2010 04 smaak

huisvesting

Rechtszaal in oude AIVD-gebouw is een digitaal wonder

Het voormalige AIVD-hoofdkantoor in Leidschendam is omgebouwd tot hoofd­ vestiging van het Libanon Tribunaal.

Pronkstuk is de rechtszaal, maar vooral het proces: in een ongelofelijk hoog tempo is een kantoorgebouw veranderd in een gerechts­ gebouw.

Tekst: jaap huisman Fotografie: Roger dohmen

p. 26 links: gang voor het publiek in de patio. midden: Publieke tribune achter een stevige glaswand. p 27 links: exterieur van het tribunaal. rechts: ontvangsthal in zachtgroen.

Het Libanon Tribunaal is een

26

architectuur

internationaal

Het is de klassieke foto die gewoonlijk van een uiterlijk wordt gemaakt: vóór en na de behandeling. Dat procédé kan ook op een interieur worden toegepast. In het vroege voorjaar van 2009 verzamelde de pers zich in een gymzaal in Leidschen­ dam, een ruimte met een groene rubberen vloer met belijning, ventilatieroosters, patrijspoortramen.

Het was de voormalige sportzaal van de AIVD die het pand in 2007 heeft verlaten. Een jaar later is daar niets meer van te herkennen. Een stemmige rechtszaal in bruintinten is er voor in de plaats gekomen met op een verhoging de zetels van de vijf rechters. Rechts van die rechters zullen de beklaagden plaatsnemen,

aan de andere zijde links de aan­klagers. De beklaagden worden geflankeerd door het bewakend personeel. Pal tegenover het presidium bevindt zich de plaats waar de getuigen kunnen worden gehoord. Daarboven steekt een publieke tribune over de volle breedte de zaal in, afgescheiden van de rechtszaal met beveiligd en akoestisch glas. De wanden zijn bekleed met vierkante panelen in een suede-look die ook een gedempte akoestiek garanderen – dusdanig effectief dat zelfs gefluister hoorbaar blijft. Het geheim van de non-woven wandbespanning is dat ze met klittenband is vastgezet. Ze kan er dus ook weer eenvoudig af.

gebouw in een gebouw verbouwde eerder de Haagse Arc als tijdelijk onderkomen voor het ICC. Maar, zo luidde de uitdrukkelijke opdracht van de Rijksbouwmeester: ‘het mag geen kopie worden’. Het Libanon Tribunaal diende een eigen identiteit te krijgen. Het heeft ook een eigen opdracht, namelijk de verdachten van de aanslag op oud-premier Hariri te berechten.

Daarvoor wordt nu onderzoek gedaan in Beiroet. Zodra dat is afgerond, zullen de beklaagden, getuigen en rechters naar Leidschendam komen. Von Hebel schat dat er een klein aantal verdachten terecht zal staan – het Libanon Tribunaal is daarmee duidelijk van een andere orde dan het Joegoslavië Tribunaal.

‘We zijn ook korter actief’. Drie, hooguit vier jaar, schat hij de doorlooptijd in. Die tijdelijkheid is niet aan de kwaliteit van de verbouwing af te zien.

Fort

Toen de VN aandrong op een berechting van de verdachten van de aanslag en Den Haag polste om een

27

Zie daar het hart van STL, het Special Tribunal for Lebanon.

Er is reden voor trots. In de onwaarschijnlijk korte tijd van een jaar is het interieur van het nondescripte gebouw van de AIVD getransformeerd tot een zwaar beveiligd tribunaal.

Men is binnen het budget gebleven, dat ook. Succesfactor daarvoor is het samen optrekken van de direct betrokken partijen gedurende het gehele proces. En niet te vergeten de servicegerichte opstelling van de gemeente Leidschendam-Voorburg.

De Rijksgebouwendienst, vertegenwoordigd door Aad Kouwenhoven en Rogier Bekkers, beiden van het Atelier Huisvesting Internationale Organisaties, overlegde soepel met de vertegenwoordigers van het tribunaal, Herman Von Hebel (waarnemend griffier) en Philip Mitnick (hoofd interne zaken), bijgestaan door Jan Brands (hoofd facilitair bedrijf). En dan was er nog de architect die het interieur zou transfomeren, Piet Grouls van Architecten Van Mourik. De laatste kent het klappen van de zweep. Hij

het gangenstelsel met zijn gescheiden looproutes al gauw je richtinggevoel kwijt. Voor je er erg in hebt, zwaait een deur open naar de rechtszaal die bijna onzichtbaar in de wand opgaat. Grouls voegde er nog een gang aan toe, in de patio, die het publiek naar de tribune moet leiden.

Om te voorkomen dat buitenstaanders bijvoorbeeld getuigen zouden ontmoeten, zijn sommige ramen rond de patio geblindeerd. Een tribunaal kent zo zijn eigen wetmatigheden. Een daarvan is de tafel voor de getuigen (blind witnesses) die desgewenst onder de overhangende publieke tribune geschoven kan worden om herkenning te voorkomen.

28

Computers

geschikte locatie, ging Philip Mitnick, met vertegenwoordigers van de Rijksgebouwendienst en het Ministerie van Buitenlandse zaken een drietal panden af. Men was ogenblikkelijk gecharmeerd van het voormalige AIVD-kantoor. Mitnick: ‘Als hier de Nederlandse veiligheidsdienst heeft gezeteld, weet je zeker dat het optimaal beveiligd is. Het staat vrij in de omgeving en wordt omringd door een gracht. Het is net een fort.’ Een kunstwerk op de binnenplaats, nog geplaatst in de AIVD-tijd, is een vernuftige afweer tegen mogelijke helikopterlandingen, de bestaande garage is geschikt om verdachten geïsoleerd per auto naar binnen te voeren.

Maar het belangrijkste is wel dat er een gescheiden circulatie in het vierkante gebouw gerealiseerd kon worden. Architect Grouls boorde op sommige plekken stalen trappen door de vloeren, bracht een speciale lift voor de verdachten aan en aparte tracés voor de rechters, getuigen en belangstellenden. ‘We hebben een volledige nieuwe routing in het gebouw aangelegd.’ Uiteraard was er ook dagdetentie nodig, achter de zittingzaal voor korte onderbrekingen.

Zijn analyse van het gebouw: ‘Het is niet uitnodigend, want nogal hermetisch, maar dat maakt het zeer geschikt voor zo’n speciale rechtbank. Die heeft geen nadrukkelijke buitenkant nodig.’ Een bord op de gevel ontbreekt dan ook, men

volstaat met een subtiele vlag met daarop het logo. Typerend voor het gebouw is de vierkante vorm met vier hoektorens van glazen bouw­ stenen. ‘Dat is niet zo’n makkelijk uitgangspunt’, zegt Grouls, ‘omdat je je binnen niet zo goed kunt oriënteren.’ Dat blijkt ook bij een rondleiding door de rechtbank – je raakt in

Boven de derde verdieping veranderde er niets. Grouls concentreerde zich op de onderste twee etages, en dan met name op de rechtszaal. ‘Dat heeft toch altijd iets van een theater.

De rechters die opkomen, de sfeer, de setting. De wereld van de rechtspraak heeft een eigen jargon en een eigen logica. Wat stel je daar

dan als architect tegenover?

Opvallen wat moet opvallen, dat was mijn uitgangspunt.’ Met trots laten Mitnick en Von Hebel zien wat Grouls heeft bedoeld: de ontvangstruimte heet je welkom met een zachtgroene kleur die zich uitstrekt van vloer tot balie, de persruimte baadt in een babyblauw, de andere kleur van het logo van het STL. Mitnick: ‘Het is een volledig gedigitaliseerd complex, een papierloze rechtbank.’ Elke journalist heeft een aansluiting voor zijn laptop, de rechtbank zelf is uitgerust met een computervloer, overal hangen schermen waarop de zittingen zijn te volgen. De zittingzaal heeft de meest geavanceerde courtroom technology die ooit is toegepast. Omdat zoveel beeldschermen het blikveld in de zittingszaal wel eens zouden verstoren, heeft Grouls een list bedacht. De computerschermen zijn verzonken aan het uiteinde van het tafelblad, zodat de rechters over hun medewerkers kunnen heenkijken in de richting van de getuigen. Het

die heeft geïnvesteerd in de omgeving, in de vorm van verhoogde en kloeke trottoirbanden, een hek rondom het complex en allerlei andere obstakels tegen ‘kwaad willenden’. Een kleine parel bij de ingang is de security booth van de Rgd-architect Fokke van Dijk. Hier worden alle bezoekers van het tribunaal via detectiepoortjes gescreend, moeten broekriemen losgekoppeld en tassen bekeken.

Het beveiligingsniveau is ongekend.

Daarom mag het dan ook een bijzonderheid heten dat het gebouwtje er zo vriendelijk uitziet.

Bekkers: ‘Het had net zo goed de entree van een modern museum kunnen zijn, van buiten dan.’

Aannemer

De korte vernieuwbouwtijd was mogelijk, zegt Kouwenhoven, dankzij een zogeheten bouwteamconstructie. Dan wordt de aannemer

(in casu WEBA uit Naaldwijk) actief betrokken bij het voorlopig ontwerp; hij brengt zijn expertise in, die het ontwerp van de architect sneller uitvoerbaar maakt. ‘Het is in dit geval de meest geëigende vorm’, aldus Kouwenhoven, ‘het brengt oplossingen dichter bij, het kan een ontwerp ook sterker maken.’ Er zijn aparte sessies met risicoanalyses georganiseerd die volgens Grouls nuttig waren om het ontwerp te evalueren. ‘Je kunt wel alles bedenken, maar er zijn ook punten waar je overheen kijkt.’ De Rijksgebouwendienst was gevraagd het tribunaal in februari/maart op te leveren, omdat toen de eerste verdachten zouden arriveren. Die komen echter later, de justitiële doop wordt nu verricht met de zaak tegen de voormalige president van Liberia, Charles Taylor. Ook het tribunaal voor Sierra Leone is namelijk sinds kort gevestigd in dit gebouw. Von Hebel: ‘Dat is voor ons een mooie testcase om te zien hoe het complex werkt.’

Rond de 300 werknemers trekken in

het gebouw, een stuk minder dan de 900 die er indertijd voor de AIVD werkten voordat de dienst vertrok naar het voormalige ministerie van onderwijs in Zoetermeer. Nog een getal: op de tribune is plaats voor 96 belangstellenden, in de rechtszaal zelf kunnen 76 mensen terecht.

De buurt

Het overleg met de buurt verliep al net zo soepel als de verbouwing.

Bekkers: ‘Dat is vooral te danken aan de volstrekt transparante wijze waarop het Libanon tribunaal, samen met de gemeente, Buitenlandse Zaken en de Rijksgebouwendienst de buurt tegemoet is getreden. In een tweetal open huis-bijeenkomsten is met respect voor elkaars belangen het Libanon Tribunaal van een enclave tot een onderdeel van de buurt geworden’.

De bewoners zien nu in dat ze in een van de veiligste buurten van de Haagse regio wonen. Hier mag of zal niets gebeuren. Daarvoor heeft de NCTb (Nationaal Coordinator Terrorismebestrijding) zorg gedragen

p. 28 boven: persruimte met aansluiting voor laptops. onder: zittingszaal met akoestische wand. p. 29 boven: ingebouwde schermen en toetsenborden: de plaats van de aanklagers.

29

Libanon Tribunaal fungeert grotendeels onder het Libanese recht – dat is ontleend aan het Franse stelsel.

Libanon heeft voor de helft bijgedragen aan het budget, de rest komt van een aantal afzonderlijke VN-lidstaten. Von Hebel hoopt nog op wat fondsen die de ontbrekende vijf procent van de begroting moeten dekken, en heeft daar alle vertrouwen in. Mitnick bracht zijn ervaring als professioneel opdrachtgever mee als procescoördinator bij het Joegoslavië Tribunaal en het Cambodja Tribunaal. Daar is geleerd hoe het nog beter en efficiënter kan.

Dat manifesteert zich in de gescheiden verkeersroutes en de voorzieningen. Zo zijn er vier cabines voor tolken aan de koppen van de zittingszaal ingericht, want er zal ook Engels, Arabisch en Frans gesproken worden.

De Rijksgebouwendienst en de vertegenwoordigers van het STL kijken terug op een soepel verlopen proces dat een court heeft opgeleverd waarvoor zich het best de term ‘special’ leent. Vier jaar kan het perfect draaien als tribunaal, daarna zou het gebouw in de ogen van Bekkers ook geschikt zijn als zwaar beveiligde rechtbank, te vergelijken met de bunker van Osdorp. Treffend is de formulering van de architect over de manier waarop hij het AIVD-kantoor heeft getransformeerd. ‘Ik heb een gebouw in een gebouw gemaakt, met een kralenketting van ruimtes.’ En iedereen zal dat snoer op zijn eigen, gescheiden, manier beleven.