δυνατότητας της για κατάργηση της διαστρωμάτωσης (Μετάφας, 2010). Το πολυσύνθετο περιβάλλον και τα μέσα που χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία και αντίληψη της πραγματικότητας μέσα σε αυτή την αέναη ροή της ζωτικότητας, δεν έχουν αρχή και τέλος. Τα όρια μεταξύ της ζωής και του θανάτου θολώνουν, έχουν ένα διάστημα ύπαρξης χωρίς σαφή όρια αφού ενυπάρχουν το ένα μέσα στο άλλο. Πράγματι, ο κλινικοποιημένος θάνατος είναι πολυφασικός κάτι που σημαίνει ότι και η ζωή είναι πολλών μορφών. (Stormer, 2017). Ο Lyotard αναφέρεται στο παράδοξο του μεταανθρώπινου κόσμου κατά το οποίο ο άνθρωπος αντιστέκεται στη συνειδητοποίηση του «πέρατος», αντιμετωπίζοντας τον ως υπερβατικός. Ενώ τόσο ο Foucault όσο και ο Nietzsche θεωρούν ότι οι δυνάμεις και οι λειτουργίες που αντιστέκονται στο θάνατο του ανθρώπου πρέπει να αναζητηθούν στον ίδιο τον άνθρωπο. Το παράδοξο της επιβεβαίωσης της ζωής ως δυναμικού συστήματος ενέργειας, στην οποία «κατοικώ» είναι ένας τρόπος να καταστραφεί ο εγωκεντρισμός, ο ναρκισσισμός και η δεδομένη πραγματικότητα στο νέο μεταανθρωποκεντρικό κόσμο.

93

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Νεκροπολιτική Για την Braidotti είναι μείζονος σημασίας η επέκταση του κοινωνικοπολιτικού προγράμματος, με την εμφάνιση ενός νέου τομέα διαλόγου, αυτού της νεκροπολιτικής διαχείρισης του θανάτου. Κύριοι λόγοι για αυτή την πρόταση αποτελούν οι αλλαγές, από άποψη ποσότητας και κλίμακας, που έγιναν στις κοινωνικές και προσωπικές πρακτικές θανάτου, των τρόπων θανάτωσης και μορφών εξαφάνισης, καθώς και η δημιουργικότητα των τελετουργιών πένθους. Το επιχείρημά πηγάζει επίσης από την ανάγκη για αναθεώρηση των ορίων μεταξύ ζωής και θανάτου και εξουδετέρωσης των απάνθρωπων πτυχών της μετα-ανθρώπινης εποχής. Στην ουσία στη μετα-ανθρώπινη συνθήκη, η θνητότητα πλαισιώνει τη ζωή, όχι ως όριο, αλλά ως πορώδες όριο. Ο θάνατος ως έχει ήδη πραγματοποιηθεί ως εικονικό γεγονός στο επίπεδο της συνείδησης, ενώ ως ατομικό γεγονός θα έρθει με τη μορφή της φυσικής εξαφάνισης του σώματος. (Βlanchot, 2000). Τα παραπάνω δεν δηλώνουν ότι ο θάνατος είναι ο τελεολογικός προορισμός της ζωής ή ότι η ζωή ξετυλίγεται στον ορίζοντα του θανάτου. Αντίθετα στόχο της νεκροπολιτικής προσέγγισης αποτελεί η τακτική από-εξοικείωση, εισάγοντας μία κρίσιμη απόσταση από την αυτονόητη αξία που αποδίδεται στη «ζωή», στο σύγχρονο πολιτισμό, με απώτερο σκοπό μία νέα προσέγγιση του θανάτου. Αυτή η προσέγγιση παράγει μια ακριβέστερη χαρτογράφηση του τρόπου αλληλεπίδρασης και ολοκληρωτικής θανάτωσης των σύγχρονων ενσωματωμένων ατόμων. Παράλληλα, προσφέρει νέα αναλυτικά εργαλεία για μια ηθική, η οποία σέβεται την πολυπλοκότητα της εποχής και επιχειρεί να την αντιμετωπίσει. Ο θάνατος ως μια δημιουργική σύνθεση 94

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

των ροών, των ενεργειών και της διαρκούς γέννησή τους (Phillips, 1999) δημιουργεί νέες προοπτικές για πειραματισμό και δημιουργία καινοτόμων πεδίων για σχεδιασμό.

95

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 25 'Necropolitics'

96

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Δεύτερο Μέρος Στοχαστικός Σχεδιασμός2 Η ανάγκη για σχεδιασμό νέων αναδυόμενων περιβαλλόντων, με τη χρήση των νέων τεχνολογιών, λαμβάνοντας υπόψη την παγκόσμια κρίση του ανθρωποκεντρικού προτύπου έφερε στο προσκήνιο το Στοχαστικό Σχεδιασμό (Speculative Design). Πρόκειται για τη δημιουργία πιθανών μελλοντικών σεναρίων και για πρόβλεψη ευκαιριών και προκλήσεων για αντιμετώπιση. Η πρακτική του μοντέρνου για επίλυση προβλημάτων αμφισβητείται. Ο σχεδιασμός αυτός είναι μια διδακτική πρακτική, βασισμένη στην κριτική σκέψη και τον διάλογο. Ο όρος ορίστηκε από τους Anthony Dunne και την Fiona Raby, στη δεκαετία του '90, καθηγητών του Royal College of Art. Σύμφωνα με αυτούς, σήμερα ο σχεδιασμός επικεντρώνονται κυρίως στην κατασκευή της τεχνολογίας ώστε να είναι εύχρηστη και αναλώσιμη για λόγους συμφερόντων, άποψη ωστόσο που δεν ενστερνίζεται το σύνολο της επιστημονικής κοινότητας. Στο Speculative Everything, προτείνουν το σχεδιασμό ως εργαλείο τόσο για τη δημιουργία αντικειμένων όσο και ιδεών, για πιθανά μελλοντικά περιβάλλοντα. Παράλληλα θέτουν ερωτήματα για το μέλλον της ύπαρξης προσφέροντας μία περιήγηση για το αναδυόμενο πολιτιστικό και ιδεολογικό πλαίσιο σχεδιασμού. Σκόπιμη είναι η συνεισφορά καινοτομιών σε ένα ευρύτερο σχεδιαστικό φάσμα , με φουτουριστικές αρχές, με σκοπό τη βλέψη προς το μέλλον μέσα από το πρίσμα της σύμπραξης των διαφόρων κλάδων. Ο νέος σχεδιασμός

2

(Speculative Design), Ελεύθερη μετάφραση 97

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 26 ' Speculative Everything'

98

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

λειτουργεί στα όρια των καθορισμένων μέχρι τώρα πεδίων, θολώνοντάς τα. Η σύμπραξη αυτή σχετίζεται με τομείς της επιστήμης των υπολογιστών, της μηχανικής, της κοινωνιολογίας, της ψυχολογίας, της αρχιτεκτονικής και, πρόσφατα, ολοένα και περισσότερο με τη βιοτεχνολογία, με στόχο τον κριτικό προβληματισμό για το ρόλο της τεχνολογίας στη σύγχρονη κοινωνία. Ο Στοχαστικός σχεδιασμός αναθεωρεί τον ρόλο της τεχνολογίας στην καθημερινή ζωή, χωρίς να ασχολείται με τις εφαρμογές της, αλλά εξετάζοντας τις συνέπειές της. Πιο συγκεκριμένα, οι νέες τεχνολογίες εξελίσσονται ταχύτερα από ότι τα θεωρητικά και τα εννοιολογικά πλαίσια, τα οποία μέχρι τώρα προσανατολίζονται με βάση αυτές. Το ζήτημα δεν έγκειται ωστόσο στο κατά πόσο είναι καλά ή κακά τα τεχνουργήματα, αλλά η τρέχουσα σκέψη που καθιστά δυνατά αυτά τα νέα δεδομένα. Συνεπώς, οι συνεχείς και ποικίλες επενδύσεις σε εννοιολογικά, πολιτιστικά, σχεδιαστικά πρότυπα, στη τέχνη και τις ανθρωπιστικές επιστήμες είναι απαραίτητα για την πραγματοποίηση της κοινωνικής αξίας του αναδυόμενου μέλλοντος. Ο σχεδιασμός βασίζεται στην παρατήρηση και κατανόηση του κόσμου μέσα από την αντίληψη των αναγκών, των επιθυμιών και των προσδοκιών. Ερωτήματα προκύπτουν εν συνεχεία, κατά τη διάρκεια επέκτασης του ορίζοντα παρατήρησης προς αναδυόμενα θέματα.

99

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 27 'Traditional design vs Speculative design'

100

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Στην αρχιτεκτονική χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του κινήματος αποτελεί το εργαστήριο σχεδιασμού Future Cities Lab3, στο οποίο από το 2005, έχει δημιουργηθεί μία σειρά έργων που διερευνούν τη σύμπραξη του σχεδιασμού με πεδία της τέχνης, του αστικού χώρου, της προηγμένης τεχνολογίας, της ρομποτικής, της τεχνητής νοημοσύνης και των ανταποκρίσιμων συστημάτων. Στην ουσία πρόκειται για ένα διεπιστημονικό εργαστήριο που διερευνούν και προβλέπουν νέα αναδυόμενα περιβάλλοντα μέσω νέων υλικών και τεχνολογιών. Ακόμα ένα παράδειγμα μεγαλύτερης κλίμακας, το Museum of the Future στο Ντουμπάι, το οποίο θα ανοίξει το 2018, θα παρουσιάσει φουτουριστικά παραδείγματα αλλαγής. Πιο συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια της Παγκόσμιας Διάσκεψης Κορυφής, παρουσίασε ένα εικονικό περιβάλλον του κόσμου του 2035 με συστήματα τεχνητής νοημοσύνης και συσκευών που συνδέονται με εγκεφαλικά εμφυτεύματα.

3

Ιδρυτές του οποίου είναι οι Jason Kelly Johnson και Nataly Gattegno 101

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 28 'Museum of the future'

102

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Από τη Φαντασία στη Πράξη Τα φαντασιακά οράματα που προκύπτουν βρίσκουν την έμπνευσή τους τόσο στον πραγματικό κόσμο όσο στην τέχνη και στην επιστημονική φαντασία. Σε αντίθεση με τη καλλιτεχνική πρακτική, ο σχεδιασμός χρησιμοποιεί μία αναγνωρίσιμη γλώσσα και βρίσκεται σε στενή επαφή με τις νέες τεχνολογίες και έχει κοινωνικό αντίκτυπο. Ωστόσο, η τέχνη σε αντίθεση με τον σχεδιασμό μπορεί να παράγει πρωτότυπα αποτελέσματα με ένα είδους ασυλίας όσον αφορά είτε τη κοινωνική κατακραυγή, ή ακόμα και ποινική δίωξη. Για παράδειγμα η Sobecka κατασκευάζει μηχανογραφικές μηχανές και μηχανές αναζήτησης, συνεργαζόμενη ανεπίσημα με τους ερευνητές του κλίματος στο Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του Scripps, για την πειραματική γεωμηχανική έρευνα, αλλά τα έργα της είναι εφικτά μόνο τέχνης. Η φαντασία σχεδιασμού, όπως και η επιστημονική φαντασία, συχνά απεικονίζει τους δυστοπικούς ή ουτοπικούς κόσμους με μια μικρή αντίληψη για την πραγματικότητα ή την ελπίδα. Επιπρόσθετα, δημοφιλές στοιχείο τέτοιο οραμάτων, στο χώρο της τέχνης και της ψυχαγωγίας, αποτελεί ο θάνατος του ανθρώπου στη μετανθρώπινη εποχή, ο πόλεμος εναντίων ρομποτικών οντοτήτων και η πιθανότητα εξαφάνισης του είδους. Αυτή η αντιφατική στάση που αντικατοπτρίζει η εποχή όσον αφορά τη τεχνολογική εξέλιξη, δηλώνει εμμέσως πλην σαφώς τον φόβο του ανθρώπου για τη θανάτωσή του, από τα ίδια του τα επιτεύγματα. Υπό το πρίσμα αυτό, αναγκαία είναι η αμφισβήτηση των καθημερινών πρακτικών και η επέκταση της καθημερινότητας στο μέλλον. Οι Dunne και Raby

103

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 29 ‘Flesh is a Dead Format’

104

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

υπογραμμίζουν ότι αυτές οι διαδικασίες σχεδιασμού έχουν δυνατότητες για μεγάλα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, όπως η δημοκρατία, η βιωσιμότητα ή οι εναλλακτικές λύσεις στο υπάρχον καπιταλιστικό μοντέλο. Μία τέτοια περίπτωση αποτελεί το έργο του αρχιτέκτονα Liam Young, το οποίο ο ίδιος λέει ότι βρίσκεται σε «χώρο μεταξύ σχεδίου, μυθοπλασίας και μέλλοντος». Πρόκειται για ένα όραμα για τις μελλοντικές πόλεις, ως σημείο αιχμής για συζήτηση πιθανών σεναρίων που «θα αγαπήσουμε ή θα μισήσουμε». Επισημαίνει παράλληλα ότι «ο εικαστικός αρχιτέκτονας προκαλεί τη συζήτηση, θέτει ερωτήματα και εμπλέκει το κοινό ως ενεργό παράγοντα στο μέλλον των πόλεων του και μας φέρνει πιο κοντά στις τεχνολογίες που διαμορφώνουν όλο και περισσότερο τον αστικό χώρο και τον επιστημονική έρευνα που αλλάζει ριζικά τον κόσμο μας».

105

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 30 'Tomorrow's Thoughts Today '

106

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Νέο Υποκείμενο Στόχο για τον Στοχαστικός σχεδιασμό αποτελεί η επανεξέταση του υποκειμένου, κάτι που ήδη λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο των μεγάλων δεδομένων, χάρις στα οποία συλλέγεται ένας τεράστιος όγκος πληροφοριών για την ανθρώπινη δραστηριότητα. Ο Marvin Harris (1975) ορίζει τον πολιτισμό ως «τα πρότυπα συμπεριφοράς και σκέψης μιας κοινωνικής ομάδας που μαθαίνονται και διαμοιράζονται». Από το Βιτρουβιανό άνθρωπο μέχρι το κίνημα του «Transhuman», η ανθρωπότητα αποζητά πρότυπα σχεδιασμού, δημιουργώντας καταναλωτικά κοινά με τυποποιημένες σχεδιαστικές λύσεις. Τουτέστιν, ο σχεδιασμός επηρεάζει τα νοητικά μοντέλα, τα οποία ανασυνθέτει μέσα από τη κατανόηση και αναθεώρηση των υπαρχόντων δομών. Ο κόσμος του σχεδιασμού είναι περισσότερο στον πλανητικό τομέα των επικαλυπτόμενων γεωλογικών και βιολογικών στρωμάτων και αντικειμένων σε διαφορετικές κλίμακες και χρονικά πλαίσια. Ακριβώς ενεργοποιώντας τις δυνατότητες νέων τρόπων αντίληψης, σκέψης και δράσης, το ανθρώπινο υποκείμενο επανασχεδιάζεται στο πλαίσιο που δημιουργεί.

107

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 31 'Transhumanism'

108

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Μέσα Σχεδιασμού Τα μέσα που έχει ο άνθρωπος στη κατοχή του, αποτελούν τα εργαλεία που μεσολαβούν για να αντιληφθεί τον κόσμο γύρω του. Αυτά, ως κύριος παράγοντας δημιουργίας αντίληψης, διαμορφώνουν και καθορίζουν το φάσμα των πιθανών μοντέλων πραγματικότητας, τα οποία βιώνονται πάντα αντίστοιχα με τα μέσα. Πιο συγκεκριμένα, το σώμα ως πρωταρχικό μέσω αντίληψης διαθέτει ανθρώπινα και μη στοιχεία που δημιουργούν ερεθίσματα από το περιβάλλον τα οποία βιώνονται ως αισθήσεις μέσα από την επεξεργασία του εγκεφάλου. Ωστόσο τα μέσα δεν είναι μόνο ανθρώπινα. Μέσω του σχεδιασμού, η επέκταση των ανθρώπινων δυνατοτήτων μέσω των τεχνουργημάτων του ξεκίνησε από τα πρώτα κιόλας εργαλεία της προϊστορικής περιόδου. Η δημιουργία και η εξέλιξη των μέσων συνδέεται άρρηκτα με την αντίστοιχη διαμόρφωση της πραγματικότητας . Εν συνεχεία τα μέσα αυτά αναδιαμορφώνονται σε μία συνεχή διαδικασία επαναπροσδιορισμού. Παράλληλα πέρα από το περιβάλλον μεταποιούν τον ίδιο τον άνθρωπο, τον τρόπο σκέψεις και δράσης προς νέα καινοτόμα σχέδια προς επίτευξη. Τα τεχνολογικά μέσα ως τρόποι επαύξησης της βιωμένης πραγματικότητας δημιουργούν προσοδοφόρο έδαφος για νέα αναδυόμενα περιβάλλοντα με επαυξημένες δυνατότητες, μέσω της συλλογής πληροφοριών. Στη σφαίρα της τεχνητής νοημοσύνης και των δεδομένων, το ανθρώπινο σώμα, επεκτείνεται τεχνολογικά. Σήμερα ο άνθρωπος είναι όλο και περισσότερο εξαρτημένος από τα τεχνολογικά μέσα που διαθέτει για να διατηρήσει τη κοινωνική, οικονομική και πνευματική του κατάσταση.

109

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Πράγματι, η άφιξη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ίσως αποτελεί τον πιο σημαντικό μετασχηματισμό στη κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική ζωή από το 2000. Τα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης είναι ένας νέος ολόκληρος κόσμος για σχεδιασμό. Πρόκειται για ένα νέο αρχιτεκτονικό πεδίο σχεδιασμού, μέσα στο οποίο γίνεται εφικτή η δυνατότητα για γρήγορη επικοινωνία και συνεργασία μεταξύ ευρύτερων συνόλων. Ο σύγχρονος δομημένος χώρος πλέον υφίσταται συμβιωτικά και αδιάσπαστα από τον ψηφιακό, υποδεικνύοντας νέες συνθετικές προσεγγίσεις στην αρχιτεκτονική δημιουργία. Η αρχιτεκτονική του 21ου αιώνα υπερβαίνει την ανθρωποκεντρική οπτική, που αντιμετωπίζει το άτομο ως μέτρο των πάντων και επίκεντρο της έρευνας στρέφεται προς μία εδραιωμένη και ολιστική θεώρηση του υλικού κόσμου. Σχεδιασμός για τον 21ο αιώνα ή Νέα Ουτοπία Ορισμένοι αντιτίθενται και επικρίνουν το Στοχαστικό σχεδιασμό, τονίζοντας τη τάση για διαχωρισμό από το πραγματικό κόσμο και τη δημιουργία δυστοπικών σεναρίων. Ο Cameron Tonkinwise, επικεφαλής των Μελετών Σχεδιασμού της Σχολής Σχεδιασμού του Πανεπιστημίου Carnegie Mellon, υπογραμμίζει ότι ο ρόλος του πρέπει να προσφέρει λύσεις για τα λάθη του νεωτεριστικού έργου και να υλοποιεί νέα τα οράματα ενός ριζικά διαφορετικού μέλλοντος. Άλλοι, θεωρούν άσκοπο να οραματίζονται πιθανά μέλλοντα, όταν έχουν αντιμετωπιστούν τόσα πραγματικά σημερινά επείγοντα ζητήματα προς επίλυση. «Δεν υπάρχει χρόνος, και υπάρχει μόνο αυτός ο τόπος» .

110

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Ο πολιτισμός αναφερόμενος στο "μέλλον" εντοπίζει τα σημερινά κρίσιμα, ρεαλιστικά ζητήματα. Οι συμβάσεις της επικρατούσας κουλτούρας αποτελούν τροχοπέδη για τη διαμόρφωση καινοτόμων οραμάτων, αλλά η ασάφεια, η αφαίρεση και η αμφιθυμία είναι σήματα επιτυχημένης έρευνας σχεδιασμού. (Bratton, 2016). Η πρόβλεψη πιθανών μελλοντικών καταστάσεων με μία πιο ολιστική προσέγγιση, σε συνδυασμό με τη κατανόηση της τεχνολογίας και του νέου υλισμού, η πραγματικότητα γίνεται πιο εύπλαστη, ενώ αυξάνονται οι πιθανότητες για επίτευξη ενός επιθυμητού μέλλοντος. Είναι γεγονός ότι το δίπολο μεταξύ επιτυχίας- αποτυχίας σχεδιασμού δεν μπορεί να προβλεφθεί και τα αποτελέσματά του δεν είναι γνωστά εκ των προτέρων. Ωστόσο αυτή η διατύπωση αποτελεί αυτοσκοπό του νέου σχεδιασμού, αφού με τη γνώση αυτή δομείται με περισσότερη προσοχή η εκάστοτε σχεδιαστική ιδέα.

111

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 32 ‘Shared living schemes’

112

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Αντί Επιλόγου Συμπερασματικά, ο ανθρωποκεντρικός σχεδιασμός δεν αποτελεί λύση στην αρχιτεκτονική πρακτική του μέλλοντος. Αναγκαία είναι λοιπόν η κατανόηση του κόσμου, για τη σύνθεση μοντέλων που εντοπίζουν την ανθρώπινη δημιουργικότητα σε πιο φιλόδοξες πρακτικές. Αντί για θρήνο για την απώλεια του μέλλοντος, σκόπιμη είναι η επιφόρτιση με τη μοντελοποίηση υποδομών για καλύτερους και πιο ζωντανούς σκοπούς. Σε τελική ανάλυση, η αναφορά σε αυτά τα οράματα γίνεται με σκοπό την αναζήτηση σεναρίων προς σχεδιασμό και επίτευξη, πιο φιλικά για το σύνολο του κόσμου, σε έναν λιγότερο απάνθρωπο κόσμο. Στην εποχή της κυριαρχίας των δεδομένων, η γνώση που δεν αλλάζει τη συμπεριφορά είναι άχρηστη ενώ αυτή που αλλάζει τη συμπεριφορά χάνει γρήγορα την εγκυρότητα της και γίνεται παρωχημένη. Πριν από τη τεχνολογική επανάσταση η γνώση αυξανόταν αργά και παράλληλα με αυτή άλλαζαν και τα αντίστοιχα περιβάλλοντα. Σήμερα, η ιλιγγιώδης ταχύτητα με την οποία διαχέεται και αυξάνεται η γνώση μέσα από τη τεχνολογική έρευνα, καθιστούν αδύνατη τη συστηματική μελέτη και κατανόηση της. Οι ταχύτατες αλλαγές που υφίσταται η παγκόσμια κοινωνία οδηγούν στη συσσώρευση τεράστιου όγκου δεδομένων, τα οποία είναι σχεδόν αδύνατον να κατανοηθούν στο σύνολό τους. Οι νέες τεχνολογικές εξελίξεις δεν έχουν ακόμα συγχωνευθεί σε ένα σύνολο δεδομένων. Ως εκ τούτου δεν μπορεί κανείς να φανταστεί ή να προβλέψει τις επιπτώσεις που μπορεί να υπάρχουν στη μελλοντική αυτή σύζευξη του πολύπλοκου και αλληλοεπηρεαζόμενου αυτού συστήματος.

113

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Πολλοί υποστηρίζουν ότι το μέλλον θα είναι πιο απάνθρωπο από το παρόν και ότι ο θάνατος του ανθρώπου έχει ήδη δρομολογηθεί λόγω της οικολογικής καταστροφής. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος θα εδραιωθεί σε τέτοιο βαθμό μέσω της τεχνολογίας του, που θα καταφέρει να ξεπεράσει το θάνατο. Ωστόσο, σκόπιμο είναι να μην ξεχνιέται ότι η εκάστοτε πραγματικότητα δημιουργείται από μία αλληλουχία γεγονότων που είναι δύσκολο να προβλεφτούν καθώς πηγάζουν από τα διάφορα αλληλεπικαλυπτόμενα και συνδεμένα πεδία, μέσα από το πρίσμα των οραμάτων που τίθενται σε κάθε εποχή. Το μέλλον χτίζεται από τα οράματα του παρόντος, γι΄ αυτό και είναι εξέχουσας σημασίας αυτά τα οράματα να απελευθερωθούν από τα στεγανά του παρελθόντος. Τα τελευταία τριακόσια χρόνια η αξία της ζωής ταυτίστηκε με αυτή της ανθρώπινης. Σήμερα αυτή η αντίληψη αναθεωρείται και βαδίζει σε μία πιο ολιστική προσέγγιση του κόσμου. Ο θάνατος του ανθρώπου – εννοιολογικά – ως πείραμα για έναν απάνθρωπο κόσμο χωρίς υποκείμενο, δείχνει μια εποχή που έχει αρχίσει να αισθάνεται ότι έφτασε στο τέλος της. Εάν τελικά η ανθρωπότητα καταφέρει να φτάσει στην αθανασία είναι αβέβαιο, όπως επίσης και το μέλλον του ίδιου του κόσμου. Η πιθανότητα αυτή αναφέρεται στην ανθρωπότητα ως γένος και όχι για το όλον. Όπως σε όλη τη πορεία της, η ανισότητα πιθανότατα να κυριαρχεί και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού θα συνεχίζει να αντιμετωπίζει τη άδικη πραγματικότητα του θανάτου, της αρρώστιας, της πείνας και των πολέμων. Ωστόσο, το μέλλον που αναλύεται στη παρούσα εργασία είναι βασισμένο στις ιδέες του σημερινού κόσμου, 114

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

κάτι που καθίστα σαφές ότι είναι πιθανό να διαψευστεί. Είναι χρήσιμο όμως, μέσα από αυτή την ανάλυση να αποδοθεί ένα νέο πλαίσιο θεώρησης του κόσμου. Η ζωή, πραγματικότητα, η ύλη, ο άνθρωπος και ο εαυτός επαναπροσδιορίζονται Επίσης, στην εύρεση των νέων θεωρήσεων αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο το ζωικό υπόβαθρο του ανθρώπου και το σύνολο του κόσμου που ζει. Η κατανόηση των νέων τεχνολογιών είναι απαραίτητη για τη μεθοδική, στοχευμένη και δημιουργική χρήση τους μέσω της σύμπραξης των διαφόρων πεδίων στα πλαίσια του Στοχαστικού σχεδιασμού. Τέλος, η ηθική δέον είναι να αποτελεί προϋπόθεση κατά τη χρήση των μέσων που διαθέτει ο άνθρωπος. Τα ίδια εργαλεία που επιτρέπουν στην ανθρωπότητα να αυτοθεραπεύεται, είναι αυτά που μπορούν να τη βλάψουν, υπηρετώντας κάποια αδυσώπητη ιδεολογία, όπως το κέρδος.

115

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 33 ‘Death will have to wait’ 116

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Να μάθεις να πεθαίνεις Ο Dale Jamieson υποστήριξε ότι «Η ανθρωπόκαινος εποχή παρουσιάζει νέες προκλήσεις για μία ουσιαστική ζωή». Αν όπως τόνισε ο Montaigne, «το να φιλοσοφείς είναι να μάθεις να πεθαίνεις», τότε ο πλανήτης έχει εισέλθει στην πιο φιλοσοφική εποχή της ανθρωπότητας. Το ζήτημα είναι ότι πρέπει ο άνθρωπος να μάθει να πεθαίνει, όχι ως άτομο, αλλά ως πολιτισμός. Το να μαθαίνει να πεθαίνει κανείς είναι η πρακτική να μαθαίνει να αφήνει την ιδέα του εαυτού, το μέλλον, τη βεβαιότητα και τη μονιμότητα. Σημαίνει ότι συνειδητοποιεί τα λόγια του στωικού φιλοσόφου Μάρκου Αυρήλιου ότι : «Η αποχώρηση από τον εαυτό μου ήταν μόνο το πρώτο βήμα για να καταλάβω την ευθύνη και τη συμμετοχή μου σε έναν μεγαλύτερο συλλογικό εαυτό, ένα είδος ανθρώπινης ύπαρξης που μεταφέρεται σε οποιοδήποτε συγκεκριμένο τόπο ή χρόνο». Τα εννοιολογικά και υπαρξιακά ερωτήματα που τίθενται σήμερα είναι ακριβώς εκείνα που ήταν πάντα στο επίκεντρο της ανθρωπιστικής έρευνας. Αυτές οι ερωτήσεις δεν έχουν λογικές ή εμπειρικές απαντήσεις. Είναι κατ 'εξοχήν φιλοσοφικά ζητήματα. Η άνοδος και η πτώση πολλών θρησκευτικών και πολιτικών καθεστώτων και των διαφόρων θεωρήσεων της πραγματικότητας ακολουθούν την ιστορία από την αρχή του κόσμου. Η ανθρωπόκαινος εποχή συνεπάγεται τη μετάλλαξη των μοντέλων του εικοστού αιώνα (Turpin, 2013). Ο ανθρωπισμός κυριαρχεί στον κόσμο τα τελευταία τριακόσια χρόνια δεν είναι και τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, σε σύγκριση με τη κυριαρχία των Φαραώ στην Αίγυπτο για τρεις χιλιάδες ή των Παπών στην Ευρώπη για χίλια χρόνια (Harari, 2015).

117

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 34 ‘Waiting For Death Death’

118

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Όπως η πτώση του Φαραώ και του Θεού, έτσι και ο θάνατος του βιτρουβιανού ανθρώπου, ίσως εκ των υστέρων θεωρηθεί μία θετική εξέλιξη για έναν διαφορετικό κόσμο. Ο φόβος για το άγνωστο είναι φυσικός, ωστόσο η ιστορία ένα θεωρεί δεδομένο, ότι όλα αλλάζουν. Ο άνθρωπος μπορεί να συνεχίζει να ενεργεί σαν το αύριο να είναι όπως χθες, πιστεύοντας στην αέναη ανάπτυξη και παραγωγή, όντας, όλο και λιγότερο προετοιμασμένος για τη νέα καταστροφή που έπεται. Στη περίπτωση αυτή, η κοινωνία θα επενδύει σε μία ζωή που δεν μπορεί να διατηρήσει. Ενώ αντίθετα υπάρχει δυνατότητα να μάθει να εξετάζει τη ζωή μέσα από το πρίσμα του θανάτου, όχι του προσωπικού –αλλά του εννοιολογικού- απελευθερώνοντας την εικόνα του εαυτού, αντιμετωπίζοντας τις νέες προκλήσεις της τεχνολογίας του μέλλοντος χωρίς φόβο αλλά με δημιουργική σκέψη. Αν η ανθρωπότητα θέλει να ζήσει στην ανθρωπόκαινο εποχή, πρέπει πρώτα να μάθει να πεθαίνει.

119

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Εικόνα 35 ‘That To Study Philosophy Is To Learn To Die’

120

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Βιβλιογραφία Bιβλία 1. Agamben, G. (1998) Homo Sacer Sovereign Power and Bare Life. SERIES: MERIDIAN: CROSSING AESTHETICS. 2. Aries, P. (2008). The Hour of Our Death: The Classic History of Western Attitudes Toward Death over the Last One Thousand Years. (μεταφρ. Helen Weaver), New York: Vintage Books.A division of Random House.

3. Armstrong, R. (2015). Vibrant Architecture.

Newcastle: Rachel Armstrong.

4. Balsamo, A. (1999). Technologies of the gendered body. Durham: Duke University Press.

5. Bergson, H. (1902) Book L'effort Intellectuel.

Presses Universitaires de France.

6. Bertalanfy, L. (1968). General System Theory Foundations, Development, Applications. New York: GEORGE BRAZILLER. 7. Bennett, J. (2010). Vibrant matter. Durham: Duke University Press.

8. Braidotti, R. (2014). The posthuman. Cambridge: Polity Press.

9. Butler, S. (1836). Darwin among the Machines.

London: Luke Handsard.

10. Colebrook, C. (2014). Death of the Posthuman: Essays on Extinction Vol. 1. Critical Climate Change. Open Humanities Press.

11. Colomina, B. and Wigley, M. (2016). Are we human ?. Lars Müller Publishers.

12. Damasio, A. (2000). The Feeling of What Happens: Body and Emotion in the Making of Consciousness. New York:Harcourt Brace &

121

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Company.Dastur, F. (1999). O θάνατος. Δοκίμιο για το πεπερασμένο, (Β. Σιδηροπούλου μεταφ.). Αθήνα: Εκδόσεις Scripta, 1999.

13. De Landa, M. (2002). A thousand years of nonlinear history. New York: Swerve Editions.

14. Dreyfuss, Η. (1955). Designing for People. New York: Simon and Schuster.

15. Driesch, H. (1914). The history & theory of vitalism. London: Macmillan.

16. Dunne, Α. and Raby, F. (2013). Speculative Everything:Design, Fiction, and Social Dreaming.

The MIT Press.

17. Emerson, R. W. (1982). Selected Essays.

Harmondsworth: Penguin.

18. Ferry, L. (2010). Μαθαίνοντας να ζούµε : Η σοφία των µύθων. (Λ. Σιπητάνου, Μετάφ.). Πλέθρον.

19. Frank, L. (1996). Form, Matter and Mixture in Aristotle. Oxford, UK: Blackwell Publishers.

20. Giedion S. (1948), Mechanization Takes Command: A Contribution to Anonymous History.

New York: Oxford University Press.

21. Greenfield, S. (2001). The Human Brain: A Guided Tour.(SCIENCE MASTERS). W&N. 22. Guattari, F. (2000). The three ecologies. London: Bloomsbury.

23. Hawking, S. and Mlodinow L. (2010). The Grand Design. Bantam Books 24. Hayles, N. (2010). How we became posthuman.

Chicago: University of Chicago Press.

25. Harari, Y. (2015). Homo Deus. New York: Vintage.

26. Heidegger, M. (1962). Being and Time. Blackwell.

27. Hensel, Michael, Menges, Achim; MorphoEcologies, Architectural Association, 2006 122

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

28. Jacobs, J. (1961). The Death and Life of Great American Cities. New York: Random House.

29. Latour, B. (2011). Love Your Monsters: Why We Must Care For Our Technologies As We Do Our Children: Postenvironmentalism and the Anthropocene. Washington D.C.: The Breakthrought Institute.

30. Le Corbusier, CE. (1955). Modulor 2. Boulogne: Editions de I’Architecture d’ aujourd’hui.

31. Le Corbusier, C.E. (1987). The Decorative Art of Today. (James Dunnett μετάφρ.). Cambridge: MIT Press.

32. Leroi-Gourhan, Α. (1964). Speech and Gesture.

(Anna Bostock Berger μετάφρ.).

Cambridge: MIT Press.

33. Merchant, C. (2006). The Scientific Revolution and The Death of Nature. Chicago: University of Chicago Press.

34. Nagel, T. (1979). Mortal Questions. Cambridge University Press.

35. Neufert, Ε. (1935). Der Mensch als Mass und Ziel. Berlin: Bauwelt – Verlag.

36. Neutra, R. (1954). Survival Through Design. New York: Oxford University Press.

37. Scranton, R. (2015). Learning to die in the Anthropocene. City Lights Books.

38. Spinoza Β. (1849). Ethics including the improvement of understanding. Prometheus.

39. Turpin, E. (2013). Architecture in the Anthropocene: Encounters Among Design, Deep Time, Science and Philosophy. OPEN HUMANITIES PRESS. 123

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

40. Vitruvious, P. (1914). The Ten Books on Architecture (Morris Hicky Morgan μετάφ.).

Cambridge, MA: Harvard University Press.

41. Vovelle, Μ. (2000). Ο θάνατος και η Δύση. (Κ. Κουρεμένος μεταφ.). Αθήνα: Εκδόσεις Νεφέλη.

42. Επίκουρος. (1988). Κύριαι δόξαι. (Π. Ε. Γιαννακόπουλος μετάφρ.). Αθήνα : Πελεκάνος.

43. Σκούρας, Ζ. (2015). Αναζητώντας τη ζωή: Από την αρχαιότητα μέχρι τον 21ο αιώνα. Ζήτη.

44. Hensel, M. (2006). Morpho-Ecologies.

Architectural Association. Άρθρα 1. Bratton, B. (2016). ‘On Speculative Design’ Διαθέσιμο από: http://dismagazine.com/discussion/81971/onspeculative-design-benjamin-h-bratton/ (Πρόσβαση 18 Φεβρουαρίου 2018) 2. Brooker, Κ. (2015). ‘Google Ventures and the Search for Immortality’ Διαθέσιμο από: http://www.bloomberg.com/news/articles/201503-09/google -ventures-bill-maris-investing-inidea-of-living-to-500 (Πρόσβαση 14 Ιουλίου 2018) 3. Dukic, V. (2010) ‘The Two-Fold Structure of the Death-Event’ Διαθέσιμο από: https://philpapers.org/rec/DUKTTS (Πρόσβαση 26 Μαρτίου 2018) 4. Gardiner, S. (2004). ’Ethics and Global Climate Change’ Διαθέσιμο από: https://courses.washington.edu/pbaf595/Readin gs/5b%20-

124

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

%20Ethics%20and%20Equity/2006%20Gardiner %20EGCC.pdf (Πρόσβαση 17 Απριλίου 2018) 5. Granziano, M (2016). ‘Why You Should Believe in the Digital Afterlife’ Διαθέσιμο από: https://www.theatlantic.com/science/archive/201 6/07/what-a-digital-afterlife-would-belike/491105/ (Πρόσβαση 13 Φεβρουαρίου 2018) 6. Hale, J. (2012). ’Architecture, technology an d the body: from the prehuman to the posthuman’ Διαθέσιμο από: https://bodyoftheory.files.wordpress.com/2012/0 2/hale_sage-handbook_2012_ch29.pdf (Πρόσβαση 25 Απριλίου 2018) 7. Kalay, Y. and Marx, J. (2005). ‘Architecture and the Internet: Designing places in cyberspace’ Διαθέσιμο από: http://firstmonday.org/ojs/index.php/fm/article/v iew/1563 (Πρόσβαση 3 Μαρτίου 2018) 8. Kurzweil, R. (2009). ‘The Coming Merging of Mind and Machine’ Διαθέσιμο από: https://www.scientificamerican.com/article/mergi ng-of-mind-and-machine/ (Πρόσβαση 27 Φεβρουαρίου 2018) 9. Mann, M (2009). ‘Global Signatures and Dynamical Origins of the Little Ice Age and Medieval Climate Anomaly’ Διαθέσιμο από: http://science.sciencemag.org/content/326/5957 /1256 (Πρόσβαση 3 Απριλίου 2018) 10. Meyer, H. (1926). ‘Hannes Meyer’s “The New World” (1926)’ New York: Architectural Book Publishing. Διαθέσιμο από: https://modernistarchitecture.wordpress.com/20 10/10/20/hannes-meyer%E2%80%99s125

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

%E2%80%9Cthe-new-world%E2%80%9D1926/ (Πρόσβαση 24 Μαρτίου 2018) 11. Phillips, J. (1999). ‘The Changing Presentation of Death in the Obituary’ Διαθέσιμο από: http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.2190/O M.55.4.g (Πρόσβαση 29 Απριλίου 2018) 12. Stormer, N. (2017). ‘Two Folds, Three Spaces: Ethics and the Architecture of Life and Death’ Διαθέσιμο από: http://www.academia.edu/36151840/Two_Folds _Three_Spaces_Ethics_and_the_Architecture_of_ Life_and_Death (Πρόσβαση 16 Απριλίου 2018) 13. Μετάφας, Π.(2010) ‘η πολιτική του Michel Foucault..’ Διαθέσιμο από: https://mfoucault19261984.files.wordpress.com/ 2013/03/30-cebc2-8-ceb7cf80cebfcebbceb9cf84ceb9cebaceaecf84cebfcf85-michel-foucault-pm.pdf (Πρόσβαση 25 Φεβρουαρίου 2018) 14. Χριστοπούλου, Β. (2014). ‘Sigmund Freud: Η σχέση μας με το θάνατο’ Διαθέσιμο από: https://tvxs.gr/news/paideia/sigmund-freud-isxesi-mas-me-thanato (Πρόσβαση 13 Φεβρουαρίου 2018)

126

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

Ιστοσελίδες 1. ‘ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ VON BERTALANFFY’, Et Ego in Arcadia Sum. (2013) Διαθέσιμο από: https://et-in-arcadiaego8.webnode.gr/συστημικη-σκεψη/γενικηθεωρια-των-συστηματων-/ (Πρόσβαση 7 Ιουλίου 2018) 2. ‘Global Health Observatory data repository’, Global Health Observatory Data Repository.

(2012) Διαθέσιμο από: http://apps.who.int/gho/data/node.main.RCODW ORLD?lang=en. (Πρόσβαση 3 Απριλίου 2018) 3. ‘The Anthropocene epoch: scientists declare dawn of human-influenced age’, the Guardian. (2018) Διαθέσιμο από: https://www.theguardian. com/environment/2016/aug/29/ declareanthropocene-epoch-experts-urge-geologicalcongress-human-impact-earth (Πρόσβαση 21 Φεβρουαρίου 2018) 4. ‘Posthuman, All Too Human. Towards a New Process Ontology’, SAGE Journals. (2006) Διαθέσιμο από: http://journals.sagepub.com/doi/10.1177/026327 6406069232 (Πρόσβαση 14 Φεβρουαρίου 2018) 5. ‘Michel Foucault: Biopolitics and Biopower’, Criticallegalthinking.com. (2017) Διαθέσιμο από: http://criticallegalthinking.com/2017/05/10/miche l-foucault-biopolitics-biopower/ (Πρόσβαση 14 Φεβρουαρίου 2018) 6. ‘Posthuman God’, Project Gutenberg SelfPublishing. (2018) Διαθέσιμο από:

127

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

http://self.gutenberg.org/articles/eng/Posthuman _God (Πρόσβαση 9 Ιουνίου 2018) 7. ‘The Anthropocene epoch: scientists declare dawn of human-influenced age’, the Guardian. (2018): Διαθέσιμο από: https://www.theguardian.com/environment/2016/ aug/29/declare-anthropocene-epoch-expertsurge-geological-congress-human-impact-earth (Πρόσβαση 7 Μαΐου2018) 8. ‘ Toward a Post-Human Era? Computational Architects and the Becoming of Human Beings’, Isparchitecture.com. (2018) Διαθέσιμο από: http://isparchitecture.com/toward-a-post-humanera-computational-architects-and-the-becomingof-human-beings-by-marion-roussel/ (Πρόσβαση 10 Απριλίου 2018) 9. ‘Necropolitics’, anthrobiopolitics.wordpress.com.

(2013) Διαθέσιμο από: https://anthrobiopolitics.wordpress.com/2013/02/ 23/necropolitics/ (Πρόσβαση 3 Απριλίου 2018) 10. ‘Nietzsche F . (1882)’, Διαθέσιμο από: Βικιπαίδεια:Long articles ‘https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F_%CE%98 %CE%B5%CF%8C%CF%82_%CE%B5%CE%AF %CE%BD%CE%B1%CE%B9_%CE%BD%CE%B5 %CE%BA%CF%81%CF%8C%CF%82 (Πρόσβαση 7 Μαΐου 2018) 11. ‘The Death and Life of Great American Cities’, WikiSummaries. (2016) Διαθέσιμο από: http://www.wikisummaries.org/wiki/The_Death_a nd_Life_of_Great_American_Cities (Πρόσβαση 14 Σεπτεβρίου 2018)

128

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

12. ‘Jane Jacobs : "Ο Θάνατος και η Ζωή των Μεγάλων Αμερικανικών Πόλεων"’, citybranding.gr (2018). Διαθέσιμο από: https://www.citybranding.gr/2018/05/janejacobs.html (Πρόσβαση 14 Σεπτεβρίου 2018) 13. ‘Antisocial - A Modern Dating Horror Story’, Vinylio Tv Show (2018). Διαθέσιμο από: https://www.facebook.com/vinyliotvshow/videos/ 2178171672199072/?hc_ref=ARRaMFPHrz3wjUj0 uHTLDCMjGrMTaL4cmyNjMJ1gFBo7XHcHMEMGO 1ocrVi0Ijv4gaI (Πρόσβαση 19 Απριλίου 2018) 14. ‘FUTURE CITIES LAB IS AN ART AND DESIGN STUDIO OPERATING GLOBALLY OUT OF SAN FRANCISCO, CA.’, Future Cities Lab. (2018) Διαθέσιμο από: http://www.future-cities-lab.net/ (Πρόσβαση 10 Ιουίου Απριλίου 2018) 15. ‘Definition of system/’, Merriam-Webster. (2018). Διαθέσιμο από: https://www.merriamwebster.com/dictionary/system (Πρόσβαση 10 Ιουλίου 2018)

129

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

Διδακτορικές Διατριβές 1. Ζαβράκα, Δ. (2016). «(Νεκρο)-ταφείο Fürstenwald. Kienast & Vogt Landschaftarchitekten» στο Γ. Πανέτσος, (επίμ.) Αφετηρίες, Τόμος Ι, Εκδόσεις Δομές, Αθήνα, 2016.

Bίντεο 1. Sinek, S. (2018). «The Dangers Of Social Media Addiction» Διαθέσιμο από: https://www.youtube.com/watch?v=YPmNf362_K 0 (Πρόσβαση 10 Ιουίου Απριλίου 2018) Πηγές Εικόνων 1. Vincent van Gogh, ‘Skull of a Skeleton with Burning Cigarette’ , https://www.huffingtonpost.com/2015/03/19/dea th-in-art-_n_6849376.html?guccounter=1 2. Dimitriosaidonis, ‘Human Nature VS Evolution’, http://www.iaacblog.com/programs/humannature-vs-evolution/ 3. Redjuice, ‘Life.. and death’, https://www.deviantart.com/redjuice/art/Lifeand-death-49885704 4. Mariana, ‘The stone age people’, https://www.thinglink.com/user/38071393291599 8722 130

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

5. Tom Rushmer, ‘Life Cycle’, http://cargocollective.com/tomrushmer/Life-Cycle 6. Pablo Picasso, ‘Self Portrait Facing Death’, https://www.boredpanda.com/famous-artistslastworks/?utm_source=google&utm_medium=or ganic&utm_campaign=organic 7. Unknown, ‘Human Hand’,

https://i.pinimg.com/originals/23/98/fa/2398fa8 e328c809aef4aeb5e4e3e29a5.jpg 8. Dali, ‘The Persistence Of Memory’, https://medium.com/adventures-in-consumertechnology/neuro-plasticity-and-general-artificialintelligence-8ba60686971b 9. Da Vinci, ‘Vitruvian Man’, http://howardpgoodman.com/counselingservices/ 10. ‘Metropolis’, https://giphy.com/gifs/misc-metropolisrVvXqzpGXAsDe 11. Shutterstock, ‘The Church is exploring its response to the weaving of man and machine’, https://www.osv.com/OSVNewsweekly/Story/Tab Id/2672/ArtMID/13567/ArticleID/24252/TheChurch-wrestles-with-transhumanism.aspx 12. Unknown, 'Humanity', https://www.facebook.com/OptimisticOrPessimisti c/posts/1969122356445552 13. Unknown, ‘The Black Death’,

https://www.pulseheadlines.com/strainsyersinia-pestis-ancient-human-fossils/9124/ 14. Shutterstock, ‘Social Media could be harming your teens mental health’, 131

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

https://www.psychologytoday.com/us/blog/theunmotivated-teen/201806/social-media-couldbe-harming-your-teens-mental-health 15. ‘Constant Existential Crisis’,

https://www.tumblr.com/search/constant%20ex istential%20crisis 16. Tatiana Ayazo, ‘Magic Pills’, https://www.rd.com/health/diet-weightloss/fda-approved-weight-loss-pills-that-work/ 17. Björn Öberg, ‘Death will have to wait’, https://designslam.me/wpcontent/uploads/2018/02/Bjo%CC%88rnO%CC%88berg-Death-will-have-towait.jpg?189db0&189db0 18. 'Euthanasia', http://www.pemptousia.gr/wpcontent/uploads/2017/10/right2-die.jpg

19. Karolis, ‘Reality’, http://blog.directoryofillustration.com/cleverconceptual-tennis-illustrations-by-karolisstrautniekas/ 20. ‘Vibrant Matter’,

http://chrishanke.com/index.php?/2013/vibrantmatter/ 21. Gabriel Kelemen, ‘Solar system illustrating the unity of thermal and biological convection’, http://www.cosminnasui.com/2013/12/gabrielkelemen/gabriel-kelemen-universal-spherevortex-principium-theory-2-solar-systemillustrating-the-unity-of-thermal-and-biologicalconvection/

132

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

22. Rachel Armstong, ‘Artificial Meat’, http://metamorf.no/2016/?project=rachel-armstrong 23. ‘Smart Material Molecules’,

https://sourcetech411.com/2014/01/future-technologysmart-materials/ 24. ‘WestWorld’,

http://lostinasupermarket.com/2017/01/westworld-a-3am-stoners-theory-on-violent-delights-gods-davincisvitruvian-man-and-the-garden-of-eden/ 25. Unknown, ‘Necropolitics’https://unrulypolitics.wordpress.com/2015/

03/20/blacklivesmatter-and-necropolitics/ 26. Unknown, ‘Speculative Everything’, https://mitpress.mit.edu/books/speculative-everything 27. Ivica Mitrović, ‘Traditional design vs Speculative design’, http://speculative.hr/en/introduction-to-

speculative-design-practice/ 28. ‘Museum of the Future’, http://www.museumofthefuture.ae/ 29. Donald, ‘Flesh is a Dead Format’, http://wrenmcdonald.com/following/all/wrenmcdonald.co m/Flesh-is-A-Dead-Format 30. Liam Young, ‘Tomorrows thoughts today’,

http://www.tomorrowsthoughtstoday.com/ 31. Björn Öberg, 'Transhumanism', https://wevux.com/category/art-en 32. Donald, ‘Shared living schemes’ https://medium.com/space10/5-speculative-sharedliving-schemes-as-imagined-by-students-at-central-saintmartins-9c2a994d6faf 33.Björn Öberg, ‘Death will have to wait’, https://designslam.me/wpcontent/uploads/2018/02/Bjo% 133

DISCOURSES ON DEATH AS A CONDITION FOR CONTEMPORARY ARCHITECTURE

CC%88rn-O%CC%88berg-Death-will-have-towait.jpg?189db0&189db0 34. ‘Waiting For Death Death’,

https://tenor.com/search/waiting-for-death-gifs 35. Salvador Dali, ‘That To Study Philosophy Is To Learn To Die’, https://www.brainpickings.org/2013/08/12/salvador-daliillustrates-montaigne/

134