FEARCHITECTURE

1

1

fearchitecture [εντοιχίζοντας το φόβο]

Ερευνητική εργασία Δασοπούλου Γραμματική Στεφανάκη Μαρία-Ηρώ Επιβλέπων διδάσκων | Νίκος Τσινίκας Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονικης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Φεβρουάριος 2016 2

“

Ο φόβος, όνομα ουσιαστικόν, στην αρχή ενικός αριθμός και μετά πληθυντικός: οι φόβοι. Οι φόβοι για όλα από εδώ και πέρα.

Κική Δημουλά

3

”

Ένα μεγάλο ευχαριστώ κατ’ αρχήν στον καθηγητή μας κ. Νίκο Τσινίκα, ο οποίος επέβλεπε την πορεία της εργασίας μας. Οι παρατηρήσεις και οι επισημάνσεις του στάθηκαν καθοριστικές για εμάς σε συνδυασμό με την ευχάριστη διάθεσή του για συζητήσεις πέρα από τα πλαίσια της έρευνάς μας. Επιπλέον, ευχαριστούμε τους γονείς μας για την ατέρμονη υλική και ηθική στήριξη, διότι χωρίς αυτούς δεν θα μπορούσε τίποτα να πραγματοποιηθεί. Τέλος, πολλά ευχαριστώ η μία στην άλλη για τις αδιάκοπες συζητήσεις πάνω στο θέμα, τη βοήθεια και τη ψυχολογική και ηθική υποστήριξη.

Γραμματική και Ηρώ,

Φεβρουάριος 2016 4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

CHAPTER 1

CHAPTER 2

CHAPTER 3

Εισαγωγικές έννοιες

Φοβία | Παράλογος

Φόβος | Ανασφάλεια,

σελ. 8

σελ. 12-34

φόβος

χάσμα

>Αντικείμενο

1.1 Τι είναι φόβος; Πότε 2. Γενικά

>Επεξήγηση θέματος >Στόχος του ερευνητικού

είναι φόβος και πότε φοβία;

1.1.2 Είδη φόβου

1.2 Πως επηρεάζει ο

χώρος τη ψυχολογία; 1.2.1 Οι ενδιάμεσες περιοχές 1.2.2 Κενό και εγκατάλειψη 1.2.3 Οριζοντιότητα Κατακορυφότητα 1.2.4 Ο δρόμος ως μορφή 1.2.5 Το μέσα και το έξω

σελ. 35-48

σελ. 49-70

3. Γενικά

2.1 Εγκαταλελειμμένα

3.1 Γκέτο 3.2 Αστικός φόβος 2.2 Conceptual architecture 3.3 Gated Communities κτίρια

2.2.1 Μνημείο ολοκαυτώματος 2.2.2 Εβραϊκό Μουσείο

1.3 Το φως και η σχέση του με το χώρο

Φόβος: ο τόπος της αβεβαιότητας. Φόβος για τον θάνατο, το άγνωστο, το απρόβλεπτο. Μια δια διαφορετική απόχρωση κάθε φορά. (Bauman, 2007:28) 5

CHAPTER 4

CHAPTER 5

Εγκλεισμός

Fearchitecture στη

σελ. 71-90

Θεσσαλονίκη

4. Γενικά

5. Αποτυπώνοντας το

4.1 Ο εγκλεισμός στο

5.1 Παραδείγματα |

ψυχιατρείο

4.2 Φυλακές 4.2.1 Λευκά κελιά 4.2.2 Πανοπτικό

σελ. 91-96

φόβο στη Θεσσαλονίκη Αποτελέσματα έρευνας

Συμπεράσματα

Βιβλιογραφία

σελ. 97-99

σελ. 105-112

>Ξενόγλωσση βιβλιογραφία >Ελληνική βιβλιογραφία >Επιστημονικά άρθρα και εργασίες >Άρθρα από το ίντερνετ >Προέλευση εικόνων >Φιλμογραφία

χρονική παρουσία “αυτοδιαιωνιζόμενη” και “αυτοενισχυόμενη”, οποία εκδηλώνεται με 6

«Αρχιτεκτονική είναι η τέχνη της ικανοποίησης των ανθρωπίνων αναγκών στο χώρο μέσω του σχεδιασμού μεθόδων και υλικών κατασκευών».1

7

[1]

Πρόλογος Όπως όλοι γνωρίζουμε η αρχιτεκτονική δεν έχει όρια. Είναι παντού και επηρεάζει τα πάντα. Η αρχιτεκτονική της πόλης έχει πολλές κλίμακες. Ξεκινάει από ένα μικρό δωμάτιο, συνεχίζει σ’ ένα στενό δρομάκι, έναν κεντρικό δρόμο, μια πλατεία μέχρι και ένα γήπεδο ένα πάρκο ή ένα αεροδρόμιο. Η πόλη μπορεί να γίνει απέραντη. Πολυκατοικίες και ουρανοξύστες πολλών ορόφων κοσμούν σήμερα τις μεγάλες πόλεις του κόσμου και οι σύγχρονες μητροπόλεις μοιάζουν με λαβύρινθο. Η παρούσα ερευνητική εργασία είναι αποτέλεσμα προσωπικών βιωμάτων και έρευνας που προέκυψαν σταδιακά με την παρατήρηση, την περιπλάνηση ακόμα και μέσα από την βόλτα στην πόλη και ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη. Αφετηρία λοιπόν όλων αυτών αποτέλεσε ο φόβος. Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα που μπορεί να έχει πολλά πρόσωπα. Το ερώτημα λοιπόν που θέτουμε είναι, αν ένα από αυτά τα πρόσωπα σχετίζεται με την αρχιτεκτονική. Μπορεί η αρχιτεκτονική να προκαλέσει φόβο; Ανασφάλεια; Απειλή; Ξεκινήσαμε να παρατηρούμε χώρους. Εντοπίσαμε χώρους στενάχωρους και δυσάρεστους που προκαλούν στον χρήστη αρνητικά συναισθήματα. Καταλήξαμε να αναλύουμε τις παθογένειες της σύγχρονης πόλης μέσα από τις ετεροτοπίες και τις δυστοπίες της και προσπαθήσαμε να αναγνωρίσουμε το γιατί να συμβαίνει αυτό. Γιατί υπάρχουν τέτοιοι χώροι και γιατί παρουσιάζουν αυτή τη μορφή; Ποιος είναι ο ρόλος του αρχιτέκτονα σε σχέση με αυτούς τους χώρους; Τι πρέπει να αποφύγει και τι να λάβει πιο σοβαρά υπόψη του για να βελτιώσει το περιβάλλον στο οποίο ζούμε; Μέσα από την εκτενή έρευνά μας, θεωρήσαμε σημαντικό να προσεγγίσουμε το θέμα μας μέσα από τρεις οπτικές, το φόβο τη φοβία και τον εγκλεισμό. Στις τρεις αυτές καταστάσεις, αναλύουμε χώρους και κτίρια με τα οποία ο καθένας από εμάς μπορεί να έρθει σε επαφή κάποια στιγμή στη ζωή του ή και καθημερινά. Οι χώροι αυτοί τους οποίους περιγράφουμε, συνήθως αποτελούν πηγές έντονων αρνητικών συναισθημάτων και αυτό αποτέλεσε εναρκτήριο έναυσμα της έρευνάς μας. Αντικείμενο-Σκοπός Αρχιτεκτονικών μελετών”, ΆρΘ 224 εδ.2. Π.Δ. 696/74 (ΦΕΚ-301 Α’) 1

Μέσα από τις βασικές αρχές της αρχιτεκτονικής, ο αρχιτέκτονας είναι αυτός που καλείται να δημιουργήσει χώρο ασφαλή, αισθητικά όμορφο και στατικά γερό.

Αν δεν μπορεί να δημιουργήσει ευχάριστο τον χώρο ο αρχιτέκτονας, τότε ποιος; 8

9

[2] 10

CHAPTER 1| Εισαγωγικές έννοιες

11

[Εισαγωγικές έννοιες]

1.1| Εισαγωγή στις έννοιες φόβου και φοβίας. Πότε είναι φόβος και πότε φοβία;

Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα. Βασικός μηχανισμός επιβίωσης. Συνεπώς, εγγενές συναίσθημα. Ο φόβος είναι ένα βασικό, έντονο συναίσθημα του ανθρώπου που προκαλείται από τη συνειδητοποίηση ενός αληθινού ή πλασματικού κινδύνου ή απειλής. Είναι μια φυσιολογική αμυντική αντίδραση του οργανισμού που δεν απαιτεί συνειδητή σκέψη. Πρόκειται για έναν μηχανισμό που έχει προστατευτικό χαρακτήρα. Πολλές φορές και μόνο στη σκέψη του ερεθίσματος μπορεί να αναπτυχθεί έντονο συναίσθημα φόβου. Ο φόβος πρέπει να διακρίνεται από μια συναισθηματική κατάσταση άγχους, το οποίο παρουσιάζεται ως εσωτερική ένταση και συνήθως εκδηλώνεται χωρίς απαραίτητα την ύπαρξη κάποιας εξωτερικής απειλής, απειλής μάλιστα που γίνεται αντιληπτής ως ανεξέλεγκτης ή αναπόφευκτης. Όταν όμως ο φόβος συνεχίζει να υφίσταται παρόλο που δεν υπάρχει πραγματικός κίνδυνος και σε καταστάσεις υπερβολικού στρες, τότε μετατρέπεται σε φοβία και γίνεται εμπόδιο στην φυσιολογική αντιμετώπιση της καθημερινότητας του ατόμου.

[3] Psycho, Alfred Hitchcock, (1960) 12

[Εισαγωγικές έννοιες]

Η φοβία, που στην ψυχολογία αναφέρεται ως φοβική νεύρωση, είναι ένας επίμονος και παράλογος φόβος κάποιου συγκεκριμένου αντικειμένου ή κατάστασης, που ως αποτέλεσμα έχει την επιθυμία αποφυγής του αντικειμένου που στην πραγματικότητα δεν αποτελεί σπουδαία πηγή κινδύνου. Οι λόγοι για τους οποίους εμφανίζονται οι φοβίες δεν έχουν διευκρινιστεί ακόμα πλήρως. Η έναρξη μιας φοβίας μπορεί να σχετιστεί με ένα τραυματικό γεγονός που μπορεί να προέρχεται συνήθως από την παιδική ηλικία, ορισμένες φορές όμως δεν υπάρχει ένας τέτοιος συσχετισμός, ή αν υπάρχει μπορεί να μη γίνεται αντιληπτός. Ένα βασικό σημείο στο οποίο διαφέρουν οι δυο αυτές έννοιες είναι στο πλήθος των ανθρώπων στους οποίους αναφέρονται. Σε αντίθεση με τη φοβία που αφορά συγκεκριμένα σύνολα ανθρώπων, σε συγκεκριμένες καταστάσεις και λόγω ορισμένων βιωμάτων, ο φόβος αφορά τη πλειοψηφία των ανθρώπων. Ακριβώς επειδή εμπεριέχει τον πραγματικό κίνδυνο, ο φόβος απευθύνεται σε όλους όσοι βρίσκονται αντιμέτωποι με μια δύσκολη κατάσταση άλλοτε πιο έντονο ή λιγότερο δυνατό το αίσθημα του φόβου.

[4] 13

[Εισαγωγικές έννοιες]

1.1.2| Είδη φόβου Ο φόβος ποικίλλει, από ήπια προσοχή μέχρι τις ακραίες καταστάσεις φοβίας και την παράνοια. Ο φόβος σχετίζεται με μια σειρά γνωστικών και συναισθηματικών καταστάσεων, που συμπεριλαμβάνουν την ανησυχία, το άγχος, τον τρόμο, την φρίκη, και τον πανικό. Όσον αφορά τη διάρκεια της εμπειρίας του φόβου, συχνά αυτός μπορεί να διατηρηθεί πολύ καιρό μετά την έκθεση στον ασυνείδητο νου, όπου μπορεί να εκδηλωθεί μέσα από εφιάλτες, ή χειρότερα, σε μια ακόμη πιο ισχυρή μορφή, ως νυχτερινός τρόμος. Ο φόβος μπορεί επίσης να βιωθεί μέσα από μια μεγαλύτερη ομάδα ή κοινωνικό σύνολο, με σκοπό να χρησιμοποιηθεί ως μέσο κοινωνικής επιρροής και να οδηγήσει σε χειραγώγηση του λαού ή ακόμα και σε μαζική υστερία. Ορισμένες παθολογικές καταστάσεις που σχετίζονται με τον φόβο (που ορίζεται από επίμονους και παράλογους φόβους στα πλαίσια της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής) μπορούν να περιλαμβάνουν διάφορα είδη αγχώδους διαταραχής που είναι πολύ συχνές, όπως αγοραφοβία, κλειστοφοβία, κοινωνική φοβία, ακροφοβία, νοσοφοβία, ξενοφοβία, φόβος του θανάτου, πετοφοβία (φοβία των πτήσεων), φοβία συναισθημάτων, υποχονδρίαση, κρίση πανικού, διαταραχή πανικού αλλά και άλλες πιο σοβαρές ασθένειες όπως η ακραία φάση της διπολικής διαταραχής και ορισμένες μορφές σχιζοφρένειας.

[5] Quote by Penelope Ward 14

[Εισαγωγικές έννοιες | φοβίες]

Μερικές από τις συνήθεις φοβίες είναι οι εξής: Κλειστοφοβία: είναι μία νοσηρή ψυχική κατάσταση φοβίας, όπου το άτομο αισθάνεται έντονο φόβο, συνήθως παράλογο και αδικαιολόγητο, όταν βρίσκεται σε κλειστό χώρο, όπως ασανσέρ, υποβρύχιο, καμπίνα, λεωφορείο ή ακόμη και αίθουσα, και ειδικότερα όταν είναι μόνο του. Ο κλειστοφοβικός άνθρωπος έχει την ψευδαίσθηση ότι τα τοιχώματα του χώρου όπου βρίσκεται στενεύουν όλο και περισσότερο και θα τον συνθλίψουν.

Αγοραφοβία: Το βασικό χαρακτηριστικό της αγοραφοβίας είναι το άγχος του ατόμου να βρεθεί σε χώρους και καταστάσεις από τις οποίες θεωρεί ότι δεν υπάρχει η δυνατότητα έγκαιρης διαφυγής σε περίπτωση που εμφανίσει συμπτώματα πανικού, δεν θα λάβει βοήθεια από ένα αξιόπιστο πρόσωπο και θα βρεθεί σε μία κοινωνικά δυσάρεστη κατάσταση. Τα αγοραφοβικά άτομα δεν αποφεύγουν μόνο την πολυκοσμία αλλά και κλειστούς χώρους. Σε σοβαρές περιπτώσεις το άτομο δεν μπορεί να βγει από την κατοικία του.

Ακροφοβία (υψοφοβία): είδος νευρασθένειας που χαρακτηρίζεται από αίσθημα φόβου όταν το άτομο βρίσκεται σε ψηλά μέρη (σκάλα, βουνό κλπ) και οφείλεται σε παιδικά βιώματα.

Στενοφοβία: Eίναι ο φόβος για τους στενούς χώρους. Ενώ οι περισσότεροι από εμάς γνωρίζουν την κλειστοφοβία και την υψοφοβία υπάρχουν πολλές περισσότερες ψυχολογικές επιπτώσεις βαθιά ριζωμένες και κλειδωμένες σχετικά με την αρχιτεκτονική που συχνά παραβλέπονται. Ναι η φαινομενολογία γνωρίζει τις ευαισθησίες του χώρου, αλλά έχετε αντιληφθεί ότι μερικοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν πολύ πιο σοβαρές επιπτώσεις από τις αλληλεπιδράσεις τους με την αρχιτεκτονική;

[6] 15

[7]

[8]

[Εισαγωγικές έννοιες | φοβίες]

Παρακάτω, διευκρινίζονται μια σειρά από φοβίες που προέρχονται από την αρχιτεκτονική και μπορούν να περιοριστούν με την ορθή χρήση της, από μια μορφή κλειστοφοβίας που εστιάζει κυρίως στο στενό, με άγχος για ορισμένα υλικά ή ακόμη και τα χρώματα: κλιμακοφοβία: Aποτελεί τον φόβο για τις κλίμακες (σκάλες), την ανάβαση σκάλας και τον φόβο πτώσης από σκάλα. Σχετίζεται η και ορισμένες φορές προέρχεται από έντονη ακοφοβία.

γεφυροφοβία: Είναι ο φόβος που μπορεί να έχει κάποιος να διασχίσει γέφυρες. Συνδέεται συχνά με την υψοφοβία.

antlophobia / αντλοφοβία: O φόβος για το νερό και για το υγρό στοιχείο γενικότερα (πισίνες, ποτάμι, θάλασσα). Εμφανίζεται συχνά σε μικρά παιδιά, παρ’ολα αυτά είναι αρκετοί οι ενήλικες που θα τρόμαζαν με το απεραντό μιας σκοτεινής θάλασσας.

eisoptrophobia: Ο φόβος για τους καθρέφτες γενικότερα, που μπορεί να δημιουργήσουν σε κάποιον σύγχυση ή ζάλη ανάλογα με το σημείο που έχουν τοποθετηθεί καθώς και ο φόβος κάποιου να βλέπει το είδωλό του σε καθρέφτη.

Eosophobia: φόβος για το φως της αυγής ή το ξημέρωμα. Γνωστή αλλιώς και ως phengophobiaή heliophobia. Οι άνθρωποι που υποφέρουν από αυτή κοιμούνται κατά τη διάρκεια της μέρας σε σκοτεινό δωμάτιο ενώ τη νύχτα είναι ενεργοί. Αντιμετωπίζουν εξ αιτίας αυτών των συνηθειών δυσκολίες στην κοινωνική τους ζωή.

Hyelophobia/Hyalophobia (Υαλοφοβία): Συχνός είναι και ο φόβος για συγκεκριμένα υλικά που χρησιμοποιούνται στην αρχιτεκτονική όπως αυτός για το γυαλί. Λόγω της ευθραυστότητάς του δεν εμπνέει ασφάλεια και εμπιστοσύνη σε ορισμένους ανθρώπους.

Ξυλοφοβία: Ένα άλλο υλικό που μπορεί να εμπνεύσει τον φόβο κάποιου είναι το ξύλο, τα ξύλινα αντικείμενα ή η έντονη χρήση του μέσα σε ένα χώρο.

16

[Εισαγωγικές έννοιες | φοβίες]

GEPHYROPHOBIA

[10]

[9]

EISOPT

CLIMACOPHOBIA

[14]

XYLOPHOBIA 17

[15]

YELOPHOBIA

[Εισαγωγικές έννοιες | φοβίες]

EOSOPHOBIA

[11]

ROPHOBIA Τα υψοφοβικά παράθυρα του John Hancock Tower. Το Τilt είναι μια ειδική κατασκευή από τον μηχανικό και αρχιτέκτονα JohnPeronto των Willis’ SkydeckLedge, η οποία επιτρέπει την εμπειρία μιας αναπάντεχης θέας. Ο μηχανισμός προηγμένων υδραυλικών τεχνολογιών που έχει αντικαταστήσει τα τζάμια στο 94ο όροφο μπορεί να πάρει κλίση 30 μοιρών και να δημιουργήσει τη ψευδαίσθηση της αιώρησης. Οι κατασκευαστές ισχυρίζονται πως όταν το σώμα βρεθεί οριζοντίως σε κλίση πάνω από 20 μοίρες δίνει σήμα στον εγκέφαλο ότι πέφτει. Πηγή: lifo.gr

[12]

[13]

ANTLOPHOBIA

[16]

18

1.2|Πως επηρεάζει ο χώρος την ψυχολογία; Ο χώρος που δημιουργούμε μας ελέγχει. Ο άνθρωπος βρίσκεται συνεχώς σε κάποιο χώρο. Είτε αυτός λέγεται χώρος εργασίας, είτε προσωπικός είτε δρόμος στον αστικό ιστό της πόλης. Ο χώρος χαρακτηρίζεται από τη μορφή του (σχήμα, υλικά), τη χρήση του, την ποιότητά του (φως, χρώμα, θερμική και ακουστική άνεση, οσμή) και από τους χρήστες τους. Ο άνθρωπος δέχεται έντονα συναισθήματα από τον χώρο, ο οποίος τελικά επιδρά στην αποδοτικότητα, στην ψυχική υγεία και στη σχέση των χρηστών μεταξύ τους. Οι επιδράσεις, ωστόσο που δέχεται γίνονται πολύ πιεστικές, γιατί ο χρήστης δεν μπορεί να τις ελέγξει. Επιδρούν επάνω του χωρίς να το αντιλαμβάνεται2. Είναι εύκολα αντιληπτό λοιπόν, ότι ένα κτίριο για να είναι πετυχημένο πρέπει να ικανοποιεί όχι μόνο τις υλικές και λειτουργικές ανάγκες του ανθρώπου/χρήστη αλλά και τις ψυχολογικές. Επιλέγοντας την μορφή του κτιρίου και τις ποιότητές του, ο αρχιτέκτονας ουσιαστικά προκαθορίζει την κοινωνική και συναισθηματική ζωή των μελλοντικών χρηστών. Κάτι τέτοιο βέβαια, αποτελεί μεγάλη ευθύνη για τον αρχιτέκτονα, ο οποίος εκ των προτέρων δεν είναι σε θέση από μόνος του να γνωρίζει τις ψυχολογικές ανάγκες των χρηστών. Ο χώρος είναι ένα αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα φυσικών και τεχνητών αντικειμένων. Αυτό το αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα δημιουργεί το δικό του χωρικό πλαίσιο.

Ο φόβος υπάρχει παντού: Κάθε αρχιτεκτονικό περιβάλλον είναι ένα πολυσύνθετο σύμπλεγμα χωρικών συστημάτων. Μια πόλη αποτελείται από τις συνοικίες, κάθε μία από αυτές είναι ένα πολυσύνθετο σύμπλεγμα χωρικών συστημάτων. Κάποια από αυτά συντονίζονται, άλλα γειτνιάζουν και κάποια άλλα διασχίζουν ή περιβάλλουν άλλα. Παραδείγματος χάρη, κάθε μία από τις συνοικίες που αποτελείται μια πόλη, αποτελείται από μέρη που με τη σειρά τους υποδιαιρούνται σε δρόμους, πλατείες και κτίρια. Το κάθε κτίριο είναι ένα αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα που υποδιαιρείται όλο και χαμηλότερα, μέχρι την επίπλωση ενός μεμονωμένου δωματίου, όπου κάθε ένα από τα έπιπλα εισάγει το δικό του χωρικό πλαίσιο.

19

2 Recamier, P.C. [1971], “Ψυχολογία του αρχιτεκτονικού χώρου”, Αρχιτεκτονικά θέματα, 5/1971, σελ 83.

Οι πρώιμες χωρικές συλλήψεις είναι απλές. Η τάση όμως του νου να προχωρεί από τα απλούστερα στα συνθετότερα δημιουργήματα, έχει σαν αποτέλεσμα η χωρική φαντασία να προχωρεί και αυτή από τις απλούστερες δομές προς τις πιο σύνθετες. Σε ορισμένους ανθρώπους η χωρική φαντασία δεν είναι τόσο εκτεταμένη, ενώ σε λίγες περιπτώσεις, η χωρική φαντασία προσεγγίζει μια ιλιγγιώδη περιπλοκότητα (Μπορρομίνι, ΛεΚορμπιζιέ ).

[17]

Tα ανοιχτά γραφεία είναι άσχημα, όμως είναι λίγο καλύτερα από τα γραφεία «καμπίνες». Αν ο εργαζόμενος είναι ορατός από πίσω, τα τοιχώματα της «καμπίνας» κάνουν τις διαρρυθμίσεις του χώρου ακόμα μικρότερες, χωρίς να εμποδίζουν τον θόρυβο. Δηλαδή στη μια περίπτωση έχουμε φαινόμενα αγοραφοβίας όπου οι εργαζόμενοι είναι «κολλημένοι» ο ένας πάνω στον άλλον και στη δεύτερη περίπτωση κινδυνεύουμε από κλειστοφοβία.

[18] 20

[Χώρος και ψυχολογία]

1.2.1|Οι ενδιάμεσες περιοχές Το χώρο τον νιώθουμε αυθόρμητα σαν ανεξάρτητο από τα αντικείμενα που υπάρχουν μέσα σε αυτόν. Ο χώρος, όσον αφορά τη ψυχολογία και τη φυσική, γεννιέται ως σχέση αντικειμένων. Οι σχέσεις αυτές επιδρούν συνεχώς στην αντιληπτική (οπτική) εμπειρία. Ως αποτέλεσμα, οι σχέσεις αυτές καταφέρνουν να κάνουν τον χώρο, ανάμεσα στα πράγματα, να μη φαίνεται άδειος. Αν τις αγνοήσουμε, το αποτέλεσμα θα είναι αυτό το σύγχρονο οπτικό χάος. Η υγιής όραση αντιλαμβάνεται δύο κτίρια σαν στοιχεία της ίδιας εικόνας: το μεγάλο τμήμα του ενός κτιρίου γίνεται ορατός, καθώς αντιπαραβάλλεται με το μικρό όγκο του άλλου κτιρίου, και αντιστρόφως, καθώς η ματιά του παρατηρητή κινείται μεταξύ τους. Επομένως, ο χώρος ανάμεσά τους είναι αναπόσπαστο μέρος της εικόνας. Μια διαμόρφωση 4 κουκίδων σε ένα φύλλο χαρτί, μπορεί να τη δει κανείς σαν τετράγωνο, παρότι οι κουκίδες δε συνδέονται μεταξύ τους.

Η απόσταση επηρεάζει την πυκνότητα του μεσοδιαστήματος: • Το μεσοδιάστημα δύο κτιρίων γίνεται πιο χαλαρό, καθώς η απόσταση μεταξύ των δύο κτιρίων αυξάνεται. Αντίστροφα, γίνεται πυκνότερο, όταν η απόσταση μικραίνει.

• Εάν υπάρχουν γειτνιάζοντα κτίρια, επηρεάζουν το μεσοδιάστημα των δύο κτιρίων.

21

[Χώρος και ψυχολογία]

1.2.2|Κενό και εγκατάλειψη Όταν η απόσταση ανάμεσα σε δύο κτίρια μεγαλώνει, η πυκνότητα του μεσοδιαστήματος μειώνεται και τελικά εξαφανίζεται. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο χώρος είναι άδειος. Την αίσθηση του κενού τη βιώνουμε, όταν δεν υπάρχουν καθόλου αντικείμενα: απουσία κάθε σημείου αναφοράς και προσανατολισμού, έλλειψη έλξης και άπωσης, απροσδιόριστες αποστάσεις. Ισοδύναμο συναίσθημα με αυτό της κενότητας είναι το αίσθημα της ολοκληρωτικής εγκατάλειψης ενός ανθρώπου, όταν κανείς δεν τον έχει ανάγκη, δεν τον επιζητά. Η αίσθηση του κενού και της εγκατάλειψης δεν απορρέει μόνο από την έλλειψη αντικειμένων, που χρειάζονται για να προσδιορίσουν το πεδίο των οπτικών δυνάμεων. Συμβαίνει κι όταν τα αντικείμενα υπάρχουν, αλλά δεν είναι οργανωμένα σε μια σύνθεση, με αποτέλεσμα να αλληλοαναιρούνται. Ο οπτικός αποπροσανατολισμός που προκύπτει από το χάος των δυνάμεων που αλληλοεξοντώνονται άτακτα, καθιστά αδύνατο τον προσδιορισμό του χώρου. Παράδειγμα οπτικού (αντιληπτικού) αποπροσανατολισμού αποτελούν οι σύγχρονοι γυάλινοι τοίχοι: η αντανάκλαση δείχνει ένα χώρο που δεν είναι εκεί. Αντίθετα, η κεντρική συμμετρική θέση του έφιππου αγάλματος του Μάρκου Αυρήλιου στην Πλατεία Καπιτωλίου της Ρώμης, σχεδιασμένη από τον Μιχαήλ Άγγελο, είναι η πιο χαρακτηριστική περίπτωση ενός γλυπτού εδραιωμένου σε έναν έντονα προσδιορισμένο χώρο. Ο περίγυρος προσδιορίζει τον τόπο του αντικειμένου, αλλά και το αντικείμενο τροποποιεί τη δομή του περίγυρου. Οι χώροι που περιβάλλουν τα κτίρια και κάθε κατασκευή δεν θεωρούνται κενοί, γιατί και αυτοί διαπερνώνται από οπτικές δυνάμεις. Κάθε κτίριο, οποιουδήποτε σχήματος παράγει γύρω του πεδία οπτικών δυνάμεων, τα οποία διαμορφώνονται ανάλογα με τη μορφή της αρχιτεκτονικής μορφής.

22

[Χώρος και ψυχολογία]

1.2.3|Οριζοντιότητα - Κατακορυφότητα Ο άνθρωπος βιώνει το χώρο στον οποίο ζει ως ασυμμετρικό. Μεταξύ των άπειρων κατευθύνσεων του τρισδιάστατου χώρου μόνο η κατακόρυφη κατεύθυνση διακρίνεται καθαρότερα, λόγω της έλξης της βαρύτητας. Ένα κτίριο, όπου ο κατακόρυφος άξονάς του συναντά το έδαφος υπό ορθή γωνία, φαίνεται σαν να συνεχίζει μέσα στο έδαφος, σαν φυτρώνει μέσα από αυτό. Επομένως η εισχώρηση στο έδαφος αλλάζει την αρχιτεκτονική του κτιρίου (αναλογίες και κατανομή του βάρους). Ορισμένοι αρχιτέκτονες (π.χ. Wirght ) θέλουν το κτίριο «πακτωμένο» στο έδαφος. Η ισορροπία της σύνθεσης όμως του κτιρίου πρέπει να δίνει ένα σχήμα συγκροτημένο, ώστε να φαίνεται ότι διεισδύει μέσα στο έδαφος. Από την άλλη, στις προσόψεις ορισμένων γοτθικών εκκλησιών που χαρακτηρίζονται έντονα από το στοιχείο της κατακορυφότητας, το ισόγειο προβάλλει από το κύριο σώμα του κτιρίου, με μεγάλες προεξέχουσες πύλες. Αυτή η οριζοντιότητα εκφράζει μία ανεξαρτησία από το έδαφος. Το αντίθετο πρόβλημα προκύπτει σε κτίρια που εκτείνονται οριζοντίως, δίνοντας ότι ανήκουν στο έδαφος, λόγω της παραλληλίας. Ταυτόχρονα όμως, μοιάζει με βάρκα που επιπλέει στην επιφάνεια του εδάφους, γιατί η οριζοντιότητα του κτιρίου υπονομεύει την κατακόρυφη διεύθυνση της βαρυτικής έλξης: το κτίριο δείχνει να μην είναι βαρύ, δεν δημιουργεί πίεση προς τα κάτω. Τα καθαρά πάλι οριζόντια κτίρια, που το πλάτος τους είναι μεγαλύτερο από το ύψος τους, μοιάζουν σαν να είναι ξαπλωμένα στο έδαφος. Δεν υπάρχει πάντως μία βέλτιστη λύση που να ισχύει για όλους: η αναλογία μεταξύ ύψους και οριζοντιότητας, ελαφρότητας και βάρους, ανεξαρτησίας και εξάρτησης είναι θέμα προσωπικής αίσθησης.

[19] 23

1.2.4| Ο δρόμος ως μορφή

[20]

Για να εκπληρώσει τη λειτουργία του ο δρόμος, πρέπει να προσφέρει κάτι περισσότερο από το να εξυπηρετεί πεζούς και αυτοκίνητα να φθάσουν στον προορισμό τους. Πρέπει να μεταδίδει την αίσθηση μιας άμεσης πρόσβασης, ξεκάθαρης κατεύθυνσης, ασφαλούς πορείας, καθορισμένων ορίων, κτλ. Ο δρόμος στην πόλη είναι οπτικά ένα τρισδιάστατο φαράγγι, ένας μακρύς αγωγός, που διαμορφώνεται από τα κτίρια και το έδαφος: κατά κάποιο τρόπο οι προσόψεις, δηλαδή, δεν τελειώνουν στο επίπεδο του δρόμου, αλλά διπλώνουν σε ορθή γωνία, συνεχίζουν κατά πλάτος του οδοστρώματος και ανυψώνονται ξανά στην απέναντι πλευρά. Ο δρόμος προσθέτει, δηλαδή, μια κατακόρυφη διάσταση και, κατά συνέπεια, φαίνεται σαν τρισδιάστατος αγωγός. Το ύψος των κτιρίων που διαμορφώνουν το δρόμο εξαρτάται από το πλάτος του δρόμου: αν ο δρόμος είναι πολύ στενός, τα ψηλά κτίρια συμπιέζουν το μεσοδιάστημα. Η αρχιτεκτονική χρειάζεται χώρο για να αναπνέει. Ο δρόμος όμως δεν πρέπει να είναι και πολύ φαρδύς: όταν ο δρόμος εκτείνεται πέρα από τα οπτικά πεδία που δημιουργούν τα κτίρια, δημιουργείται η αίσθηση του κενού. Εκτός εάν τονιστεί η κεντρική ζώνη του δρόμου με παρτέρια λουλουδιών ή δέντρων, ώστε να αντισταθμιστεί η έλλειψη αυτή. Ο δρόμος παίρνει το χαρακτήρα μορφής, μόνον όταν ο δρόμος έχει ακριβώς το σωστό εύρος και μπορεί να καθιερωθεί ως οπτικό αντικείμενο, το οποίο αντιστέκεται ενεργά στις δυνάμεις που προέρχονται από τα κτίρια, δεξιά κι αριστερά του.

24

[Χώρος και ψυχολογία]

1.2.5|Το μέσα και το έξω Ο αρχιτέκτονας πρέπει να δει το έξω και το μέσα σαν στοιχεία της ίδιας σύλληψης. Πρέπει να συνδυάσει δύο στόχους, που δεν είναι εύκολο να συμβιβαστούν: 1. Να δημιουργήσει ένα καταφύγιο που να προστατεύει τους χρήστες και να τους προσφέρει ένα ευχάριστο και λειτουργικό περιβάλλον.

2. Να δημιουργήσει ένα εξωτερικό περιβάλλον, που θα συνδέεται με μια σχέση συνοχής με το εσωτερικό. Η δυσκολία βρίσκεται στο ότι οι δύο αυτοί χώροι αλληλοαποκλείονται με χωρίσματα (πόρτες, τοίχοι). Εκείνο που έχει σημασία στην αρχιτεκτονική είναι το εξωτερικό κέλυφος του κτιρίου και σε μικρότερο βαθμό οι εσωτερικοί τοίχοι και οι οροφές. Το εξωτερικό του κτιρίου επηρεάζεται από τα γύρω κτίρια, το τοπίο ή τον κενό χώρο, που διαμορφώνουν ανάλογα το μέγεθος, το σχήμα, το χρώμα, την υφή, τον χωρικό προσανατολισμό, κτλ του κτιρίου. Το εσωτερικό είναι ένας κλειστός και ανεξάρτητος χώρος. Το τοπίο είναι ορατό μέσω ενός παραθύρου, αποτελεί ένα σκηνικό στο βάθος παράλληλο προς τον τοίχο. Αν όμως, πλησιάσουμε το παράθυρο, αφήνουμε πλέον το δωμάτιο και μπαίνουμε στον εξωτερικό χώρο. Το μέγεθος του εσωτερικού τείνει να είναι ασαφές και ασταθές : δεν μπορεί να πει κανείς με σιγουριά ότι είναι μεγάλο ή μικρό, γιατί αυτό που αρχικά φαίνεται τεράστιο, μπορεί αργότερα να συρρικνωθεί σε ένα μικρότερο μέγεθος. Ένας απροσμέτρητος εσωτερικός χώρος, όπως αυτός του Πανθέου, ενισχύει τον μυστηριώδη και απόκοσμο χαρακτήρα του. Το εσωτερικό περικλείει το χρήστη του σαν μήτρα, που μπορεί ή να τον καθησυχάζει ή να τον καταπιέζει. Το εσωτερικό μπορεί να είναι και ένας εντελώς περίκλειστος χώρος, που περιτριγυρίζει τον ένοικο, όπως οι αυλικοί το βασιλιά τους. Ένα εσωτερικό αποκαλύπτει το χαρακτήρα πιο ξεκάθαρα, όταν οι τοίχοι ή οι οροφές του, ή και τα δύο, είναι στρογγυλά και κοίλα: κυρίαρχος είναι ο κενός χώρος που σχηματίζουν εσωτερικά τα κοίλα μέρη μιας κυρτής οροφής. Ο κοίλος χώρος του εσωτερικού εκπροσωπεί τον άνθρωπο. Ο ένοικος είναι το κέντρο, από το οποίο πηγάζουν ακτινωτά διανύσματα και γεμίζουν τον κενό χώρο με την παρουσία του.

25

[Χώρος και ψυχολογία]

[21]

[22]

26

[Χώρος και ψυχολογία]

εικόνα *

[23] Ο θόλος του Μιχαήλ Άγγελου στον Άγιο Πέτρο

[24]

27

Neue Nationalgalerie, Mies van der Rohe

Το εσωτερικό περικλείει το χρήστη του σαν μήτρα, που μπορεί ή να τον καθησυχάζει ή να τον καταπιέζει. Ο κοίλος χώρος του εσωτερικού εκπροσωπεί τον άνθρωπο. Ο ένοικος είναι το κέντρο, από το οποίο πηγάζουν ακτινωτά διανύσματα και γεμίζουν τον κενό χώρο με την παρουσία του.

Tα κτίρια που εκτείνονται οριζοντίως δίνουν την αίσθηση ότι ανήκουν στο έδαφος, λόγω της παραλληλίας. Ταυτόχρονα, μοιάζουν με βάρκα που επιπλέει στην επιφάνεια του εδάφους, γιατί η οριζοντιότητα του κτιρίου υπονομεύει την κατακόρυφη διεύθυνση της βαρυτικής έλξης: το κτίριο δείχνει να μην είναι βαρύ, δεν δημιουργεί πίεση προς τα κάτω. Μοιάζουν επίσης σαν να είναι ξαπλωμένα στο έδαφος.

[25]

28

29

[26] Artist, Dan Colen

30

1.2| Το φως και η σχέση του με το χώρο ”Architecture is the learned game, correct and magnificent, οf forms assembled in the light”, Le Corbusier Το φως αποτελεί αναφαίρετο στοιχείο της φύσης και στοιχείο ζωτικής σημασίας για την ανθρώπινη οντότητα. Ο κόσμος μας εξάλλου, είναι φτιαγμένος από φως. Το φως, φυσικό και τεχνητό, αποτελείτο κύριο μέσο, με το οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το περιβάλλον του, το φως είναι αυτό που καθορίζει τη σχέση του ανθρώπου με τον χώρο που τον περιβάλλει. Συνεπώς, το φως αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της αρχιτεκτονικής, λαμβάνοντας υπόψιν ότι σε κάθε αρχιτεκτονική μελέτη το φυσικό φως είναι πρωταρχικής σημασίας για το ξεκίνημα του σχεδιασμού. Αντίστοιχα, δε θα μπορούσαμε να παραλείψουμε την ύπαρξη ξεχωριστού κλάδου της αρχιτεκτονικής που σχετίζεται με το φως, αυτό του μελετητή αρχιτεκτονικού φωτισμού. Η επίδραση του φωτός στους χώρους και στην αρχιτεκτονική είναι πολυδιάστατη. Με το φως οι χώροι απλοποιούνται ή καθίστανται περίπλοκοι, αποκτούν προοπτική, καθορίζονται τα όρια ή εξαλείφονται. Οι χώροι φαίνονται φιλόξενοι, φιλικοί, ασφαλείς ή αντίθετα μοιάζουν σκοτεινοί και μυστήριοι. Ανάμεσα στους δύο αντίποδες, φως – σκοτάδι, το φως μπορεί να λειτουργήσει ως αναπόσπαστο στοιχείο για τον σχεδιασμό ενός χώρου, δηλαδή ως “φωτισμός“. Παρά το γεγονός ότι η διαφορά του σκοταδιού από το φως είναι φαινομενικά ποσοτική, παρά ταύτα στην πραγματικότητα το φως επηρεάζει τους ανθρώπους πολύ πέρα από το αισθητό – διότι επηρεάζει το σωματικό/συνειδητό, αλλά υποσυνείδητα και ότι αφορά το συναισθηματικό αλλά και το ασυναίσθητο κομμάτι. Κατ’ επέκταση το φως, ως άυλη - ύλη, μπορεί να περιγράφεται όχι μόνο στο υλικό, αλλά ταυτόχρονα και στο συμβολικό και φιλοσοφικό πεδίο. Το φως αποκαλύπτει την αρχιτεκτονική και ταυτόχρονα παρουσιάζει τη σημασία που έχει το κτίριο, το αναδεικνύει, ή το αφήνει αδιάφορο. Το φως εκφράζει αυτό που βρίσκεται πέρα από τη συνήθη αντίληψή μας, μπορεί να φανερώσει ή να αποκρύψει και έχει τη δύναμη να μας παρασύρει. Επιδρά στους ανθρώπους πολύ πέρα από το συνειδητό, επηρεάζει ασυναίσθητα και το συναισθηματικό, υποσυνείδητο επίπεδο. Συμβολίζει τη γνώση, την αλήθεια, το καλό αφού αποκαλύπτει, φανερώνει, οδηγεί. Αντίθετα, το σκοτάδι επηρεάζει αρνητικά τον ανθρώπινο νουαφού συνδέεται με το άγνωστο, το κακό, προκαλεί φόβο και ανασφάλεια.

[27] 31

Νυχτοφοβία ή φόβος για το

σκοτάδι είναι μια φοβία που αν και παρουσιάζεται συνήθως στα μικρά παιδιά, παρατηρείται και σε ορισμένους ενήλικες. Η φοβία αυτή είναι κατάλοιπο στον σύγχρονο άνθρωπο από την εποχή των σπηλαίων. Κατά την εποχή αυτή, η νύχτα δηλαδή το σκοτάδι σήμαινε την ανασφάλεια για τους ανθρώπους απέναντι στην απειλή των άγριων ζώων. Το γενικό σύμπτωμα αυτής της φοβίας είναι το άτομο να γίνεται νευρικό στο σκοτάδι και να αδυνατεί να μείνει μόνο του.

Το σκοτάδι - η απουσία φωτός- είναι ένα μέρος της εμπειρίας μας για το φως. Όπως το μαύρο χρώμα είναι σημαντικό στοιχείο για να γίνει αισθητό το άσπρο, έτσι και το σκοτάδι είναι απαραίτητο για να ολοκληρωθεί η αποκάλυψη του φωτός. Το σκοτάδι δυσκολεύοντας την οπτική μας αντίληψη, αντιπροσωπεύει το άγνωστο, προ - καλεί δυνατά αισθήματα φόβου δημιουργώντας έτσι μια μεταφυσική ερμηνεία του νοήματος της ζωής. Το σκοτάδι και το φως συμπληρώνεται το ένα με το άλλο και οι συσχετισμοί τους διαρκώς μεταβάλλονται. Η φυσική γλώσσα του φωτός και του σκοταδιού είναι μια πολύπλοκη γλώσσα η οποία αντιπροσωπεύει διάφορα νοήματα στην αρχιτεκτονική. Είναι πιθανό να προκύψουν συμβολισμοί, ή να αυξήσει τον βαθμό της πνευματικότητας ενός ιερού χώρου. Το φως μπορεί να μας οδηγήσει σε υπερβατικές αναζητήσεις, πέρα από τις ήδη υπάρχουσες εμπειρίες στο χώρο και το χρόνο, να αναρωτηθούμε για το τί βρίσκεται πέρα από τον κόσμο που γνωρίζουμε ως κοινοί θνητοί. Το φως και το σκοτάδι στην πραγματικότητα δεν μπορούν να διαχωριστούν, αλληλοεπηρεάζονται και αλληλο-συμπληρώνονται. Δεν είναι μονομερής όμως η επιρροή του φωτός στη πρόκληση του αισθήματος του φόβου και της ανασφάλειας. Αντίστοιχα με το σκοτάδι λειτουργεί και η έντονη έκθεση στο φως, το απόλυτο εκτυφλωτικό φως που αναιρεί όρια, σκιές, προοπτική, αποπροσανατολίζει, συγχύζει και αφαιρεί την αίσθηση του χώρου. Η δύναμη αυτή του φωτός χρησιμοποιείται σε χώρους εκφοβισμού όπως οι φυλακές, στα λευκά κελιά και τα ψυχιατρεία, στην απομόνωση, τα οποία αναλύονται εκτενέστερα σε επόμενο κεφάλαιο.

[28] 32

33

34 [29] Jean Nouvel, Louvre, Abu Dhabi

CHAPTER 2| Φοβία

35

2| Φοβία: Παράλογος φόβος, απουσία πραγματικού κινδύνου Καθώς οι ρυθμοί ζωής στις σύγχρονες κοινωνίες συνεχώς αυξάνονται, η τεχνολογία διεισδύει σε όλο και περισσότερες πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης, ενώ συχνό φαινόμενο πλέον είναι και η απαξίωση του θεσμού του γάμου και της οικογένειας. Οι παραπάνω μεταβολές επεμβαίνουν και τείνουν να αλλάξουν τη ψυχοσύνθεση του σύγχρονου ανθρώπου, ο οποίος συχνά παρατηρείται μοναχικός, αντικοινωνικός, φοβισμένος, ανασφαλής και σε σύγχυση. Απόρροια αυτής της κατάστασης είναι ο περίπλοκος ψυχισμός του σύγχρονου ανθρώπου, ο οποίος δημιουργεί φόβο για καταστάσεις, αντικείμενα, χώρους, ζωντανούς οργανισμούς που δεν τον απειλούν πραγματικά. Προκειμένου να καταφέρει να επιβιώσει στη νέα πραγματικότητα, φοβάται και ίσως θεωρεί σαν απειλή τα πάντα. Έτσι δημιουργούνται οι φοβίες, παραδείγματα και μεταφορές των οποίων σε κτίρια και χώρους θα αναλύσουμε σε αυτό το κεφάλαιο.

2.1| Εγκαταλελειμμένα κτίρια Ορισμός: Πολλές πόλεις του δυτικού κόσμου είχαν υποστεί πολλές αλλαγές κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου. Απόρροια όλων αυτών ήταν η δημιουργία πολλών εγκαταλελειμμένων κτιρίων στις περισσότερες μεγάλες πόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής. Πολυχρονόπουλος Δ., Το κενό ως τόπος, Περιοδικό του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, τεύχος 55 - Περίοδος Β’, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 206, σελ.56-58 3

Τροποποιήσεις όπως η αποβιομηχάνιση, η προαστιοποίηση, η δημογραφική γήρανση, η αλλαγή προτιμήσεων κατοικίας και εργασίας, συρρίκνωσαν και άλλαξαν πολλές πόλεις προσθέτοντας στο κτιριακό τους απόθεμα πολλά εγκαταλελειμμένα κτίρια. Στην αρχιτεκτονική, τα εγκαταλελειμμένα κτίρια προσεγγίζονται από δύο οπτικές γωνίες. Εκείνη που αντιμετωπίζει το εγκαταλελειμμένο κτίσμα ως αστικό κενό και εκείνη που το αντιμετωπίζει ως ερείπιο. Όταν αντιλαμβάνονται ως αστικά κενά, τα κτίρια, στερούνται ενός ξεκάθαρου ρόλου και η ιδιότητά τους παραμένει ένα μετέωρο ζήτημα. Ως αστικά κενά, τα εγκαταλελειμμένα, ως χώροι αδυνατούν να γίνουν αντιληπτά ως ολοκληρωμένες οντότητες, ως στοιχεία της αστικής δομής με σαφή ρόλο και νόημα τη δεδομένη χρονική στιγμή. Τα κτίρια αυτά γίνονται αντιληπτά ως “δοχεία” εν αναμονή περιεχομένου, με την αναμονή αυτή να αποτελεί το εντονότερο χαρακτηριστικό τους. Η ύπαρξή του δημιουργεί αμηχανία η οποία σε συνδυασμό με την αντίληψή τους ως δοχεία, αποτυπώνεται στην πρώτη αντίδραση απέναντι σε αυτά με την πρακτική του γεμίσματος.3

36

[Εγκαταλελειμμένα κτίρια]

[30] Η οικία Σάλεμ, χτίστηκε

το 1878 και φέρει τη σφραγίδα του αρχιτέκτονα Ξενοφώντα Παιονίδη. Από το 1915 στεγάστηκε εκεί το Ιταλικό Προξενείο της πόλης, ενώ το εντυπωσιακό κτίριο, εγκαταλείφθηκε μετά το σεισμό του 1978.

Το εγκαταλελειμμένο κτίριο διεκδικεί τον τίτλο του αστικού, ως μια ασαφής περιοχή της πόλης, η οποία απώλεσε τον αρχικό της σχεδιασμό.4 Όταν το εγκαταλελειμμένο κτίριο αντιλαμβάνεται ως ερείπιο, αυτό με τη σειρά του, καλεί αρχιτεκτονικά είστε στη διατήρηση, είτε στην αποκατάσταση, είτε στην ανακύκλωση ολόκληρων κτισμάτων, είτε στην εξεύρεση δημιουργικών τρόπων αξιοποίησης.5

Αφού τοποθετήσαμε τον ορισμό του εγκαταλελειμμένου κτιρίου σε ένα εννοιολογικό πλαίσιο ήρθε η ώρα να το συνδέσουμε με την θεωρητική έννοια του φόβου. Στα εγκαταλελειμμένα κτίρια υπάρχει φόβος. Τα εγκαταλελειμμένα κτίρια προκαλούν φόβο. Η εικόνα ενός τέτοιου κτίσματος σίγουρα περιέχει φόβο, όχι απαραίτητα λογικό. Σπασμένα παράθυρα και πόρτες, σκουριά, ρωγμές και διαλυμένοι σοβάδες , αναρριχητικά φυτά να τα “τρώνε” σιγά σιγά, σίγουρα φέρνουν στη μνήμη μας κάποια ταινία θρίλερ ένα τέτοιο κτίριο ήταν ένα από τα σκηνικά της. Στην οδό της Βασιλίσσης Όλγας υπάρχουν πολλά νεοκλασικά κτίσματα που ήταν ιδιοκτησίες πλουσίων οικογενειών της Ευρώπης στις αρχές του 20ου αιώνα. Τώρα τα περισσότερα από αυτά είναι εγκαταλελειμμένα και σίγουρα η παρουσία σε μια περιοχή, προκαλεί φόβο σ ένα περαστικό.

Φόβο για το άγνωστο, το άπιαστο...

37

Μωραίτης Κ., Σημειώσεις για το αστικό κενό: προτάσεις για επεμβάσεις μικρό-τοπίων, περιοδικό του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, τεύχος 55-Περίοδος Β’ Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2006, σελ 68-70.

4

Γροζόπουλος Δ., Υποθέσεις για μια αρχιτεκτονική εν καιρώ ερειπίων από πρακτικά συνεδρίου: Μεταβολές και Ανά-σηματοδοτήσεις του χώρου στην Ελλάδα της κρίσης, 1-3/11/2013, Πανεπιστημίο Θεσσαλίας, τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Βόλος 5

[Εγκαταλελειμμένα κτίρια]

Δεν είναι τυχαίο που η φήμη του παλιού Ιταλικού Προξενείου της Θεσσαλονίκης πέρασε τα σύνολα και έφτασε μέχρι τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι υπεύθυνοι της σειράς τρόμου American Horror Story επέλεξαν την οικία Σάλεμ, που βρίσκεται επί της οδού Βασιλίσσης Όλγας 20, για να κοσμήσουν μία από τις αφίσες της σειράς. Ωστόσο, δεν είναι πάντα μονο ο παράλογος φόβος που δημιουργεί η απόκοσμη, άγνωστη αύρα που τα ακολουθεί. Αντιθέτως τα εγκαταλελειμμένα κτίρια, συντρέχουν συχνά και πραγματικούς κινδύνους καθώς αποτελούν σοβαρό πρόβλημα για την περιοχή στην οποία εμφανίζονται. Ακόμα και μικρές συγκεντρώσεις εγκαταλελειμμένων κτιρίων είναι ικανές να επιφέρουν σοβαρές επιπτώσεις στο σύνολο μιας περιοχής. Η εγκληματικότητα είναι μία από αυτές τις επιπτώσεις. Εντός πολλών εγκαταλελειμμένων κτιρίων πολλές φορές υπόκειται το εμπόριο ναρκωτικών ουσιών, η πορνεία και το λαθρεμπόριο. Συνήθως όσο μεγαλύτερη είναι η συγκέντρωση των εγκαταλελειμμένων τόσο πιο διαδεδομένες είναι οι παράνομες δραστηριότητες. Ως αποτέλεσμα, η σύνδεση των εγκαταλελειμμένων με την εγκληματικότητα δημιουργεί σε μεγάλο βαθμό ένα αίσθημα φόβο και ανασφάλειας στους κατοίκους της γειτονιάς ή και της περιοχής ευρύτερα όπου εμφανίζεται αυτό το φαινόμενο. Επιπροσθέτως, τα εγκαταλελειμμένα κτίρια λόγω της φύσης τους και της φθοράς που έχουν υποστεί εξαιτίας της άφεσής τους αποτελούν δημόσιο κίνδυνο. Παρόλο που στα περισσότερα υπάρχει περίφραξη, ωστόσο είναι εύκολο να την παραβιάσει κανείς και να εισέλθει στο εσωτερικό τους.

[31]

[32]

[33] 38

[Εγκαταλελειμμένα κτίρια]

Επιπλέον, τα εγκαταλελειμμένα κτίρια αποτελούν σχεδόν πάντα παράνομο χώρο αποθήκευσης απορριμμάτων ή “μπαζών”, προσβάλλονται συχνά από τρωκτικά και ζωύφια. Ακόμα, πολλά εγκαταλελειμμένα κτίρια μπορεί να περιέχουν και άλλες επιβλαβείς ουσίες. Αυτό ως αποτέλεσμα, αποτελεί κίνδυνο όχι μόνο για τη δημόσια υγεία αλλά τέλος προκαλεί υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος.

“Και αν δεν έχει χρήση το κτίριο γιατί να ενδιαφερθεί ο άλλος;” Αβίαστα οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι όταν στο κτιριακό απόθεμα της πόλης υπάρχουν εγκαταλελειμμένα κτίρια σίγουρα αυτά προκαλούν παθογένειες σε μια περιοχή. Το σύνολο αυτών των προβλημάτων που προκύπτουν σίγουρα προκαλούν έντονα το συναίσθημα του φόβου σε μια περιοχή. Η πρόκληση που δημιουργείται είναι για τους υπεύθυνους δικαιούχους ή για τις διοικητικές αρχές και τους αρμόδιους φορείς στους οποίους ανήκουν αυτά τα κτίρια:

Κατεδάφιση; Επανάχρηση; Συνδυασμός αυτών των δύο; Τέτοιες προσεγγίσεις, δεν μπορούν να θεωρηθούν περιττές, αναλόγως με τους στρατηγικούς σχεδιασμούς που θα προκύψουν για την περιοχή.

[34]

Το παλαιό εργοστάσιο της ΥΦΑΝΕΤ, μοναδικό δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής, είχε συζητηθεί να στεγάσει ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης στη Θεσσαλονίκη. Μέχρι στιγμής είναι εγκαταλελειμμένο.

39

[35]

40

2.2|Conceptual fear.chitecture “It doesn’t work, it doesn’t have to work. Wright had the shape conceived long before he knew what was going into it. I claim that is where architecture starts, with the concept.” Louis Kahn6 Σε αυτό το κεφάλαιο αναλύεται η εννοιολογική αρχιτεκτονική, ένα είδος 6Louis Kahn quote from αρχιτεκτονικής που υπηρετεί τις εικαστικές τέχνες με την απαραίτητη ύπαρξη Frampton, Kenneth. Modμιας ιδέας πίσω από το έργο, ένα κόνσεπτ. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ern Architecture, a critical history. page 245 την δημιουργία ενός διαφορετικού είδους κτιρίου ή χώρου στο οποίο ο αρχιτέκτονας επιδιώκει να αποδώσει μια κατάσταση που θα μπορεί ο χρήστης του να βιώσει. Σε αυτό το είδος η κατασκευή και η λειτουργικότητα έρχονται σε δεύτερη μοίρα. Βασικοί εκπρόσωποι του συγκεκριμένου ρεύματος είναι οι Bernard Tschumi, Peter Eisenman και Rem Koolhaas. Η εννοιολογική αρχιτεκτονική προσπαθεί να εκμαιεύσει έντονα συναισθήματα από τον χρήστη, έτσι ώστε αυτός να βιώσει την κεντρική ιδέα του έργου. Τέτοια συναισθήματα μπορεί να είναι και ο φόβος, το άγχος, η ανασφάλεια ή οι ενοχές. Παρακάτω παραθέτουμε δυο παραδείγματα εννοιολογικής αρχιτεκτονικής τα οποία δημιουργούν εσκεμμένα ένα πλήθος αρνητικών συναισθημάτων που κυριεύουν τον κάθε επισκέπτη.

2.2.1| Το Μνημείο του Ολοκαυτώματος Το αινιγματικό μνημείο του ολοκαυτώματος, αφιερωμένο στους δολοφονημένους Εβραίους της Ευρώπης, του Peter Eisenman, κατασκευασμένο στο κέντρο του Βερολίνου, είναι κατ’ ουσία μια τεχνητή τοπογραφία, που καταλαμβάνει 19,000 τετραγωνικά μέτρα ενός χώρου πίσω από την πύλη του Βρανδεμβούργου. Αποτελείται από 2.711 τσιμεντένιους μονόλιθους που δεν φέρουν καμία αναφορά σε ονόματα ή ημερομηνίες και είναι τοποθετημένοι σε απόσταση 95 εκατοστών μεταξύ τους, ώστε μόνο ένας άνθρωπος κάθε φορά, να μπορεί να περνάει άνετα ανάμεσά τους. Με ακανόνιστες διακυμάνσεις στο ύψος, αυτές οι στήλες παίρνουν τη μορφή ενός κύματος που καμπυλώνεται ελαφρά, και ανταποκρίνεται στην κατωφέρεια του εδάφους, από το ένα άκρο του μνημείου μέχρι το άλλο.

41

[36] Μερικοί φτάνουν στο ύψος του αστράγαλου, ενώ άλλοι υψώνονται σαν πύργοι πάνω από τους επισκέπτες. Η σκέψη του Εisenman, ήταν ενδεχομένως να δημιουργήσει ένα αίσθημα ανισορροπίας και αποπροσανατολισμού, παρόλη τη συμπαγή κατασκευή. Το πέτυχε σε ένα μεγάλο βαθμό, καθώς ο χώρος, πραγματικά απορροφά τον επισκέπτη σε σιωπές και μνήμες. Είναι προσβάσιμο και από τις τέσσερις πλευρές, και η απουσία ενός διαχωριστικού ορίου, αντανακλά ουσιαστικά την πραγματικότητα του συμβάντος, πως θύματα και δράστες βρίσκονταν παντού μέσα στην πόλη. Ο τρόπος με τον οποίο είναι σχεδιασμένες αυτές οι τσιμεντένιες μονάδες, δίνουν συχνά την αίσθηση ενός νεκροταφείου. Το μνημείο όμως σε γενικές γραμμές ενεργοποιεί τις ανθρώπινες αισθήσεις προς μια πολυαισθητηριακή εμπειρία. Η ελευθερία της κίνησης που προσφέρει και αυτό ο λαβυρινθικός του ρυθμός, διεγείρουν την όραση, την ακοή, την όσφρηση, την αφή, μέσω της θερμοκρασίας τους χώρου και των λίθων. Αυτή η σωματική εμπειρία προσφέρει, με ένα ελεύθερο τρόπο, την αναβίωση της κατάστασης και των γεγονότων του Ολοκαυτώματος. Μέσα στο πεδίο του μνημείου, τα λαβυρινθικά στενά μονοπάτια ανάμεσα στους μονόλιθους, οι απότομες γωνίες που αυτά σχηματίζουν, το κρύο και γκρίζο υλικό τους, και η απεραντοσύνη του χώρου, δημιουργούν μια φυσική αίσθηση περιορισμού, κλειστοφοβίας, φόβου, απειλής και αποπροσανατολισμού. Κατά το περπάτημα, οι επισκέπτες μπορούν να βιώσουν τη μνήμη των θυμάτων, αφενός μέσω μιας γενικής εμπειρίας, με τη βοήθεια του αισθήματος μιας άβολης και αποπροσανατολιστικής περιοχής, και αφετέρου μέσω της απουσίας που μπορεί να αισθανθεί το σώμα.

42

[conceptual fear.chitecture]

Αυτή η απουσία αφορά πρόσωπα που έχουν κάποια άμεση ή έμμεση σχέση με την πράξη του ολοκαυτώματος. Η αρχιτεκτονική του Eisenman, δεν αποσκοπεί στην επαναδημιουργία της ατμόσφαιρας που επικρατούσε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά καλεί τους επισκέπτες μέσα από το αίσθημα της απουσίας, να αναλογιστούν το ρόλο τους, ως φορείς αυτής της μνήμης. Οι επισκέπτες διακόπτονται συνεχώς κατά τη διάρκεια αυτής της περιπατητικής τους εμπειρίας, καθώς το πεδίο ακολουθεί την κλίση του εδάφους και πολλές φορές την εντείνει σε σημαντικό βαθμό. Είναι αναγκασμένοι να αλλάζουν συνεχώς το ρυθμό τους, καθώς το έδαφος ανηφορίζει και κατηφορίζει πολλές φορές απότομα και οι μονόλιθοι βρίσκονται αρκετά μέτρα πάνω από το κεφάλι τους. Συχνά χρειάζεται μάλιστα να σταματήσουν για να μην συγκρουστούν με κάποιον άλλο επισκέπτη, κρυμμένο μέσα σε αυτά τα στενά περάσματα. Τα υλικά της κατασκευής απορροφούν τους ήχους της γύρω περιοχής, εντείνοντας έτσι το απόκοσμο συναίσθημα δυσφορίας που επικρατεί κατά την κίνηση μέσα στο μνημείο. Σε αντίθεση με τον εξωτερικό χώρο, στον υπόγειο χώρο του μνημείου, η λειτουργία είναι αντίστροφη. Ένα ηχητικό άγχος επιτρέπει στους επισκέπτες το βίωμα της μνήμης. Υπό χαμηλό φως και την απουσία εξωγενών ήχων, το άκουσμα των ονομάτων, των λυγμών, των αναπνοών, και άλλων μη λεκτικών σημάτων, διαμορφώνουν μια ξεχωριστή αισθητηριακή επαφή τόσο με το χώρο ειδικά, όσο και με το ολοκαύτωμα γενικά.

43

[conceptual fear.chitecture]

[37] 44

[conceptual fear.chitecture]

2.2.2| Εβραϊκό Μουσείο Δημιουργός αυτού του κτιρίου είναι ο αρχιτέκτονας Daniel Libeskind. Πρόκειται για μια αντισυμβατική, πολύπλοκη μορφή σε σχήμα ζιγκ ζαγκ που συντελείται από δυο διαφορετικές γραμμικές με τη μια να εμφανίζει διακοπές και στροφές, ενώ η άλλη τρέχει κατά μήκος του κτιρίου διακόπτοντας το. Με τη πολυπλοκότητα του κτιρίου, ο αρχιτέκτονας προσπαθεί να αποδώσει τη βιαιότητα που έζησαν οι Εβραίοι στη Γερμανία. Οι βασικές γραμμές εναλλάσσονται δυναμικά, διακόπτοντας η μια την άλλη, αλλάζοντας απότομα την κατεύθυνσή τους. Όταν το επισκεφθεί κανείς είναι αδύνατον να καταφέρει να προσανατολιστεί και να κατανοήσει τη μορφή του κτιρίου καθώς χαρακτηρίζεται ως ένας περίπλοκος “αρχιτεκτονικός περίπατος”. Το μουσείο γειτνιάζει με την πρώην έδρα του Εφετείου, το μπαρόκ κτίριο Collegienhaus, το οποίο πλέον αποτελεί τμήμα του μουσείου καθώς στεγάζει την είσοδο και άλλες υπηρεσίες. Στην αρχή αυτού του “αρχιτεκτονικού περιπάτου” γίνεται η μετάβαση από το γερμανικό μπαρόκ κτίριο στο σύγχρονο τσιμεντένιο πύργο του Libeskind. Η μετάβαση αυτή έχει έντονο συμβολικό χαρακτήρα, αναπαριστώντας την κοινή ύπαρξη Γερμανών και Εβραίων με μια τεράστια αλλά κρυμμένη βιαιότητα, καθώς η “βίαιη” σύνδεση των δυο τόσο διαφορετικών κτιρίων γίνεται αντιληπτή μόνο στο εσωτερικό του. Στη πορεία της διαδρομής του μουσείου έχουμε έντονες εναλλαγές σκοτεινών χώρων και γωνιών με ιδιαίτερα φωτεινές δέσμες φωτός, γεγονός που επηρεάζει τις αισθήσεις του επισκέπτη. Καθώς το σώμα αρχίζει να αισθάνεται δυσφορία, πίεση και σύγχυση εξαιτίας των σκοτεινών, στενών κλειστών χώρων, συναντά παροδικές δέσμες ανακούφισης στις πηγές του φωτός. Σε επίπεδο κάτοψης το μουσείο έχει τρείς βασικούς άξονες, οι οποίοι συμβολίζουν τις βασικές εμπειρίες των Γερμανών Εβραίων: τη συνέχεια, την εξορία και τον θάνατο. Το λευκό χρώμα στους τοίχους, η μαύρη οροφή και το κρύο από υλικής άποψης πάτωμα, δεν επιτρέπουν στο σώμα να αισθάνεται άνετα. Ιδιαίτερη σημασία έχουν στο εσωτερικό του μουσείου 6 άδειοι τσιμεντένιοι πύργοι που το διασχίζουν κάθετα και απεικονίζουν με το κενό τους την απουσία των Εβραίων.

45

[38] Ένας μόνο εξ αυτών είναι προσβάσιμο στους επισκέπτες, το λεγόμενο “κενό της ανάμνησης”. Είναι μια αίθουσα με ιδιαίτερο ύψος και οξυγώνια κάτοψη γεμάτα με μεταλλικά πρόσωπα σε διαφορετικά μεγέθη. Η χαμηλή θερμοκρασία, το ελάχιστο φως, ο απόκοσμος ήχος των μεταλλικών τρομαγμένων προσώπων καθώς ο επισκέπτης διασχίζει την αίθουσα και τα κρούει με το περπάτημα του, τον μεταφέρουν νοητά στις δραματικές συνθήκες και στον φόβο τον οποίο βίωσαν οι Εβραίοι. Οι περίπλοκοι και συνειδητά σχεδιασμένοι χώροι με τα ιδιαίτερα άβολα σχήματα τους, τα κρύα υλικά και χρώματα, τις απότομες εναλλαγές φωτισμού και θερμοκρασίας δημιουργούν μια ιδιαίτερα έντονη βιωματική εμπειρία στον επισκέπτη. Μέσα από την πίεση, την αποπνικτική ατμόσφαιρα, το σκοτάδι, τον φόβο, το άγχος, τη σύγχυση, ο περιηγητής ευαισθητοποιείται και νιώθει τον πραγματικό πόνο των Εβραίων.

46

47

[39]

[conceptual fear.chitecture]

[40] 48

CHAPTER 3| Φόβος

49

3| Φόβος: εγκληματικότητα, ανασφάλεια, χάσμα Στη συγκεκριμένη έρευνα, ο φόβος στην αρχιτεκτονική (feararchitecture), εξετάζεται σε πολλές κλίμακες. Μία από αυτές είναι και σε επίπεδο αστικού ιστού. Από τις απαρχές της δημιουργίας των πόλεων, η αστική γεωγραφία άρχισε να μεταβάλλεται μέσω κάποιων πρακτικών που επηρεάζουν τον πολεοδομικό ιστό και προκαλούν έντονες διαφοροποιήσεις στο δημόσιο χώρο. Ο φόβος του εγκλήματος και άλλων επικίνδυνων φαινομένων, γεννά στην πόλη έντονα αρνητικά συναισθήματα και την καθιστά σε θέση ετοιμότητας. Ταυτόχρονα, η χάραξη νέων ορίων ειδικών ζωνών, εντείνει τον κατακερματισμό του αστικού ιστού και αναδύει νέες χωρικές ανισότητες. Τα Ghetto, Οι Φαβέλες και οι νεοσύστατες στον αστικό χώρο Gated Communities, είναι αυτού του τύπου οι μορφές που δημιουργήθηκαν με βασική παράμετρο το φόβο. Φόβος μέσα (ghetto, φαβέλες) και φόβος έξω από αυτές (gated communities). Πρόκειται για νέες μορφές σε επίπεδο αστικού σχεδιασμού που οδηγούν στον αποκλεισμό ή τον εκτοπισμό των ανεπιθύμητων “άλλων” από τα κέντρα των πόλεων και από τις υπόλοιπες περιοχές εμπορικού ή τουριστικού ενδιαφέροντος.

[41] Φαβέλα Rocinha στο Ριο ντε Τζανειρο

Παρακάτω οι τρεις αυτές “χωρικές εκφράσεις του φόβου” αναλύονται εκτενέστερα.

50

3.1|Γκέτο | Ghetto Το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού με την έννοια του εγκλεισμού των μειονοτήτων σε γκέτο, της απομόνωση τους σε παραγκουπόλεις ή της περιθωριοποίησης τους από την κοινωνία, αποτελεί ένα πολυδιάστατο πρόβλημα και οι ρίζες του απλώνονται γεωγραφικά στο πέρασμα του χρόνου. Αν και οι αιτίες μπορεί να διέφεραν από τόπο σε τόπο ή με το πέρασμα του χρόνου, οι συνέπειες που τις ακολούθησαν είναι καταστροφικές. Η γκετοποίηση και περιθωριοποίηση των “ανεπιθύμητων” της εκάστοτε κοινωνίας άλλαξε ριζικά την εικόνα και τη δομή της και ανύψωσε ένα τείχος μέσα από το οποίο οι αποκλεισμένοι πολτοποιούνται σε απρόσωπη μάζα. Τα γκέτο αποτελούν σήμερα χώρους υποβάθμισης, όπου στοιβάζονται χιλιάδες ψυχές υπό συνθήκες εξαθλίωσης ξεχασμένες από το κράτος. Αρχικά ως έννοια συναντάται για να περιγράψει τον εγκλεισμό που βίωναν οι Εβραίοι και συγκεκριμένα τον τόπο που αυτοί ζούσαν, παρ’ όλα αυτά σαν κατάσταση προϋπήρχε. Στις περισσότερες κοινωνίες υπήρχαν κατηγορίες πληθυσμού, οι οποίες στιγματίζονται περιθωριοποιούνται σε νομικά κατοχυρωμένες περιοχές, ενώ υπόκεινται σε αποκλεισμό και απαγορεύσεις.

51

[42]

Χαρακτηριστικά των γκέτο

[43]

Τα γκέτο διαχωρίζονται σε εκούσια (ανοικτά) ή ακούσια (κλειστά). Τα εκούσια γκέτο δημιουργούνται όταν τα άτομα, που θεωρούνται κατώτερα από τον πληθυσμό οδηγούνται στην εγκατάσταση τους σε υποβαθμισμένες περιοχές με βασικό χαρακτηριστικό τους την απουσία ορατών ορίων, τοίχος, που να τα περικλείει. Πρόκειται για χώρους στους οποίους συγκεντρώνονται και συσπειρώνονται οι «περιττοί» και οι μη αποδεκτοί άνθρωποι, οι εγκαταλειμμένοι από το κράτος, περιοχές στις οποίες δεν εμποδίζεται η είσοδος ή η έξοδος από αυτές, ανεξάρτητα με το πόσο κάτι τέτοιο θα ήταν εφικτό. Οι πληροφορίες για τα χαρακτηριστικά των γκέτο συγκεντρώθηκαν από το ντοκιμαντερ “Εξάντας” του Γιώργου Αυγερόπουλου για τα γκέτο του Παρισιού το 2005.

Αντίθετα, τα ακούσια γκέτο υποδηλώνουν τον εγκλεισμό των ατόμων σε χώρους, που περιβάλλονται από εμπόδια φυσικά, υλικά ή κοινωνικά και συνήθως είναι αδύνατο να ξεφύγουν από αυτήν την κατάσταση. Ταυτόχρονα όμως, εξαιτίας της δυσαρέσκειας του μόνιμου πληθυσμού, ορθώνεται ένα αδιαπέραστο τείχος αποκλείοντας τους παρείσακτους. Μέσα σ αυτά τα «τείχη» οι κάτοικοι υποφέρουν από ασθένειες λόγω του συνωστισμού, της πείνας και των ακατάλληλων συνθηκών υγιεινής, με αποτέλεσμα το ποσοστό θνησιμότητας να είναι πολύ υψηλό. Σε κάθε περίπτωση όμως η κοινωνία αρνήθηκε ή έσπρωξε το άτομο στο περιθώριο χωρίς να είναι καθαρά επιλογή του και περιόρισε την ελευθερία του. Σε αντίθεση, οι παραγκουπόλεις, αποτελούσαν μικροκοινωνίες, που παρείχαν στους κατοίκους τους κάποιο βαθμό ασφάλειας, αποδοχής και μια αίσθηση οικείου περιβάλλοντος, την οποία στερούνταν έξω από αυτά. Η απομόνωση τους οδήγησε στην δημιουργία μιας ενοποιημένης μεταξύ τους ταυτότητας, που και πάλι ήταν σφραγισμένη με αμφιθυμία.

52

[Ghetto]

Σήμερα, οι παραγκουπόλεις συνιστούν απειλή για τη σύγχρονη κοινωνία, καθώς το σύνορο έπαψε να λειτουργεί ως προστασία από το διαφορετικό. Τα σύγχρονα γκέτο της Ευρώπης, που συναντάμε σε πολλά μέρη, με εντονότερη παρουσία στο Παρίσι, τη Λυών, το Λονδίνο, το Μιλάνο, την Αμβέρσα, το Άμστερνταμ, τις Βρυξέλλες και το Brixton, συνήθως δεν αποτελούνται από παράγκες. Το νέο σκηνικό συνθέτουν τεράστια κτίρια δομημένα με κανονιστικό και ομοιογενή τρόπο, που μοιάζουν με πόλεις σε μόνιμη καραντίνα, παραπέμποντας στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνησαν τα ειδικά σχέδια στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, για την ανέγερση πολυκατοικιών με στόχο τη στέγαση μεταναστών. Συμφώνα με ένα σύστημα συμπίεσης των μεταναστών που εφαρμόστηκε αρχικά σε Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, κατεδαφίστηκαν οι απαρχαιωμένες παράγκες και αντικαταστάθηκαν από νέα μεγάλα συγκροτήματα που υπάγονταν στο ρεύμα του μοντερνισμού. Πρόκειται για τεράστια πολεοδομικά συγκροτήματα κατοικιών, οι λεγόμενες κοινωνικές κατοικίες, που αποτελούνται από πολυώροφα κτίρια(έως και 30 ορόφους) στα οποία στεγάζονται ασφυκτικά χιλιάδες άτομα. Χωροθετήθηκαν στη περιφέρεια των πόλεων, σε τμήματα γης χαμηλής ζήτησης και επομένως χαμηλών τιμών.

[44]

Ιnstabul

53

[45] Bronx

[Ghetto]

Είναι γεγονός ότι οι σχεδιαστές των κτιρίων παρέβλεψαν πολλές φορές τον σχεδιασμό τους σύμφωνα με τα πρότυπα καλύτερης διαβίωσης ακριβώς επειδή προορίζονταν για στέγαση κοινωνικά κατώτερων στρωμάτων. Σκοπός ήταν να στεγάσουν και να απομονώσουν τους μετανάστες που έφταναν στην κάθε χώρα σε ένα συγκεκριμένο μέρος της πόλης, συνήθως στα προάστια. Έτσι συγκέντρωναν τους φτωχούς και τους μετανάστες μακριά από το αστικό κέντρο, όπου αποκομμένοι οι κάτοικοι ζούσαν υπό άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Η αρχιτεκτονική αυτών των οικοδομικών μεγαθηρίων ήταν αυστηρή, χωρίς έμφαση στην αισθητική, με τεράστιους γκρίζους τοίχους, που ακόμα και η επιλογή των υλικών, συνήθως κυριαρχεί το μπετόν, συμβάλουν στην αίσθηση του εγκλεισμού, του φόβου και της μιζέριας. Ο τρόπος ανέγερσης αυτών των πολυκατοικιών δεν αφήνει περάσματα για όποιον θέλει να βγει. Η ομοιομορφία των κατασκευών προκαλεί εκρήξεις μιζέριας, οι ψηλοί τοίχοι προκαλούν ασφυξία και ανασφάλεια ενώ ο εγκλεισμός δεν αποτελεί μεταφορά, αλλά κυριολεξία. Πιο συγκεκριμένα, τα κτίρια αυτά χαρακτηρίζονται από ανεπάρκεια χώρου στα διαμερίσματα, κακή ποιότητα της κατασκευής, μονοτονία και κοινοτοπία της εξωτερικής τους όψης. Συνδυάζοντας αυτά τα χαρακτηριστικά με τα κοινωνικά προβλήματα που κυριαρχούν στις περιοχές των γκέτο, όπως η φτώχεια, η εγκληματικότητα, ο ρατσισμός και το ιδιαίτερα χαμηλό μορφωτικό επίπεδο συνιστούν ένα κοινωνικό αδιέξοδο.

[46] Paris 54

Παράλληλα, στη προσπάθεια μείωσης του κόστους, χρησιμοποιήθηκαν από τις μεγάλες κατασκευαστικές εταιρείες φτηνά και ακατάλληλα δομικά υλικά (όπως η ανεπαρκής μόνωση προκαλώντας απώλεια θερμότητας) με αποτέλεσμα η διάρκεια ζωής των κτιρίων να μειώνεται και οι συνθήκες διαβίωσης σε αυτά να δυσχεραίνονται συνεχώς, εφόσον το κόστος συντήρησής τους είναι απρόσιτο για τους κατοίκους. Ο πολεοδομικός και ο χωροταξικός σχεδιασμός σε αυτή την περίπτωση, φαίνεται να συνδέονται με την κοινωνιολογία και να δημιουργούν καταστάσεις γκετοποίησης. Σύμφωνα με τον Ρέντζο Πιάνο: “Οι χώροι είναι εικόνα των κοινοτήτων και, αν ο χώρος είναι ανυπόφορος, η κοινότητα γίνεται ανυπόφορη…” Οι κάτοικοι αυτών των περιοχών κυριεύονται από ανασφάλεια για το μέλλον, ή εξοργίζονται με την κατάσταση που επικρατεί, με αποτέλεσμα να σημειώνονται συχνά εξεγέρσεις και συγκρούσεις είτε μέσα στα πλαίσια των παραγκουπόλεων είτε με τους έξω. Έτσι ο φόβος είναι κυρίαρχο στοιχείο τόσο ανάμεσα στους κατοίκους των γκέτο όσο και στη κοινωνία που τα περιβάλει καθιστώντας τα επικίνδυνα σημεία της πόλης, για τα οποία φέρουν ευθύνη από την κοινωνία μέχρι και την πολεοδομική, αρχιτεκτονική κοινότητα.

Περιγραφή από εμπειρία δημοσιογράφου που βρέθηκε άθελά του στα γκέτο της πόλης Ναμπλούς, βόρεια της Ιερουσαλήμ.

[47] “In the Ghetto” Nablus, West Bank.

“Not a soul anywhere. It was almost midnight and I was starting to get really nervous.

I tried calling the number on the guesthouse door, but the numbers had been disconnected. I felt really screwedup. The guesthouse was well hidden from sight behind trees, garden walls and other structures. I could hear loud noises from the street below locals yelling at each other, cars passing by and the sirens of emergency vehicles in the not-so-far distance. I thought that the worst thing I could do now was to go back out there in the streets and try to find another hotel. Locals didn’t really speak english and wandering around at night without a clue where to go was not smart.”

Wayfaring Focus, blog

55

56

57

[48] Bronx 58

3.2| Φαβέλες Βραζιλίας Οι φαβέλες αποτελούν τις φτωχογειτονιές που απλώνονται σε όλες τις μεγαλουπόλεις της Βραζιλίας, στις οποίες εγκαθίστανται οι μετανάστες. Πρόκειται για περιοχές στην περιφέρεια, συνήθως, της οργανωμένης πόλης χωρίς ιδιαίτερη οικονομική αξία. Στις αρχές του 1900 δημιουργήθηκε η πρώτη φαβέλα στη Βραζιλία, μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου, όταν περίπου 20.000 στρατιώτες επέστρεψαν από τις μάχες και εγκαταστάθηκαν σε ένα λόφο δίπλα στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Επίσης με το τέλος της δουλείας, εκατοντάδες χιλιάδες σκλάβοι, πρώην μετανάστες, έφυγαν από τις επαρχιακές πόλεις στις οποίες ζούσαν και εγκαταστάθηκαν και εκείνοι δίπλα στις μεγαλουπόλεις. Δεν ήταν παρά το 1937 όταν οι αρχές της χώρας έδωσαν κάποια σημασία σε αυτές τις ακανόνιστα δομημένες κοινωνίες και αυτό επειδή οι κάτοικοι των «κανονικών» πόλεων άρχισαν να ενοχλούνται. Παρά τις προσπάθειες εξυγίανσης όμως, οι φαβέλες μέχρι τις αρχές του 1980, εξαιτίας και της έλλειψης οποιασδήποτε κοινωνικής δομής αλλά και προστασίας, είχαν μετατραπεί σε κρησφύγετα για διακινητές ναρκωτικών και όπλων κάτι που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Στις μέρες μας διακρίνονται σε κάθε σημείο της πόλης, εξαπλώνονται περιφερειακά του κέντρου, ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των γκέτο, αν και πολλές φόρες τις συναντάμε ακόμα και εκεί. Χτισμένες στις απότομες πλαγιές των διάσπαρτων βράχων, χαρακτηρίζονται ως τετραγωνοποιημένοι σωροί από τούβλα. Χιλιάδες σπιτάκια δομημένα συνήθως από γυμνά τούβλα και τσιμέντο βρίσκονται χτισμένα το ένα πάνω στο άλλο. Η παράνομη και ελλιπής ρευματοδότηση δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο την αίσθηση της ασφάλειας των κατοίκων. Τα κενά που τα χωρίζουν χρησιμοποιούνται ως στενά δύσβατα δρομάκια με αμέτρητα σκαλιά θυμίζοντας λαβύρινθο, που κάθε ξένος μπορεί να εγκλωβιστεί. Εκεί κρύβονται οι συμμορίες, με την κάθε φαβέλα να έχει τη δικιά της.

59

[49] 60

Αποτελούν μερικά από τα πιο επικίνδυνα σημεία της πόλης, τα οποία δε συμπεριλαμβάνονται καν στους χάρτες της, ενώ ο φόβος και η ανασφάλεια δεν επιτρέπουν στους υπόλοιπους κατοίκους καμία επαφή με αυτές τις γειτονιές. Αντίθετα, οι κάτοικοι στις φαβέλες κατεβαίνουν στη πόλη αλλά ακόμα κι αυτοί φοβούνται να επισκεφθούν άλλες φαβέλες, στις οποίες δρουν αντίπαλες συμμορίες. Στα πλαίσια της διεξαγωγής του Παγκοσμίου Κυπέλου το 2007, οι διάφορες κυβερνήσεις προσπάθησαν με ποικίλους τρόπους να “αδειάσουν” τις φαβέλες με βία aμέσα, αποφασίζοντας το 2009 να χτίσουν ένα τοίχος γύρω από τη φαβέλα του Ρίο Ντε Τζανέιρο με τη πρόφαση την παρεμπόδιση της περαιτέρω επέκτασής της. Κάποιοι είπαν ότι το τοίχος έγινε μόνο και μόνο για να μην είναι ορατή η φαβέλα στους τουρίστες που βρίσκονται ήδη στην πόλη για να παρακολουθήσουν την παγκόσμιο κύπελλο ποδοσφαίρου αλλά και από όσους θα βρεθούν ξανά στο Ρίο για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2016. Αβίαστα λοιπόν, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι, οι φαβέλες της Βραζιλίας είναι ένα από τα πλέον δύσβατα και επικίνδυνα μέρη για να ζει κάποιος. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία, εκεί ζει το 6% του πληθυσμού της χώρας, ποσοστό που μεταφράζεται σε 11 εκατομμύρια ανθρώπους. Σημειώνεται επιπλέον ότι περίπου 90 άνθρωποι σκοτώνονται καθημερινά από ένοπλες συγκρούσεις και ληστείες. Ο αριθμός αυτός κατατάσσει την πόλη στην πρώτη θέση της παγκόσμιας κατάταξης από νεκρούς λόγω εγκληματικότητας.

61

[50]

3.3| Αστικός Φόβος ή αλλιώς...”πολεοδομία” του φόβου “Στις πόλεις είναι όπως στα όνειρα : ό,τι είναι δυνατό να φανταστεί κανείς μπορεί και να το ονειρευτεί αλλά και το πιο αναπάντεχο όνειρο είναι ένας γρίφος που κρύβει μια επιθυμία ή το αντίστροφο της, μια φοβία. Οι πόλεις, όπως και τα όνειρα, είναι χτισμένες με επιθυμίες και φοβίες, παρότι το νήμα που τις συνδέει είναι μυστικό, οι κανόνες τους παράλογοι, οι προοπτικές παραπειστικές, και κάθε πράγμα κρύβει ένα άλλο πράγμα” Italo Calvino (2004)

Η σύγχρονη πόλη αποτελεί έναν τόπο με διαφοροποιήσεις και ετερογένεια (η έλλειψη ομοιογένειας). Είναι ένας χώρος με πολιτική δραστηριότητα και έντονες αντιθέσεις ανάμεσα στα πρόσωπα ή τις ομάδες που ζουν μέσα σ αυτή και διεκδικούν δικαιώματα. Μέσα στα όρια της σημερινής μητροπολιτικής πόλης δημιουργούνται αυθαίρετα δίπολα ελευθερίας και εξουσίας, χειραφέτησης και καταπίεσης, πειραματισμού και καταστολής, ενθουσιασμού και φόβου. Στις πόλεις γεννιούνται πολλά διαφορετικά συναισθήματα ως απόρροια της πολυπλοκότητάς τους. Η σημερινή μητροπολιτική κοινωνία, λόγω της ετερότητας που τη διέπει δημιουργεί και ετεροτοπίες. Ετεροτοπία είναι ένας κοινωνικός χώρος που δημιουργείται πολλές φορές από κοινωνικές παθογένειες. Τα “αστικά κενά” για παράδειγμα είναι μία ετεροτοπία. Τα διαφορετικά πρόσωπα, οι δράσεις και τα ερεθίσματα προκαλούν ένα ευρύ φάσμα συναισθημάτων τις περισσότερες φορές αρνητικά. Συνήθως αυτά τα συναισθήματα αφορούν κινδύνους ή απειλές που το άτομο αδυνατεί να προβλέψει. Ένα από αυτά είναι και ο φόβος. Ο φόβος μπορεί εύκολα να αναδύσει καθώς διασχίζουμε στις 2 η ώρα το βράδυ ένα έρημο πάρκινγκ αυτοκινήτων ή ένα στενό δρομάκι. Η κυρίαρχη παρουσία του ξένου, του απρόβλεπτου, του αναμενόμενου, του ακατανόητου, η ανασφάλεια της σωματικής ακεραιότητας ή της ιδιωτικής μας περιουσίας, μετατρέπονται σε μια εμπειρία φόβου από την οποία μοναδική θεραπεία φαντάζει η διαφυγή.

Εκτεθειμένος σε κινδύνους και απειλές που δεν μπορεί να προβλέψει, ο κάτοικος της μεγαλούπολης νιώθει μόνος, ξένος μεταξύ ξένων και μια διάχυτη ανασφάλεια τον οδηγεί σε μια λυτρωτική “καταβύθιση στην ανωνυμία του πλήθους” (Σταυρίδης, 2002 : 19)

[51] 62

[Αστικός φόβος]

Η αίσθηση του ανοίκειου και του ανασφαλούς οδηγεί στην δημιουργία ενός ανομοιογενούς, γεμάτο ανασφάλεια περιβάλλον στο δημόσιο περιβάλλον. Το αίσθημα του φόβου και η ανασφάλεια εντυπώθηκαν σε μελέτες και σχέδια γύρω από τον αστικό χώρο και μετέπειτα σε εφαρμογές στον πολεοδομικό σχεδιασμό και σε στρατηγικές ελέγχου και επιτήρησης. Στις 7Ενδεικτικά οι Burgers and Park, Elizabeth Wood, Jane αρχές του 20ου αιώνα η κοινωνιολογική σχολή του Σικάγο μελέτησε και Jacobs, Ray Jeffrey, Oscar ερεύνησε σε βάθος το συσχετισμό των εγκληματικών συμπεριφορών με Newman, Alice Coleman. τον αστικό σχεδιασμό7. Η ασφάλεια, έγινε συνώνυμα της λέξης προστασίας της άμυνας και της επιτήρησης καθώς επίσης έγινε και αντικείμενο συστηματικής μελέτης. Το 1925 στο βιβλίο τους “The City”, οι Ernest Burgers και Robert Park επιχείρησαν να χαρτογραφήσουν την ιεραρχία του χώρου, δηλαδή να ταξινομήσουν τις κοινωνικές τάξεις και τους αντίστοιχους τύπους κατοικιών, σε μια “ανθρώπινη οικολογία που διαρρυθμίζεται από βιολογικές δυνάμεις συγκέντρωσης, επικέντρωσης, διαχωρισμού, εισβολής και διαδοχής (Davis, 2008 :17). O Oscar Newman, λίγες δεκαετίες αργότερα έθεσε τα θεμέλια της θεωρίας της πόλης ως χώρο που βρίσκεται σε άμυνα. Δηλαδή εισήγαγε στο λεξιλόγιο του αστικού σχεδιασμού “το εύρος μηχανισμών – αληθινών και συμβολικών εμποδίων, αυστηρά οριοθετημένων περιοχών και βελτιωμένων συστημάτων επιτήρησης - που εξασφαλίζουν ένα ελεγχόμενο περιβάλλον από τους ίδιους τους κατοίκους του” (Newman, 1973: 3)

[52] 63

[Αστικός φόβος]

Αργότερα, ακολούθησαν και άλλες μελέτες σχετικά με αυτό το θέμα, δηλαδή τη διάρθρωση του αστικού χώρου. Όλες είχαν σαν κοινό παρονομαστή το φόβο και την αντιμετώπισή του μέσω της ψευδαίσθησης της ασφάλειας.

“Το σχολικό λεωφορείο έφτασε στο Φιλντς, το άναρχο συγκρότημα κατοικιών στα περίχωρα του Γιάβριλ. Ρυπαρά γκρίζα σπίτια, με κάποια από αυτά να φιλοξενούν αρχικά ονομάτων και αισχρόλογα βαμμένα με σπρέι, το περιστασιακά σανιδωμένο παράθυρο, πιάτα δορυφορικής και παραμεγαλωμένες πρασιές – τίποτα από αυτά αντάξιο της διασπασμένης προσοχής του Άντριου, όχι περισσότερο αντάξιο δηλαδή από το ερειπωμένο αβαείο του Πάγκφορτ, που τώρα έλαμπε κρυσταλλιασμένο από τον πάγο. Κάποτε, το Φιλντς αντιπροσώπευε για τον Άντριου ένα μυστηριακό τόπο που γεννούσε μέσα του το φόβο, η καθημερινή τριβή όμως το είχε μετατρέψει εδώ και πολύ καιρό σε ένα μέρος όπως όλα τα άλλα.” Απόσπασμα από το βιβλίο της J. K. Rowling “Ξαφνικός Θάνατος”

Στα μέσα του 20ου αιώνα το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης δημιούργησε νέα χαρακτηριστικά στη σύγχρονη μητρόπολη. Πέρα από τα θετικά στοιχεία του φαινομένου, ωστόσο η ενίσχυση και η επέκταση των πολυεθνικών εταιρειών, η αύξηση της ροής πληροφόρησης μεταξύ γεωγραφικά μακρινών περιοχών και η ανάπτυξη διαπολιτισμικών επαφών και γενικότερα η δημιουργία μιας παγκόσμιας κουλτούρας άλλαξε ριζικά την παρουσία της πόλης. Η πόλη άρχισε να βρίσκεται σε αταξία, όλα είναι παροδικά και ρευστά. Πολυκατοικίες και ουρανοξύστες πολλών ορόφων κοσμούν τις μεγάλες πόλεις του κόσμου και οι σύγχρονες μητροπόλεις μοιάζουν πλέον με λαβύρινθο. Ο λαβυρινθώδης αυτός τόπος με τη διαρκή εναλλαγή προσώπων και καταστάσεων, με τις ασύλληπτες ταχύτητες της ζωής, άρχισε να προκαλεί αισθήματα ανασφάλειας και μιας απροσδιόριστης απειλής.

[53] 64

[Αστικός φόβος]

” Στο σημείο μηδέν βρίσκεται οποιαδήποτε δραστηριότητα στο Παρίσι μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 13 Νοεμβρίου. Η εικόνα στο κέντρο της πόλης με την παρουσία του στρατού και των οπλισμένων αστυνομικών που κάνουν αδιακόπως περιπολίες στους δρόμους, κάθε άλλο παρά ελκυστική είναι για τους ελάχιστους περαστικούς. Ανήσυχοι δηλώνουν οι περισσότεροι κάτοικοι του Παρισιού για την αυριανή μέρα…

-Θα λειτουργήσει το μετρό; -Θα μπορέσουμε να πάμε στη δουλειά μας; -Θα ανοίξουν τα σχολεία;

Η τάση στρατιωτικοποίησης της πόλης έκανε την εμφάνισή της μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην Αμερική, και πιο συγκεκριμένα στο Los Angeles το 1965, όταν σώματα του στρατού παρενέβησαν για να καταστείλουν την εξέγερση της μαύρης κοινότητας στην περιοχή του Watts. Κάτι τέτοιο σηματοδοτεί την επιστροφή του στρατού για καταστολή στις δυτικές μητροπόλεις, και δημιούργησε μια νέα αντιμετώπιση του αστικού χώρου. Αυτή η κατευθυντήρια γραμμή για Στρατιωτικές επιχειρήσεις σε Αστικοποιημένο Έδαφος (M.O.U.T: Military Operations on Urbanized Terrain) αποτέλεσε μια “καινοτομία” των Ηνωμένων Πολιτειών στα τέλη της δεκαετίας του 1970, που αφορούσε τακτικές για την καταστολή διαδηλώσεων, ταραχών και εξεγέρσεων και ακολούθησε έκτοτε μια πορεία εξέλιξης και αναβάθμισης ως προς το χειρισμό του αστικού χώρου με στρατιωτικούς όρους.

[54] 65

3.4| Gated Communities “Με ιδιωτικό κινηματογράφο, γήπεδα τένις, golf, εγκαταστάσεις spa, γυμναστήρια, πισίνες, εστιατόρια, αίθουσες συνεδρίων, κάνουν λόγο για ένα χώρο και μια ποιότητα ζωής αλληλένδετα με την οικονομική κατάσταση των ένοικων.”

[55]

“Η ειρωνεία είναι πως έχουμε παγιδευτεί πίσω από τις θύρες μας. Αντί να κρατήσουμε τους άλλους έξω, κλειδωθήκαμε μέσα εμείς”. Κάτοικος περιτειχισμένης κοινότητας (Low, 2004)

Το σύνδρομο του φόβου εκδηλώνεται στην πόλη με τη μορφή των ορίων, δημιουργώντας χωρικά αποτυπώματα. Όρια αποκλεισμού ή περίκλεισης, ορατά ή ακόμα και αόρατα, δημιουργούν έναν κοινωνικό διαχωρισμό που βασίζεται σε φυλετικά. Ταξικά ή θρησκευτικά κριτήρια. Πρόκειται για όρια που θέτουν κανόνες, ελέγχουν, ομογενοποιούν και εγκλωβίζουν. Οι εκδηλώσεις τους φαίνονται στα πολυτελή οικιστικά συγκροτήματα (gated communities). Μια φρουρούμενη κοινότητα (gated community), αλλιώς και περιφραγμένη ή οχυρωμένη κοινότητα) είναι ένα οικιστικό σύνολο που δεν μοιάζει με τα συνηθισμένα. Οι φρουρούμενες κοινότητες μπορεί να περιβάλλονται από τοίχο ύψους δύο μέτρων, εφοδιασμένο με ηλεκτρονικούς αισθητήρες, που άλλοτε έχει διακοσμητικό κι άλλοτε οχυρωματικό ή διαχωριστικό χαρακτήρα. Σχεδόν πάντοτε διαθέτουν σημεία ελέγχου στις εισόδους τους, είτε αυτόματα είτε επανδρωμένα, και συχνά περιπολούνται από ιδιωτική αστυνομία και παρακολουθούνται από κάμερες ασφαλείας. Αυτά τα οικιστικά συγκροτήματα συνήθως περιλαμβάνουν πισίνες, γήπεδα τένις και γκολφ, μεγάλες εκτάσεις πρασίνου, μπαρ εστιατόρια και άλλα κέντρα αναψυχής. Ηλεκτρονικές κάμερες διασκορπισμένες παντού ελέγχουν κάθε κίνηση στο εσωτερικό του συγκροτήματος. Μια σιδηρόφρακτη πύλη χωρίζει τον μέσα κόσμο από τον έξω. Οι κατοικημένες περιοχές με περιορισμένη πρόσβαση, θεωρούνται συνήθως δημόσιοι χώροι που έχουν ιδιωτικοποιηθεί. Φυσικά φράγματα, οχυρωμένοι ή περιφραγμένοι περίμετροι και περιφραγμένες πύλες ελέγχουν τις εισόδους. Οι gated communities περιλαμβάνουν τόσο καινούριες εγκαταστάσεις κατοικίας όσο και παλαιότερες κατοικίες που έχουν μετασκευαστεί με οδοφράγματα και φράχτες.

66

[Gated communities]

Από αυτούς τους δύο ορισμούς, αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι τόσο η ιδιωτικοποίηση του δημοσίου χώρου όσο και η οχύρωση των πόλεων είναι σε απάντηση στο φόβο του εγκλήματος, κάτι το οποίο συνέβαλε σημαντικά στην άνοδο του σύγχρονου φαινομένου των gated communities. Εκτός από τον κοινωνικό περίγυρο και τα οικονομικά κριτήρια, το βασικό κίνητρο για την ύπαρξη των φρουρούμενων κοινοτήτων είναι αναζήτηση ασφάλειας από τους κατοίκους τους. Η ύπαρξη τοίχων, περιφράξεων και σημείων ελέγχου ή συρόμενων πυλών στις εισόδους του οικισμού υποτίθεται ότι εξασφαλίζουν έλεγχο στο ποιος μπαίνει και ποιος βγαίνει από το χώρο. Όμως τέτοια εμπόδια δεν είναι εύκολο να σταματήσουν σοβαρούς εγκληματίες: οι τοίχοι μπορούν να υπερπηδηθούν, τα σημεία ελέγχου μπορούν να προσπελαστούν με τη μέθοδο του tailgating (με το να ακολουθήσει δηλαδή κάποιος ένα αυτοκίνητο που μόλις άνοιξε την πύλη με τον αυτόματο έλεγχο, ιδιαίτερα σε ώρες αιχμής και σε μεγάλα οικιστικά συγκροτήματα) και οι ιδιωτικοί αστυνομικοί δεν έχουν το δικαίωμα οπλοφορίας ή σύλληψης. Η αστυνομία δεν μπορεί να δει τι γίνεται πίσω από τον τοίχο, ενώ έχει αρκετές φορές πρόβλημα στο να επέμβει, δεδομένου ότι πρέπει να έχει κωδικούς για την αυτόματη πύλη. Σε άλλες περιπτώσεις, οι πύλες είναι ανοιχτές για τον καθένα, καθώς η κοινότητα αρνείται να πληρώσει για τον εξοπλισμό ή την εικοσιτετράωρη επάνδρωσή τους.

67

[56]

[57]

Κατά τα φαινόμενα, η περίφραξη μιας κοινότητας δεν μειώνει απαραίτητα την εγκληματικότητα ή τη μειώνει σε βαθμό πολύ μικρό για να δικαιολογήσει την ύπαρξη όλων των μέτρων ασφαλείας και τον εγκλεισμό των κατοίκων. Παρά την όλη βιβλιογραφική έρευνα για το θέμα, κυρίως από τη Βόρεια Αμερική και πιο πρόσφατα συμπεριλαμβανομένων συγγραφέων από τη Δυτική Ευρώπη, από τις αρχές τις δεκαετίας του 1990 υπάρχει πληθώρα στοιχείων που δείχνουν ότι το φαινόμενο αυτό μπορεί να συνδέεται με ιστορικά πρότυπα «εγκλεισμού περιοχών» που βρέθηκαν παγκοσμίως. Το φαινόμενο των gated communities φαίνεται να ξεκίνησε από τον Μεσαίωνα. Στους σκοτεινούς χρόνους, οι ληστές είχαν γίνει διαδεδομένο φαινόμενο και η κοινή γνώμη θεωρούσε ότι η δράση τους ήταν ένα είδος εκδίκησης εναντίον του κοινωνικού και πολιτικού κατεστημένου. (Aπό εδώ και ο λαϊκός μύθος για τον Ρομπέν των Δασών). Οι ανοχύρωτες πόλεις και οι ελεύθεροι πολίτες αντικαταστάθηκαν από οχυρωμένους φεουδαρχικούς πύργους και δουλοπάροικους. Με στόχο την ασφάλεια στα σπίτια τους, οι άνθρωποι για να κοιμηθούν σκαρφάλωναν στο δεύτερο όροφο χρησιμοποιώντας κινητές σκάλες. Η αρχή έγινε το 1915.

68

[Gated communities]

H πρώτη «περιφραγμένη κοινότητα» των νεότερων χρόνων εμφανίστηκε το 1915 στο Φέρμοντ Πλέις του Λος Άντζελες. Αποστολή της ήταν να προστατέψει τους πλούσιους και διάσημους κατοίκους της -στους οποίους περιλαμβάνονταν η διάσημη ηθοποιός Μέρι Πίκφορντ και ο ιδρυτής της βιομηχανίας ξυραφιών «Ζιλέτ»- από την εγκληματικότητα, την πορνεία και τη ζητιανιά που έσερνε μαζί της η φρενιτική ανάπτυξη της βιομηχανίας. Αλλά η μεγάλη «έκρηξη» σ’ αυτόν τον τομέα αρχίζει στις αρχές της δεκαετίας του ‘80, εποχή κατεδάφισης του κοινωνικού κράτους. Το ζεύγος της Μάργκαρετ και του Ντένις Θάτσερ ήταν από τους «πρωτοπόρους» αυτού του νέου οικιστικού ρεύματος στην ευρωπαϊκή ήπειρο: Στα μέσα της δεκαετίας του ‘80 μετακινήθηκαν στο Μπάρατ του νότιου Λονδίνου, όπου κατασκευάστηκε μία από τις πρώτες κοινότητες αυτού του είδους επί ευρωπαϊκού εδάφους. Οι φρουρούμενες κοινότητες αποτελούν μια ανερχόμενη τάση στον οικιστικό σχεδιασμό παγκόσμια, καθώς εκατομμύρια άνθρωποι ζουν σε αυτές, και νέες πόλεις που κατασκευάζονται συνήθως έχουν τέτοια χαρακτηριστικά, είτε εξ ολοκλήρου είτε εν μέρει. Τα περίκλειστα οικιστικά συγκροτήματα έχουν εξαπλωθεί ήδη σε πολλές περιοχές του κόσμου, λόγω του φόβου για αύξηση της εγκληματικότητας και των ταξικών και φυλετικών διαφορών. Ωστόσο, ακόμη και η υστερική αναζήτηση «ασφάλειας» πίσω από τα τείχη των ιδιωτικών πόλεων αποδεικνύεται αυταπάτη. Οι στατιστικές δείχνουν ότι τα ποσοστά εγκληματικότητας στις οχυρωμένες κοινότητες

69

[Gated communities]

δεν διαφέρουν και πολύ από τους εθνικούς μέσους όρους, καθώς οι φιλντισένιοι πύργοι λειτουργούν ως αλεξικέραυνα του πληβειακού μίσους όσων βιώνουν με κυριολεκτικό τρόπο τη γνωστή αλληγορία του Καβάφη: «Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη. (...) Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον. Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω».

Το ερώτημα λοιπόν που απορρέει μέσα από αυτές τις κοινότητες είναι ελευθερία ή αυτοεγκλεισμός; Καταφύγιο ή τόπος που προσομοιάζει με φυλακή πολυτελείας; Η κοινότητα όρος εύπλαστος, ρομαντικός, νοσταλγικός (Blakely &Snyder, 1997), διαμορφώνεται μέσα από δεσμούς που στηρίζονται μέσα σε κοινά γνωρίσματα, αξίες και στόχους. Οι περιτειχισμένες κοινότητες, παρόλο που καλύπτουν τις προσδοκίες και τις αναζητήσεις αυτών που ζουν μέσα σ’ αυτές για εγγύτητα και αίσθημα κοινότητας, σε αντίθεση με την ανωνυμία και την εξατομίκευση των προαστίων, προωθούν την απομάκρυνση των ανθρώπων και τον φόβο (Low, 2001).

[58]

Όπως έχουν δείξεις έρευνες, η πλειοψηφία των κατοίκων των περιτειχισμένων κοινοτήτων δεν αισθάνονται οικειότητα μεταξύ τους. Το αίσθημα της κοινότητας απουσιάζει, αποδεικνύοντας ότι τα τείχη, οι πύλες και η φρούρηση δεν αρκούν για να επιτευχθεί ένα τέτοιο αίσθημα, Η υλική ευδαιμονία και το αίσθημα της ασφάλειας δεν προϋποθέτουν αυτόματα ότι αυτοί οι χώροι μετατρέπονται σε πραγματικές κοινότητες.

70

CHAPTER 4| Εγκλεισμός

71

4| Εγκλεισμός Μελετώντας τις κλίμακες της αρχιτεκτονικής στις οποίες εκδηλώνεται ο φόβος, δεν θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε την κλίμακα που αφορά, έναν μικρό χώρο ή ένα σύνολο από αυτούς που σχεδιάστηκαν με σκοπό να δημιουργεί το αίσθημα του φόβου και της ανασφάλειας στο χρήστη (ή και όχι). Ο λόγος για την κατάσταση του εγκλεισμού. Ο εγκλεισμός είναι ένα φαινόμενο που εμφανίστηκε αρκετά χρόνια πριν. Σκοπός του είναι να συμμορφώσει, να καταστείλει και να ελέγξει ξεχνώντας πολλές φορές τα δικαιώματα των ίδιων των έγκλειστων. Την κατάσταση αυτή τη συναντούμε συχνά σε χώρους όπως οι φυλακές και τα ψυχιατρεία. Για την προστασία της υπόλοιπης κοινωνίας σχεδιάστηκαν χώροι με σκοπό να δημιουργούν φόβο, για της καταστολή της “προβληματικής” φύσης των έγκλειστων. Παλαιότερα, οι συνθήκες κράτησης των ψυχικά ασθενών και των κρατουμένων ήταν απάνθρωπες. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι, κοντά στην εισαγωγή τους στους χώρους εγκλεισμού έπαυε να υπάρχει η αντιμετώπιση προς αυτούς ως ισάξιους πολίτες της κοινωνίας. Τα τελευταία χρόνια, έχουν γίνει προσπάθειες εξυγίανσης αυτών των θεσμών. Παρ’ όλα αυτά, οι χώροι φύλαξης παραμένουν απαξιωτικοί και υποβαθμισμένοι τόσο για τους έγκλειστους όσο και για την κοινωνία που ζει έξω από αυτούς. Στη συνέχεια αναλύεται εκτενέστερα ο ορισμός του εγκλεισμού σε ό,τι αφορά τα ψυχιατρεία και τις φυλακές.

[59] 72

4.1|Ο εγκλεισμός στο ψυχιατρείο Από τις αρχές της ψυχιατρικής, η επιστήμη έδωσε έμφαση “στον έλεγχο δια της προστασίας” με τη παροχή στέγης-ασύλου. Ακόμα και σήμερα, τα ψυχιατρεία-άσυλα παραπέμπουν στο ρόλο και στη δομή των φυλακών, αφού κύρια μέριμνα τους είναι η απομάκρυνση και η απομόνωση των ασθενών μακριά από τον υπόλοιπο κόσμο, “τους φυσιολογικούς”. Ο ρόλος της αρχιτεκτονικής εδώ είναι να παράγει στέγη στην προσπάθεια να ελεγχθεί ο ψυχιατρικός ασθενής και να “προστατευτεί” ο κόσμος. Το σύστημα φυλακή-ψυχιατρείο-άσυλο με καθοριστικούς παράγοντες την επιτήρηση, τον περιορισμό και τον έλεγχο στεγάστηκε κατά τη διάρκεια της ιστορίας σε εγκαταστάσεις εγκλεισμού, σε φυλακές-τρελοκομεία σε άσυλα, σε αναρρωτήρια αλλά και στα λεγόμενα “πλοία των τρελών”. Τα πρώτα ψυχιατρεία-άσυλα επιδίωκαν τον εγκλεισμό, την απομόνωση και την περιθωριοποίηση του ασθενή από την κοινωνία. Η αντιμετώπιση τους ως κατώτερα όντα και ο φόβος απέναντί τους οδηγούσε στη δημιουργία χώρων ακατάλληλων για την ψυχική υγεία και την ευημερία των νοσηλευόμενων. Δυστυχώς η αντιμετώπιση των ψυχιατρείων ελάχιστα έχει αλλάξει στη σημερινή κοινωνία. Κλειστοφοβικοί χώροι, μικρά στενόχωρα δωμάτια που στεγάζουν μεγαλύτερο από το προβλεπόμενο αριθμό ατόμων, χωρίς επαρκεί ανοίγματα. Έλλειψη οποιασδήποτε αισθητικής επέμβασης, αφιλόξενοι χώροι, καμία ιδιωτικότητα για τον ασθενή, αυστηρός σχεδιασμός, ογκώδεις τοίχοι, ψηλοί φράχτες για “προστασία”, απρόσωπα γκρίζα κτίρια με κύριο στόχο τον εγκλεισμό και όχι τη θεραπεία. Όλα τα παραπάνω συντελούν ένα τρομαχτικά αφιλόξενο περιβάλλον για τους ψυχικά ασθενείς, το οποίο σε συνδυασμό με την συχνά απάνθρωπη ή συνήθως αδιάφορη αντιμετώπιση από το νοσηλευτικό προσωπικό αποφέρει πολύ αρνητικά αποτελέσματα και καταστάσεις. Οι ασθενείς βιώνουν την απομόνωση, την περιθωριοποίηση, την αδιαφορία και την αποστροφή ολόκληρης της κοινωνίας. Έτσι, στην ήδη υπάρχουσα κακή ψυχική τους κατάσταση, προστίθεται και έντονα αισθήματα εγκλεισμού. Η στέρηση της ελευθερίας έχει επίδραση και στη συμπεριφορά τους καθιστώντας τους βίαιους έως και επικίνδυνους.

73

[Ψυχιατρεία]

Αντίστοιχα, οι άνθρωποι που έρχονται σε επαφή με ένα ψυχιατρείο είτε ως επισκέπτες είτε ως απλοί περαστικοί, νιώθουν άβολα και προτιμούν να το αποφύγουν. Η κατάσταση του κτιρίου, ο αυστηρός σχεδιασμός, τα ψηλά βαριά τείχη και τα κλειστά περιορισμένα ανοίγματα, δημιουργούν μια αίσθηση ανασφάλειας, αποστροφής ακόμα και φόβου. Συνδυάζοντας, μάλιστα και τη βίαιη συμπεριφορά των έγκλειστων ο φόβος γίνεται αναπόφευκτα μεγαλύτερος.

[60]

74

75

[61] 76

4.2| Φυλακές Ένας από τους λίγους τύπους κτιρίων, για τους οποίους ο περισσότερος κόσμος ξέρει πολύ λίγα και σπάνια επισκέπτεται είναι οι φύλακες. Το εκάστοτε σωφρονιστικό σύστημα καθορίζει τη μορφή τους η οποία εξαρτάται και από αυτό, ενώ παράλληλα συνδυάζει, πολύ έντονα κοινωνικά φιλοσοφικά και ψυχολογικά στοιχεία. Η λέξη φυλακή μας προκαλεί ένα συναίσθημα αρνητικό. Πέρα από την κυριολεκτική του χρήση, χρησιμοποιείται συχνά στην περιγραφή κάποιου χώρου αφιλόξενου, σκοτεινού, σκληρού και ερμητικά κλειστού στον οποίο κάθε έννοια ανθρωπιάς καταλύεται.

Αισθήματα που προκαλεί η φυλακή στην κοινωνία Η φυλακή είναι ένα δημόσιο κτίριο, που μπορεί να απευθύνεται σε ένα 8Ericsson Torsten [1975], μικρό μέρος ανθρώπων, έχοντας όμως μεγάλο αντίκτυπο σε ολόκληρη την “Prisons and Programmes”, κοινωνία. Πολλές φορές οι αρχιτέκτονες προσπάθησαν να εξαλείψουν τον Di Gennaro Giuseppe, Prison Architecture, pp51. τοίχο αυτό, προτείνοντας μια πρόσοψη που θα συνδιαλέγεται απευθείας με τον έξω κόσμο, αλλά οι αρχές θεώρησαν απαραίτητη την επαναφορά του «ιερού και απαραβίαστου». Έτσι, πλέον οι όψεις του κτιρίου δεν μπορούν να φανούν απ έξω και οι προσπάθειες των αρχιτεκτόνων να μειώσουν τη σκληρότητα που παρουσιάζει η εικόνα της φυλακής, ως ένας κόσμος άγνωστος που κρύβεται πίσω από έναν τοίχο, εκμηδενίστηκαν.8

77

[62]

[63] Από τη μεριά της κοινωνίας, ο αίσθημα που θέλει να νιώθει ο πολίτης είναι η ασφάλεια. Η κοινωνία χρειάζεται την επιβεβαίωση ότι στη φυλακή οι νομικές διαδικασίες λειτουργούν και έχουν αποτέλεσμα. Η φυλακή είναι ένα μέρος που δεν πρέπει να αποδράσει ο κρατούμενος. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να εκφράζεται στον σχεδιασμό. Συνεπώς δεν πρέπει να δίνει την εντύπωση ότι είναι αδύναμη ή υπερβολικά επιεικής ή στερείται εμπιστοσύνης. Οι φυλακές είναι αναπόσπαστο κομμάτι κάθε κοινωνίας και του αστικού του ιστού. Γειτονεύουν με σπίτια, σχολεία και λεωφόρους. Συνήθως, οι υψίστης ασφαλείας και οι αγροτικές κτίζονται έξω από τα όρια της πόλης. Το μεγαλύτερο ποσοστό τοποθετείται μέσα στις αστικές περιοχές, για να βρίσκεται κοντά στα δικαστήρια και στο κέντρο της εγκληματικής δράσης.9 Kessler James [2000], “Prisons in the USA: cost, quality and community in correctional design”.

Fair-weather Leslie Prison Architecture-policy, design and experience, pp.91.

9

Απόρροια αυτού είναι η άμεση υποβάθμιση της περιοχής και η μείωση της κυκλοφορίας στον περίγυρό της, ατόμων που δεν έχουν σχέση με αυτή, κυρίως τις βραδινές ώρες. Αυτό που νιώθει κάποιος σκεπτόμενος μια φυλακή είναι ένα κράμα αντίθετων συναισθημάτων. ‘Ένα από αυτά είναι ο φόβος. Φοβάται, γιατί νιώθει ότι πίσω από αυτούς τους τοίχους κρύβεται ένα σύννεφο εγκληματικότητας. Νιώθει όμως και ασφάλεια, γιατί είναι της άποψης ότι κλείνοντας κάποιους σε κελί, εξασφαλίζει την ασφάλεια και την ευημερία της κοινωνίας.

78

79

[64]

4.2.1| Λευκά κελιά Ένα από τα πιο σύγχρονα και “επιστημονικά” μέσα καταστολής αποτελεί το “λευκό κελί”. Σκοπός αυτού του απομονωτικού εγκλεισμού, αποτελεί η αργή αλλά μεθοδική κατάλυση της προσωπικότητας του έγκλειστου, η οποία επιτυγχάνεται μέσω της μονοπώλησης των αισθήσεων. Μια σειρά από επιστημονικές έρευνες απέδειξαν ότι όσοι εισέρχονται υγιείς στα λευκά κελιά, αναπτύσσουν στην πλειοψηφία τους ψυχοσωματικές διαταραχές. Διεθνείς οργανώσεις υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχουν χαρακτηρίσει τα λευκά κελιά ως σύγχρονο βασανιστήριο.

Η αρχιτεκτονική τους Ο απομονωτικός εγκλεισμός τμήμα του οποίου είναι τα λευκά κελιά εκφράζεται στο χώρο με συγκεκριμένους τύπους και καλύπτει όλες τις κλίμακες από την πολεοδομική κλίμακα μέχρι το επίπεδο της οικοδομικής λεπτομέρειας. Χωροταξικά, οι φυλακές απομονωτικού εγκλεισμού χτίζονται σε πολύ μεγάλη απόσταση από τα αστικά κέντρα και γενικότερα από οποιοδήποτε χτισμένο περιβάλλον. Οι έγκλειστοι θα πρέπει να βρίσκονται αποκλεισμένοι από τους ήχους, τις φωνές, τις μυρωδιές της πόλης με σκοπό να αποκοπούν από την ίδια τη ζωή. Ένας ακόμη λόγος για την τοποθέτηση τους έξω από τα αστικά κέντρα είναι και η αναχαίτισης των προσπαθειών υποστήριξης των κρατουμένων από τις οικογένειες τους, αλλά και των δικηγόρων τους. Τα ειδικά απομονωτικά κελιά έχουν πανομοιότυπο σχεδιασμό σ’ όλο τον κόσμο. Πρόκειται για μακρόστενα υπόγεια και ημιυπόγεια ατομικά κελιά διαστάσεων 2,5Χ3 μέτρα κατά μέσο όρο. Το σχήμα τους είναι ιδιαίτερα ενοχλητικό για τους κρατουμένους αφού υποχρεώνονται να βαδίζουν μέσα στο κελί τους μόνο μπρος και πίσω κατά τη μία διεύθυνση, γεγονός που τους δημιουργεί και σωματικά προβλήματα. Το κελί έχει χρώμα εννοείται λευκό. Παράθυρα δεν υπάρχουν ή υπάρχουν μικρά ανοίγματα σε τυφλά σημεία, που συμβάλλουν στη διακοπή της επικοινωνίας του έγκλειστου με τον έξω κόσμο. Κάθε κελί περιέχει ένα κρεβάτι από τσιμέντο, ένα στοιχειώδες τραπέζι γραφείου από τσιμέντο ή μεταλλικό ενσωματωμένο στον τοίχο.

80

81

[Λευκά κελιά]

Όσον αφορά τον προαύλιο χώρο, δεν υπάρχει καμιά πρόσβαση στο φυσικό χώρο του περιβάλλοντος, αφού είναι πλήρως χτισμένος. Δεν υπάρχει κάποια διαφοροποίηση από το λευκό κελί. Χώρος με τοίχους ψηλούς τσιμεντένιους, με τσιμεντένια πατώματα και καθόλου παράθυρα, οι χώροι αυτοί σίγουρα προκαλούν στο μέγιστο συναισθήματα φόβου, ανασφάλεια και θλίψης. Οι κρατούμενοι στις φυλακές απομόνωσης των ΗΠΑ τους αποκαλούν “μεγεθυμένα κελιά” (oversizedcells) ή “σπίτια για σκύλους” (dogruns).

Χωρική συγκρότηση και ψυχική υγεία Ο σχεδιασμός του χώρου έχει τη δυνατότητα να παρακινήσει ή να αδυνατήσει τη σκέψη, να ενθαρρύνει ή να παρεμποδίσει την κοινωνική αλληλεπίδραση, να βελτιώσει την πνευματική και ψυχολογική υγεία ή να αυξήσει την ανησυχία. Στα λευκά κελιά εκτελείται ο σιωπηλός θάνατος της ψυχικής υγείας του ανθρώπου. Η κατάσταση στην οποία περιέχεται ο κρατούμενος ονομάζεται «εξαναγκασμένη απραξία» (forcedindless) Το φως, ο φωτισμός, το χρώμα, ο αερισμός και η ακουστική είναι παράγοντες, που παίζουν σημαντικό ρόλο στο πως θα διαμορφωθεί ένα κελί. Στα κελιά των σύγχρονων φυλακών απομόνωσης δεν υπάρχουν παράθυρα ή όταν αυτά υπάρχουν, είναι πολύ μικρά στενά και δεν ανοίγουν. Όταν υπάρχει παράθυρο, είναι είτε αδιαφανές, είτε βλέπει σε κάποιο τοίχο, ώστε ο κρατούμενος να μην έχει εικόνα του τι συμβαίνει εκτός της πτέρυγας. Το παράθυρο εμποδίζει τον ήχο και την θέα. Ο χρήστης, δεν έχει τον έλεγχο του φωτισμού, με αποτέλεσμα να αναπτύσσονται συναισθήματα κατωτερότητας, μηδενικής αυτοεκτίμησης, απραξίας και να κυριεύεται από άγχος και φόβο. Σχετικά με τον φωτισμό, επιβάλλεται στους κρατούμενους των λευκών κελιών τεχνητός φωτισμός 24 ώρες το 24ωρο. Στο κελί υπάρχουν 2 φώτα διαφορετικής έντασης συνήθως. Ένα φως μεγάλης έντασης και ένα μικρής βοηθητικό. Το φως μεγάλης ελέγχεται είτε από τον κρατούμενο είτε από τη διοίκηση, ανάλογα με το σύστημα της φυλακής.

82

[Λευκά κελιά]

Όταν το φως μεγάλης έντασης κλείνει, ανοίγει το βοηθητικό, το οποίο επιτρέπει την επιτήρηση ακόμα και τις ώρες που ο κρατούμενος θέλει να κοιμηθεί. Σε πολλές φυλακές το φως αυτό είναι τέτοια έντασης, που ο κρατούμενος για να κοιμηθεί αναγκάζεται να σκεπάσει το κεφάλι του, κάτι που απαγορεύεται. Έτσι, οι φύλακες μπορούν όποτε θέλουν να τους ξυπνάνε με την πρόφαση αυτή, στερώντας από τους κρατούμενους ακόμα και τη δυνατότητα του φυσιολογικού ύπνου. Οι δύο αυτές χωρικές συνθήκες συνδέονται με την απώλεια προσανατολισμού ημέρας-νύχτας. Όπως φανερώνει και το όνομά τους, τα κελιά έχουν χρώμα λευκό. Η όραση των κρατουμένων επηρεάζεται έντονα από το λευκό χρώμα. Λόγω του εξαναγκασμού σε οπτική μονοτονία και συνεχή φωτισμό, η ύπαρξη περιγραμμάτων σβήνει και έτσι σταδιακά χάνεται η αίσθηση του χώρου και του χρόνου. Έτσι το λευκό χρώμα βιώνεται ψυχικά και συμβολικά προκαλώντας μεγάλες επιπτώσεις στην οπτική αντίληψη. Εξαναγκάζοντας το μάτι στη μονοτονία του λευκού χρώματος, ενδυναμώνονται αισθήματα κατωτερότητας και εξευτελισμός του ψυχικού κόσμου του κρατουμένου. Και οι τρεις παραπάνω χωρικές συνθήκες, η απουσία φυσικού φωτός, η επιβολή έντονου τεχνητού φωτισμού και η εξαναγκαστική οπτική μονοχρωμία σε συνδυασμό με τα αντανακλαστικά μεταλλικά αντικείμενα (πόρτες από χάλυβα, κάγκελα, κάγκελα, φακοί) συντελούν στην αποστέρηση του ύπνου που αποτελεί έναν από τους πιο στρεσογόνους παράγοντες για την ανάπτυξη ψυχωτικών συνδρόμων. Όσον αφορά τον αερισμό, οι φυλακισμένοι υπόκεινται στο «λευκό» θόρυβο, δηλαδή σε ένα συνεχή δυνατό απροσδιόριστο θόρυβο / βόμβο. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αισθητηριακή αποστέρηση και οι ήχοι που ακούγονται μπορεί να προκαλέσουν άγχος και φυσικά φόβο. Για τη δημιουργία αερισμού χρησιμοποιούνται θύρες ειδικής τεχνολογίας, ενισχυμένες και εσωτερικά επενδυμένες με σίδερο, έχοντας ένα μικρό παραθυράκι για σερβίρισμα. Η ύπαρξη συμπαγούς πόρτας αντί για σιδεριά αποκλείει τη δυνατότητα για φυσικό αερισμό των κελιών. Μέσα σ ένα τέτοιο περιβάλλον επηρεάζεται κάθε αίσθηση. Τα επισκεπτήρια όπου επιτρέπονται είναι πάντα μικρής διάρκειας και λαμβάνουν χώρα σε μικρές αίθουσες με αλεξίσφαιρο τζάμι ή ατσάλινο πλέγμα.

83

[65]

Η αρχιτεκτονική προσεγγίζει αντιμετωπίζει, επεξεργάζεται αναδεικνύει, αξιοποιεί, μορφοποιεί και τελικά δημιουργεί χώρο. Ο χώρος αυτός χαρακτηρίζεται από τη μορφή του (σχήμα, υλικά), τη χρήση του, την ποιότητά του (φως, χρώμα, θερμική και ακουστική άνεση, οσμή ) και από τους χρήστες του.

“… δείγμα του πολιτισμού μιας χώρας είναι οι έγκλειστοί της…”

Fyodor Dostoyevsky10

από το βιβλίο του συγγραφέα με τίτλο “Αναμνήσεις από το σπίτι των νεκρών” 10

84

4.2.2| Πανοπτικό “Η βασική επιδίωξή της πειθαρχικής εξουσίας είναι η παραγωγή ενός ανθρωπίνου όντος που να μπορεί να αντιμετωπίζεται ως πειθήνιο σώμα”.

(Hall, 2003:424) Το πανοπτικό πρότυπο επιτήρησης των κρατουμένων είναι ένα σύστημα φυλάκισης, ένας τύπος κτιρίου εγκλεισμού, το οποίο δημιουργήθηκε για πρώτη φορά από τον Jeremy Bentham το 1785 και βασιζόταν στις αρχές των φυλακών εκείνης της εποχής. Συγκεκριμένα, οι κρατούμενοι ξεκίνησαν να διαχωρίζονται για πρώτη φορά σε ατομικά κελιά από το 1775. Δόθηκε μεγαλύτερη βαρύτητα στην ασφαλή κράτηση και τη συνεχή παρακολούθηση, ενώ υπήρχε η πεποίθηση για επίτευξη του σωφρονισμού μέσω της σκληρής εργασίας, του εγκλεισμού και της κατήχησης. Το σύστημα του πανοπτικού αποτελεί μια σημαντική εξέλιξη-σταθμό στην ιστορία της αρχιτεκτονικής κτιρίων εγκλεισμού κάθε είδους. Προσπαθώντας να επιλύσει την πρόκληση μιας συνεχούς επιτήρησης, ο Bentham, σχεδιάζει ένα κυλινδρικό οικοδόμημα, στην περιφέρεια του οποίου τοποθετούνται τα κελιά των τροφίμων, παρακολουθούμενα από ένα ψηλό πύργο επιτήρησης στο κέντρο. Σε αντίθεση με τα κλασικά “μπουντρούμια” που χρησιμοποιούνται στις φυλακές της εποχής, τα συγκεκριμένα κελιά σχεδιάστηκαν με τη λογική της διαφάνειας, της προβολής, της έκθεσης. Διαθέτουν δυο μεγάλα παράθυρα, ένα εξωτερικό και ένα εσωτερικό, επιτρέποντας το φως να διαπερνά το κελί. Τα εσωτερικά παράθυρα αντιστοιχούν σε ένα από αυτά του κεντρικού πύργου, ο οποίος διαθέτει σκίαστρα στα παράθυρά του και διαχωριστικά στο εσωτερικό του, επιτυγχάνοντας έτσι μια αδιαφάνεια κατά την οποία ο φυλακισμένος είναι αδύνατον να γνωρίζει πότε παρακολουθείται και πότε όχι. Έτσι ο κρατούμενος στο Πανοπτικό είναι μόνιμα ορατός στον επιτηρητή, επιτρέποντας τη παρακολούθηση του ανά πάσα στιγμή, ενώ η αξονική τοποθέτηση των κελιών σε συνδυασμό με τους πλευρικούς κατακόρυφους τοίχους που εμποδίζουν κάθε πλάγια ορατότητα, τοποθετούν σε απόλυτα μειονεκτική θέση τον κρατούμενο, ουσιαστικά μια θέση απομόνωσης. Αυτό όμως που κάνει τόσο σημαντικό το συγκεκριμένο σύστημα κράτησης και εγκλεισμού στην ιστορία της αρχιτεκτονικής των φυλακών, είναι ότι επρόκειτο περισσότερο για μια ιδέα παρά για ένα κτίριο-φυλακή.

85

[Λευκά κελιά]

Μάλιστα η έμπνευση του συγκεκριμένου συστήματος προήλθε από τον αδερφό του Βentham, ο οποίος σχεδίασε ένα κυκλικό εργαστήριο με τις σχεδιαστικές αρχές του πανοπτικού για μέγιστη επιτήρηση των εργαζομένων με το ελάχιστο δυνατό αριθμό ειδικευμένου προσωπικού.

[66] Ο Γάλλος φιλόσοφος, συγγραφέας και ψυχολόγος Michel Foucault, ο οποίος έχει ασχοληθεί με θέματα όπως η φυλακή και η τιμωρία στα συγγραφικά του έργα, αναλύει σε ορισμένα από αυτά και το σύστημα του Πανοπτικού.

“Από την άποψη του φύλακα, το πλήθος αντικαθίσταται από μια πολλαπλότητα αριθμήσιμη και ελέγξιμη∙ από την άποψη των κρατουμένων, από μια μοναξιά εγκάθειρκτη και επιτηρούμενη”.11 Μισέλ Φουκώ, Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, Εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1989, σελ. 266 11

Στο Πανοπτικό την κεντρική ιδέα της αρχιτεκτονικής του αποτελεί η λειτουργία της επιτήρησης. Η δομή του κτιρίου αυτού αποσκοπεί στην εφαρμογή της πεποίθησης του Bentham, σύμφωνα με την οποία η εξουσία πρέπει να είναι ορατή και ανεξέλεγκτη. Η έννοια της μόνιμα ορατής εξουσίας επιτυγχάνεται με την ύπαρξη του απειλητικού όγκου του κεντρικού πύργου ελέγχου ο οποίος βρίσκεται αδιάκοπα μπροστά στα μάτια του κρατούμενου. Αντίστοιχα, ο φυλακισμένος δεν πρέπει να έχει επίγνωση του πότε τον κατασκοπεύουν, εντούτοις πρέπει να είναι βέβαιος ότι είναι δυνατόν να παρακολουθείται.

86

[Λευκά κελιά]

Στο Πανοπτικό ο κρατούμενος εφόσον είναι μονίμως εκτεθειμένος

και ταυτόχρονα δε γνωρίζει πότε παρακολουθείται, νιώθει σα να παρακολουθείται κάθε στιγμή και ας μην αληθεύει αυτό. Σύμφωνα με τον Foucault, εισάγονται εδώ οι έννοιες της αυτοπειθάρχησης και αυτοεπιτήρησης στους κρατούμενους, καθώς υποβάλλονται σε αυτοπεριορισμούς από τις καταπιεστικές μορφές εξουσίας.

[67]

87

[Λευκά κελιά]

[68]

88

89

[69] 90

CHAPTER 5| fearchitecture Θεσσαλονίκη

91

5| Αποτυπώνοντας το φόβο στη Θεσσαλονίκη Η Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη με συνεχή ιστορική διάρκεια μη διακοπτόμενη, με την αρχιτεκτονικής της, συνεχώς να μεταβάλλεται και να εξελίσσεται ανά τους αιώνες. Ωστόσο είναι τόπος έντονων δραστηριοτήτων και διαφοροποιήσεων που έχει γεννήσει ετεροτοπίες και παθογένειες στη βάση της πόλης. Παρόλο που η Θεσσαλονίκη έχει στο κτιριακό της απόθεμα δείγματα μιας εξαιρετικής αρχιτεκτονικής από όλα τα ιστορικά στυλ, είναι όμως μια πόλη που κάποιες φορές μπορεί να δημιουργήσει στον κάτοικό της αισθήματα φόβου ή ανασφάλειας. Έχει αναφερθεί, ότι ένα σημαντικό κομμάτι της παρούσας εργασίας είναι βιωματικό. Έτσι μέσα από βόλτες και ατελείωτες περιπλανήσεις στην πόλη, εντοπίσαμε τα μέρη που είναι στάσιμα και γεννούν αρνητικά συναισθήματα. Μελετήσαμε τις κατηγορίες του φόβου ανά τον κόσμο αλλά όσο αφορά τη Θεσσαλονίκη, την πόλη που ζούμε αποφασίσαμε ότι μια οπτικοακουστική αποτύπωση της έρευνάς μας θα ήταν καταλληλότερη. Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα και όπως κάθε τέτοιο απεικονίζεται καλύτερα, όχι μόνο μέσα από κείμενα, περιγραφές και εικόνες τυπωμένες σε ένα χαρτί αλλά μέσα από ζωντανή εικόνα και κίνηση. Παρ’ όλα αυτά κρίθηκε απαραίτητη μια σύντομη μεταφορά του υλικού στο παρόν τεύχος το οποίο επικεντρώνεται σε περιοχές του κέντρου της πόλης και εύκολα προσεγγίσιμες από ένα φοιτητή.

Μέρη|αποτελέσματα έρευνας Στον αστικό ιστό της Θεσσαλονίκης παρατηρούμε αρκετά σημεία όπως πάρκα, πλατείες, δρόμους που δημιουργούν το αίσθημα του φόβου. Φόβος στην πόλη ή μήπως Αστικός Φόβος; Αρχικά, η Λεωφόρος 3ης Σεπτεμβρίου είναι ένας οδικός άξονας στο κέντρο της πόλης. Ξεκινάει από την οδό Αγίου Δημητρίου στο Καυτατζόγλειο Στάδιο και καταλήγει στη Λεωφόρο Μ.Αλεξάνδρου στη Νέα Παραλία. Κάτω από το επίπεδο του δρόμου και εκατέρωθεν αυτού υπάρχει υπάρχουν δύο δρομάκια για τους πεζούς και ένα κομμάτι με αρχαία ευρήματα κάτι που κάνει αρκετά σημαντικό αυτό το πέρασμα. Καθημερινά αρκετός κόσμος και ιδιαίτερα πολλοί φοιτητές χρησιμοποιούν το συγκεκριμένο δρομάκι διότι διευκολύνει την πρόσβαση στο Πανεπιστήμιο και στις υπόλοιπες λειτουργίες του.

92

[70] Yπόγειο πέρασμα στην οδό 3ης Σεπτεμβρίου Ωστόσο όμως, ο συγκεκριμένος δρόμος στο επίπεδο των αρχαίων παρουσιάζει αρκετές παθογένειες. Αρχικά το μικρό του πλάτος καθώς συνορεύει με το οικόπεδο της Δ.Ε.Θ. και από την απέναντι πλευρά με στρατόπεδο, σε συνεργασία με το μεγάλο ύψος στο οποίο έχει σκαφτεί δυσκολεύει το φως να φτάσει μέχρι κάτω και έτσι είναι σκοτεινό ακόμα και τις μεσημεριανές ώρες. Επιπλέον, από την πλευρά των γειτονικών οικοπέδων έχουν αναρτηθεί ψηλές σιδεριές αρκετά δυσπρόσιτες και δυσκολεύουν οποιαδήποτε διαφυγή σε περίπτωση κινδύνου. Όπως είναι αντιληπτό, αυτό το σημείο της πόλης το οποίο βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής με το Πανεπιστήμιο, αποτέλεσε ένα από τα μέρη που κίνησαν την περιέργεια στο πεδίο της έρευνας. Ένα ακόμη αδύναμο σημείο του αστικού ιστού αποτελούν τα πάρκα της Θεσσαλονίκης καθώς επίσης και μερικά υπαίθρια παρκινγκ τα οποία δεν έχουν αξιοποιηθεί σωστά, έχουν παραμεληθεί με τον καιρό και λόγω της μεγάλης τους έκτασης και της απουσίας ζωής, ιδιαίτερα τις νυχτερινές ώρες αποτελούν δύσβατους τόπους για έναν περιπατητή. Συγκεκριμένα, το πάρκο απέναντι από τη ΧΑΝΘ είναι ένα από αυτά. Ενώ το καλοκαίρι φιλοξενεί καφετέρια, αναψυκτήριο και συχνά διάφορες εκδηλώσεις ακόμα και μικρές συναυλίες, το χειμώνα λόγω καιρικών συνθηκών οι καφετέριες κλείνουν, οι εγκαταστάσεις παρακμάζουν και το πάρκο ερημώνει. Συχνά λόγω ερήμωσης και έλλειψης οποιασδήποτε χρήσης του, αποφεύγεται ακόμα και η διέλευση του κοινού μέσα από αυτό ενώ παράλληλα γίνεται τόπος συγκέντρωσης περιθωριακών στοιχείων.

93

Τέλος, ολοκληρώνοντας τη σύντομη περιγραφή των δυστοπιών του αστικού κέντρου δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε την αμήχανη περιοχή στην οποία βρίσκονται τα κτίρια του πανεπιστημίου και τα περίπτερα της Διεθνούς έκθεσης. Πρόκειται για περιοχές με έντονη ζωή και κίνηση κατά τη διάρκεια της μέρας που όμως το βράδυ μετατρέπονται σε τόπους φαντάσματα με ελλιπή φωτισμό και εμφανή εγκατάλειψη. Τόποι ίδιοι που όμως μεταβάλλονται έντονα μέσα στη μέρα και από τόποι προσέλκυσης και ζωής μετατρέπονται σε μέρη που προκαλούν φόβο, γεννούν το δισταγμό καθιστώντας την προσπέλαση από αυτά δύσκολη. Όσον αφορά το κτιριακό υπόβαθρο της πόλης, επί της οδού Βασιλίσσης Όλγας και όχι μόνο υπάρχουν αρκετά νεοκλασικά κτίσματα που κτίστηκαν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Από αυτά κάποια έχουν αξιοποιηθεί και βρίσκονται στην δικαιοδοσία του Δήμου Θεσσαλονίκης, όπου στεγάζουν σχετικές υπηρεσίες. Αρκετά όμως έχουν αφεθεί σε πλήρη εγκατάλειψη επιφέροντας μια νοσηρή κατάσταση στους κατοίκους της εκάστοτε περιοχής. Σκουπίδια, μπάζα, ναρκωτικά, πορνεία, είναι μερικά από τα πολλά προβλήματα που προκαλούν τα εγκαταλελειμμένα σε μια γειτονιά.

Η πόλη πρέπει να ζωντανέψει και να υπάρξει μέριμνα για ζωή και ασφάλεια όλες τις ώρες.

[71] Βίλαχ Χιρς, γνωστή και

ως Βίλα Μπενί Φερνάντεζ. Κατασκευάστηκε το 1900 σε σχέδια του Π. Αριγκόνι. Στεγάστηκε εκεί η Γκεστάπο κατά τη διάρκεια της κατοχής. Επίσης στο κτήριο στεγάστηκε το Α’ Αστυνομικό Τμήμα της Ανατολικής Θεσσαλονίκης. Σήμερα είναι ακατοίκητη.

94

[72] Ωρα 6.00μμ. Σκοτεινός και έρημος διάδρομος στην Πολυτεχνική σχολή.

95

[73] Σπίτι επι της οδού Ευζώνων. Τα σημάδια της εγκατάλειψης είναι εμφανή.

[74] Πάρκο απέναντι της ΧΑΝΘ. Τους χειμερινούς μήνες αποτελεί σημείο-φάντασμα για την περιοχή.

96

[75] & [76] Εικόνες παραμέλησης και φθοράς στην Α’ και Β’ εστία.

97

98

99

[77]

Συμπεράσματα Για την εκπόνηση του παρόντος ερευνητικού μελετήσαμε λάθη, παραλείψεις, αστοχίες, αμέλειες αλλά και συνειδητές αποφάσεις που μπορούν να καταστίσουν ένα χώρο κάθε άλλο παρά ευχάριστα βιώσιμο. Ερευνήσαμε και επισημάνουμε τα στοιχεία, τις μεθόδους και τις πρακτικές που πρέπει να αποφεύγει ένας αρχιτέκτονας για να δημιουργήσει ένα χώρο που δε θα τρομάζει, δε θα δημιουργεί ανασφάλεια και αρνητικά συναισθήματα, αλλά αντίθετα θα τέρπει την ψυχή των ανθρώπων, όπως κάθε μορφή τέχνης καλείται να κάνει. Μέσα από την πορεία της έρευνας οδηγηθήκαμε ουσιαστικά στη βάση του άρτιου σχεδιασμού, σύμφωνα με τα αρχέτυπα που υποστηρίζουν το τρίπτυχο του γερού (κατασκευή), του χρήσιμου (λειτουργικότητα) και του όμορφου (ογκοπλασία). Επαναπροσδιορίζοντας τον ρόλο του αρχιτέκτονα, σε μια προσπάθεια εντοπισμού της “κακής” αρχιτεκτονικής, καταλήξαμε σε μια νέα οπτική από την οποία αυτός θα πρέπει να σχεδιάζει. Η οπτική αυτή προήλθε από τη μελέτη του ψυχολογικού αντίκτυπου που έχει ο χώρος στον άνθρωπο, μια παράμετρος την οποία συχνά ξεχνάμε καθώς γινόμαστε έρμαια του αισθητικού και λειτουργικού αποτελέσματος. Άλλωστε δε πρέπει να λησμονούμε τον βασικό ορισμό της αρχιτεκτονικής σύμφωνα με τον οποίο πρόκειται για μια τέχνη αφιερωμένη στην ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών στο χώρο μέσω του σχεδιασμού και των υλικών κατασκευών. Οι ανάγκες των ανθρώπων όμως στη σύγχρονη εποχή, κατά την οποία έρευνες δείχνουν πως διανύουμε πάνω από το 90% του χρόνου μας μέσα σε κτίρια, αλλάζουν συνεχώς και εξελίσσονται ακολουθώντας την πορεία της κοινωνίας. Η ζωή πλέον είναι αρκετά πολύπλοκη και πολυδιάστατη.

O σύγχρονος άνθρωπος λοιπόν δεν έχει ανάγκη μόνο από ένα χώρο λειτουργικό και όμορφο, αλλά από ένα περιβάλλον στο οποίο θα νιώθει ασφάλεια, θα ηρεμεί, θα εμπνέεται και θα εξελίσσεται.

Μια σύντομη ματιά στη θεραπευτική Αρχιτεκτονική… Στις παραπάνω ανάγκες βασίζεται και ο κλάδος της θεραπευτικής αρχιτεκτονικής ή αλλιώς αρχιτεκτονική του Ευ Ζην, η οποία αφορά τη διαμόρφωση νέων ή υπαρχόντων κτιριακών χώρων που είναι θεραπευτικοί, δρουν θετικά στη ψυχολογία για τον άνθρωπο με τη βοήθεια του βιοκλιματικού, οικολογικού και ολιστικού σχεδιασμού. Αυτό επιτυγχάνεται με την εναρμόνιση όλων των στοιχείων που συνιστούν την ποιότητα ενός περιβάλλοντος, ισορροπώντας την ύλη και την άυλη ενέργεια.

100

Αξιοποιείται λοιπόν το φυσικό περιβάλλον και εξασφαλίζονται συνθήκες θερμικής και οπτικής άνεσης με φυσικό τρόπο μέσω του βιοκλιματικού σχεδιασμού, ενώ παράλληλα χρησιμοποιούνται φυσικά υλικά χάρη στην οικολογική δόμηση. Συγχρόνως μέσω της ολιστικής αρχιτεκτονικής η λειτουργικότητα και η εργονομία γίνονται ένα με την εναρμονισμένη ένταξη της αρχιτεκτονικής στη φύση, στο τοπίο και στο κλίμα. Οργανώνοντας λοιπόν ένα χώρο με τις αρχές του Ευ Ζην επιτυγχάνεται ένας αρμονικός τρόπος ζωής, κάτι που λείπει από τους σύγχρονους ρυθμούς της κοινωνίας που ζούμε.

Perhaps one way of defining a better society would be to speak of it as a wall-less society, a society in which the divisions among people were not equated with the walls between them.12 Καταλήγοντας, ο αρχιτέκτονας οφείλει να σχεδιάζει καλύτερες κοινωνίες που να απευθύνονται σε όλους, να αντιμετωπίζονται όλοι ισότιμα χωρίς ιδιαίτερη μεταχείριση στους εύπορους. Σκοπός είναι η κοινωνία να ενώνει τους ανθρώπους και όχι να τους χωρίζει σε διαφορετικές γειτονιές όπως τα γκέτο, οι φαβέλες και οι gated communities. Αντίστοιχα, οι δρόμοι, οι πλατείες, τα πάρκα πρέπει να σχεδιάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να αποτελούν μια αυλή της κοινωνίας. Οι κάτοικοι θα μπορούν να νιώθουν οικεία στον αστικό ιστό, έξω από το περιορισμένο χώρο της ιδιωτικής τους κατοικίας, να δραστηριοποιούνται σ αυτόν και να ξοδεύουν μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους. Με τον τρόπο αυτό η πόλη αποκτάει ζωή ενώ παράλληλα μειώνεται η ανασφάλεια καθώς ελέγχεται κάθε είδους παραβατική συμπεριφορά γεγονός που δρα ευεργετικά στο περιορισμό της εγκληματικότητας. Η πόλη συνεπώς καθίσταται πιο ευχάριστη για όλους και συγχρόνως απαλλάσσεται από το απρόσωπο ύφος της.

101

12 Nan Ellin, (1997), Architecture of fear

102

CHAPTER 5| Βιβλιογραφικές αναφορές

103

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία • Atkinson Rowland, Blandy Sarah, (2006), Gated Communities: International Perspectives, New York, Routledge.

• Bagaeen Samer, Uduku Ola, (2010) Gated communities: Social Sustainability in Contemporary and Historical Gated Developments, Washington, DC: Earthscan.

• Igmade, (2006), 5 codes: architecture, paranoia and risk in times of terror, Boston:Birkhauser.

• Nan Ellin, (1997), Architecture of fear, Princeton Architectural Press.

• Steiss, Alan Walter, (1974), Dynamic change and the urban ghetto, Lexington Books.

Ελληνική βιβλιογραφία • Alain De Botton (ed), ΚαλοκύρηςΑ. (μετ), (2007),Η αρχιτεκτονική της ευτυχίας, Εκδόσεις Πατάκη.

• Foucault Michel (ed), Κουράκης Νέστωρ (μετ),(1989), Επιτήρηση και τιμωρία: η

γέννηση της φυλακής, Εκδόσεις Κέδρος.

• Βαβύλη- Τσινίκα Φανή, (2003), Σχεδιάζοντας για την ψυχική υγεία, University Studio Press.

• Μαρτινίδης Πέτρος, (1971), Στοιχεία και μεγέθη περιβάλλοντος νευροψυχιατρικών

νοσηλευτηρίων.

• Τριανταφυλλίδης Ι. Δ., (1964), Η αρχιτεκτονική των φυλακών: από πλευράς κοινωνικής πολεοδομικής και κτηριολογικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο

Θεσσαλονίκης.

• Arnheim Rudolf (ed), Ποταμιάνος Ιάκωβος (μετ), (2003), Η δυναμική της αρχιτεκτονικής μορφής,University Studio Press.

Επιστημονικά άρθρα και εργασίες • Χατζηαγγελίδου Γ., (2010), Χώρος και εγκληματικότητα.

• Μπασούκος Ι., (2014), Η εμπειρία των Αισθήσεων, Αρχιτεκτονική, Σώμα και

Αντίληψη.

104

• Κωνσταντινίδου Μ.Α., Μωυσίδου Η., (2013) Οι αισθήσεις και η θεραπευτική του

χώρου.

• Ορφανίδου Σ., (2014), Φόβος, Χώρος, Όριο.

• ΛαντζούνηΕ., Σφακιωτάκη Ε. (2010), Από τα ταξικά γκέτο της Βραζιλίας στα

φυλετικά γκέτο της Ελλάδας.

• Τσιάρα Ρ., (2009), Από τις Παραγκουπόλεις του Τρίτου Κόσμου στα Γκέτο των

Μητροπόλεων.

• Σουλιώτη B., (2014), Πολιτικές για τα εγκαταλελειμμένα: η διεθνής εμπειρία.

• Βαγίωτα Σ., (2014), Εγκληματικότητα και πολεοδομία, Διδακτορική διατριβή.

• Αγγελάκη Μ., Κουρμουλάκη Α., (2008), Η αρχιτεκτονική των φυλακώνως μέρος του

σωφρονιστικού συστήματος .

Άρθρα από το ίντερνετ • http://www.greekarchitects.gr • http://oikologein.blogspot.gr/2014/12/blog-post_29.html • http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=403342 • https://ilesxi.wordpress.com/2011/09/10/η-αρχιτεκτονική-του-φόβου-από-το-λοςάν/ • http://www.en-gr.com/index.php/el/2012-01-14-16-57-43/2012-01-14-17-3709/1245-therauperutical-architecture • http://www.archdaily.com/150629/ad-classics-robin-hood-gardens-alison-and-peter-smithson/ • http://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/139.14.10 • http://www.kathimerini.gr/137638/article/epikairothta/politikh/gketo-ploysiwn-stis-politeies-toy-fovoy • http://stovoreiostereomatiselva.blogspot.gr/2010/08/gated-communities.html • http://panosdragonas.net/?p=8 105

• http://panosdragonas.net/?p=412 • https://el.wikipedia.org/wiki/Panopticon • http://socialpolicy.gr/2013/05/το-πανοπτικό-πρότυπο-του-bentham.html • http://terrapapers.com/?p=28393 • http://akea2011.com/2013/02/13/arhitektonikifilakonapomonosis/ • http://architizer.com/blog/architectural-phobias/ • https://xartografos.wordpress.com/2011/06/11/159-τα-γοτθικά-έργα-ωςπροεόρτια-9/ • http://www.newsbeast.gr/world/arthro/2038225/nekri-poli-i-vrixelles-ipo-ton-fovo-tromokratikon-epitheseon • http://www.stokokkino.gr/article/1000000000007350/ • http://www.kathimerini.com.cy/index.php?pageaction=kat&modid=1&artid=224182 • http://thecricket.gr/2014/11/leuka_kelia/

Προέλευση εικόνων • Εικόνα εξωφύλλου: http://theultralinx.com/2014/03/random-inspiration-124-architecture-cars-girls-style-gear/ • Εικόνα εσωφύλλου: http://issuu.com/jaronpopko/docs/portfolio/1 CHAPTER 1 • Εικόνα 1: http://modernhepburn.tumblr.com/ • Εικόνα 2: http://grafixcrush.com/post/1028008702/fear-typography • Εικόνα 3 : http://mentalfloss.com/article/68248/14-crazy-facts-about-psycho • Εικόνα 4: προσωπικό αρχείο • Εικόνα 5: http://geographyeducation.org/2012/05/30/replace-fear-of-the-unknown-with-curiosity/ • Εικόνα 6: https://gr.pinterest.com/pin/375487687661826056/ 106

• Εικόνα 7: http://www.theatlantic.com/photo/2013/12/step-into-the-void-abovethe-french-alps/100648/ • Εικόνα 8: https://www.flickr.com/photos/casino_totale/5059873042/ • Εικόνα 9: https://gr.pinterest.com • Εικόνα 10: http://gallsource.com/nature-wallpaper/wide-bridges-bridge-forest-nature-landscape-ups-wallpaper.html • Εικόνα 11: http://www.pierrelexcellent.com/2014/10/sanaa-louvre-lens/ • Εικόνα 12: http://ifakti.lv/news/eosophobia_bailes_no_dienas/2013-05-21-4602 • Εικόνα 13: http://architizer.com/blog/architectural-phobias/ • Εικόνα 14: https://www.japlusu.com/news/remarkable-japanese-timber-structures • Εικόνα 15: http://www.mattiashamren.se/ericsson-kista-building/ • Εικόνα 16: www.lifo.gr • Εικόνα 17:www.fortunegreece.com • Εικόνα 18: http://www.architecturaldigest.com/gallery/intern-movie-set-design • Εικόνα 19:http://www.metalocus.es/content/en/blog/a-plan-lift-farnsworth-housefloods • Εικόνα 20: http://www.4.bp.blogspot.com • Εικόνα 21: http://www.lifo.gr/team/u12124/49211 • Εικόνα 22: http://www.lifo.gr/team/u12124/49211 • Εικόνα 23: http://www.romeingreek.eu/?p=12435 • Εικόνα 24: https://www.flickr.com/photos/125476105@N02/14823224407 • Εικόνα 25: https://gr.pinterest.com/pin/526991593876987515/ • Εικόνα 26: http://www.wallpaper.com/art/touching-the-void-dan-colen-tacklesnegative-space-in-his-latest-show#14395 107

• Εικόνα 27: http://www.pinterest.com • Εικόνα 28: http://www.maxbridge.co.uk/kai-ziehl-black-and-white-photography/ • Εικόνα 29: http://www.archdaily.com/510226/light-matters-mashrabiyas-translating-tradition-into-dynamic-facades/5383c50fc07a80317a00004a_light-matters-mashrabiyas-translating-tradition-into-dynamic-facades_ajn_hw_abu_dhabi_louvre_concept_view-jpg/

CHAPTER 2 • Εικόνα 30: http://enakathemera.blogspot.gr/2014/11/blog-post_16.html • Εικόνα 31: http://www.tucavieira.com.br/Cracolandia • Εικόνα 32: http://www.tucavieira.com.br/Cracolandia • Εικόνα 33: http://www.tucavieira.com.br/Cracolandia • Εικόνα 34: http://www.kathimerini.gr/820865/article/politismos/polh/to-xameno-stoixhma-ths-8essalonikhs • Εικόνα 35: http://www.nooz.gr/entertainment • Εικόνα 36: http://fineartamerica.com/featured/1-holocaust-memorial--berlin-luciano-mortula.html • Εικόνα 37: προσωπικό αρχείο • Εικόνα 38: προσωπικό αρχείο • Εικόνα 39: προσωπικό αρχείο • Εικόνα 40: προσωπικό αρχείο

CHAPTER 3 •Εικόνα 41: http://www.theguardian.com/football/blog/2014/jun/23/favela-residentsworld-cup-home-stays-fans •Εικόνα 42: https://commons.wikimedia.org/wiki/ •Εικόνα 43: http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/art/news/banksy-upsets-bronx-residents-with-ghetto-4-life-graffiti-8898535.html 108

• Εικόνα 44: http://nadersantina.deviantart.com/art/Ghetto-Istanbul-322981320 • Εικόνα 45: http://www.wallconvert.com/converted/ghetto-graffiti-hd-wallpaper-for-1920x1200-widescreen-11-1227-219177.html • Εικόνα 46: http://weheartit.com/entry/group/23024065 • Εικόνα 47: https://wayfaringfocus.wordpress.com/2013/02/04/behind-the-image-inthe-ghetto-nablus-west-bank/ • Εικόνα 48: http://www.fansshare.com/gallery/photos/15785925/pvx/ • Εικόνα 49: http://cultura.elpais.com/cultura/2012/05/01/album • Εικόνα 50:http://cultura.elpais.com/cultura/2012/05/01/album/1335894184_553323. html#1335894184_553323_1335894933 • Εικόνα 51: http://www.tucavieira.com.br/Fotografia-de-Rua •Εικόνα 52: http://kazani.gr/2013/10/08/p-cshhfpgscpt-kai-ziehl-gesmbnyab.html#.

VrtzCWiLTIU • Εικόνα 53: https://www.flickr.com/photos/clickr12345/3571876754/in/faves-dagobertomartinez/ •Εικόνα 54: http://www.timesofisrael.com/security-beefed-up-as-world-mourns-victims-of-massive-paris-terror-attacks/ • Εικόνα 55:http://www.allposters.com/-sp/Man-standing-at-the-gates-of-heavenwhere-a-sign-reads-Heaven-A-Gated-C-New-Yorker-Cartoon-Posters_i9181581_.htm • Εικόνα 56: http://scission53.rssing.com/chan-6359075/all_p19.html • Εικόνα 57: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gated_Community.jpg • Εικόνα 58: http://www.demorgen.be/tvmedia/deze-schokkende-foto-s-maken-dekloof-tussen-rijk-en-arm-pijnlijk-duidelijk-b0172bdf/

CHAPTER 4 • Εικόνα 59: www.grasswire.com • Εικόνα 60: http://24wro.com.gr/587467/lemesos-sto-psyxiatreio-o-pateras-toy-feromenoy-drasti-toy-triploy-fonikoy/ 109

• Εικόνα 61: http://lamontae.weebly.com/bibliography.html • Εικόνα 62: https://wcmu.org/news/?tag=animal-abuse • Εικόνα63: http://testtube.com/testtubenews/the-awful-truth-about-solitary-confinement-in-pris • Εικόνα 64: https://gr.pinterest.com • Εικόνα 65:http://www.salon.com/2013/09/23/6_shocking_revelations_about_how_private_prisons_make_money_partner/ • Εικόνα 66:https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Panopticon.jpg • Εικόνα 67:https://dariakryshyna.wordpress.com/author/dariakryshyna/ • Εικόνα 68: http://www.viralforest.com/haunting-photos-inside-cubas-abandoned-panopticon-prison/ • Εικόνα 69: https://pixabay.com/el/photos/jail/

CHAPTER 5 Όλο το φωτογραφικό υλικό αυτού του κεφαλαίου αποτελούν προσωπικό αρχείο των συγγραφέων.

Συμπεράσματα • Εικόνα 77: https://gr.pinterest.com/pin/145170787962596786/ Φιλμογραφία • Το Νησί των Καταραμένων, (2010) του Martin Scorsese • Κυνόδοντας, (2009)του Γιώργου Λάνθιμου • The Shawshank Redemption, (1994) του Frank Darabont • Girl, Interrupted, (1999)του James Mangold • City of God, (2003) του Fernando Meirelles, Kátia Lund

110