Draai het eens om: denk op een andere manier over de toekomst van Deventer met omliggende dorpen en het platteland.
grenzen
groeien
- aan de belasting van het milieu
- van nieuwe duurzame (bouw-)producten en bedrijven
- aan voorraden fossiele brandstoffen
- van besparingstechnieken: zonnepanelen, warmtepompen, isolatie etc.
- aan de groei van de bevolking
- van kleinschaliger woningbouwprojecten - van langer tijdelijk gebruik van bouwlocaties
- aan de ‘blauwdrukplanning’
- van procesmatige, flexibele ontwikkeling
- aan de economische groei
- van hergebruik leegstaande bedrijfspanden
- aan ontwikkelaarswoningbouw
- van (collectief) particulier opdrachtgeverschap
- aan specifieke huisvesting en zorg voor minder vitale ouderen
- van technische mogelijkheden om zelfstandig te blijven wonen
- aan financiĂŤle mogelijkheden gemeenten
- van ruigere, onderhoudsarme parkinrichting en - van initiatieven van bewoners en ondernemers
- aan de bio-industrie
- van biologisch boeren
Acht eeuwen ouderenhuisvesting in Deventer
•
Het totaal aantal 65+ers neemt in de gemeente Deventer toe van bijna 15.000 in 2012 naar ruim 26.000 in 2040. In 2040 is een kwart van de inwoners 65+.
•
De groep 85+, die relatief vaak hulp nodig heeft, blijft tot en met 2020 in aantal gelijk. Daarna groeit deze groep naar 3.500 in 2040.
Opname in zorginstelling indien:
Ouderen die niet meer zelfstandig of bij hun kinderen konden wonen werden opgevangen in Gasthuizen. Het eerste gasthuis in Deventer was het Heilige Geest Gasthuis en dateert uit de 13e eeuw. De kleinschalige gasthuizen groeiden snel uit tot grotere complexen waarin ook ruimte was voor andere gebruikers die verzorging of onderdak ontbeerden zoals reizigers, pelgrims en zwervers, zieken, gehandicapten, geesteszieken. Dit alles in een religieus kader.
In de katholieke gasthuizen werd het meeste werk zonder betaling verricht door religieuze zusters.
Middeleeuwen tot WO II
> Ouderenzorg = Liefdadigheid
• Ouderenzorg is onderdeel van armenzorg en ziekenzorg, gecombineerd met andere functies • Ouderen zijn hulpbehoevend, een kans voor het beoefenen van christelijke naastenliefde • Ouderenzorg = liefdadigheid, sterk aanwezig in Deventer met de beweging van de Moderne Devotie (Geert Grote) • Zorg en huisvesting zijn in principe gratis en worden geleverd door één organisatie
ZORGINSTELLING In het pand Brink 69 was vanaf 1542 de ziekenzaal gevestigd van het Heilige Geest Gasthuis, het allereerste Gasthuis van Deventer. Uit het HGG is Solis voortgekomen (foto Erwin Zijlstra)
Het pand aan de Nieuwstraat 41 (thans het Gildehotel) is in 1896 als St. Jozef ziekenhuis door W. te Riele ontworpen in neogotische stijl. In 1915 werd voor een deel een 2e bouwlaag toegevoegd. Carinova is voortgekomen uit het St. Jozef Gasthuis.
Het Groote en Voorster Gasthuis is eind 19e eeuw gebouwd in neoclassicistische stijl in de Bagijnenstraat tegenover het St. Elisabeth Gasthuis. In 1945 werd het complex gebombardeerd door geallieerde vliegtuigen die het op de bruggen over de IJssel hadden voorzien.
ZELFSTANDIG WONEN Het in 1861 in neoclassicistische stijl gebouwde ’Stappenconvent’ is genoemd naar de grondlegger priester Hendrik Stappe, speciaal voor oude vrouwelijke kostkopers met verzorging vanuit het naastgelegen Groote en Voorster Gasthuis.
Het Jordenshof aan de Kleine Overstraat (25-31) werd gesticht in 1538 en nagelaten aan de familie Jordens. In 1931 werd het herbouwd naar ontwerp van de Deventer architect ir. W.P.C. Knuttel.
Het verblijf en de verzorging in de gasthuizen en gestichten waren in principe gratis. Inkomsten kwamen uit schenkingen en legaten, uit opbrengsten van het groeiende bezit aan landerijen en vastgoed, uit rente op leningen en uit erfenissen van ‘kostkopers’. Kostkopers kregen levenslange verzorging in ruil voor een eenmalige inkoopsom of door afstand te doen van hun erfenis.
Kostkopers hadden een eigen kamertje van ca. 10 m². Armen sliepen op een zaal, hier met eigen bedstee en opbergkist. Zij moesten ook werken voor de kost. Vrouwen deden naai-, brei- en verstelwerk; mannen deden klusjes, schoenenlappen en portierswerk.
Het St. Elisabeth Gasthuis was speciaal bestemd voor ‘krankzinnigen’, dus ook voor verwarde ouderen. Deze mannen dragen hun steentje bij door koffiebonen te sorteren.
Vanaf de middeleeuwen ontstonden er in Deventer hofjes, bestemd voor arme en oude vrouwen. Zij konden, anders dan mannen in die tijd, nog heel lang zelfstandig wonen. De bejaardenhofjes zijn in de loop der jaren - op het Jordenshof na - gesloopt.
PLATTEGRONDEN MIDDELEEUWEN - 1940 Eenpersoonsverblijf
Twee gecombineerde lage bejaardenwoningen
Kamer voor kostloper in Gasthuis, ca. 1800
Jordenshof, 1934
ca. 10 m2 (schaal 1:50)
ca. 22 m2 per verblijf (schaal 1:50)
zorginstelling
zelfstandig wonen
Jaren ’50 en ’60
> Ouderenzorg = Een recht
• Opbouw verzorgingsstaat Sinds de onder Willem Drees ingevoerde Noodwet Ouderdomsvoorziening Bejaardenzorg hebben gepensioneerden recht op verzorging na een arbeidzaam leven • Gepensioneerden worden behandeld als een aparte demografische groep en gaan in principe – gezond of niet en mede vanwege het grote woningtekort – naar het bejaardentehuis aan de rand van stad • Huisvesting en zorg in één hand, van veelal verzuilde organisaties die werken met bijdragen en strakke regelgeving van de overheid Opname in zorginstelling indien:
ZORGINSTELLING
St. Jurriën en Huize Salland zijn voorbeelden van naoorlogse bejaardentehuizen. Deze waren grootschalig met 150 - 250 bewoners. Alleenstaanden hadden een zitslaapkamer met eigen toilet. Echtparen hadden een aparte slaapkamer. Ook waren er woningen die gebruik konden maken van de voorzieningen van het huis. Huisvesting en zorg werden net als in de vooroorlogse periode verzorgd door één organisatie. De rijksoverheid gaf subsidie en stelde strakke regels, bewoners droegen hun inkomen af.
Verzorgingshuis Huize Salland in de wijk Colmschate (1955, architect Hornstra). De toen in verhuur zijnde 168 plaatsen zijn na een renovatie in 1975 teruggebracht naar 80 en na de renovatie in 2000 resteren er nog 66.
Voor Huize Salland moest men zich inkopen. Het naastgelegen Park Gooijland bevat 20 duurdere koop- en 84 huurappartementen voor mensen die er met aanvullende service en zorg (van Carinova) nog min of meer zelfstandig kunnen wonen.
St. Jurriën Gasthuis aan de P.C. Hooftlaan in de wijk Zandweerd (1959, architect ir. W.P.C. Knuttel). De functionalistische architectuur is kenmerkend voor de periode 1950-1970. Zorgverlener is Carinova.
De hal van Huize Salland
ZELFSTANDIG WONEN In de vroeg naoorlogse wijken werden speciale woningen voor ouderen gebouwd. Men vond dat je in de wijk moest kunnen wonen ‘van de wieg tot het graf’. Behalve appartementen werden er eenlaagse bejaardenwoningen gebouwd, klein maar karakteristiek.
Seniorenwoningen aan de Alferdinkweg in Schalkhaar (1968, architect Bennink) wachten op de sloop.
In 1965 werd wettelijk bepaald dat zorginstellingen geen eigen inkomstenbronnen mochten hebben. Het immense bezit van de Deventer gasthuizen, beheerd door de Verenigde Gestichten, werd daarom overgedragen – maar pas in 1988 – aan de Stichting IJssellandschap.
Groote en Voorster verzorgingshuis aan de Haagsteeg (1968, architect ir. W.P.C. Knuttel).
Het huidige complex (2004/2005, IAA architecten).
Eten en ontspanning in de grote gemeenschappelijke ruimte van het St. Jurriën Gasthuis.
Jaren ’70 en ’80
> Ouderenzorg = Een recht, maar … langer thuis wonen • Grenzen aan de groei • Ouderen emanciperen en worden minder gezien als aparte, kwetsbare groep
Opname in zorginstelling indien:
• Overheid begint terug te treden, begin van de scheiding tussen wonen en zorg • Langer thuis blijven wonen, geleidelijke groei mantelzorg en woongroepen • Kritiek op geïsoleerde enclaves voor gepensioneerden
ZORGINSTELLING Huize Corel aan de Zwolseweg (1974, architect Reitsma) borduurt voort op het concept van de vorige twee decennia. De eenpersoons zit-slaapkamers zijn iets ruimer en beschikken allemaal over een eigen badkamer. Zorgverlener is Solis. P.W. Janssen Verpleeghuis in Colmschate (opgeleverd 1993, architect J. Lengkeek) is opgezet als een voor die tijd modern verpleeghuis. Met kleinschalig georganiseerde afdelingen voor dementerenden. Die omvatten drie verdiepingen met elk drie huiskamers waarin veel vertrouwde elementen van vroeger.
ZELFSTANDIG WONEN De 11 lage bejaardenwoning aan de Zwaluwenburg (Colmschate) uit 1988 zijn nog steeds erg geliefd bij de bewoners. Dit type woningen is in Deventer incidenteel gebouwd.
Mantelzorg was eeuwenlang vanzelfsprekend, met name op het platteland. De ouder wordende ouders bleven op de boerderij wonen en kregen van de familie de benodigde zorg.
Gelijkvloerse bejaardenwoningen rond 1975 gebouwd in de wijk Borgele als variant op het hofje.
PLATTEGRONDEN JAREN ‘50 - ‘60
PLATTEGRONDEN JAREN ‘70 - ‘80
zelfstandig wonen Lage bejaardenwoning
zelfstandig wonen
Alferdinkweg, 1968 ca. 57 m2 + tuin ca. 50 m2 (schaal 1:50)
Lage bejaardenwoning Zwaluwenburg, 1988 ca. 66 m2 + zolder ca. 34 m2 (schaal 1:50)
zorginstelling
zorginstelling
Eenpersoonsverblijf
Eenpersoonsverblijf
St. Jurriën, 1959
Huize Corel, 1974
ca. 30 m2 (schaal 1:50)
ca. 32 m2 (schaal 1:50)
Jaren ’90 tot heden
Opname in zorginstelling indien:
> Ouderenzorg = Een recht, maar… zo lang mogelijk zelfstandig
• Ouderen emanciperen verder, de groeiende vergrijzing begint extra aandacht te vragen • Zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen is het centrale beleidsdoel • Het traditionele verzorgingshuis wordt meer en meer een verpleeghuis • De scheiding tussen wonen en zorg wordt verder doorgezet • Kortstondige hoogtijdagen voor het WoonZorgComplex (WoZoCo) • Specifieke ouderenhuisvesting – ook voor dementerenden – wordt vaker gecombineerd met andere (voor de buurt toegankelijke) functies
ZORGINSTELLING De Graaf Florishof bevat naast appartementen ook eengezinswoningen, zowel huur als koop. In de hoogbouw zijn zes woningen opgenomen voor telkens acht mensen met dementie. Zij hebben een eigen zitslaapkamer en een gezamenlijke woonkamer.
Multifunctioneel complex De Graaf Florishof in Keizerslanden (2009, architect Sacon Zwolle, in opdracht van Ieder1, zorgverlener Carinova, foto Erwin Zijlstra).
ZELFSTANDIG WONEN Het Noaberhuus in Okkenbroek is een multifunctioneel dorpshuis waaraan rond een hofje 10 zorgwoningen en vier appartementen zijn toegevoegd (2006, architect Jan Daggenvoorde, De Marken). Het Noaberhuus versterkt de vitaliteit van het dorp dankzij voorzieningen als een huiskamer annex café, supermarktje, bibliotheek, gemeenteloket, kapper en knooppunt ANWB.
Woonzorgcentrum Spikvoorde in de Vijfhoek (2009, ontwerp Beltman, zorgverlener Solis) is waarschijnlijk een van de laatst gebouwde ‘klassieke verzorgingshuizen’. Behalve wooneenheden bevat het een gezondheidscentrum, een kapper, schoonheidssalon en pedicure.
Overdekte entreegang hofwoningen Noaberhuus Okkenbroek
ZORGINSTELLING Woonzorgcomplex Ravelijn aan het J.C. Jordensplein in de wijk Hoornwerk (2007, architect KCAP in opdracht van Ieder1, zorgverlening Carinova, foto Luuk Kramer). Alle wooneenheden hebben een eigen voordeur aan het grote overdekte atrium. Ravelijn telt ook nog 4 woongroepen voor elk 6 personen (veelal met dementie) en twee gehandicaptenwoningen. Tevens is er ruimte voor zorgverleners.
ZELFSTANDIG WONEN Lage seniorenwoningen aan de Van Hetenstraat in de Keizerslanden (2010, architect Mulleners en Mulleners in opdracht Ieder1).
In de Jan Luykenstraat in de wijk Zandweerd staat een complex met huurappartementen voor ouderen (2007, I’M architecten in opdracht van Ieder1). De buitenruimtes zorgen voor gemakkelijk contact.
Nederland telt ca. 300 woongroepen voor ouderen. Indien evenredig verspreid, zouden er in Deventer dus twee moeten zijn. Wij hebben er geen een kunnen vinden.
PLATTEGRONDEN 1990 - HEDEN
Lage bejaardenwoning 2 verdiepingen
Eenpersoonsverblijf
Van Heetenstraat, 2009
Spikvoorde, 2009
ca. 75 m2 + (logeer)zolder ca. 55 m2 (schaal 1:50)
ca. 51 m2 (schaal 1:50)
zorginstelling zelfstandig wonen
De toekomst?
Opname in zorginstelling indien:
> Ouderenzorg = Recht of gunst? • De oudere beschouwd als 1. Een kostenpost of 2. Een welgestelde vakantieganger of 3. Maatschappelijk kapitaal? • Zelfstandig blijven wonen met nieuwe technieken en nog meer mantelzorg, tenzij dat echt niet meer gaat • Huisvesting en zorg worden (financieel) rigoureus gescheiden • Veel meer ouderen en veel oudere ouderen, sterke groei dementerenden Interne intensieve verzorging in verpleeghuizen • Meer multifunctionele, kleinschaliger zorgcomplexen, meer wijkgericht, meer reuring • De toekomstige ouderen zijn gemiddeld hoger opgeleid, mondiger, diverser, vitaler en vermogender. Omdenken dus.
•
•
•
et percentage ouderen H dat in een verzorgingsof verpleeghuis woont is tussen 2000 en 2011 afgenomen. Dat percentage zal ook in de komende jaren verder afnemen. Tot en met de leeftijdscategorieën 70 tot 75 jaar woont minder dan 2% in een verzorgings- of verpleeghuis. Pas boven de 75 jaar neemt het percentage echt toe. Meer dan de helft van de 95-jarigen woont niet in een verzorgings- of verpleeghuis!
•
•
ls het percentage ouderen dat in een verzorgings- of verpleeghuis woont A even groot blijft als in 2011, dan zal het aantal intern wonenden toenemen. Dat aantal zal waarschijnlijk lager liggen dan in deze grafiek. Zo lang mogelijk zelfstandig wonen is immers het beleid. Het aantal intern wonenden lijkt in de gemeente Deventer tot en met 2020 niet te groeien.
Nieuwe entree St. Jozef aan de Van Oldenielstraat (2009, architect One Architecture en RDH architecten). Het complex biedt onder andere ruimte aan 90 mensen die langdurige lichamelijke en geestelijke zorg behoeven. Zeven à acht bewoners vormen één huishouden in één huiskamer. Ieder heeft een privé zitslaapkamer met eigen sanitair. Om organisatorische redenen zijn telkens twee woongroepen geschakeld. Een deel van de zorgplaatsen is gedecentraliseerd naar Ravelijn en Graaf Florishof. Zie tevens plattegrond in de kast.
specialisatie naar leefstijl of culturele achtergrond? Woonzorgcentrum Rumah Saya in Apeldoorn is voor Indische Nederlanders en ouderen met Molukse achtergrond.
einde van het klassieke verzorgingstehuis?
hofjes midden in de stad?
Johannes Enschedehof is een nieuw hofje in de binnenstad van Haarlem (2007, architect Dรถll Architecten i.s.m. Joost Swarte, foto Christian Richters).
nog langer zelfstandig wonen?
Garage verbouwd tot tot slaapkamer + badkamer…
…en/of door allerlei technische voorzieningen als een traplift
meer kangoeroewoningen voor familiezorg?
In de vroegere Openbare School aan de Zwolseweg (uit 1883) zijn appartementen gemaakt, toegankelijk met lift.
hergebruik lege kantoorpanden, scholen e.d.?
appartementen in en bij boerderijen?
meer kleinschalige multifunctionele centra? Boerderij Dorpzigt in Korendijk. Centraal in het dorp wonen hier onder andere zes mensen met dementie in een groepswoning, mensen in de laatste levensfase. Maar er is ook een peuterspeelgroep en een kinderdagverblijf, een bibliotheek, een meubelmakerij en een ‘multifunctionele ruimte’.
Op Erve Reilink bij Bathmen wordt de schuur rechts vervangen door 3 appartementen en in de schuur links komen 3 appartementen en een gemeenschappelijke keuken annex huiskamer. Doelgroep is de alleenstaande 60-plusser van het platteland. Het concept voorkomt vereenzaming en houdt de oudere plattelandbewoner actief met werkzaamheden op de boerderij plus het Rustpunt.
hergebruik stadspanden? De vier doorgebroken stadspanden van Schefferstaete in Dordrecht bevatten 12 appartementen voor volwassenen en ouderen met en zonder beperking. Voorzieningen zijn zorg op maat, een restaurant, sociale werkplaats, en kantoren (foto Joost Brouwers).
De Dordtse woongroep Oude‘R’Landshoek telt ruim 50 ouderen, die samen koffie drinken, koken, spelletjes doen en feesten. Het pand wordt gehuurd van een corporatie.
meer door ouderen zelf opgezette woongroepen?
nog meer appartementen?
Woonlocatie Landsherenpoort in Keizerslanden (2011, architect Zeep in opdracht van Ieder1).
meer familiezorg? Op erve De Pothaer bij Loo wonen vier generaties bij elkaar. Waarschijnlijk geen groeimarkt.
nog meer lage seniorenwoningen?
Seniorenwoningen in Lettele (2010, architect Jan Daggenvoorde, De Marken). meer patiobungalows?
Patiowoningen met een compleet woonprogramma op de begane grond, gebouwd onder collectief particulier opdrachtgeverschap, onder begeleiding van de stichting SIR55.
Voor het maken van deze expositie zijn gesprekken gevoerd met mensen van verschillende voornamelijk Deventer organisaties Jorien Kranendijk Gemeente Deventer Nicolien de Vries Jan Griepink Carinova Ton Kragten WMO-adviesraad cluster ouderen Gerda Schepers Bert Kleine Schaars Solis zorggroep Tineke Spijkers Henny Jansen Irene de Negro Marcel Bartelds
De Marken
Arthur van Noort Ieder1 Fred Heemskerk Erve Reinink Bathmen Ireen de Jager Clemens Hogenstijn SAB (gemeentearchief) Arie van Harten VHGP architecten Serge van de Moesdijk Dennis Bouwman Zelfstandig beleidsadviseur Enschede
Ontwerp verpleegafdeling St. Jozef: 2 geschakelde huiskamers + zitslaapkamer, ontwerp 2012
Sonja Jansen Rumah Saya Apeldoorn Joyce Brilleman Gerard te Kaath Woonzorg Nederland Wim Bakker