Aπο την οπτική θεώρηση του τοπίου στη σωματική του προσέγγιση by ARCHSTUDIES.gr

Ν. Δε λ ηδήμου Μ. Παπαχ αρί ση Μ. Πε τ ρόγ γ ον ας

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

ΤΟΜΕΑΣ I

Μάρτιος 2014

σπουδαστές: Δεληδήμου Ουρανία Παπαχαρίση Μαρία Πετρόγγονας Μάριος επιβλέποντες καθηγητές: Μωραΐτης Κωνσταντίνος Γυφτόπουλος Σταύρος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1_ΕΙΣΑΓΩΓΗ..................................................................................7

1.1 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΞΗΣ….……….….…………….8 1.2. ΑΦΟΡΜΗ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΞΗΣ.…………………..…..………..8 1.3. ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ…………………..................…….……….9 1.4. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ……………………………......…….……….9 1.5. προτρέχοντας: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ……..............…..10

2_Η ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΗΣ...................................14

2.0. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΕΙΣΙΑ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΝΕΩΤΕΡΟ ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟ ΕΛΕΓΧΟ……..….....15 2.1. ΑΡΧΕΤΥΠΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΥΣΙΚΟ ΧΩΡΟ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΕΔΕΜ………………………………………………....…....16 2.2 Η ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ -‐ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ…....18 2.3.1 ΙΣΤΟΡΙΚΌ ΠΛΑΙΣΙΟ…………………………………..…..….22 2.3.2 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΑΝΑΤΡΟΠΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ……………………………....23

2.4 Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΣΤΟ ΤΟΠΙΟ-‐ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ VILLAS………….….....25 2.4. ΣΥΝΟΨΙΖΟΝΤΑΣ -‐ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΗΣ………………………….......………….....…......27

3_Η ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ........................................31

3.0. ΤΟ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ -‐ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ……......33

3.1. ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ…………….….….....34

3.2. ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΥ ΑΝΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ………...…….…......36

3.3. ΤΟ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ…………………………………………..…........38

3.4. ΣΥΝΟΨΙΖΟΝΤΑΣ -‐ Η ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ……………….….....….…..44

4_ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΔΙΑΔΡΟΜΩΝ ΤΗΣ ΝΟΡΒΗΓΙΑΣ............................................................47

4.0. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ……………………….......….........49 4.1. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ………................50 4.2. Η ΝΟΡΒΗΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ-‐ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ. ΑΞΙΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ ΣΤΟ ΤΟΠΙΟ…………...……...............52 4.2.1. Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΕΦΑΛΤΗΡΙΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ......53 4.2.2. ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΗ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ……………….………........57 4.2.3. Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ SVERRE FEHN ΩΣ ΠΡΟΑΓΓΕΛΟΣ ΤΟΥ Ε.Δ.Τ.Δ…........60 4.3. ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΕΚΘΕΤΟΝΤΑΣ ΤΟ ΤΟΠΙΟ………………..........….…….....….63

5_ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...............................................................................77 6_ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...................................................................................82 7_ΑΠΟΘΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ.....................................................................85

ΕΙΣΑΓΩΓΗ _ 1

1.0. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Αντικείμενο της διάλεξης αποτελεί η μελέτη των όρων ένταξης της αρχιτεκτονικής στο φυσικό υπόβαθρο του τοπίου, με τέτοιο τρόπο, ώστε να αναδεικνύονται τα φυσικά χαρακτηριστικά του τόπου. Μέσα από τη μελέτη μας ελπίζουμε να προβληθούν ζητήματα που αφορούν στους θεμελιώδεις όρους συνύπαρξης ανθρώπου και φύσης και στον τρόπο με τον οποίο η συνύπαρξη αυτή καθορίζει το αρχιτεκτονικό αποτύπωμα στο φυσικό πεδίο. 1.2. ΑΦΟΡΜΗ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΞΗΣ Μέσα από την προσωπική επαφή με το Νορβηγικό τοπίο εντοπίσαμε μια σειρά έργων που πραγματεύονται την αρχιτεκτονική διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος και την ανάδειξη του φυσικού κάλλους με ελάχιστες επεμβάσεις. Με την πρώτη ματιά, φαίνεται ότι οι χειρισμοί του αρχιτέκτονα σε έργα που αφορούν και εμπεριέχονται στην ίδια τη φύση παρουσιάζουν διακριτά χαρακτηριστικά από αυτούς που εφαρμόζονται στο δομημένο αστικό περιβάλλον. Ειδικότερα, αναζητώντας παραδείγματα στην υπόλοιπη Ευρώπη παρατηρήσαμε ότι στην εποχή μας διογκώνεται το ενδιαφέρον προς μία αρχιτεκτονική με κεντρικό σημείο αναφοράς το τοπίο. Τα δυο αυτά ερεθίσματα αποτέλεσαν αφορμή για περαιτέρω σκέψη και συζήτηση με αντικείμενο τα παλαιότερα ιστορικά παραδείγματα συσχέτισης με τη φύση και την αντίστοιχη κάθε φορά στάση μέσω του σχεδιασμού. 1.3. ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ Σκοπός μας είναι να διερευνήσουμε τόσο το πρακτικό όσο και το θεωρητικό υπόβαθρο των σύγχρονων ευρωπαϊκών επεμβάσεων στο φυσικό τοπίο, εκμαιεύοντας με αυτόν τον τρόπο τις ισχύουσες αρχιτεκτονικές αντιλήψεις για τη σχέση με το φυσικό υπόβαθρο. Ιδιαίτερη

πρωτοπορία σε αυτόν τον τομέα επεμβάσεων παρουσιάζει η χώρα της Νορβηγίας, έχοντας θεσπίσει ένα Δίκτυο Εθνικών Τουριστικών Διαδρομών, με σκοπό την ανάδειξη και αξιοποίηση του πρωτογενούς φυσικού της πλούτου. Με βάση αυτό το παράδειγμα, επιζητούμε να μελετήσουμε ζητήματα που αφορούν τη διερεύνηση του ορίου αρχιτεκτονικής και φύσης μέσα από τους ελάχιστους χειρισμούς, επιμένοντας στις συνθετικές αρχές αρχιτεκτονικών παρεμβάσεων έξω από το δομημένο περιβάλλον και στον τρόπο με τον οποίο οι παρεμβάσεις αυτές αποδίδουν ένα συγκεκριμένο πολιτιστικό και, πιθανότατα, πολιτικό ήθος. Κρίσιμη για την τεκμηρίωση της παραπάνω προσπάθειας είναι η ιστορική αναδρομή και εξέταση των παλαιότερων Δυτικών παραδειγμάτων που περιγράφουν τη σχέση αρχιτεκτονικής με το φυσικό τοπίο. 1.4. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Στην έρευνα μας, κεντρικό πεδίο αναφοράς αποτελεί η εξέταση των τάσεων αντιμετώπισης του τοπίου και της αρχιτεκτονικής, ξεκινώντας από την κομβική πολιτιστικά περίοδο της Αναγέννησης. Οι αιώνες, που ακολουθούν, συνδέονται με την τεχνολογική εξέλιξη των δυτικών κοινωνιών, αλλά επίσης με την κριτική στάση για τον ανεξέλεγκτο καταστροφικό έλεγχο στο φυσικό υπόβαθρο. Η διερεύνηση των δυο αυτών αντίρροπων κατευθύνσεων, όπως εκφράζονται από το ορθολογικό δυτικό πνεύμα, αφ’ ενός και από την κριτική που του ασκείται εκ μέρους του Ρομαντισμού αφ’ ετέρου, αποτελούν βασική μεθοδολογική επιλογή της εργασίας. Η προσωπική επαφή με τις ιδιαιτερότητες της Νορβηγικής φύσης και την τοπιακή και αρχιτεκτονική παιδεία των Σκανδιναβικών χωρών επιτείνει το προηγούμενο δίπολο σύγκρισης. Το παράδειγμα του Εθνικού Δικτύου Τουριστικών Διαδρομών της Νορβηγίας χρησιμοποιείται ως το επόμενο βήμα εξέτασης που αφορά όχι πλέον ιστορικά παραδείγματα, αλλά σύγχρονες τοπιακές επεμβάσεις οι οποίες επιπλέον θεωρούνται σημαντικές για την αξιοποίηση του φυσικού πλούτου, ως επεμβάσεις στρατηγικής σημασίας για την ανάπτυξη του εναλλακτικού τουρισμού της

χώρας. Ανάλογες τάσεις κεντρικής αξιολόγησης της φύσης χαρακτηρίζουν γενικότερα, διερωτόμαστε, σημαντικές τάσεις του σύγχρονου σχεδιασμού; H αμεσότητα της πορείας προς τη φύση αποτελεί επομένως για τον πολιτισμό μας συνθήκη κεντρικής σημασίας; Τι μπορεί αυτό να σημαίνει για τις αρχιτεκτονικές επιλογές; Ο σχολιασμός των επί μέρους παραδειγμάτων που ακολουθούν δεν έχει ως σκοπό του να περιοριστεί στην αισθητικής φύσης κριτική μόνο. Επιθυμεί να προβληματιστεί ουσιαστικότερα για τον εκ νέου προσδιορισμό της σχέσης πολιτισμού και φύσης. Τελικά, ποια είναι η κεκτημένη τοπιακή παιδεία η οποία προτρέπει σε αυτόν τον "τοπιοφιλικό" τρόπο αντίληψης και να επέμβασης στη φύση; 1.5. προτρέχοντας: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση είναι ένα συνεχές και διαρκώς εναλλασσόμενο φαινόμενο με διαφορετικές κατά καιρούς εκφάνσεις που μπορούμε σήμερα εκ των υστέρων να κρίνουμε ως θετικές ή αρνητικές. Το κρίσιμο σημείο αυτής της ζωτικής σχέσης είναι ακριβώς το σημείο τομής τους όπου οι ανθρώπινες κοινότητες επεμβαίνουν στη φύση και αντίστοιχα η φύση ''απαντά'' στις ανθρώπινες κοινότητες. Επιμένοντας σε μια μόνο πλευρά από τη σχέση των αστικών κέντρων με το φυσικό τους υπόβαθρο θα αναφερθούμε στην αντιμετώπιση του αστικού πολιτισμού σε συνάρτηση με τον περιαστικό υπαίθριο χώρο. Η σχέση αυτή αποκτά νέο ενδιαφέρον κατά την περίοδο της Αναγέννησης, όταν η ανάγκη της περίκλειστης τειχισμένης πόλης παύει να υφίσταται. Οι αστικές κοινωνίες τότε αναπτύσσονται σε τοπιακές παρεμβάσεις εκτός των αστικών περιοχών, προτείνοντας μια συγκεκριμένη αισθητική θεώρηση ορθολογικού γεωμετρικού τους ελέγχου. Πρόκειται για αισθητική τάση που αναφέρεται άμεσα στη λογική τάξη και η οποία διαθέτει σαφή συνάφεια με τους όρους δόμησης της αρχιτεκτονικής και των αστικών μορφωμάτων. Οι κοινωνίες επιχειρούν να επανασυγκροτήσουν τη φύση με τους ίδιους όρους που δομούν την αρχιτεκτονική ή την πόλη.

Οι ορθολογικές αντιλήψεις δεν έχουν την ίδια απήχηση σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες ούτε παραμένουν εξίσου ισχυρές σε όλο το εύρος των εποχών. Οι σημαντικότερες και ριζικότερες όμως αντίρροπες δυνάμεις θα ωριμάσουν αρκετούς αιώνες αργότερα, μέσα από την κίνηση του Ρομαντισμού. Εδώ, η φύση αφήνεται ανέγγιχτη και θαυμάζεται για την ακατέργαστη και ανεπιτήδευτη ομορφιά της. Οι χειρισμοί προσέγγισής της γίνονται με όρους μηδαμινής επέμβασης. Ο άνθρωπος ανακαλύπτει στη φύση αυτό που έχει χάσει μέσα στο δομημένο περιβάλλον του, το αίσθημα του τυχαίου, του πρωτόγονου, του παρθένου. Η απουσία σχεδιασμού υποδεικνύει μια εντελώς νέα στάση πολιτισμού η οποία θέλει την περιήγηση στην παρθένα φύση να αποτελεί μια απαράμιλλη εμπειρία συναισθημάτων. Οι προηγούμενες δύο κατευθύνσεις, αυτή του γεωμετρικού νοησιαρχικού ελέγχου και αυτή της ελάχιστης, μηδενικής ει δυνατόν παρέμβασης, υποδεικνύουν τις βασικές ακραίες τάσεις πίσω από τις τοπιακές επεμβάσεις που συγκροτούν την Ευρωπαϊκή και Δυτική τοπιακή ιστορία. Από αυτήν τη διπλή επιρροή προέρχονται ίσως οι σημερινές κατευθύνσεις εναλλακτικής προσέγγισης της φύσης, οι στηριγμένες εντούτοις σε υψηλό "στρατηγικό" όσο και αρχιτεκτονικό σχεδιασμό -‐ κατευθύνσεις που υποδεικνύουν ένα προωθημένο "τοπιοφιλικό" και φυσιολατρικό λόγο. Εξετάζοντας το παράδειγμα της Νορβηγίας, παρατηρούμε ότι η πλούσια τοπογραφία της προβάλλεται ως στρατηγικό όπλο στην περιηγητική ανάπτυξη της χώρας. Αφομοιώνοντας στοιχεία από την πλούσια παλαιότερη Δυτική τοπιακή παιδεία, συγκροτείται ένα δίκτυο εστιακών τοπιακών επεμβάσεων και διαδρομών που τις συνδέουν με σκοπό να προβάλλουν τη Νορβηγική φύση διεθνώς. Η ''άγρια'' ομορφιά της αναγνωρίζεται και προωθείται ως εγχώριο προϊόν, σε συνδυασμό πάντα με τις κατάλληλες συνθήκες περιήγησης. Δημιουργείται, έτσι, ένα ευρύτερο πεδίο διάδρασης πολιτισμού και φύσης, στο οποίο περιλαμβάνονται τόσο οικιστικές περιοχές όσο φυσικοί τόποι με στόχο το μέγιστο κοινωνικό και περιβαλλοντικό όφελος.

Η ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΗΣ _2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 -‐ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΗΣ Έχοντας ως τελική πρόθεση να αναφερθούμε στην ιδιαίτερα φιλική προς το φυσικό περιβάλλον της αρχιτεκτονική θεώρηση του τοπίου, αυτή του παραδείγματος του Εθνικού Δικτύου Τουριστικών Διαδρομών στη Νορβηγία, θα επισημάνουμε προηγούμενα πως ανάλογες κατευθύνσεις δεν πρέπει να θεωρηθούν δεδομένες για όλο το εύρος της ιστορίας του δυτικού πολιτισμού που γνωρίζουμε. Για να αποδείξουμε τους όρους μεταβολής των αντίστοιχων παραδειγμάτων, από την προσπάθεια ακραίου ελέγχου της φύσης και του φυσικού τοπίου προς την τάση φιλικής επαφής μαζί του και αντίστοιχα φιλικής διαχείρισης, θα ακολουθήσουμε συνοπτικά την ιστορική πορεία η οποία εκκινώντας από την περίοδο της Αναγέννησης καταλήγει στην περίοδο του Ρομαντισμού. Την πορεία δηλαδή ανάπτυξης των δύο κύριων αντίρροπων τάσεων που αναφέρθηκαν προηγούμενα, τάσεων από τις οποίες κατάγεται και η παραδειγματική επέμβαση στο τοπίο της Νορβηγίας που θα παρουσιάσουμε.

2.0. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΕΙΣΙΑ ΦΥΣΗ ΣΤΟΝ ΝΕΩΤΕΡΟ ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟ ΕΛΕΓΧΟ Αναφερόμαστε επομένως στη συνέχεια στις θεμελιώδεις αντιλήψεις που όρισαν και κινητοποίησαν τις πρώτες Ευρωπαϊκές και Δυτικές σχεδιασμένες επεμβάσεις στο τοπίο. Πολιτικές και θρησκευτικές θεωρίες, οικονομικές ανακατατάξεις και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις σε συνδυασμό με την ραγδαία επιστημονική πρόοδο, έθεσαν νέα όρια στην θεώρηση του ατόμου για την ύπαρξη και την δραστηριότητά του. Το μεσαιωνικό πρότυπο της περίκλειστης πόλης παύει να ικανοποιεί τις ανάγκες των νέων αστών. Έτσι τα όρια της πόλης αναθεωρούνται όπως και η σχέση της με τον περιαστικό υπαίθριο χώρο. Η θεωρητική βάση αυτού του νέου διαλόγου διατυπώνεται ήδη από τους ουμανιστές αρχιτέκτονες της Αναγέννησης για να επισημάνει στη συνέχεια, με την ανάπτυξη του ορθολογισμού, ότι μπορεί να σχεδιαστεί μια νέα φύση αυστηρά καθορισμένη σύμφωνα με τα ορθολογικά αισθητικά πρότυπα. Καρποί αυτής της θεώρησης είναι οι κήποι των εξοχικών επαύλεων των πολιτικά ισχυρών "οίκων" και των ηγεμόνων και σηματοδοτούν μια νέα συνθήκη αλληλεπίδρασης της κατοίκησης με τη φύση, συνθήκη που επικεντρώνεται στην απεικόνιση του τέλειου και στην ικανοποίηση του οπτικού ελέγχου. 2.1. ΑΡΧΕΤΥΠΕΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΦΥΣΙΚΟ ΧΩΡΟ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΕΔΕΜ Κάποιες ιστορικές αναφορές επιμένουν, σχολιάζοντας τις απαρχές των νεότερων τοπιακών θεωρήσεων, στη συσχέτισή τους με το βιβλικό παράδειγμα του Κήπου της Εδέμ. Ο Παράδεισος, κατά τη βιβλική περιγραφή, αποτελεί τον τόπο απόλυτα ευτυχούς διαβίωσης, μακριά από αρρώστια και θάνατο. Αυτό όμως που επιπλέον διαπιστώνουμε στο βιβλίο της Γένεσης, είναι πως "η ιδανική ζωή συμβολίζεται και ορίζεται σε άμεση αντιστοιχία με τη φύση, καθώς τοποθετείται μέσα σε έναν ονειρικό 1 κήπο" . Η βιβλική ιστορία περιγράφει τη ζωή των πρωτόπλαστων εξολοκλήρου σε αρμονία με τη φύση, με απεριόριστη ευτυχία.

Garden Architecture in Europe 1450-‐1800/ T. O. Enge, C. F. Schroer/ Publ: Benedikt Taschen, 1992, Germany, σελ.9

Αυτό το θρησκευτικό ιδεώδες φαίνεται να καθορίζει σε σημαντικό βαθμό τους οραματισμούς των νεότερων κοινωνιών. Άσχετα από το αν πραγματικά υπήρξε, άσχετα με την αδυναμία προσδιορισμού της ακριβούς θέσης της ή της ακριβούς της συγκρότησης, η Εδέμ προσέφερε ένα πρότυπο ανεξάντλητων επιρροών, έναν απώτερο στόχο συμφιλίωσης του ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον, μια υπόδειξη επανάκτησης 2 του χαμένου παράδεισου, την προσδοκία της τελειότητας. Η προσδοκία της τελειότητας υπονοεί σαφώς την ουτοπική διάσταση. Παρόλα αυτά δε σταματά να επηρεάζει σημαντικά την ανθρώπινη σκέψη, με την υπόσχεση πως μπορούμε να αποφύγουμε τις αντιξοότητες της καθημερινότητας και να ελπίζουμε σε ένα νέο καθεστώς φυσικής αρμονίας και ευτυχίας. Ο Κήπος προτείνεται έτσι ως υπόδειγμα της παραδείσιας κατάστασης, προσφέροντας στοιχειώδη αυτάρκεια, τα απαραίτητα για τη ζωή-‐ τροφή από τα καρποφόρα δέντρα, νερό και προστασία. Υπόδειγμα που φαίνεται να διατηρεί και σήμερα την ασύνειδη γοητεία του ως απόδραση από τη "σκυροδετημένη" πραγματικότητα, ως πρόταση διαφορετικών όρων ζωής,

Genius Loci, Tο πνεύμα του τόπου, για μια φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής /Christian Norberg-‐Schulz/ Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π./ Αθήνα 2009/ σελ. 29

χωρίς περιορισμούς, που πλησιάζουν ίσως το ουτοπικό όνειρο της απόλυτης ελευθερίας. Η συμβολική βαρύτητα των προηγούμενων αναφορών είναι τόσο σημαντική ώστε δεν είναι δύσκολο να διακρίνουμε, παρά την αρχική 3 θρησκευτική επιρροή, τη δυνατότητα πολιτικών συσχετισμών . Η ανάγκη του ανθρώπου να προτείνει χωρικές καταστάσεις, οι οποίες απέχουν πολύ από την ισχύουσα καθημερινότητα αποτελεί, κατ ουσία, κριτικό σχόλιο απέναντι στις δυσκολίες `των καιρών. Ο κήπος, ή αλλιώς το αρχιτεκτονημένο φυσικό τοπίο, δεν υποδεικνύει απλά θετικές βιολογικά και ψυχικά συνθήκες, αλλά εκφράζει επιπρόσθετα την ανάγκη ανατροπής της ισχύουσας πραγματικότητας και ειδικότερα του αρνητικά συγκροτημένου δομημένου χώρου. Πρόκειται για μια "επαναστατική", ας μας συγχωρεθεί η υπερβολή, θεώρηση των πραγμάτων. Το όνειρο του παραδείσου ταυτίζεται με την εξιδανίκευση, την υποτίμηση της καθημερινότητας και, ταυτόχρονα, με μια νέα αφετηρία, μια διάθεση αλλαγής και ελευθερίας. Είναι λογικό να υποθέσουμε πως αναπτύσσεται

Garden Architecture in Europe 1450-‐1800/ T. O. Enge, C. F. Schroer/ Publ: Benedikt Taschen, 1992, Germany, σελ.10

έτσι σταδιακά ένας κριτικός λόγος που τονίζει την ανάγκη για κοινωνικοπολιτικές αλλαγές. 2.2 Η ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ -‐ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ Η Αρκαδία φαίνεται να αποτελεί ένα επίσης χαρακτηριστικό υπόδειγμα αναφοράς, όπως και η Εδέμ, στην ιστορία της αρχιτεκτονικής του τοπίου. Πρόκειται επίσης για ένα είδος προστατευμένου παραδείσου. Σε αντίθεση με την Εδέμ, η οποία αποτελεί απόλυτα μυθικό και ουτοπικό χώρο, η Αρκαδία εμφανίζεται πιο συγκεκριμένη καθώς τοποθετείται στη μακρινή για τον αναγεννησιακό άνθρωπο, εντούτοις υπαρκτή, Πελοπόννησο. Ο θεός που την κυβερνά ονομάζεται Πάνας, ταυτίζεται ετυμολογικά με το ''όλον'', το "παν" -‐ έχει, κατά έναν καθόλου τυχαίο συσχετισμό, σώμα ανθρώπου και πόδια ζώου. Στους λόφους και στα όρη της Αρκαδίας κατοικούν ποιμένες που ακολουθούν έναν βουκολικό τρόπο ζωής, απολαμβάνουν τον ήλιο, ερωτοτροπούν με τις νύμφες των δασών και επιδίδονται επιπλέον στην ποιητική συγγραφή. Τη στιγμή που η βιβλική απόδοση του παραδείσου αποτελεί ένα θετικό έναυσμα για την εξάλειψη του πολυθεϊσμού, η Αρκαδία προβάλλει, κατά την Αναγέννηση, ως το ουτοπικό ισοδύναμο που επιστρέφει στην προ Χριστιανισμού ύπαρξη, 4 άμεσα συνυφασμένη με τη ερωτική φύση . Το όραμα της Αρκαδίας αναπτύσσεται έτσι εκτενώς κατά την Αναγέννηση, ιδίως από τις περιοχές της ζωγραφικής και της λογοτεχνίας. Σε ένα βραχώδες και άγριο τοπίο εμφανίζονται κτίσματα, σπήλαια, ερείπια και αρχαίοι ναοί. Η Αναγέννηση παρουσιάζει τον τόπο εξιδανικευμένο, τον μεταμορφώνει σύμφωνα με τα κλασσικά πρότυπα της εποχής. Η βουκολική ζωή έλκει το υψηλό πολιτιστικό ενδιαφέρον, προβάλλεται ως πολιτιστική αναφορά, ως άλλοθι της αστικής διαβίωσης και κατακτά έτσι ακόμη και τις βασιλικές αυλές. Μεγάλοι καλλιτέχνες όπως ο Nicolas Poussin και ο Claude Laurent, αναπαράγουν το θέμα και η διάδοση του γίνεται ραγδαία. Η πρόκληση να φέρουν αυτό τον ουτοπικό κόσμο ένα

Garden Architecture in Europe 1450-‐1800/ T. O. Enge, C. F. Schroer/ Publ: Benedikt Taschen, 1992, Germany,σελ.10

βήμα πιο κοντά στην πραγματικότητα υιοθετείται από τις άρχουσες ομάδες της εποχής οπότε επιχειρούνται οι πρώτες υλοποιήσεις παρόμοιων χωρικών καταστάσεων με αυτές στους πίνακες των τοπιογράφων. Σηματοδοτείται, λοιπόν, μια άνθηση στην κηποτεχνία που, στο απόγειο της δημιουργίας της, ξεπερνάει όλες τις υπόλοιπες καλλιτεχνικές εκφάνσεις. Η δίψα για κατανόηση αυτής της μυστηριώδους, αρχαίας φύσης όπου θεοί και θνητοί ζουν μαζί και συνυπάρχουν σε απόλυτη αρμονία με το περιβάλλον, οδήγησε στην αναπαραγωγή ενός παραδείσιου φυσικού χώρου σύμφωνου με τις αισθητικές αρχές του ορθολογισμού. Για να αποδοθεί η τελειότητα του παραδείσου, οι αρχιτέκτονες επιλέγουν την τελειότητα των απλών και καθαρών μορφών. Ο χωρίς αρχή και τέλος κύκλος, το τετράγωνο, οι μυστικές αναλογίες γίνονται τα συνθετικά μέσα του αρχιτέκτονα για να κατακτήσει την απόλυτη ομορφιά. Η κηποτεχνία, ως νέα μορφή τέχνης, είναι αυτή που μπορεί να ενσαρκώσει με τη μεγαλύτερη επιτυχία την ανάγκη για τέτοια μεγαλειώδη εμπειρία χώρου, όπως αυτή του παραδείσου. Εδώ η φύση της Αρκαδίας λαμβάνει πραγματικές διαστάσεις και αναλογίες. Ο επισκέπτης μπορεί να περιηγηθεί στο επίγειο ομοίωμα της, να εγκαταλείψει τον κόσμο της καθημερινότητας και να ταξιδέψει μέσα σε μονοπάτια όπου άνθρωπος και φύση παντρεύονται. Μελετώντας τα παραδείγματα της αναγεννησιακής κηποτεχνίας, θα ήταν εύλογο να αναρωτηθούμε εάν η χαρακτηριστική γεωμετρία που διέπει το σύνολο των τοπιακών αυτών επεμβάσεων συσχετίζεται με τη συνθετική αντίληψη των αρχιτεκτονημάτων τη πόλης. Όπως διατυπώνει ο Alberti, σημαντικός εκπρόσωπος του αναγεννησιακού ουμανισμού, η αρχιτεκτονική και κατά συνέπεια η αρχιτεκτονική του τοπίου, έχει ένα συγκεκριμένο σκοπό να

διεκπεραιώσει. Πρέπει να μιμηθεί την ιδέα της φύσης ολοκληρωτικά και όχι τμηματικά. Κάθε σχέδιο πρέπει να είναι φτιαγμένο σύμφωνα με τους νόμους και τις αναλογίες με τις οποίες όλα τα πλάσματα της φύσης είναι γεννημένα. Οι όροι αυτοί είναι καθολικοί και διέπουν τόσο την φύση όσο και τον άνθρωπο που επιθυμεί να την αναπαράγει και να φτάσει στον 5 απόλυτο αισθητικό του στόχο . Όταν μιλάμε για ένα αρχιτεκτονημένο τοπίο αναφερόμαστε σε εκείνο το έργο, που προσπαθώντας να αναπαραστήσει την φύση ως ''όλον'', αποφεύγει να μιμηθεί τα επιμέρους στοιχεία που την απαρτίζουν, εντούτοις τα εγγράφει σε μια ενιαία γεωμετρική συνθήκη. Η σύνθεση δεν αφορά, δηλαδή, σε στοιχεία όπως τα φύλλα, τα δέντρα, το χρώμα των λουλουδιών αλλά επιζητά να καταγράψει την ουσία με την οποία συντίθεται το φυσικό περιβάλλον και να αποδώσει μ' αυτόν τον τρόπο την απόλυτη ομορφιά. Η φυσική τάξη αντιπροσωπεύει την κοσμική-‐καθολική τάξη και, επομένως, τη φυσική ομορφιά. 5

''The idea of beauty arises not so much from the body in which it is found, or from any one of the parts of that body, but much more of itself and from nature, so that its true location is in the mind and the reason'', L. B. Albertti, On Architecture, c. 1452

2.3 ΤΟ ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟ ΤΟΠΙΟ 2.3.1 ΙΣΤΟΡΙΚΌ ΠΛΑΙΣΙΟ Δε μπορούμε να παραβλέψουμε ότι η έντονη δραστηριότητα που παρουσιάζεται κατά την Αναγέννηση και γεννά έργα όπως αυτά της κηποτεχνίας, σχετίζεται άμεσα με μια αμφισβήτηση του μεσαιωνικού παρελθόντος. Πυροδοτεί διαρκείς αλλαγές που οδηγούν αρχικά στη συγκρότηση του Ορθολογισμού ως κεντρικού φιλοσοφικού ρεύματος της αναπτυσσόμενης Δύσης. Στη συνέχεια θα αναδυθούν θεωρητικά και επιστημονικά ρεύματα, όπως ο Εμπειρισμός και ο Διαφωτισμός, με τον οποίο ολοκληρώνεται μια επίπονη πορεία πολιτικών και γνωσιολογικών κατακτήσεων. Το κίνημα του Διαφωτισμού ήταν ουσιαστικά επακόλουθο της Επιστημονικής επανάστασης του 17ου αιώνα και συνδέεται με τις πολιτικές διεκδικήσεις του αιώνα που ακολουθεί. Επιστημονικές ανακαλύψεις όπως αυτή του Κοπέρνικου τον 16ο αιώνα και στη συνέχεια του Γαλιλαίου, όσον αφορά στους ουρανούς και στις κινήσεις των πλανητών ανασυνθέτουν την αντίληψη του νεότερου ανθρώπου για τον κόσμο και τα φυσικά πράγματα. Η διαπίστωση ότι η Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο και όχι το αντίστροφο, έθεσε υπό αμφισβήτηση πολλές ιδέες που ως τότε θεωρούνταν δεδομένες, διδάσκονταν στα πανεπιστήμια και τα σχολεία και προστατεύονταν από την Εκκλησία. Ακόμα περισσότερο, η ανακάλυψη κηλίδων στον Ήλιο και κρατήρων στη Σελήνη έδωσε τέλος στην εικόνα μιας τέλειας πλάσης. Αντίστροφα, στο μικρόκοσμο, οι παρατηρήσεις του Ολλανδού Άντον φον Λέβενχουκ, που χρησιμοποιώντας το μικροσκόπιο διαπίστωσε πως υπάρχουν μικροβιακές μορφές ζωής, συμπλήρωσε την εικόνα της ατέλειας της φύσης και δημιούργησε ερωτήματα σχετικά με την τελεολογία της. 6

Βέβαια, οι παραπάνω επιστημονικές ανακαλύψεις συμβαίνει να ταυτίζονται χρονικά με μια περίοδο μεγάλων κοινωνικοπολιτικών αλλαγών, με σημείο εκκίνησης στις πόλεις της ιταλικής Αναγέννησης. Παρά τις συνεχείς διαμάχες της παπικής εξουσίας με τον Αυτοκράτορα, οι πόλεις διατηρούν την αυτοτέλειά τους και σημειώνουν ιδιαίτερη εμπορική και οικονομική ανάπτυξη. Η μετάθεση του κέντρου οικονομίας από τους αγρούς στα λιμάνια και η υπερίσχυση της βιοτεχνίας διέσπασαν την απομονωμένη και πρωτόγονη κοινοτική ζωή, ανδρώνοντας μια νέα κοινωνική τάξη, τη λεγόμενη αστική τάξη. Στις περιόδους κρίσεων, η οικονομική ισχύς γίνεται σπουδαιότερη από την αριστοκρατική καταγωγή έτσι έχουμε μια νέα τάξη ''ευγενών'' μέσα στις πόλεις. 2.3.2 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΑΝΑΤΡΟΠΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ Την οικονομική και εμπορική ανάπτυξη συνοδεύει η άνθηση των τεχνών και των γραμμάτων. Η αναβίωση του Χρυσού Αιώνα γίνεται καθοριστικής σημασίας για την γενικότερη στροφή προς την ανάπτυξη την κοινωνίας. Τα ουμανιστικά ιδεώδη είχαν ήδη σηματοδοτήσει την ύπαρξή τους από τις αρχές του 15ου αιώνα. Η προβολή του ατόμου, της αρετής και της κουλτούρας είναι στο πνεύμα της εποχής. Στο κέντρο των εξελίξεων, ήδη από τον 14ο αιώνα, βρίσκουμε την Φλωρεντία, η οποία δικαίως χαρακτηρίζεται ως η ''Αθήνα της Αναγέννησης''. Το μορφωμένο κοινό της πόλης δείχνει εξαιρετικό ενδιαφέρον στην μελέτη της ελληνικής φιλοσοφίας, κι έτσι συστήνεται μια ομάδα μυημένων, που εκπροσωπούν αυτές τις ιδέες. Ονομάζεται Ακαδημία του Ficino, από το όνομα του ιδρυτή της Marsilio Ficino, μεγάλου ουμανιστή φιλόσοφου της εποχής. Οι θεωρίες του Πλάτωνα χαιρετίζονται ένθερμα από το κοινό της ακαδημίας, αλλά ακόμα και ο τρόπος ζωής και διδασκαλίας του γίνονται αντικείμενο προς μίμηση. Ο Πλάτων συνήθιζε να διδάσκει τους μαθητές του μέσα στον απέραντο κήπο του, κι αυτό αποτέλεσε πρωταρχικό πρότυπο για τον Ficino. Συνεπώς, ο κήπος αντιμετωπίζεται ως αδιαίρετο κομμάτι της ουμανιστικής εκπαίδευσης και της κοσμοπολίτικης αντίληψης. Ο σχεδιασμός των κήπων θα επηρεαστεί βαθιά από την αναφορά αυτή της διδασκαλίας μέχρι σήμερα. Οπουδήποτε αναπτύσσονται καλλιτεχνικοί

κύκλοι, ή ομάδες διαφόρων πολιτιστικών δραστηριοτήτων, ανεξάρτητα από το αν ακολουθούν τα ουμανιστικά πρότυπα, η παρουσία του κήπου 6 είναι, τις περισσότερες φορές, αναπόσπαστη.'' . Συμβαίνει, λοιπόν, κατά την Αναγέννηση η διαμόρφωση της ιδέας ότι ο σχεδιασμός των κήπων είναι άμεσα συνδεδεμένος με τη γνώση και την εκπαίδευση πέρα από την προσωπική ψυχαγωγική ενασχόληση με τη φύση.

Μαζί με τις τέχνες, τα επιτεύγματα της αρχιτεκτονικής την εν λόγω περίοδο αγγίζουν νέα όρια. Ο Brunelleschi, ο πρώτος κατά σειρά ουμανιστής αρχιτέκτονας, στα πλαίσια της εκτεταμένης αναγεννησιακής ανάπλασης της Φλωρεντίας αναλαμβάνει την ανακατασκευή του θόλου του καθεδρικού ναού της, επιτυγχάνοντας μια απίθανη για την εποχή πρόκληση. Η στέγαση του ναού γίνεται με τον μεγαλύτερο θόλο που είχε ποτέ κατασκευαστεί. Ένα ''βουνό φτιαγμένο από τον άνθρωπο'' δεσπόζει στο κέντρο της πόλης, υπογραμμίζοντας την κυρίαρχη αντίληψη ότι ο 7 άνθρωπος μπορεί να κατακτήσει τα πάντα. Η τεχνική και επιστημονική πρόοδος είναι ραγδαία. Η συστηματική μελέτη και καταγραφή της γνώσης, οδηγεί στη οργάνωση της κοινωνίας με βάση τη λογική οργάνωση. Οι ανθρωπιστές φιλόσοφοι καθιερώνουν μια αντίληψη που θέλει τον άνθρωπο να είναι το ανώτερο όν στη φύση, να είναι κύριος και κυρίαρχός 8 της . Η στάση αυτή θέτει ως γνώμονα και αφετηρία της γνώσης την λογική σκέψη, την οποία μόνο ο άνθρωπος είναι ικανός να καλλιεργήσει. Μιλώντας με μαθηματικούς όρους, οι ριζοσπαστικοί στοχαστές της εποχής υποστηρίζουν ότι ξεκινώντας με βασικές, θεμελιώδεις αρχές όπως τα αξιώματα της γεωμετρίας, θα μπορούσαμε να αντλήσουμε απαγωγικά το σύνολο ολόκληρης της δυνατής γνώσης. Ακολουθώντας τα κλασσικά πρότυπα της αρχαιότητας, ο άνθρωπος είναι υποχρεωμένος να επιβληθεί

Garden Architecture in Europe 1450-‐1800/ T. O. Enge, C. F. Schroer/ Publ: Benedikt Taschen, 1992, Germany,σελ.20 Το Τοπίο-‐Πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου/ Κώστας Μωραΐτης/Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο/ Αθήνα 2005 8 ''rendre comme maîtres et possesseurs de la nature''/ Discours de la méthode/ René Descartes/ La Haye, 1637 7

πάνω στη φύση, να ορίσει τη μορφή και τη λειτουργία της, να την οργανώσει σύμφωνα με τις γνώσεις και τα αξιώματα του. Αυτή είναι η έκφραση μιας πεποίθησης σε ένα σύστημα ρασιοναλιστικής σκέψης και πολιτικής και κοινωνικής δραστηριότητας, μια εκδήλωση της ανάγκης για πρόοδο που πρόκειται να γεννήσει στη συνέχεια τη στάση του ορθολογισμού και να γίνει η κινητήριος δύναμη για τα σημαντικότερα δρώμενα της αναδυόμενης νεότερης εποχής.

2.4 Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΣΤΟ ΤΟΠΙΟ-‐ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ VILLAS Ο άνθρωπος λαχταράει ίσως την ύπαιθρο από τότε που ξεκίνησαν να 9 υπάρχουν πόλεις , διαπίστωση που μπορεί να ισχύσει για μεγάλο τμήμα της δυτικής ιστορίας. Ειδικότερα, το όνειρο ατό της επιστροφής στην ύπαιθρο παίρνει σάρκα και οστά στην Ιταλία, με την καθιέρωση της εξοχικής έπαυλης. Οι επαύλεις αυτές δημιουργούνται από τον 14ο αιώνα, και συνδέονται με οργανωμένες διαμορφώσεις κήπων και με όρους ένταξης στον περιβάλλοντα χώρο, οι οποίοι θα επηρεάσουν σημαντικά την εξέλιξη στην αντίληψη του τοπίου. Μια τυπική αναγεννησιακή villa περιέχει την κατοικία, τους στάβλους και τα κελάρια, τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις της και κυρίως τον κήπο. Σε αντίθεση με την αντίληψη του Βορρά

Garden Architecture in Europe 1450-‐1800/ T. O. Enge, C. F. Schroer/ Publ: Benedikt Taschen, 1992, Germany, σελ.24

που θέλει τον κήπο να είναι κομμάτι της υπαίθρου, στην Ιταλία και γενικότερα στην νότια Ευρώπη ο κήπος αποτελεί προέκταση της κατοικίας. Κατά την πρώιμη ανάπτυξή τους οι villas ήταν μια μονάδα αγροτικής παραγωγής αλλά και πνευματικής και πολιτιστικής ανανέωσης. Το όνειρο της εξοχής συνδύαζε τόσο την αγροτική ζωή όσο και την ψυχική ανάταση. Με την οικονομική άνθιση και την ευμάρεια των πόλεων, δίνεται η δυνατότητα κατασκευής νέων αστικών παλατιών πρώτα, και περιαστικών κατοικιών στη συνέχεια. Αυτή η εξέλιξη θέτει στον σχεδιασμό του τοπίου δύο πρωταρχικές προϋποθέσεις. Καταρχάς, η εξοχική κατοικία όφειλε να αναφέρεται στο γειτνιάζον αστικό της περιβάλλον. Παρά την άμεση σχέση τους με τη φύση, οι villas δεν παύουν να είναι προϊόντα αστικών-‐ στην προέλευση τους-‐ κοινωνιών. Συνεπώς, ο σχεδιασμός τους είχε άμεσες αναφορές στο περιβάλλον της πόλης, στις μορφές και τις ποιότητες με τις οποίες αυτό οργανώνεται. Κατά δεύτερον, σημαντική είναι η σύνδεση του κήπου με το αδιαμόρφωτο περιβάλλον αστικό τοπίο. Στο Μεσαίωνα η ανυπαρξία διαθέσιμου χώρου περιόριζε τον κήπο σε κλειστούς περιτειχισμένους χώρους, αυστηρά καθορισμένους και διαχωρισμένους από τη φύση, όπως και η πόλη. Κατά την Αναγέννηση ο πολιτισμός ξεπερνά τα τείχη, ανοίγεται προς την ύπαιθρο και ο κήπος αποβαίνει ενδιάμεσος χώρος ανάμεσα στο αστικό και το φυσικό. Κατοικία, κήπος και φύση αποτελούν, πλέον, τρία στοιχεία που επικοινωνούν μεταξύ τους και παράγουν νέες χωρικές συνθήκες. Η αρχιτεκτονική των εξοχικών επαύλεων διαδόθηκε και εξελίχθηκε σε ταχείς ρυθμούς, με αποτέλεσμα να έχουμε πλήθος διαμορφώσεων που ου προοιωνίζουν την ανάπτυξη των μεγάλων γεωμετρικών κήπων του 17

αιώνα, των κήπων της εποχής του Baroque και του Ορθολογισμού. Σταδιακά, διαπιστώνουμε ότι, η σύνθεση οδεύει από την ασθενέστερη προς την περισσότερο επιτηδευμένη γεωμετρικά οργάνωση των κήπων και 10 τελικά προς την αρχιτεκτονική εικόνα των ανακτόρων . Όσο ισχυρότερη η πρόθεση προβολής της αυτοκρατορικής εξουσίας, τόσο περισσότερο πομπώδης και ισχυρότερης επέμβαση ως προς το πεδίο υποδοχής της η διαμόρφωση του κήπου. Συχνά συναντάμε ριζική μεταβολή του γήινου ανάγλυφου. Υψώματα ισοπεδώνονται ή υψώνονται, τεχνητά εκεί όπου δεν υπήρχαν. Ποτάμια εκτρέπονται από την παλιά τους κοίτη, η χλωρίδα 11 αναπλάθεται ριζικά . Είναι σαφές, λοιπόν, ότι οι επεμβάσεις συντελούν στην ενίσχυση της φυσιογνωμίας καθολικής εξουσίας που διατηρούσαν οι εστεμμένες οικογένειες. 2.4. ΣΥΝΟΨΙΖΟΝΤΑΣ -‐ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ ΑΠΟΣΤΑΣΗΣ Με την επιστήμη και την τεχνολογική πρόοδο να κατακτούν συνεχώς νέα ''εδάφη'', ο αστικός πολιτισμός επιχειρεί να εξερευνήσει τα όρια της κατοίκησής του και να θέσει ο ίδιος τους όρους της σχέσης του με τη φύση. Το άμεσα γειτνιάζον με την πόλη φυσικό περιβάλλον, δεν υποδεικνύει μια περιοχή προς αποφυγή, αλλά ένα πεδίο που ο αστός επιχειρεί να κατακτήσει. Θα έλεγε κανείς ότι η νέα αυτή σχέση διαμορφώθηκε με όρους επιβολής και όχι εξερεύνησης. Ο αναγεννησιακός άνθρωπος προσπάθησε να αναπαράγει μια νέα φύση, αποδίδοντάς της μια εξιδανικευμένη μορφολογία. Παρότι οι θρησκευτικές αντιλήψεις απαξιώθηκαν κατά την περίοδο του Διαφωτισμού, είναι προφανές ότι το ιδεώδες του κήπου της Εδέμ, που μετουσιώθηκε, έπειτα, στον παράδεισο της Αρκαδίας, συσχέτισε ανεξίτηλα το φυσικό τοπίο με την θεϊκή υπόσταση. Η πραγμάτωση μιας τέλειας, ''θεϊκά'' πλασμένης φύσης έθεσε ερωτήματα σχετικά με την ανθρώπινη προσέγγιση του τέλειου. Τα ερωτήματα αυτά απαντήθηκαν μέσα από ένα ανθρωποκεντρικό πρίσμα, απόλυτα εναρμονισμένο με τα

Το Τοπίο-‐Πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου/ Κώστας Μωραΐτης/Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο/ Αθήνα 2005/ σελ.62 11 Το Τοπίο-‐Πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου/ Κώστας Μωραΐτης/Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο/ Αθήνα 2005/ σελ.66

πρότυπα του Διαφωτισμού, εξάρωντας την ανθρώπινη λογική και νοημοσύνη. Ο λογικός νους αποδεικνύεται το ισχυρότερο και ανυπέρβλητο όπλο του ανθρώπου. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, το γεγονός ότι για να δημιουργήσει μια αδιαμφισβήτητα τέλεια φύση, χρησιμοποιεί τους γεωμετρικούς όρους, που ο ίδιος έχει αναγάγει σε πρότυπο συγκρότησης της νόησης και της κοσμικής ολότητας. Δημιουργεί, έτσι, ένα δικό του συντακτικό με καθαρά σχήματα και σταθερές αναλογίες, το οποίο έχει εφαρμόσει στο αστικό του περιβάλλον, ''χτίζοντας'' με αυτό τους ''πράσινους τοίχους'' της φύσης του. Η εκ των υστέρων ερμηνεία των προηγούμενων παραδειγμάτων επιμένει στη διαπίστωση πως πρόκειται για μια αρχιτεκτονική προσέγγιση που αφορά κυρίως, την οπτική έκφραση και μάλιστα την εξ αποστάσεως στατική οπτική θεώρηση, χαρακτηριστική του εγχειρήματος του ορθολογισμού. Οι αναγεννησιακοί κήποι των εξοχικών κατοικιών και των παλατιών στην Ιταλία, αποτελούν μεν τις πρώτες τολμηρές και μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις στο φυσικό τοπίο, αλλά δεν παύουν να είναι έργα που πραγματεύονται την απόδοση των αισθητικών θεωριών της εποχής τους. Η οπτική αρμονία, οι ορθοκανονικές χαράξεις και οι καθαροί γεωμετρικοί όγκοι επιχειρούν να επιβάλλουν παράγουν ένα απόλυτα ελεγχόμενο από το βλέμμα του παρατηρητή αποτέλεσμα. Το τοπίο χάνει τα δικά του φυσικά χαρακτηριστικά και μεταμορφώνεται σε ένα απόσπασμα της «ιδανικής» πόλης, καμωμένο με στοιχεία της φύσης. Θα ήταν εύλογο, λοιπόν, να μιλήσει κανείς για μια θεωρία οπτικής απόστασης που εφαρμόζεται πάνω στο φυσικό υπόβαθρο καθώς τα βασικά στοιχεία της σύνθεσής της εξυπηρετούν πρώτιστα την ικανοποίηση του βλέμματος. Οι κοινωνίες του Ορθού Λόγου, επιμένοντας στην δυνατότητα ελέγχου και τελικά ανακατασκευής της φύσης, καταλήγουν να απομακρύνονται από αυτήν και να τη βιώνουν υπό ειδικές, συγκεκριμένες συνθήκες. Η αισθητική ικανοποίηση ταυτίζεται με την οπτική καθαρότητα. Ο «καμβάς» πάνω στον οποίο δημιουργούνται τα έργα της κηποτεχνίας είναι απογυμνωμένος από κάθε στοιχείο που μπορεί να παρεμποδίσει αυτήν την καθολική καθαρότητα, όπως είναι τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του τόπου και η παράδοση. Βέβαια, αυτά τα

στοιχεία είναι εξίσου ισχυρά ριζωμένα στην νοοτροπία των λαών της Ευρώπης, γεγονός που θα επιφέρει μέσα στα επόμενα χρόνια μια αντιμετώπιση του φυσικού υπόβαθρου, εστιασμένη στην ιδιαίτερη τοπογραφία κάθε περιοχής.

11 Η ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ _ 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 -‐ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ Σε αντίθεση με την επικράτηση της ορθολογικής σκέψης στον Ευρωπαϊκό χώρο και με την ωρίμανσή της με τη μορφή του Διαφωτισμού, ου αναπτύσσονται, από το τέλος του 18 αιώνα ήδη, νέα ρεύματα που εναντιώνονται σε θεμελιώδεις θέσεις των προηγούμενων θεωρητικών απόψεων. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί γίνεται προσπάθεια να ερμηνεύσουμε τις φιλοσοφικές και κοινωνικές αιτίες που συνέβαλαν στη διάδοση τους και στη δημιουργία τάσεων προσέγγισης του τοπίου που στη συνέχεια των καιρών θα αποδώσουν ευαίσθητα παραδείγματα, όμοια με το Εθνικό Δίκτυο Τουριστικών Διαδρομών της Νορβηγίας το οποίο και θα παρουσιάσουμε στο δεύτερο μέρος της έρευνας μας. Εξετάζοντας απτά παραδείγματα τοπιακών σχεδιασμών, κατά την περίοδο του Ρομαντισμού, βρίσκουμε πως έχει μεγαλύτερο νόημα να διερευνήσουμε το θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο διαμορφώθηκαν οι ''αποκλίνουσες'' αυτές επεμβάσεις, παρά την αυτή καθεαυτή ανάλυση της αρχιτεκτονικής δομής τους.

3.0. ΤΟ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ -‐ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ου

Στα τέλη του 18 αιώνα, την περίοδο-‐κορύφωμα των πολιτιστικών και πολιτικών μεταβολών που εκκινούν με την Αναγέννηση, εντοπίζουμε την κομβική στιγμή, που κρίνει την εξέλιξη της συνολικής ανάπτυξης των Ευρωπαϊκών πολιτισμών. Πρόκειται για το έτος 1789, χρονιά της Γαλλικής Επανάστασης, όταν τα κοινωνικά και οικονομικά συστήματα, που καθορίζονταν από τα μοναρχικά πολιτεύματα ανατρέπονται με την άνοδο στην εξουσία της αστικής τάξης και με την οργάνωση μιας νέας κοινωνίας, που παρά τις δημοκρατικές της ελευθερίες χαρακτηρίζεται από όρους κεφαλαιοκρατικής ανισότητας. Ο Διαφωτισμός είχε υποσχεθεί στη συνέχεια της ορθολογικής σκέψης, την κατάκτηση της κοινωνικής ευτυχίας μέσα από την εφαρμογή λογικών κανόνων, ακολουθώντας μια μακρά ωρίμανση θέσεων που ξεκινά ήδη, όπως είδαμε, από τον 14ο αιώνα. Εντούτοις για μία μερίδα διανοητών η νέα μεγάλη πολιτική αλλαγή αποδεικνύεται ανεπαρκής, αδυνατεί να πραγματοποιήσει στην πράξη τις προσδοκίες. Απογοητεύει μερίδα των συγχρόνων της με αποτέλεσμα την αντίδραση στην υπάρχουσα πολιτική πραγματικότητα. Στην πολιτική αυτή δυσαρέσκεια πρέπει να προσθέσουμε πολιτισμικές διαφορές, όπως αυτές των Γερμανικών ή των Σκανδιναβικών εθνοτήτων, που αδυνατούν να αφομοιώσουν πλήρως τα κλασικιστικά παραδείγματα που εισάγονταν στις χώρες τους από τις χώρες της «λατινικής» Ευρώπης. Στην αναζήτηση, λοιπόν, της εθνικής τους ταυτότητας αναπτύσσουν μια νέα θεώρηση που ονομάζουμε Τοπικιστικό Ρομαντισμό. Στο πλαίσιο της ρομαντικής αυτής προσέγγισης εντείνεται το ενδιαφέρον για τον πέραν της λογικής ψυχισμό, για τη συναισθηματική ένταση. Το σκοτάδι, οι τρομακτικές ιστορίες, τα τέρατα-‐αποκυήματα της φαντασίας, οι μεσαιωνικές δεισιδαιμονίες, η επικίνδυνη μαγική θηλυκότητα, ακόμη και οι παραισθησιογόνες ουσίες που καταργούν τον λογικό έλεγχο έστω και αν οδηγούν στην αυτοκαταστροφή, αποβαίνουν συνηθισμένα πλέον στοιχεία μιας εντεινόμενης πολιτιστικής παραδοξότητας. Ταυτόχρονα η

Ευρωπαϊκή σκέψη στρέφεται στη Μεσαιωνική παράδοση, στο γοτθικό Μεσαίωνα, και στην αναθεώρηση των συσχετισμών με τη φύση. Η εποχή του ρομαντισμού ακολουθεί σημαντικές πολιτικές αλλαγές, όπως την ανατροπή της απόλυτης μοναρχίας ως μορφή διακυβέρνησης. Είναι επίσης εποχή όπου σημαντικές αλλαγές συντελούνται σε όλες τις τέχνες. Η μουσική, η λογοτεχνία, το θέατρο, η ζωγραφική, η γλυπτική, η αρχιτεκτονική και ο σχεδιασμός τοπίου απευθύνονταν προηγούμενα σχεδόν αποκλειστικά στις αυλές των βασιλέων, των πριγκίπων, των ευγενών. Από τα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα, όμως, και στις αρχές του δεκάτου ενάτου, η άνοδος των δημοκρατικών μορφών διακυβέρνησης, είτε με τρόπο βίαιο είτε με ομαλότερες σταδιακές αλλαγές, έφθειρε το αριστοκρατικό πολιτιστικό μονοπώλιο. Αυτή η μαζική κίνηση προς τα δημοκρατικά πολιτεύματα συνοδεύτηκε από τη γέννηση και την εξύμνηση του έθνους-‐κράτους και οδήγησε σε μία από τις μεγαλύτερες οικονομικές ανακατατάξεις. Είναι η εποχή της Βιομηχανικής Επανάστασης, της ταχείας διεύρυνσης των πόλεων, της ανόδου του εμπορίου και συνδέεται, βέβαια, με την πολιτική ενδυνάμωση της αστικής τάξης, καθώς και με την αυξανόμενη έκφραση πολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών απαιτήσεων από τον μέσο πολίτη. 3.1. ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Ο Ρομαντισμός αποτελεί ένα εν γένει ρεύμα αντίρρησης. Διαθέτει παρακλάδια που απέχουν μεταξύ τους στην προσέγγιση θεωρητικών ζητημάτων. Όμως διαθέτουν σαφείς, ισχυρές και ομόρροπες θεωρητικές ρίζες, που αμφισβητούν τη θεώρηση του Ρασιοναλισμού. Η ειδοποιός διαφορά μεταξύ Ρομαντισμού και Ορθολογισμού έγκειται στην μέθοδο αναζήτησης της ευτυχίας και της γνώσης. Απέναντι στη λογική κυριαρχία που ευαγγελίζεται ο Ορθολογισμός, ο Ρομαντισμός αντιπαρατάσσει την έννοια της εμπειρίας και των αισθήσεων και εμπιστεύεται την a posteriori -‐ την επίκτητη -‐ γνώση.

ου

Ο John Locke,εμπειριστής του 17 αιώνα, αντιλαμβανόταν τον άνθρωπο ως Tabula rasa, έναν άγραφο πίνακα που γαλουχείται σύμφωνα με τις εμπειρίες, που αποκτά κατά τη διάρκεια της ζωής του. Με τον Εμπειρισμό και το Ρομαντισμό δίνεται έμφαση στην ερμηνεία των πέντε άμεσων αισθήσεων (όραση, ακοή, οσμή, αφή, γεύση) και των δύο έμμεσων, της ευχαρίστησης και του πόνου. Θεωρείται ότι μέσα από την εσωτερικότητα και την μοναδικότητα του κάθε ανθρώπου μπορεί να κατακτηθεί η Γνώση και να προέλθει η Ευτυχία. Ο λογικισμός αντικαθιστάται από την αισθησιαρχία και η εμπιστοσύνη στην επιστήμη από την προσήλωση στο κέντρο της ανθρώπινης συμπεριφοράς, που, κατά το κίνημα, είναι η τέχνη. Η πίστη στην αντικειμενικότητα φαίνεται να κλονίζεται και αυτή, λόγω της ποικιλίας των προσλήψεων που συνεπάγεται ο Εμπειρισμός και εξαιτίας της ανάπτυξης μιας άλλης θεωρητικής κατεύθυνσης αντίρρησης, αυτής ο του Σκεπτικισμού που διατυπώθηκε ήδη ως θεωρία από τον 17 αιώνα και φαίνεται να υιοθετείται στη συνέχεια από τους Ρομαντικούς. Ο σκεπτικισμός είναι μία αξιοπρόσεκτη τάση στη Φιλοσοφία, που ασχολείται κυρίως με την γνώση και την πηγή της αντίστοιχα. Αμφισβητεί την πιστότητα και ορθότητα της γνώσης, πιστεύει ότι ο άνθρωπος είναι μερικώς ανίκανος να αποκτήσει έγκυρη και σωστή γνώση, γιατί γίνεται ασυνείδητα θύμα των αισθήσεών του. Δηλαδή ο άνθρωπος, κατά τον Σκεπτικισμό, σχηματίζει μια ψευδή αντίληψη για τον κόσμο, που τον περιβάλλει και κατακτά γνώσεις που δεν έχουν γερά θεμέλια. Πρόκειται για μία κάθε άλλο παρά ανθρωποκεντρική, Ρασιοναλιστική Θεώρηση, που γκρεμίζει τον άνθρωπο από το θρόνο του παντογνώστη και υπερέχοντος, καθώς διαπιστώνεται πλέον ότι δεν καταφέρνει να υποτάσσει τις αισθήσεις του στο βωμό της άρχουσας Λογικής σκέψης, αλλά κατατάσσεται σε ακόμα ένα ίσο κομμάτι της φύσης. 12

3.2. ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΥ ΑΝΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Η συγκεκριμένη μελέτη του Ρομαντισμού εδώ δεν αφορά την κοινωνική και πολιτική επίδραση του, αλλά αποσκοπεί στο σχολιασμό του ως ένα φιλοσοφικό φαινόμενο με διεθνείς διαστάσεις. Υπό το πρίσμα αυτό, εξετάζονται οι επιπτώσεις του στη θεωρία της αρχιτεκτονικής τοπίου και εντοπίζεται η επιρροή του στα σχεδιασμένα τοπία ευρωπαϊκών χωρών όπως η Γαλλία, η Αγγλία και η Γερμανία. Με μια μακροσκοπική θεώρηση των πραγμάτων μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τον Αγγλικό Ρομαντισμό κυρίως λογοτεχνικά και ιστορικά, καθώς επίσης και ζωγραφικά, σαν ένα κίνημα που επικεντρώθηκε στην ίδια την Αγγλική νοοτροπία. Μια νοοτροπία, που αγαπούσε το πράσινο ποιμενικό τοπίο με τις δεντροστοιχίες, τα λιβάδια και τα βοοειδή. Αυτό το απαλό τοπίο έχει διανθιστεί με τα λόγια σπουδαίων ρομαντικών ποιητών, όπως είναι ο Wordsworth, ο Keats και ο Shelley, καθώς και από τους πίνακες του Constable. Αυτό που μπορεί να οριστεί ως Αγγλικός Ρομαντισμός στο σχεδιασμό τοπίου είναι επί της ουσίας ένας γραφικός κήπος, ένα πεδίο διάχυσης δηλαδή των φυσικών στοιχείων, το οποίο συχνά συμπληρώνεται με νεογοτθικές και αγροτικές αναφορές. 13

Ο Γαλλικός Ρομαντισμός, όπως εφαρμόζεται στο σχεδιασμό τοπίου, από την άλλη πλευρά, έχει περισσότερο θεατρικό χαρακτήρα. Με βάση την φιλοσοφία του Rousseau, είναι ένα τοπίο εξιδανικευμένου συναισθήματος, στο οποίο δημιουργούνται ένα σύνολο από μικρές σκηνές με απόλυτο σκοπό την πρόκληση ενός συγκεκριμένου συναισθηματικού αποτελέσματος. Ο Ιταλικός Ρομαντισμός φαντάζει ίσως λίγο ως σχήμα οξύμωρο, λόγω των σημαντικών καταβολών της χώρας στο αρχαίο κλασικό και αναγεννησιακό παρελθόν της. Αυτός ήταν και ο λόγος που μετά την σχετικά σύντομη τάση του δεκάτου ενάτου αιώνα για τον αγγλικού στυλ κήπο, επικράτησε μια γενική αμηχανία, κυρίως όσον αφορά περιπτώσεις που αυτό είχε προκαλέσει την εξάλειψη των εκλεκτών, παλαιών κήπων των επαύλεων. Εν αντιθέσει, ο γερμανικός ρομαντισμός μοιάζει να διακατέχεται από ένα φυσικό πάθος και μια ειλικρινή φυσιολατρία. Ο Γερμανός καλλιτέχνης Caspar David Friedrich ανέδειξε τον Ρομαντισμό σε μια μεγάλη τάση με τις ιδιαίτερα φορτισμένες σκηνές μιας φανταστικής φύσης στην πιο ακραία της έκφραση, παρουσιάζοντας την ιστορία στην πιο μυστηριωδώς υποβλητική της μορφή. Συν τοις άλλοις, ο γερμανικός ρομαντισμός έχει τις ρίζες του σε ένα μυθικό σύνδεσμο με την πατρίδα κάτι που συνήθιζε να εξισώνεται με την ηθική αρετή, την κοινωνική αρμονία και την πίστη ότι στο φυσικό και γηγενές ενυπήρχε κάτι το ανώτερο. 14

3.3. ΤΟ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Καθότι είναι δύσκολο να έχουμε αρκετά εικονογραφικά στοιχεία πραγματοποιημένων έργων αρχιτεκτονικής τοπίου κατά την περίοδο του Ρομαντισμού, θεωρούμε ορθότερο επιστημονικά να στραφούμε στις καταγραφές μέσω μιας τέχνης που σημείωνε ιδιαίτερη άνθηση εκείνο το διάστημα, τη λογοτεχνία. Άλλωστε οι δύο αυτοί τομείς, λογοτεχνία και αρχιτεκτονική τοπίου, μοιάζουν να παρουσιάζουν ομοιότητες ως προς τον τρόπο προσέγγισης τους, καθώς χρησιμοποιούν εκ των πραγμάτων μια αφηγηματική λογική, ξετυλίγοντας κάθε φορά αργά αργά μια ιστορία στον 12 επισκέπτη ή αναγνώστη. Συνεπώς θα ήταν χρήσιμο για να κατανοήσουμε καλύτερα τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ του γαλλικού, του γερμανικού και του αγγλικού Ρομαντισμού σε σχέση με την τέχνη του κήπου, να εξετάσουμε μυθιστορήματα αλλά και πραγματείες, που αναφέρονται στη θεωρία του τοπίου και στις τεχνικές σχεδιασμού της περιόδου. Δύο από τις μεγάλες λογοτεχνικές μορφές, που δεσπόζουν στη συγκεκριμένη εποχή είναι ο Rousseau και ο Goethe, καθένας από τους οποίους έχει γράψει ένα μυθιστόρημα, στο οποίο ο κήπος αποτελεί ταυτόχρονα ρομαντική αλληγορία αλλά και συνταγή σχεδιασμού.

Jay Appleton, The Experience of Landscape, Wiley, 1996, σελ.193

Στο μυθιστόρημα του Rousseau “La Nouvelle Héloïse”, η πρωταγωνίστρια Julie έχει μετατρέψει έναν παλιό οπωρώνα σε παράδεισο, έναν περίκλειστο κήπο που χαρακτήριζε την ηρωίδα ως αγνή οικοδέσποινα. Σύμφωνα με τον Saint-‐Preux, δάσκαλο της Julie, πρώην εραστή και ακόμα κρυφά ερωτευμένο μαζί της οικογενειακό φίλο: «Το περιβαλλόμενο πυκνό φύλλωμα καθιστά τον κήπο αδιαπέραστο οπτικά και έτσι πάντα προσεκτικά κλειδωμένο. . . . Ο χλοοτάπητας, πράσινος, παχύς αλλά και κοντοκουρεμένος συνδυαζόταν με το άγριο θυμάρι, τη μέντα, τη μαντζουράνα και άλλα αρωματικά βότανα. . . . Συνάντησα εδώ και εκεί κάποια σκιερά αλσύλλια, τόσο αδιαπέραστα από τις ακτίνες του ήλιου σαν να ήταν μέρη του πιο πυκνού δάσους: οι συστάδες των δέντρων αυτών αποτελούνταν από δέντρα με τα πιο εύκαμπτα ξύλα, τα κλαδιά των οποίων είχαν εξαναγκασθεί σε λυγισμό έως το έδαφος όπου και ρίζωναν με μια διαδικασία παρόμοια με αυτή που ακολουθούν φυσικά τα μακρόβια δέντρα στην Αμερική. . . . Ακολούθησα τα ελικοειδή και ακανόνιστα μονοπάτια οριοθετημένα από τις ανθισμένες συστάδες και καλυμμένα με πολλαπλές γιρλάντες από ξύλινα αμπέλια. . . . Καθώς κάτω από τα πόδια μας είχαμε ένα ομαλό, άνετο και στεγνό περπάτημα πάνω σε φίνα βρύα χωρίς δείγμα άμμου, χορταριού ή ακατέργαστων βλαστών. . . . Όλα αυτά τα μικρά μονοπάτια οριοθετούνταν και διασχίζονταν από ένα διαυγές και σαφές ρέμα, το οποίο μερικές φορές διέσχιζε το γρασίδι και τα λουλούδια με σχεδόν ανεπαίσθητα ρυάκια, ενώ άλλες έτρεχε σε μεγαλύτερες λωρίδες πάνω από ένα αγνό και στιγματισμένο χαλίκι που έκανε το νερό πιο 13 διαφανές.»

Jean-‐Jacques Rousseau, Julie, or the New Heloise, μετάφ. Philip Stewart, Darmuth, 1997, σελ. 328

Ο Rousseau γράφει πως η ηρωίδα εξηγεί στον επισκέπτη της ότι ο κήπος της είναι στην ουσία χωρίς συντήρηση. Εντούτοις, οποιοσδήποτε έχει ποτέ κατασκευάσει έναν άγριο κήπο ξέρει ότι δεν πρόκειται για μια απλή τοπική αναδιάταξη της φύσης που αφήνει τα πράγματα στην τύχη τους. Η δημιουργία. βέβαια, της Julie στο “La Nouvelle Héloïse” δεν είχε σκοπό να γίνει κατανοητή ως ένα πρακτικό εγχείρημα: πρόκειται απλώς για ένα σχόλιο που τονίζει τη γοητεία της φυσικής απλότητας και του αγροτικού γούστου. Ωστόσο ως τέτοιο είχε εξαιρετικά μεγάλη επιρροή. Ο κήπος του Μαρκησίου Girardin στο Ermenonville είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του τοπίου σύμφωνα με τις απόψεις του Rousseau. Παρόλο που ήταν ένας αριστοκράτης της παλαιάς τάξης, ο Girardin ήταν άνθρωπος φιλελεύθερων απόψεων, ο οποίος πίστευε πως, χωρίς αμφιβολία, τα δημοκρατικά ιδεώδη που αναπτύσσονταν ήδη κατά τα έτη αμέσως πριν τη Γαλλική Επανάσταση θα ήταν αρκετά για να επιφέρουν ορισμένες απαραίτητες κοινωνικές αλλαγές χωρίς να καταστραφεί ολοσχερώς το παλαιό καθεστώς. Είναι πάντως χαρακτηριστικό πως αυτός, ο δημοκρατικών απόψεων αριστοκράτης, επιμένει επίσης στην αδιαμόρφωτη φύση. Ο Rousseau πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στο Ermeononville ως προσκεκλημένος του Girardin, και μετά το θάνατό του θάφτηκε στον κήπο σε ένα μικρό νησί περικυκλωμένο από λεύκες στο ένα άκρο της λίμνης. Η επιρροή του Rousseau φαίνεται στον κήπο του Ermenonville όπως επιβεβαιώνει το δοκίμιο του Girardin για το τοπίο. Σε αυτό το δοκίμιο ο Girardin αναφέρει: Η φύση βρίσκεται σε πολυσύχναστα μέρη, αλλά είναι στις κορυφές των ψηλών βουνών, στα βάθη των δασών και στις νησίδες της ερήμου, τα μέρη που αυτή εμφανίζει τις πιο μαγευτικές ομορφιές της. Αυτοί που την αγαπούν αλλά δεν μπορούν να ταξιδέψουν τόσο μακριά για να την αναζητήσουν υποχρεώνονται να της επιβάλλουν μια

κάποια βία έτσι ώστε να την αναγκάσουν έως ένα βαθμό να έρθει και να κατοικήσει ανάμεσα τους –κάτι που φυσικά δεν μπορεί 14 να μην περιέχει μια μικρή ψευδαίσθηση. 16

Εδώ ερχόμαστε στο κεντρικό θέμα όσον αφορά την προσπάθειά μας να καθορίσουμε τον Ρομαντισμό σε σχέση με τον σχεδιασμό του τοπίου. Ο Rousseau, όπως αναφέρεται από τον Girardin, προφανώς συμφωνεί με την έννοια του υψηλού, όπως την ορίζει ο Edmund Burke στην περίφημη φιλοσοφική του έρευνα “The Origin of our Ideals of the Sublime and the Beautiful” (1777). Κατά τον Burke, το υψηλό διεγείρει εκείνο το είδος του 15 ευχάριστου τρόμου όπου η έκπληξη κόβει την ανάσα. Σύμφωνα με αυτό, εκθειασμένες και έντονες συναισθηματικές εμπειρίες που σχετίζονται με αυτή την αισθητική κατηγορία ήταν πιο πιθανό να βρεθούν στην άγρια παρθένα φύση. Βέβαια οι περιοχές της τοπιακής ή κηποτεχνικής διαμόρφωσης δεν ήταν αναγκαστικά τοποθετημένες ούτε σε κορυφές βουνών, ούτε στα βάθη των δασών. Στην κατασκευή ενός κήπου, σύμφωνα με τον Rousseau, ο σχεδιαστής επιβάλει βία στη φύση ξεριζώνοντας προϋπάρχουσα βλάστηση, σκάβοντας το έδαφος για τη

René Louis Girardin, De la composition des paysages, Genève: Chez P.M. Delaguette, 1777, σελ 65 15 Burke Edmunt, On the sublime and beautiful, New York: P.F. Collier & Son, 1909–14., Part II, 1

δημιουργία λιμνών και ούτω καθεξής. Η προσπάθειά του να δημιουργήσει τοπία που να είναι συνδυασμός τέχνης και φύσης καταλήγει αναπόφευκτα σε μια ενδιάμεση κατηγορία μεταξύ της αισθητικής του Burke για το υψηλό και το όμορφο και μιας κατηγορίας που η οπαδοί της αποκαλούσαν "γραφικότητα" τοπίου. Ο κήπος που δημιούργησε ο Μαρκήσιος Girardin με τον Rousseau στο πλευρό του ήταν ένας κήπος συναισθημάτων, στον οποίο οι αισθήσεις παρακινούνταν από οπτικές υπομνήσεις και λογοτεχνικούς συσχετισμούς, ένας κήπος όπου η ομορφιά της φύσης ενισχύονταν από την καλλιτεχνική προσέγγιση. Ο μαρκήσιος τον προόριζε να λειτουργεί ως ζωντανή ζωγραφική τοπίου, φτιαγμένη με τα υλικά της ίδιας της φύσης. Η συμμαχία μεταξύ της ζωγραφικής τοπίου και του σχεδιασμού τοπίου αποτελεί την κύρια αρχή πάνω στην οποία ο Girardin όρισε το Ermenonville. Στο δοκίμιό του δηλώνει ότι προκειμένου να δημιουργηθεί ένας κήπος “πρέπει να γίνει κατανοητό ότι κανένας άλλος δεν μπορεί να φανταστεί, να σκιτσάρει, να ανασχεδιάσει ή να ρετουσάρει ένα σχέδιο τοπίου καλύτερα από έναν ζωγράφο τοπίου”. Ο ίδιος επίσης προτρέπει τον αναγνώστη, ο οποίος υποτίθεται πως είναι ο ιδιοκτήτης του χώρου, να πράξει όπως ο ίδιος, δηλαδή να εξοικειωθεί με τα πλεονεκτήματα της ιδιοκτησίας του πρώτα και έπειτα να φέρει ένα ζωγράφο στην περιοχή. Επαναλαμβάνοντας τα λόγια του Rousseau, εφιστά επίσης την προσοχή στη διαφορά μεταξύ της γραφικής με ρομαντική τάση έκφρασης και του πραγματικού ρομαντικού μεγαλείου. “Μπορεί η γραφική ομορφιά να ευχαριστεί την όραση, ή μια ποιητική σκηνή να παρουσιάζει ενδιαφέρον γιατί ζωντανεύει στη φαντασία μας ευτυχισμένες εικόνες της Αρκαδίας, κάτι που ένας ζωγράφος ή ποιητής έχει τη δύναμη να παράγει, αλλά υπάρχουν περιπτώσεις που μόνο η φύση μπορεί να δημιουργήσει και αυτές αποκαλώ εγώ ρομαντικές. . . .”

Και συνεχίζει για να γράψει, “Εδώ το μυαλό περιφέρεται με ευχαρίστηση και προσφέρεται για όσους αγαπούν τις ονειροπολήσεις, οι οποίες είναι απαραίτητες έτσι όπως παρουσιάζονται εύπλαστες στις στιγμές πάθους και αναγνωρίζουν τη δίκαιη αξία των πραγμάτων. Θα ευχόμασταν να μέναμε σε αυτές τις στιγμές για πάντα, καθώς εδώ νιώθουμε όλη την αλήθεια και ενέργεια της φύσης.” Συνεπώς, το κλειδί στον γραφικό σχεδιασμό του κήπου ήταν να παράγει μια τόσο επιδέξια σκηνοθεσία σε ένα νατουραλιστικό σκηνικό ώστε να προκαλέσει την εφαρμογή του ρομαντικού πνεύματος όπως είχε εξυμνηθεί από τον Rousseau ως μοναχική ονειροπόληση.

3.4. ΣΥΝΟΨΙΖΟΝΤΑΣ -‐ Η ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ Συνοπτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο όρος ‘θεώρηση της σωματικής προσέγγισης’ που επιχειρήθηκε να αποδοθεί ως τίτλος σε αυτό το κεφάλαιο, χρησιμοποιήθηκε για να τονίσει ακριβώς τη μεγάλη αλλαγή που συντελέστηκε στη νοοτροπία των λαών κατά το πέρασμα από τον ρασιοναλισμό στον ρομαντισμό, για να καθορίσει στη συνέχεια μια πορεία προσέγγισης που φθάνει ως τις ημέρες μας, αποδίδοντας έργα όπως το παράδειγμα του δικτύου τουριστικών διαδρομών της Νορβηγίας. Το λογικά ελεγχόμενο έδωσε τη θέση του στο αισθησιαρχικό και ο άνθρωπος άρχισε να εκτιμά περισσότερο το «βίωμα» του άγριου τόπου της φύσης από την καλοφτιαγμένη εικόνα ενός τεχνητά φυσικού κήπου. Οι κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις συμμετείχαν σημαντικά σε αυτήν τη μεταβολή, καθώς τα κοινωνικά και πολιτιστικά ήθη παύουν να ταυτίζονται με τις αισθητικές απαιτήσεις του μονάρχη. Εν αντιθέσει, τα νέα δημοκρατικά πολιτεύματα όριζαν ως γενικό καλό το σεβασμό στην ατομική άποψη του κάθε αποδέκτη ή τουλάχιστον των πολυάριθμων μελών της αστικής τάξης και εν προκειμένω, όσον αφορά στον τοπιακό σχεδιασμό, στην ατομική συναισθηματική εμπειρία. Εκτός αυτού, ο νατουραλιστικός σχεδιασμός των πάρκων επιχειρεί να προσφέρει δημόσια αναψυχή και θετική πολιτιστική επιρροή στον εθνικά ποικιλόμορφο πλέον πληθυσμό των ταχέως αναπτυσσόμενων βιομηχανικών πόλεων. Επηρεασμένες διαφορετικά, σύμφωνα με τις διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες των επιμέρους εθνοτήτων, οι αντικρουόμενες τάσεις του Ρομαντισμού πέρασαν από χώρα σε χώρα και διαδόθηκαν αναπτύσσοντας εν τέλει έναν γενικευμένο κανόνα σχεδιασμού. Οι αρχές του κανόνα αυτού φαίνονται να ισχύουν ακόμα και σήμερα καθώς συνεχίζουμε να βρισκόμαστε στην ίδια πλευρά της ιστορίας όπου μας έλκει το αυθεντικά προσωπικό και αυθόρμητο συναίσθημα της γοητείας που ασκεί η φύση. Σαφέστατη απόδειξη για αυτή τη διαπίστωση αποτελεί το Εθνικό Δίκτυο Τουριστικών Διαδρομών της Νορβηγίας που θα παρουσιαστεί στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο.

ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΔΙΑΔΡΟΜΩΝ ΤΗΣ ΝΟΡΒΗΓΙΑΣ _4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΔΙΑΔΡΟΜΩΝ ΤΗΣ ΝΟΡΒΗΓΙΑΣ Στα προηγούμενα κεφάλαια έγινε εκτενής ανάλυση δύο κύριων στάσεων οι οποίες χαρακτηρίζουν τρόπους διαχείρισης της φύσης και στις οποίες αποδόθηκαν αντίστοιχοι χαρακτηρισμοί, καθώς αποκαλέσαμε τη μεν πρώτη "Θεώρηση της οπτικής απόστασης" και τη δεύτερη "Θεώρηση της Σωματικής Προσέγγισης". Σκοπός αυτής της ανάλυσης δεν ήταν η εκτενής ιστορική διερεύνηση, αλλά η αξιολόγηση του παραδείγματος που πρόκειται να παρατεθεί στη συνέχεια με γνώμονα τις προηγούμενες δυο θεωρήσεις. Αποκτήσαμε έτσι τη δυνατότητα ιστορικού προσανατολισμού, συνείδησης της ιστορικής μας θέσης όσον αφορά στις απόψεις μας για το τοπίο και μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι προηγούμενες θεωρήσεις τροφοδοτούν με στοιχεία τους την σύγχρονη αρχιτεκτονική σκέψη.

Η αρχιτεκτονική ως πολιτισμικό προϊόν αποτελούσε κεντρική έκφραση των κοινωνιών, καθώς αποδίδει γενικότερες απόψεις για τον τρόπο ζωής τους, είτε στο επίπεδο της άμεσης λαϊκής έκφρασης και της παράδοσης είτε στο επίπεδο της κεντρικότερης οργάνωσης και λειτουργίας των κρατικών μηχανισμών. Η ανάλυση του παραδείγματος του Εθνικού Δικτύου Τουριστικών Διαδρομών της Νορβηγίας πρέπει για τον λόγο αυτό, πριν ακόμα ξεκινήσει την παρουσίαση και τον σχολιασμό των επιμέρους έργων, να αναφερθεί σε στοιχεία από την παράδοση και την κουλτούρα του Νορβηγικού λαού, όπως και στις υπάρχουσες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες ώστε να φωτίσει το συνολικό πλαίσιο από το οποίο αναδύθηκε το συγκεκριμένο έργο. Προσέγγιση η οποία θα βοηθήσει, στη συνέχεια, στην καλύτερη κατανόηση των σχεδιαστικών και κατασκευαστικών επιλογών αλλά και στην επίδραση και την αποδοχή τους από το ευρύ κοινό.

4.0. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ Όπως αναφέρθηκε και στο πρώτο κεφάλαιο, η προσωπική επαφή με τη Σκανδιναβία και ειδικότερα τη Νορβηγία, αποτέλεσε ένα από τα εφαλτήρια ενασχόλησής μας με τη σχέση πολιτισμού και τοπίου. Κατά την εξέλιξη της έρευνάς μας, συγκεντρώσαμε επιπλέον ιστορικά στοιχεία που αναδεικνύουν τη συγκεκριμένη περιοχή ως ιδιαίτερο πεδίο μελέτης σε θέματα τοπιακής αρχιτεκτονικής. Η περιορισμένη συγκριτικά, σε ιστορικό εύρος συμμετοχή της χώρας στην κεντρική Ευρωπαϊκή ιστορία και η καθυστερημένη σχετικά αφετηρία της βιομηχανικής ανάπτυξης, όπως και το βαρύτερο κλίμα που επικρατεί, εξηγούν πιθανότατα τη διάσωση του φυσικού τοπίου από την ανεξέλεγκτη επέκταση της ανθρώπινης κατασκευαστικής και ευρύτερα αναπτυξιακής μανίας. Έτσι, όταν τις τελευταίες δεκαετίες το περιηγητικό ενδιαφέρον στράφηκε προς το απόλυτα παρθένο και ανεπεξέργαστο τοπίο, η Νορβηγία είχε ήδη έναν ολόκληρο θησαυρό να εκμεταλλευτεί και να αξιοποιήσει. Το Εθνικό Δίκτυο Τουριστικών Διαδρομών είναι το πρώτο νορβηγικό σύμπλεγμα έργων που εκθέτει οργανωμένα τόσο τις υποδομές διακίνησης μεταξύ των οικιστικών περιοχών όσο και το ίδιο το τοπίο. Πρόκειται για

ένα τουριστικό δίκτυο που διατρέχει ολόκληρη τη χώρα, προσφέροντας μοναδικές εμπειρίες στους περιηγητές. Αποτελείται από δεκαοκτώ διαδρομές, καθεμία από τις οποίες έχει τη δική της ιστορία και χαρακτήρα. Οι χαράξεις του δικτύου που διασχίζουν απόκρημνα εδάφη και απάτητες σχεδόν εκτάσεις διανθίζονται με μικρής κλίμακας κυρίως κατασκευές και εγκαταστάσεις που στοχεύουν στην εξυπηρέτηση του ταξιδιώτη. Το κύριο αντικείμενο της μελέτης αυτής είναι η παρουσίαση και σχολιασμός κάποιων από τις εγκαταστάσεις αυτές και της εμπειρίας που συνεπάγεται η σύζευξή τους με το μαγευτικό τοπίο. Κατά την αναφορά μας στο Ε.Δ.Τ.Δ., θα πρέπει εξ αρχής να έχουμε κατά νου ότι πρόκειται για σύμπλεγμα ανεξάρτητων και στοχευμένα σχεδιασμένων εγκαταστάσεων που πλαισιώνουν τη διαδρομή και υπακούουν σε κοινούς κανόνες λειτουργικής και αισθητικής διαχείρισης του τόπου. Ο κοινός αυτός ενιαίος στόχος δε σημαίνει ότι έχουμε μια μονότονη επανάληψη μορφών -‐ κάθε άλλο μάλιστα. Διακρίνεται εντούτοις μία σαφής, συνεπής και ενιαία στάση αντιμετώπισης. Παράλληλα, καθεμία από τις κατασκευές αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του δρόμου και μέρος ενός συστήματος κινήσεων μέσα στη φύση, επιμένοντας στην άμεση επαφή μαζί της.

4.1. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Το σύγχρονο Νορβηγικό κράτος πρόνοιας που ήδη είχε οργανωθεί από τις δεκαετίες του 40 και του 50, έχει πλέον μετατραπεί σε δυναμική οικονομία. Θεμελιώδη χαρακτηριστικά του κοινωνικού συστήματος διαμορφώνουν με τέτοιο τρόπο τη δημόσια διοίκηση, ώστε η κυβέρνηση να εμπλέκεται άμεσα στην ανάπτυξη κοινωνικών υποδομών και έργων. Η κυβέρνηση σε μία χώρα όπως η Νορβηγία είναι σχεδόν αποκλειστικά αρμόδια για θέματα που αφορούν στην υγεία, τη δημόσια ασφάλεια και το εκπαιδευτικό σύστημα, κάτι που συνεπάγεται την απόλυτη ευθύνη όσον αφορά στην ανάπτυξη και διατήρηση της τεχνικής υποδομής σε αυτούς του τομείς.

Η δημόσια τεχνική υποδομή αξιοποιεί κονδύλια προς την βελτίωση της ποιότητας της Αρχιτεκτονικής. Ορισμένες Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, συμπεριλαμβανομένων της Ολλανδικής και της Δανικής, έχουν συνθέσει εθνικές στρατηγικές για την αρχιτεκτονική της χώρας τους που εστιάζουν στην ανάδειξή της ως εξαγόμενο προϊόν. Οι αντίστοιχες Νορβηγικές στρατηγικές είναι ακόμη πιο φιλόδοξες καθώς συντονίζουν πρωτοβουλίες από δεκατρία διαφορετικά υπουργεία, προσφέροντας αρμονικό διάλογο μεταξύ κοινωνίας, πολιτείας και αρχιτεκτονικής. Άλλωστε, το αντικείμενο της αρχιτεκτονικής εδώ άπτεται θεμάτων όπως η τέχνη, το φυσικό περιβάλλον, η πρακτική εφαρμογή και τέλος αποτελεί μία ακαδημαϊκή διαδικασία, δηλαδή ένα υπόβαθρο που προσφέρει δυνατότητες για εκ νέου απόκτηση γνώσης. Το εθνικό δίκτυο τουριστικών διαδρομών είναι συνδεδεμένο με τις παραπάνω πολιτικές. Ως δημόσιο αρχιτεκτονικό έργο και ασυνήθιστη «μηχανή» περιήγησης προσφέρεται προς σύγκριση με σημαντικά έργα υποδομών που ιστορικά καθιέρωσαν τις βάσεις για την Νορβηγική εκβιομηχάνιση και την κοινωνικο-‐ οικονομική της ανάπτυξη και ευημερία. Η διασφάλιση των καναλιών και λιμανιών κατά μήκος της ιδιόρρυθμης ακτογραμμής, η ανάπτυξη του υδροηλεκτρισμού μέσω φραγμάτων και τα υπερμεγέθη συστήματα συλλογής και μεταφοράς νερού μέσω τούνελ προς τις ηλεκτρικές γεννήτριες δημιούργησαν ένα βιομηχανικό πολιτισμό που ήταν απολύτως ικανός να υποστηρίξει τις υπεράκτιες εγκαταστάσεις πετρελαίου που έκαναν τη χώρα πλούσια. Δόθηκε προτεραιότητα στις υποδομές, απορροφήθηκαν σχετικά γενναία ποσά και έγιναν έργα με πρότυπα υψηλής ποιότητας. Ταυτόχρονα, με την κατασκευή των εν λόγω εθνικών έργων μηχανικής διαμορφώνεται ένας ουσιαστικός διάλογος περί αισθητικής και ποιότητας της αρχιτεκτονικής, με βασικό στόχο την κατάκτηση της βέλτιστης δυνατής τεχνογνωσίας στον τομέα των σύγχρονων αρχιτεκτονικών κατασκευών. Ωστόσο, παρά την έμφαση που δίνεται στη κατασκευή των υποδομών και την άριστη αποπεράτωσή τους διακρίνεται μία τάση μηδαμινής προβολής τους μέσα στο τοπίο. Τα τεράστια φράγματα και τα υδροηλεκτρικά συστήματα στα βουνά είναι ουσιαστικά άγνωστα ως φυσικά αντικείμενα

ακόμα και στο νορβηγικό λαό. Η μηχανική των υπεράκτιων εγκαταστάσεων πετρελαίου είναι άλλο ένα μεγάλο επίτευγμα που άλλαξε ριζικά τη νορβηγική κοινωνία, αλλά ακόμη και αυτό δεν έγινε ποτέ αντιληπτό ως εθνικό σύμβολο μηχανικής ή ως αρχιτεκτονικό μνημείο. Εδώ φαίνεται ξεκάθαρα πλέον η διαφορά από την Αμερικανική ή Κινεζική κουλτούρα κατάκτησης της φύσης και ανάδειξης επιτευγμάτων υποδομής τα οποία στη συνέχεια μετατρέπονται σε αξιοθέατα και σύμβολα επίδειξης ικανοτήτων, γνώσεων και υπερηφάνειας. Η νορβηγική συλλογιστική αναφορικά με τους φυσικούς πόρους καθώς και ο τρόπος με τον οποίο οι υποδομές επεμβαίνουν στο τοπίο, παραπέμπουν σε μία τάση, που τοποθετείται χρονικά στην περίοδο του Ρομαντισμού, υπό την έννοια της απουσίας κάθε διάθεσης για επιβολή στο φυσικό τοπίο, χωρίς όμως να περιορίζεται χρονικά σε αυτή την περίοδο, αλλά προερχόμενη από μία παραδοσιακή και διαχρονική πρακτική διαχείρισης του περιβάλλοντος.

4.2. Η ΝΟΡΒΗΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ-‐ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ ΣΤΟ ΤΟΠΙΟ Οφείλει κανείς να παραδεχτεί ότι μιλώντας για αρχιτεκτονική επιρροή, η αρχιτεκτονική της Νορβηγίας, ιστορικά, αποτελούσε περισσότερο δέκτη παρά πομπό. Μάλιστα, θα μπορούσε να οριστεί ως εισαγόμενο προϊόν για τη χώρα, το οποίο μετατρεπόταν ανάλογα με το κλίμα, τους πόρους και τις κοινωνικές ανάγκες. Πολλές προσπάθειες έχουν γίνει για να οριστεί η αρχιτεκτονική της κάθε Σκανδιναβικής χώρας σε συνάρτηση με το Σκανδιναβικό τοπίο αλλά και το βόρειο ήθος περί δημοκρατίας και ισότητας. Αν και η νορβηγική αρχιτεκτονική υπήρξε η λιγότερο φημισμένη ανάμεσα στις σχολές της Σκανδιναβίας, πρέπει να σημειώσουμε ότι τα δείγματά της βασίστηκαν σε μία ιδιότυπη φιλοσοφία για τη σχέση φυσικού τοπίου και δομημένου χώρου. Ως εκ τούτου, στον αρχιτεκτονικό χάρτη αναγνωρίζεται ως μία αρχιτεκτονική σχολή με ενδιαφέρουσες και σύγχρονες θέσεις, που απέχουν παρασάγγας από αυτές των λαών της νότιας Ευρώπης. Θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε τη νορβηγική αρχιτεκτονική παράδοση,

μιλώντας για δύο άξονες που τη χαρακτηρίζουν. Είναι πολύ ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς τον τρόπο με τον οποίο η παράδοση εμφανίζεται μέσω των αξόνων αυτών στο μελετώμενο Ε.Δ.Τ.Δ.

4.2.1. Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΕΦΑΛΤΗΡΙΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ Ο πρώτος άξονας δεν μπορεί να είναι άλλος από την έμφαση της αρχιτεκτονικής δημιουργίας σε έννοιες περί λειτουργικότητας. Αυτό σημαίνει ότι τα έργα προκύπτουν για να καλύψουν κάποιες ανάγκες και δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην εξυπηρέτηση του χρήστη. Υπενθυμίζεται ότι έχει ήδη γίνει αναφορά στα μεγάλα έργα υποδομών που κατασκευάστηκαν προκειμένου να ξεπεραστούν δυσκολίες που προκύπτουν λόγω του ιδιότυπου φυσικού περιβάλλοντος, αλλά και με σκοπό την γενικότερη ανάπτυξη της χώρας. Αντιστοίχως, η δημιουργία του Ε.Δ.Τ.Δ. που σήμερα αποτελεί μια σύγχρονη και καλαίσθητη αρχιτεκτονική πρόταση με τουριστικό χαρακτήρα κρύβει στη βάση του την ανάγκη να ξεπεραστεί ένα λειτουργικό πρόβλημα. Αυτό δεν ήταν άλλο από την ενοποίηση των απόμερων κατοικημένων τόπων, που διασπείρονται σε κάθε γωνία της χώρας. Η δημόσια διοίκηση, λοιπόν, χάραξε ένα δίκτυο προκειμένου να καλύψει αυτό το κενό. Αξίζει να σημειωθεί πως το δίκτυο αυτό στην αρχή ήταν αμφιβόλου ποιότητας και αισθητικής και αγνοούσε την αρχιτεκτονική μέριμνα. Ως εκ τούτου, ανέλαβε το τοπίο να προσφέρει πλούσιες οπτικές απολαύσεις ως πρωτογενές αρχιτεκτονικό πεδίο. Όλα αυτά άλλαξαν όταν, το 2005, η κυβέρνηση αποφάσισε να επενδύσει πάνω σε αυτόν τον καμβά διαδρομών και να τον αναβαθμίσει με υποστηρικτικές εγκαταστάσεις, προωθώντας τον στα πλαίσια ενός 15ετούς σχεδίου επαναπροσδιορισμού του τουρισμού και μετατροπής του τοπίου σε ένα ενεργό πολιτισμικό προϊόν. Οι χρήσεις των εγκαταστάσεων αυτών έχουν καθαρά λειτουργικό χαρακτήρα. Χώροι

στάθμευσης, δημόσιες τουαλέτες, χώροι παροχής πληροφοριών και χώροι εστίασης συνθέτουν επί το πλείστον το πρόγραμμα των κατασκευών εφαρμόζοντας τον κανόνα της εξυπηρέτησης του χρήστη μέσα από ένα απλό και φιλόξενο σύστημα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα που μπορεί να δώσει μία γενικότερη εικόνα για το ύφος των εγκαταστάσεων είναι ο χώρος ανάπαυσης Flotane στην διαδρομή Aurlandsfjellet. Το σημείο στο οποίο έχει τοποθετηθεί αυτή η εγκατάσταση είναι κοντά στις όχθες της λίμνης Flovatnet και αποτελεί αφετηρία για μικρούς περιπάτους στις ανισόπεδες εκτάσεις γύρω από τη λίμνη ή προς ένα ψηλότερο πλάτωμα που θα συναντήσει κανείς αν ακολουθήσει τον παλιό δρόμο.

Σε αυτή τη σκυροδετημένη επιφάνεια στάσης προς ανάπαυση των οδοιπόρων έχουμε την αποθέωση της λιτότητας. Το μπετονένιο, κυβικό περίβλημα που εγκιβωτίζει το ξύλινο δωμάτιο με τις υπηρεσίες, όντας περιστραμμένο, δείχνει να έχει βυθιστεί κατά ένα μικρό του μέρος μέσα στη γη. Αποτέλεσμα αυτού του χειρισμού είναι ο κύβος να εμφανίζεται, σαν μία ακόμα πέτρα τυχαία ριγμένη στη νορβηγική κοιλάδα. Αξίζει να

52 18

σημειωθεί ότι ο κύβος διαθέτει ένα σύστημα ηλιακών πανέλων, καθιστώντας το δωμάτιο υπηρεσιών αυτόνομο ενεργειακά. Ο όγκος αυτός συνοδεύεται από μία συστάδα μπετονένιων καθισμάτων, που ακολουθούν τη στάση της μορφικής λιτότητας. Τα καθίσματα στρέφονται σε διαφορετικές οπτικές του τοπίου, επιτρέποντας στον οδοιπόρο να επιλέξει τον τομέα του ορίζοντα που θα κατοπτεύσει τα λίγα αυτά λεπτά παραμονής, πριν αναχωρήσει και πάλι για να συναντήσει το επόμενο σημείο στάσης. Ιδιαίτερη έμφαση έχει δοθεί στη διαχείριση των επιφανειών τόσο του κύβου, όσο και των καθισμάτων. Η στιλπνές υφές των καθισμάτων σε προκαλούν να τις ακουμπήσεις, ενώ η υφή της επιφάνειας του κύβου δίνει μία σκούρα γκρίζα απόχρωση που συνάδει με την δραματικότητα της τυπικής ημίφωτης, συννεφιασμένης κοιλάδας.

Παραδείγματα που έχουν παρόμοιες ποιότητες και μπορούν να προστεθούν αναφορικά σε αυτήν την κατηγορία είναι οι κυβικές καρέκλες που προστατεύουν από τον άνεμο στο Snefjord της διαδρομής Havoysund και οι δημόσιες τουαλέτες που στεγάζονται μέσα σε μία ιδιότυπη καμπύλη μορφή στο Hellåga της διαδρομής Helgelandskyten.

Όπως προαναφέρθηκε, τη γενικότερη διάθεση για λιτές μορφές και απαλούς χειρισμούς διακόπτουν μερικά παραδείγματα που χαρακτηρίζονται για την ένταση των χαράξεών τους. Ένα από αυτά είναι μία στάση στο Selvika της διαδρομής Havoysund, μερικά χιλιόμετρα μόλις βορειότερα από τις κυβικές καρέκλες του Snefjord. Εδώ είναι πασιφανής η διάθεση δημιουργίας μίας δυναμικής, καμπύλης μορφής που διατυπώνει τη δική της κίνηση, παραλαμβάνοντας τον επισκέπτη από το χώρο στάθμευσης και οδηγώντας τον στην όχθη της παραλίας, που καταλήγει η εγκατάσταση. Το σύνολο του αρχιτεκτονήματος δείχνει να αντιβαίνει σε μία «φυσιολογική» κίνηση και παίζει με τον επισκέπτη, οδηγώντας τον να στρέφει το βλέμμα του προς διάφορες κατευθύνσεις, θαυμάζοντας το φυσικό τοπίο. Ο δαιδαλώδης διάδρομος καταλήγει σε μία ανάλογης αισθητικής διαμόρφωση ενός καθιστικού και ενός χώρου προς εστίαση. Οι υπόλοιπες χρήσεις που είναι οι τουαλέτες και η στάση ποδηλάτων ακολουθούν τη γλώσσα των καμπύλων και συνθέτουν ένα πολύ συμπαγές σύνολο χρήσεων. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι η εγκατάσταση είναι προσεγγίσιμη στο σύνολο της από χρήστες περιορισμένης κινητικότητας, δείγμα της ιδιαίτερης ευαισθησίας προς τα άτομα αυτά που χαρακτηρίζει την νορβηγική κοινωνία.

4.2.2. ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΗ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ Πέραν, όμως, της διάθεσης για έμφαση στη λειτουργικότητα του συστήματος, συναντούμε και ένα άλλο πολύ σημαντικό κομμάτι της νορβηγικής παράδοσης στις εγκαταστάσεις του Ε.Δ.Τ.Δ. Αυτό είναι η ισχυρή παράδοση της χειρονακτικής εργασίας, η οποία παραμένει ζωντανή. Η Νορβηγία είναι στην πραγματικότητα η μόνη γεωγραφική περιοχή στην Ευρώπη, όπου μπορεί κανείς να βρει μια αδιάσπαστη παράδοση 1000 χρόνων στην προηγμένη ξύλινη κατασκευή. Το βασικό της χαρακτηριστικό δεν είναι άλλο από τον υψηλού επιπέδου επαγγελματισμό στην εκτέλεση και τήρηση του μοντερνιστικού δόγματος που υποστηρίζει ότι «ο Θεός βρίσκεται στις λεπτομέρειες». Η σκανδιναβική παράδοση, γενικότερα, έχει καλλιεργήσει «το απλό» ως μια μυθική μόδα, χωρίς να επιδιώκει την ιδιαίτερη προβολή της. Σαφώς και η παράδοση εξευγενίστηκε στη σύγχρονη σκανδιναβική αρχιτεκτονική με τη χρήση βασικών υλικών όπως το ξύλο, το γυαλί και το μπετόν, την άντληση ιδεών από την επί τόπου μελέτη των περιβαλλοντικών συνθηκών και την ένταξη της κατασκευής στο εκάστοτε τοπίο. Παρά τις μεταλλάξεις όμως οι αρχές παρέμειναν οι ίδιες.

Στο δίκτυο που μελετάμε έχουμε ποικιλία κατασκευών που διακρίνονται για την προσπάθεια εξύμνησης του απλού και την έμφαση στην επιμελημένη κατασκευή. Βέβαια, αν και οι ξύλινες κατασκευές δίνουν το παρόν, εδώ δεν έχουμε την απόλυτη επιβολή του ξύλου ως υλικό. Η δυνατότητα χρησιμοποίησης και άλλων υλικών πέραν του νορβηγικού ξύλου όπως και η ευκολότερη διαχείριση τους σε σχέση με το παρελθόν σε συνδυασμό με τις αναμφίβολες επιρροές από το μοντερνισμό συνεπάγονται κατασκευές με βάση το μπετόν ή το μέταλλο. Αυτό που πρέπει να σημειωθεί πάντως είναι η συνέπεια που παρατηρείται σε σχέση με την παράδοση όσον αφορά την αποπεράτωση της κατασκευής, ανεξαρτήτως του αν αυτή είναι μπετονένια, πέτρινη, ξύλινη ή μεταλλική. Μιλώντας για επιμελημένη κατασκευή και έμφαση στη λιτότητα της μορφής θα αναφερθεί παρακάτω ένα παράδειγμα που αντιπροσωπεύει την προσέγγιση της κατασκευής με βάση τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Αυτό βρίσκεται στη διαδρομή Atlanterhavsvegen και στην εγκατάσταση Askevågen. Κατά μήκος της διαδρομής, μικροί παράδρομοι διακλαδίζονται προς μικρά λιμανάκια με τους κυματοθραύστες να προσφέρουν προστασία από τα καιρικά φαινόμενα. Βρισκόμενος κανείς πάνω σε αυτούς τους κυματοθραύστες αισθάνεται τον ωκεανό και τη δύναμη της φύσης σε μεγάλη ένταση, τόσο σε θυελλώδεις όσο και σε ηλιόλουστες συνθήκες. Η πλατφόρμα που έχει κατασκευαστεί σε αυτό το κομμάτι βρίσκεται πέρα από τους κυματοθραύστες και προσφέρει περίβλεπτα ελεύθερες θεάσεις προς το αρχιπέλαγος, τον ωκεανό και την ακτή. Πρόκειται για μία πολύ μικρής κλίμακας κατασκευή που αντιπροσωπεύει κατά κάποιο τρόπο την ευφυή διαχείριση και τη συναρμογή των υλικών στο σύνολο του δικτύου.

Η πλατφόρμα είναι μία μονολιθική κατασκευή. Αποτελείται από ένα πολύ ογκώδες κομμάτι βράχου, σχεδόν ορθογώνιου, σκαλισμένου στην πάνω επιφάνειά του προκειμένου να επιτευχθεί μία αδρή και αντιολισθηρή επιφάνεια. Η έδραση αυτού του πολύ ισχυρού στοιχείου γίνεται σε μία μπετονένια, λιτή βάση που υποχωρεί περιμετρικά του πέτρινου όγκου. Σαν αποτέλεσμα, η βάση από σκυρόδεμα με δυσκολία διαφαίνεται κάτω από τη σκιά του πέτρινου όγκου, έτσι ώστε ο τελευταίος να φαίνεται σχεδόν ιπτάμενος. Οι επίσης αδρές κάθετες επιφάνειες του πέτρινου όγκου μαρτυρούν την απουσία κατεργασίας και εναρμονίζονται με την υφή του βράχου που γειτονεύει με την κατασκευή. Τελικά, από το ύψος του ματιού, δίνεται η εντύπωση πως ο βράχος συνεχίζεται κατά ένα αφύσικο τρόπο προκειμένου να διαμορφωθεί η πλατφόρμα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εντοπίζεται στην μεταλλική, προοξειδωμένη σκάλα που ανεβάζει τον επισκέπτη στην υπερυψωμένη πλατφόρμα. Πρόκειται για μία πολύ λεπτή φιγούρα στρατζαρισμένης λαμαρίνας, της οποίας κάθε είδος στήριξης απουσιάζει από το πρώτο πλάνο όταν κάποιος κοιτά την κατασκευή από το πλάι. Η σκάλα ως εκ τούτου δίνει την ψευδαίσθηση πως αιωρείται, ακριβώς όπως και ο πέτρινος όγκος. Στα προαναφερθέντα υλικά έρχεται να συμπληρωθεί ακόμα ένα, αυτό του γυάλινου στοιχείου προστασίας, που ορίζει τις τρεις ελεύθερες προς τη θάλασσα πλευρές του πέτρινου όγκου. Το γυαλί χρησιμοποιείται πολύ συχνά στις εγκαταστάσεις του δικτύου με αυτόν τον τρόπο. Αυτό γιατί προσφέρει μάλλον τη ψευδαίσθηση πως ο επισκέπτης κινδυνεύει γλιστρώντας να βρεθεί στο κενό, αν πλησιάσει στην άκρη της βατής επιφάνειας. Έτσι, δεν επιτυγχάνεται απλώς να δοθεί έμφαση στην οριζόντια διάσταση της εγκατάστασης, αλλά ταυτόχρονα αποδίδεται ένταση στα συναισθήματα που προκαλεί η αρχιτεκτονική. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε πως πολλές από τις κατασκευές αυτές έχει επιλεχθεί να βρίσκονται σε μεγάλο υψόμετρο και σκοπεύουν να προκαλέσουν ακριβώς τέτοιου είδους συναισθήματα.

58 27

Τα τρία παραπάνω υλικά λοιπόν (πέτρα, προοξειδωμένο μέταλλο, γυαλί) έχουν επιλεχθεί από την ομάδα των αρχιτεκτόνων ( 3RW – Jacob Røssvik) για να συνθέσουν αυτήν την πλατφόρμα. Προχωρώντας ένα βήμα παρακάτω, έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αυτά τα υλικά έρχονται σε συναρμογή μεταξύ τους και με το υφιστάμενο περιβάλλον. Το γυαλί επί της ουσίας αγκιστρώνεται μέσω έξι βλήτρων σε κάθε πλευρά, που βιδώνονται στην πέτρα, κρατώντας παράλληλα σε απόσταση τα δύο υλικά. Οι κάθετες ακμές που σχηματίζονται μεταξύ των γυάλινων επιφανειών παραμένουν ελεύθερες και σε μικρή απόσταση μεταξύ τους προκειμένου να αποφευχθούν οι άκομψες συναρμογές. Η ίδια τακτική ακολουθείται τόσο στη συναρμογή μεταξύ της μεταλλικής σκάλας με την πέτρα όσο και με τον βράχο. Και εδώ έχουμε τη διατήρηση ενός διάκενου που παραλαμβάνει τυχαίες μεταβολές στις διαστάσεις του ευμετάβλητου μετάλλου, σχηματίζοντας παράλληλα μία εκλεπτυσμένη οικοδομική λεπτομέρεια. Αντιστοίχως, η σκάλα δεν εδράζεται στο μπετονένιο έδαφος, αλλά έχουμε τη διατήρηση μίας σκοτίας της τάξεως των 10 εκατοστών περίπου που εντείνει την αίσθηση αιώρησης που προαναφέρθηκε. Εν κατακλείδι, η πλατφόρμα του Askevågen δίνει αντιπροσωπευτικό παράδειγμα για τη χρήση των υλικών και την επισταμένη προσοχή που δίνεται στην σύζευξή τους. Τα στοιχεία που συνθέτουν την κατασκευή αναγιγνώσκονται ως ξεχωριστά, συνθέτοντας όμως συγχρόνως ένα ενιαίο σύνολο, απέριττο και ενδιαφέρον ως προς τη μορφή του. Παράλληλα, διατηρεί μία σαφή σχέση με το περιβάλλον της, μην αποσκοπώντας να αφομοιωθεί απόλυτα, αλλά πετυχαίνοντας μέσα από τη λιτότητά της να ξεχωρίσει ως ένα εμφανώς τεχνητό δημιούργημα. 4.2.3. Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ SVERRE FEHN ΩΣ ΠΡΟΑΓΓΕΛΟΣ ΤΟΥ Ε.Δ.Τ.Δ.

Όπως προαναφέρθηκε, η σχέση με τη μακρόχρονη παράδοση είναι εμφανής σε αυτό το παράδειγμα. Προκειμένου να τεκμηριωθεί, όμως, και η σχέση με το παρελθόν των προηγούμενων δεκαετιών δίνεται το παράδειγμα του Sverre Fehn, του διασημότερου Νορβηγού αρχιτέκτονα και πρεσβευτή της μοντέρνας προσέγγισης. Στο περίπτερο που δημιούργησε για την Biennale της Βενετίας το 1962, ένα από τα έργα σφραγίδα του, δίνει ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα της Νορβηγικής πρακτικής, όσον αφορά την ενοποίηση τεχνητού και φυσικού. Στο έργο αυτό η γεωμετρία της σκυροδετημένης κατασκευής-‐στεγάστρου προσαρμόζεται σε ήδη υπάρχοντα δέντρα. Οι μπετονένιες, υψίκορμες δοκίδες αφήνουν τον έμμεσο φωτισμό να εισέλθει στο εσωτερικό, μεταφέροντας την ημίφωτη ατμόσφαιρα των πυκνών Νορβηγικών δασών στην ηλιόλουστη Βενετία. Βεβαίως, η κλίμακα των δύο έργων είναι διαφορετική και εκ πρώτης όψεως η σύγκριση μεταξύ του περιπτέρου και της πλατφόρμας στο Atlanterhavsvegen κρίνεται ατυχής, όμως κατά βάθος τα δύο έργα φέρουν τις ίδιες αντιλήψεις, όσον αφορά την διαχείριση του τόπου.

Το έργο του Fehn θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως αναφορά σε δύο θέματα: αφ’ ενός στη σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση και αφετέρου στη σχέση του παρόντος με το παρελθόν. Όταν η αμερικανίδα κριτικός αρχιτεκτονικής Ada Louise Huxtable στην προαναγγελία του βραβείου Pritzker για τον Fehn το 1997 είπε ότι «κατέχει μια σχεδόν μαγική ικανότητα να τονίζει και να ενισχύει το φυσικό περιβάλλον», σχολίασε επίσης κατά μία έννοια την ίδια την νορβηγική παράδοση όσον αφορά την σχέση κτισμένου και φυσικού.

Από τη δεκαετία του ’70 και μετά ένας σύγχρονος του Fehn, Νορβηγός θεωρητικός της αρχιτεκτονικής, o Christian Norberg-‐Schulz, ανέπτυξε τη θεωρία της θέσης ή του «τόπου», λέγοντας πως: «η κατανόηση του φυσικού κόσμου δεν είναι κάτι που αναγκαστικά προηγείται της αρχιτεκτονικής. Η ίδια η πράξη του κτίζειν μπορεί να οδηγήσει σε αυτή την ερμηνεία του κόσμου και το σπίτι μπορεί να λειτουργήσει ως πρότυπο, δηλαδή «μοντέλο» για την κοσμική εικόνα, τουλάχιστον εφόσον διακρίνουμε μια δομική ομοιότητα μεταξύ των δύο. Έτσι

αντιλαμβανόμαστε τη θεμελιώδη σημασία της αρχιτεκτονικής ως ένα μέσο 16 που παρέχει στον άνθρωπο υπαρξιακό έρεισμα.» Γίνεται έτσι σαφές πως ο αρχιτεκτονικός χώρος δεν νοείται ως ένα παραγόμενο προϊόν, αλλά η αρχιτεκτονική θα πρέπει να γίνει κατανοητή σαν μια διαδικασία αποκάλυψης των στοιχείων που βρίσκονται ήδη στο χώρο. Καθήκον του αρχιτέκτονα είναι να αναζητεί τα βασικά υλικά εργασίας του στον εκάστοτε τόπο και να αναδεικνύει τις κρυφές τους ιδιότητες. Υπάρχει μια σαφής διασύνδεση μεταξύ της βόρειας παράδοσης και των έργων που έχουν επιλεγεί και κατασκευαστεί κατά μήκος των Τουριστικών Διαδρομών, αντιπροσωπευτική των οποίων είναι η πλατφόρμα στο Atlanterhavsvegen. Όσον αφορά στο γενικό πλαίσιο, στην εννοιολογική τους βάση αλλά και στην αρχιτεκτονική τους γλώσσα, τα περισσότερα από τα εν λόγω έργα βασίζονται στην αρχιτεκτονική πρακτική του Fehn. Φαίνεται, δηλαδή, ότι αυτός λειτουργεί ως συνδετήριος κρίκος και φορέας της παράδοσης στη σύγχρονη αρχιτεκτονική.

4.3 ΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΕΚΘΕΤΟΝΤΑΣ ΤΟ ΤΟΠΙΟ Μιλώντας περί σχέσης με το τοπίο σε γενικά πλαίσια, ήδη έγιναν αναφορές για τις ποιότητες που προσπαθεί να προάγει το Ε.Δ.Τ.Δ. Σε αυτό το κεφάλαιο θα γίνει μία πιο αναλυτική κατηγοριοποίηση των έργων όσον αφορά στην αίσθηση που δίνουν στο χρήστη που τις επισκέπτεται. Έτσι, θα γίνουν ευκολότερα κατανοητές τυχούσες συγκρίσεις με τις θεωρήσεις και αντιλήψεις, που αναλύθηκαν σε προηγούμενα κεφάλαια. Ο τρόπος με τον οποίο τα έργα του Ε.Δ.Τ.Δ αναφέρονται στο τοπίο και η συλλογιστική που ακολουθούν προκειμένου να εξάρουν την ιδιαιτερότητά του κατά τον Schulz μας δίνει το έναυσμα να τα χωρίσουμε σε δύο κύριες κατηγορίες.

Genius Loci, Το πνεύμα του τόπου, για μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής / Christian Norberg -‐Schulz / Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π. / Αθήνα 2009 / σελ.59

Ξεκινώντας, λοιπόν, την ανάλυση και εποπτεύοντας κανείς το έργο στην ολότητά του, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η έννοια του τοπίου στο έργο εκλαμβάνεται πρωτίστως ως μία κίνηση μέσα στο περιβάλλον, καθώς αυτό ποτέ δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό από τον παρατηρητή ως ενιαία ολότητα, αλλά σαν μια συλλογή εμπειριών που προσφέρονται από τις δαιδαλώδεις διαδρομές. Οδηγώντας κανείς ολόκληρη την διαδρομή των 226 χιλιομέτρων του Ε.Δ.Τ.Δ., βρίσκεται κατά διαστήματα κοντά στον Ωκεανό με ένα αρχιπέλαγος νησιών διεσπαρμένο γύρω του, ενώ άλλες φορές βρίσκεται περιτριγυρισμένος από άγονα και βραχώδη τοπία, τα οποία άξαφνα ανοίγονται σε θεάσεις τεράστιων παγόβουνων. Παρόλα αυτά, εστιάζοντας όχι στο δίκτυο-‐διαδρομή, αλλά στις επιμέρους κατασκευές μέσα σε αυτό, διαπιστώνουμε ότι η έννοια της κίνησης παραμένει πολύ ισχυρή και σε μεγαλύτερη κλίμακα, υπό άλλη μορφή όμως. Εδώ η κίνηση αναγιγνώσκεται συνήθως ως μία περίβλεπτη πορεία προς ένα σημαντικό σημείο που προσφέρει ιδιαίτερες ποιότητες. Ίσως το πιο αξιοσημείωτο παράδειγμα μίας διαδρομής που έχει παραχθεί μέσα στο δίκτυο βρίσκεται στο Trollstigen. Το Trollstigenplataet είναι ένα από τα πιο εμβληματικά έργα του δικτύου. Έχει ως εγχείρημα τη χάραξη μίας γραμμικής, κατηφορικής διαδρομής, προσαρτημένης στο βραχώδες τοπίο. Η διαδρομή αυτή ξεκινά από ένα κτίριο εξυπηρετήσεων και καταλήγει σε ένα πλάτωμα που ίπταται πάνω από την ασφαλτοστρωμένη διαδρομή «Trollstigen» του δικτύου, και ελίσσεται κατά μήκος απόκρημνων βουνοπλαγιών. Το θέαμα αυτό σε συνδυασμό με την πότε

καταπράσινη και πότε κατάλευκη κοιλάδα, που σχηματίζεται μεταξύ των βουνοκορφών στο βάθος, συνθέτουν ένα μαγευτικό πεδίο θέασης για τους ταξιδευτές, οι οποίοι παίρνουν μία μακροσκοπική γεύση της διαδρομής που διήνυσαν ή πρόκειται να διανύσουν. Η συγκινητική εικόνα που πρόκειται να απολαύσει κανείς, λοιπόν, στην κατάληξη της κίνησης καθιστά ιδιαίτερα κρίσιμη τη διαδικασία στην οποία υπόκειται μέχρι να προσεγγίσει το πλάτωμα. Η μακριά κατηφορική διαδρομή επιτρέπει να επιβλέπεις την επικείμενη κίνηση και το πλάτωμα από ψηλά, όσο και τη θέα, προκαλώντας αδημονία για οτιδήποτε πρόκειται να βιώσεις κατά την κατάληξη της. Σε κάθε περίπτωση, το εγχείρημα αφορά τη διαδικασία προσέγγισης και στάσης στο πλάτωμα ως μία ενιαία εμπειρία. Η ένταση της κατάβασης με την εντυπωσιακή θέα που κόβει την ανάσα, στην απόληξή της δεν μπορούν να θεωρηθούν παρά αναπόσπαστα κομμάτια μίας αισθησιαρχικής εμπειρίας που προσφέρει το αρχιτεκτόνημα στην ολότητά του.

Στην προσπάθεια κανείς να συσχετίσει τα προηγούμενα με τις θεωρήσεις που αναπτύχθηκαν στο πρώτο κεφάλαιο, βρίσκεται μπροστά σε ενδιαφέρουσες αντιφάσεις. Από τη μία, το γεγονός ότι έχουμε να κάνουμε με μια σαφώς καθορισμένη γραμμή που, εδρασμένη στους κοφτερούς βράχους, εξασφαλίζει την ακίνδυνη προσέγγιση στο πλάτωμα εμπεριέχει μία προφανή διάθεση ελέγχου της φύσης. Η επαφή με την αγριότητα της, λοιπόν, φαίνεται κατ’ αρχήν να απουσιάζει. Επιπροσθέτως, η αποκόλληση του πλατώματος από την επιφάνεια των βράχων και η στροφή προς ένα συγκεκριμένο πεδίο θέασης, μας παραπέμπει στην αντίληψη της ορθολογικής σκηνογραφίας περί καθορισμού σημείων που υποδεικνύουν την οπτική απόλαυση, δηλαδή την ανάγνωση του φυσικού, ως καλαίσθητο πίνακα. Παρόλα αυτά, η διαδρομή, που οδηγεί στο πλάτωμα, θα ήταν εσφαλμένο να θεωρηθεί δημιούργημα μιας αμιγώς ορθολογικής διευθέτησης. Η χάραξη της γραμμής, αν και πλήρως ορισμένη, προκύπτει όχι με βάση τον Καρτεσιανό κάνναβο, βασικό εργαλείο σχεδίασης των γεωμετρικών τοπιακών διαμορφώσεων, αλλά υπόκειται στις εντάσεις της μορφολογίας του εδάφους. Η κάθοδος γίνεται παράλληλα με τα βράχια, ώσπου να αντιληφθεί κανείς πως ίπταται πάνω από την κοιλάδα και να συνειδητοποιήσει το μέγεθος του κενού κάτω από τα πόδια του. Το αίσθημα της ασφάλειας που προσφέρει το τεχνητό έρχεται σε μία σχεδόν παρανοϊκή αντίφαση με την απογείωση της

κατασκευής, που τονίζει την κλίμακα του τόπου. Ως εκ τούτου, ο επισκέπτης νιώθει κάθε άλλο παρά “κύριος και κάτοχος της φύσης”, κατά τον Καρτέσιο. Πλέον, κατακλύζεται από τα συναισθήματα του δέους και της ανασφάλειας, υποβαλλόμενος στον Ρομαντικό ψυχισμό συσχέτισης με τον τόπο από τους Νορβηγούς αρχιτέκτονες. Τελικά, θα συμπέραινε κανείς ότι το Trollstigenplataet αποτελεί μία εξπρεσιονιστική απόδοση μιας αρχικής ορθολογικής προσέγγισης, που χρησιμοποιεί τεχνικές ανάδειξης του τόπου σε Ρομαντικά πρότυπα. Ένα άλλο παράδειγμα ισχυρής κίνησης σε εγκατάσταση του Ε.Δ.Τ.Δ. είναι η κλίμακα στους καταρράκτες Svandalsfossen, της διαδρομής Ryfylke. Πρόκειται για μία σκάλα, μεταλλική προοξειδωμένη, σε σχήμα «Γάμμα» που εκτυλίσσεται κατά μήκος ενός καταρράκτη στη Sauda. Η εγκατάσταση αυτή αποτελεί φημισμένο αξιοθέατο για την περιοχή. Η σκάλα έχει προσαρτηθεί πάνω στα βράχια, πάνω στα οποία ρέει το νερό του καταρράκτη. Κανείς νιώθει την άμεση επαφή με τα στοιχεία της φύσης, καθώς δύναται να ακολουθήσει παράλληλα και σε άμεση επαφή την ροή, ξεκινώντας από τις εκβολές του καταρράκτη και καταλήγοντας ως την κύρια πηγή. Αντιλαμβάνεται κανείς ότι στο έργο αυτό δεν υπάρχει καμία διάθεση για στάση. Όλο το εγχείρημα βασίζεται στο γεγονός της παράλληλης κίνησης ενός φυσικού στοιχείου με ένα τεχνητό. Με αυτόν τον τρόπο υπάρχει άμεση αντίληψη των στοιχείων της φύσης από τον επισκέπτη, αλλά και επαφή σε πολύ μεγάλο βαθμό με αυτά. Η ακούσια και αναπόφευκτη σχεδόν επαφή με το νερό του καταρράκτη που συνάδει με τις Ρομαντικές αρχές σε συνδυασμό με την ψευδαίσθηση της αναρρίχησης στα κακοτράχαλα βράχια ορίζεται από μία γραμμική διαδικασία-‐διαδρομή, που ακολουθεί ανοδικά και ακίνδυνα ο χρήστης μέχρι να φτάσει τελικά στην πηγή. Παρατηρείται, λοιπόν, ότι και εδώ έχουμε το ίδιο στοιχείο-‐ απόληξη της διαδρομής, όπως ακριβώς και στο Trollstigen. Η διαφορά εδώ, όμως, είναι

ότι η απόληξη αυτή δε διαμορφώνεται με τεχνητά μέσα (πλάτωμα), αλλά υπάρχει φυσικά με τη διαδρομή απλά να το προσεγγίζει. Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία της κίνησης και απόληξης (κίνηση – στάση) τελικά είναι παρόμοια, αλλά το μέσον και οι συνθήκες που παράγονται διαφέρουν. Ένα, επίσης χαρακτηριστικό που δεν πρέπει να παραβλεφθεί, και χαρακτηρίζει την ποικιλία που διακατέχει τα έργα, και αφορά την μορφή της κίνησης είναι η φορά της. Στο Trollstigen, η κίνηση είναι σχεδιασμένη να ακολουθείται κατηφορικά, με σκοπό να απολαμβάνει κανείς απλόχερα τις οπτικές απολαύσεις της κοιλάδας, καθώς κατηφορίζει. Από την άλλη, στο Svandalsfossen, η κίνηση προβλέπεται να ακολουθείται καταρχήν ανηφορικά. Με αυτόν τον τρόπο, οι φυσικές ομορφιές αποκαλύπτονται σταδιακά, ώσπου κανείς να βρεθεί αναπάντεχα μπροστά στην πηγή του καταρράκτη.

Η αντί-‐παράθεση των παραπάνω παραδειγμάτων γίνεται προκειμένου να δοθεί μία ιδέα της ποικιλίας που παρουσιάζει η κατηγορία της κίνησης σε φαινομενικά πανομοιότυπες αρχιτεκτονικές εφαρμογές. Είναι σαφές ότι ανάλογα με τη φύση του περιβάλλοντος πάνω στο οποίο επεμβαίνει ο αρχιτέκτονας, ακολουθείται ανάλογη μέριμνα ως διαδικασία αποκάλυψης -‐και προβολής-‐ των στοιχείων που βρίσκονται ήδη στο χώρο. Καθήκον του αρχιτέκτονα είναι να αναζητεί τα βασικά υλικά εργασίας του στον εκάστοτε τόπο και να αναδεικνύει τις κρυφές τους ιδιότητες(C. N. Schulz).

Η δεύτερη κατηγορία, στην οποία θα κατέτασσε κανείς τις κατασκευές του Ε.Δ.Τ.Δ είναι αυτή που έχει έντονο το στοιχείο της αισθησιαρχίας. Είναι τα παραδείγματα που διακρίνονται για την έντονη διάθεση να εγείρουν έντονα συναισθήματα του επισκέπτη. Εδώ, το περιβάλλον αναγνωρίζεται ξεκάθαρα ως το «εκεί έξω» και η προσέγγιση του γίνεται με μία ιδιαίτερη εκφραστικότητα, σχεδόν τελετουργικά. Σε αυτήν την κατηγορία, η αρχιτεκτονική αναλαμβάνει το ρόλο του διαμεσολαβητή ανάμεσα στην κλίμακα του ανθρώπου και του τοπίου, υπονοώντας παράλληλα ένα σχόλιο. Φέρνοντας τον άνθρωπο ενώπιον του κινδύνου, του αποκαλύπτει τη μεγαλειότητα του φυσικού περιβάλλοντος και σχολιάζει εμμέσως την αδυναμία του να την υπερβεί. Έχουμε, δηλαδή μία κατά βάση ρομαντική προσέγγιση του τόπου, η οποία ενισχύεται από την ιδιαιτερότητα του Νορβηγικού φυσικού ανάγλυφου με το επιβλητικό και εν πολλοίς αφιλόξενο περιβάλλον. Η αρχιτεκτονική σε αυτήν την περίπτωση διακρίνεται για τα τεχνάσματα, που στρέφονται με άξονα τη σχέση αυτή. Ένα από τα παραδείγματα, που υπάγονται σε αυτήν την κατηγορία είναι το Trollstigenplataet και έχει ήδη αναφερθεί παραπάνω. Τα στοιχεία που ήδη έχουν προαναφερθεί, όμως, συναντώνται σε υπερθετικό βαθμό σε μία άλλη κατασκευή που βρίσκεται στην διαδρομή Aurlandsfjellet. Πρόκειται για την πλατφόρμα θέασης Stegastein. Η βραβευμένη κατασκευή του Stegastein κατάφερε σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα να ξεχωρίσει και να αναδειχθεί αυτή η ίδια ως αξιοθέατο. Πρόκειται για μία πλατφόρμα θέασης, κατασκευασμένη από ξύλο και μέταλλο, που φέρνει τον επισκέπτη περίπου 30 μέτρα έξω από τους βράχους και 650 μέτρα πάνω από τα φιόρδ. Η εισαγωγή αυτής της λιτής και συνάμα επιβλητικής, δυναμικής φόρμας στο χώρο εισάγει μία πρωτόγνωρη διάσταση στη λογική της απόλαυσης του μαγευτικού αναγλύφου των Φιόρδ. Πρόκειται για μία ξεκάθαρη και ενιαία γραμμή που ξεπροβάλλει μέσα από την πυκνή βλάστηση και είναι ορατή από μακριά, ως εμβληματικό σημείο ενδιαφέροντος. Η φόρμα προκύπτει ως μία γραμμική χάραξη που καμπυλώνει έως ότου καταλήξει να χάνεται στο κενό. Από το ύψος του

ματιού και καθώς κανείς ακολουθεί αυτήν τη χάραξη δίνεται η αίσθηση ότι δυνητικά ο θεατής παραλαμβάνεται από το δρόμο και οδηγείται γραμμικά στο ακραίο σημείο, όπου εντείνεται η αίσθηση της πτώσης στο κενό. Το δραματικό κάδρο της ατίθασης κορυφογραμμής, που απλώνεται μπροστά του, υπνωτίζει τον θεατή και τον έλκει στο να βιώσει πραγματικά την άγρια δυναμική του τόπου. Άξιος αναφοράς είναι ο τρόπος, που κατασκευάζεται η παραπάνω πλατφόρμα. Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται το ξύλο ως υλικό επικάλυψης και καμπυλώνεται, προκειμένου να ακολουθήσει την φόρμα της σύνθεσης επιτείνει την ενιαία γραμμική σύλληψη του έργου, ενώ οι οικοδομικές λεπτομέρειες σύνδεσης των ξύλινων επιφανειών μαρτυρούν την επιμέλεια που δόθηκε στο σχεδιασμό. Η ξύλινη επίστρωση σταματά με μόνο τον μεταλλικό φέροντα οργανισμό να συνεχίζει και να εδράζεται στα βράχια και να διασφαλίζει τη στιβαρότητα της εγκατάστασης. Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στον τύπο του-‐ εγκάρσιου στην κίνηση-‐ προστατευτικού, όπως και στον τρόπο με τον οποίο τοποθετείται. Ο λόγος γίνεται για ένα γυάλινο πέτασμα, που εγκαθίσταται με μία έντονη κλίση προς τα έξω, επιτείνοντας τη ψευδαίσθηση της συνεχούς ροής προς το κενό. Δίνεται με αυτόν τον τρόπο η δυνατότητα κάποιος να βιώσει στο έπακρο την λεπτή γραμμή που τον χωρίζει από την πτώση, καθώς προσεγγίζοντας το, το κέντρο βάρους του βρίσκεται στο κενό. Με άλλα λόγια, βλέπουμε την χωρική απεικόνιση μιας αίσθησης που γεννιέται ανεμπόδιστα στον περιηγητή του νορβηγικού τοπίου, την αίσθηση του βαδίσματος πλάι σε ένα απόκρημνο έδαφος, της υψοφοβικής άποψης των σχεδόν κατακόρυφων πλαγιών. Όλα αυτά τα στοιχεία συμπυκνώνονται σε αυτή την κατασκευή, η οποία παρότι δεν είναι φτιαγμένη από την φύση, έχει καταφέρει να αποτυπώσει ορισμένα από τα πιο ουσιώδη στοιχεία του την απαρτίζουν.

Είναι σαφές πως η κεντρική ιδέα του έργου βασίζεται στην πρωτόγονη αίσθηση αβεβαιότητας και τη σχέση κινδύνου που είχε ο άνθρωπος με τη φύση στο πιο αρχέγονο στάδιο της ύπαρξής του. Μια σχέση που μελετήθηκε ιδιαίτερα κατά την περίοδο του ρομαντισμού όταν ο Burke συνειδητοποίησε πως «αυτή η έκθεση σε μια αίσθηση κινδύνου από τη

71 35

δύναμη της φύσης είναι απαραίτητη για τη βίωση του ύψιστου 17 μεγαλείου». Άλλωστε όπως αναφέρει και ο Jay Appleton στο βιβλίο του ‘The Experience of Landscape’: «για να γευτείς το μεγαλείο μιας τρικυμίας δε χρειάζεται να βουτήξεις στα κύματα και πραγματικά να συνθλιβείς. Το να στέκεσαι σε ένα βράχο ο οποίος κουνιέται ελαφρώς, να νιώθεις την απαλή υγρασία στα μάγουλά σου ή να ακούς τον βαρύ γδούπο των κυμάτων, κάτι ανάμεσα σε έκρηξη και βουητό, αυτά αρκούν. Η δυνατότητα που έχουμε να μπορούμε να παρατηρούμε το κύμα και να εκτιμούμε τα πιθανά ενδεχόμενα πριν αυτά συμβούν καθώς επίσης και το γεγονός ότι μπορούμε να παρακολουθούμε την όλη σκηνή από ένα μέρος σε απόσταση αναπνοής από το σημείο που θα εκτυλιχτεί, είναι που μας ωθεί στο να βρούμε νόημα και να απάγουμε ενθουσιασμό από την όλη 18 εμπειρία.» 35

17 Burke Edmunt, On the sublime and beautiful, New York: P.F. Collier & Son, 1909-‐

14, σελ 26 Jay Appleton, The Experience of Landscape, Wiley, 1996, σελ.85-‐86

Συνοψίζοντας, λοιπόν, την κριτική του έργου θα έλεγε κανείς ότι πρόκειται για μία εγκατάσταση – “τομή” στο φυσικό περιβάλλον, που αν και κάνει αισθητή την παρουσία της με τη γενναία μορφή και τον όγκο της, εντούτοις δείχνει να σέβεται απόλυτα το φυσικό συγκείμενο με την προσάρτηση πάνω του. Αυτό, διότι, αν και κατασκευή μεγάλης κλίμακας εδράζεται στο έδαφος με ελάχιστα σημεία επαφής. Παρατηρούμε, λοιπόν, μία τολμηρή σχεδιαστική κίνηση ορθολογικού τύπου που καθορίζει απόλυτα τον τρόπο με τον οποίο συσχετίζεται κανείς με τον τόπο, αλλά συναρμόζεται με το τοπίο με μία ρομαντική διάθεση ελάχιστης, τελικά, παρέμβασης στο ανάγλυφο. Εκτός αυτού, ενδιαφέρουσα είναι η λογική που κρύβεται πίσω από το σχεδιασμό και αφορά την προσέγγιση της φύσης από τον άνθρωπο. Σημαντικό ρόλο σε αυτήν τη σχέση παίζει η έννοια του κενού. Η ύπαρξη του κενού εν γένει διατυπώνει την αποστασιοποίηση μεταξύ δύο στοιχείων. Είναι ο χώρος που μεσολαβεί προκειμένου τα δύο στοιχεία -‐ στην περίπτωσή μας ο άνθρωπος και η παλέτα των υψίκορφων σκηνικών στο βάθος-‐ να έρθουν σε επαφή. Αυτό φαίνεται να συσχετίζεται με την θεωρία της οπτικής απόστασης, όπως αυτή διατυπώθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο, με την έννοια ότι η θέαση της φύσης γίνεται υπό μια προκαθορισμένη οπτική. Σε περίπτωση, όμως, που κανείς αναγνωρίσει την ύπαρξη του κενού ως το κλειδί της δυναμικής αίσθησης που επιτυγχάνεται στην άκρη της πλατφόρμας, τότε η συνθήκη αυτή αμφισβητείται. Πλέον, το κενό της απόστασης δε λειτουργεί αποσχιστικά, αλλά νοηματοδοτείται ως αναπόσπαστο κομμάτι για την κατανόηση της φυσιολογίας των Νορβηγικών βουνών. Η ύπαρξη του κενού αποτελεί προαπαιτούμενο για τη βίωση της φύσης, φέρνοντας τον άνθρωπο αντιμέτωπο με την κλίμακα του τόπου. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η συσχέτιση του έργου με αμιγώς ορθολογικά πρότυπα, δεδομένης της απόστασης του παρατηρητή από το σημείο ενδιαφέροντος, δεν είναι απόλυτη. Αυτό, διότι, η εν λόγω κατασκευή, παρότι παραπέμπει σε ανθρωπογενή υψηλή τεχνική, αποτέλεσμα των αστικά συγκροτημένων κοινωνιών, με τη λειτουργία της δείχνει να υπηρετεί τα ρομαντικά ιδεώδη που θέλουν να προβάλλουν την

αξία της ανέγγιχτης φύσης. Επιπλέον, με την ίδια τη μορφή της φαίνεται να οξύνει συναισθήματα ταυτόσημα με αυτά που θα γεννιόντουσαν στο συγκεκριμένο σημείο χωρίς αυτή την επέμβαση. Υπάρχει, τελικά, ένα πάντρεμα ορθολογικών καταβολών ελέγχου του τεχνικού χώρου, "γεφύρωσης" της φύσης και ρομαντικής έμφασης που αφ' ενός μεν επιτρέπει μια πιο συγκεκριμένη και σχεδιασμένη περιήγηση στο τοπίο ενώ αφετέρου παραπέμπει σε αναφορές και συναισθημάτων που βιώνει κανείς στην άγρια φύση.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ _ 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Μέσα από τη διαδικασία μελέτης και καταγραφής των παραμέτρων που συντέλεσαν ιστορικά στην διαμόρφωση της παιδείας τόσο των σχεδιαστών τοπίου όσο και του κοινού που τα επισκέπτεται, αναρωτιόμαστε αν θα μπορούσαμε να καταλήξουμε σε ασφαλή συμπεράσματα όσον αφορά στις παρούσες και μελλοντικές συνθήκες στον τομέα των τοπιακών επεμβάσεων. Εκ πρώτοις όψεως, φαίνεται μάλλον αδύνατο να απορρίψουμε πλήρως την τεχνολογική ευφυΐα και τη δυνατότητα ελέγχου της φύσης που έχει συσσωρεύσει ο πολιτισμός μας. Έχοντας, όμως, μια εμπειρία ρομαντικού ενδιαφέροντος για την αδιαμεσολάβητη άγρια φύση, ιδίως σε χώρες όπου το ρομαντικό παρελθόν έχει υπάρξει ιδιαίτερα ισχυρό, επιμένουμε να προβάλλουμε την υψηλή αισθητική του φυσικού τοπίου σε αρκετές περιπτώσεις ως συνταρακτικό σημείο ενδιαφέροντος. Στο παράδειγμα της Νορβηγίας εντοπίζουμε αυτήν ακριβώς την πρόθεση, με ιδιαίτερα δυναμικό αλλά καθόλου κραυγαλέο τρόπο, που φαίνεται μάλλον μακρινός για τα ελληνικά δεδομένα.

Έτσι, λοιπόν, τα συμπεράσματα αυτής της διερεύνησης μπορούν να είναι δύο κατευθύνσεων. Πρώτον, αφορούν στη διαδικασία που, κατά τη διάρκεια της ευρωπαϊκής ιστορίας, οδηγεί από τον άκρατο γεωμετρικό φορμαλισμό και την προσπάθεια ακραίου ελέγχου του φυσικού τοπίου σε μία ρομαντική προσέγγιση που απευθύνεται στον ''άγριο κήπο'', δηλαδή τη φυσικότροπη διαμόρφωση τοπίου, κι ακόμα περισσότερο στο ενδιαφέρον για το πλήρως αδιαμόρφωτο τοπίο. Με την ακαθόριστη ανάπτυξη των μεγαλουπόλεων, η αποσπασματική και ασύνδετη τοποθέτηση του αστικού πρασίνου δημιουργεί ένα αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ πολιτισμού και φύσης, οδηγώντας τους σύγχρονους αστούς να επιζητούν ολοένα και περισσότερο μια πρωτογενή εμπειρία φυσικού χώρου. Την εν λόγω, ρομαντικών καταβολών, ανάγκη για επανασύνδεση με το φυσικό περιβάλλον επιχειρούν να διατυπώσουν οι σύγχρονοι σχεδιαστές τοπίων. Η τεχνογνωσία που αποκτήθηκε σταδιακά μέσα από την προσπάθεια επιβολής στη φύση γίνεται σήμερα το εργαλείο επαναπροσέγγισής της, με τρόπο που δεν εξαίρει την ανθρώπινη ισχύ, αλλά επιμένει σε συνθετικές αρχές ελάχιστης επέμβασης. Η δεύτερη κατεύθυνση συμπερασμάτων αφορά , όχι μόνο στην θετική αισθητική αποτίμηση των κατασκευών τις οποίες σχεδίασαν οι Νορβηγοί συνάδελφοί μας, αλλά στο ενδιαφέρον για να εφαρμόσουμε στον ελληνικό χώρο δίκτυα αντίστοιχης λογικής για την αναγνώριση, επίσκεψη και προσέγγιση του φυσικού μας τοπίου. Ο ελληνικός χώρος περιλαμβάνει φυσικά τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και έντασης στα οποία θα μπορούσαμε να κατευθύνουμε τους εναλλακτικούς τρόπους περιήγησης και τον εναλλακτικό τουρισμό, επεμβαίνοντας όχι με εκτενείς και συνεχείς διαμορφώσεις αλλά με δίκτυα σημειακών εστιών που θα επέτρεπαν στους περιηγητές να πλησιάσουν και να απολαύσουν τη δυναμική του φυσικού τοπίου. Ιδιαίτερη προσοχή οφείλουμε να επιστήσουμε στο γεγονός ότι το νορβηγικό παράδειγμα υποδεικνύει μια συγκροτημένη, ολοκληρωμένη στάση απέναντι στο φυσικό υπόβαθρο. Η σημασία του δικτύου, που διατρέχει το σύνολο της χώρας και ενοποιεί τα διαφορετικά σημεία

ενδιαφέροντος είναι η ειδοποιός διαφορά από τις υπόλοιπες ενδιαφέρουσες μεν, σημειακές δε, διαμορφώσεις τοπίου. Αναγνωρίζουμε, εδώ, μια συνεπή προσπάθεια συνολικής αντίληψης και αντιμετώπισης της σχέσης του περιαστικού με το αστικό τοπίο της χώρας. Ο υπαίθριος χώρος μεταξύ των οικιστικών περιοχών παύει να είναι προσπελάσιμος μόνο μέσω των οδικών αρτηριών, γίνεται αντικείμενο εξερεύνησης και περιήγησης, ενώ οι σχεδιασμένες διαδρομές αναδεικνύουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ορίζοντας ανάλογα διαμορφωμένα σημεία ενδιαφέροντος. Οι συνεχείς διαδρομές ξεκινούν από τα μεγάλα αστικά κέντρα και φτάνουν τις πιο δύσβατες περιοχές δημιουργώντας ένα διαδραστικό πλέγμα φύσης και πόλης, μέσω του οποίου προβάλλεται η Νορβηγία ως ένας από τους δημοφιλέστερους προορισμούς φυσιοκεντρικού τουρισμού. Είναι προφανές ότι η σχεδιασμένη διαχείριση και ανάδειξη του φυσικού πλούτου μιας χώρας αφενός μεν αναβαθμίζει το βιοτικό επίπεδο και την περιβαλλοντική παιδεία των κατοίκων της, αφετέρου ενισχύει το ανταγωνιστικό προφίλ της στον τομέα του τουρισμού. Ανάλογες κινήσεις στρατηγικής σημασίας θα ήταν εύλογο να συναντήσουμε στον ελλαδικό χώρο με την ποικιλόμορφη γεωμορφία, που δεν περιορίζεται στα πολυάριθμα, διάσπαρτα νησιά, αλλά περιέχει σπουδαία ορεινά και πεδινά τοπία, ικανά να εντυπωσιάσουν κάθε απαιτητικό περιηγητή. Ας μελετήσουμε, λοιπόν, το παράδειγμα των Νορβηγών από την αρχική, χωροταξική του σύλληψη μέχρι και τις οικοδομικές λεπτομέρειες , με στόχο να δημιουργήσουμε ένα νέο τουριστικό χάρτη για τη χώρα μας. Ένα χάρτη που προβάλλει την ''άγνωστη'' πλευρά του τόπου μας ,μια πλευρά που πρώτα, οι ίδιοι οι κάτοικοι οφείλουμε να εξερευνήσουμε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙA • •

Κώστας Μωραΐτης: Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου: σημειώσεις για τη νεότερη, τοπιακή επεξεργασία του τόπου. Εκδ.: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, 2005

Jay Appleton. The Experience of Landscape [Revised Edition]. Publ.: John Wiley & Sons, Chichester, 1996

•

Simon Bell: Elements of Visual Design in the Landscape. Publ.: E & FN Spon, London, 1993

•

Francesco Careri. Walkscapes : el andar como practica estetica = Walkscapes : walking as an aesthetic practice. Publ.: Gustavo Gilli, S.A.

• •

•

T. O. Enge, C. F. Schroer : Garden Architecture in Europe 1450-‐1800. Publ: Benedikt Taschen, Germany, 1992

Schiller Friedrich . Περί ασφαλούς και συναισθηματικής ποιήσεως. εκδ. ΣΤΙΓΜΗ/ Μάρτος 2005 Schiller Friedrich. Περί ασφαλούς και συναισθηματικής ποιήσεως. εκδ. ΣΤΙΓΜΗ/ Μάρτος 2005 Michael Laurie: An Introduction to Landscape Architecture. Publ.: Elsevier, New York, 1976

•

Riita Nikula: Architecture and Landscape, the building of Finland. Otava Publishing Company, 1993

• • •

•

Christian Norberg-‐Schulz . Genius Loci. Το πνεύμα του τόπου, για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής. Εκδ.: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2009

Georg Simmel, J. Riiter, E. H. Gombrich. Το τοπίo. εκδ. Ποταμός, 2004

Udo Weilacher : Between Landscape, Architecture and Land Art. Publ.: Birkhauser, Basel, Switzerland, 1996 Editorial Board : F. C. Cabral, S. Crowe, Z. Miller, H. B. Owens, S. Gibson, P. Porcinai, A. Glikson, F. G. Breman, B. Colvin, M. Mitchell. Shaping tomorrow’s landscape I & II. Publ.: Djambatan, Amsterdam, 1964

ΑΡΘΡΑ -‐ LINKS •

http://www.ghi-‐ dc.org/publications/ghipubs/bu_supp/supp004/011.pdf

•

Romanticism and Rationalism, Frank Thilly, The Philosophical Review , Vol. 22, No. 2 (Mar., 1913), pp. 107-‐132 Published by: Duke University Press on behalf of Philosophical Review

Stable URL: http://www.jstor.org/stable/2178366 • •

•

Harvard Classics, Vol. 24, Part 2 A Philosophical Inquiry into the Origin of Our Ideas of The Sublime and Beautiful/ http://www.bartleby.com/24/2/ Romantic Gardens: Nature, Art, and Landscape Design/ http://www.themorgan.org/exhibitions/exhibition.asp?id=27 Σίλλερ: "Μέσα από την ομορφιά πραγματώνουμε , όσο είναι δυνατόν την ανθρωπιά μας"/ http://www.netschoolbook.gr/solomos/Schiller-‐arch.html ΤΟΠΙΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Α. Αντωνάς/ http://antonas.files.wordpress.com/2007/09/topiografemata.pdf PHILOSOPHIE DU PAYSAGE, Georg Simmel/ http://datablock.free.fr/GEORG%20SIMMEL%20Philosophie%20d u%20paysage.pdf Εισαγωγή στον Georg Simmel/ http://virtualcommunities-‐giakos.blogspot.gr/2011/01/georg-‐ simmel-‐2.html

ΑΠΟΘΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ

1. Το μεγάλο τεταρτημόριο – αζιμούθιο του Crüger, το οποίο ολοκληρώθηκε από τον μαθητή του Johannes Hevelius, μεγάλου αστρονόμου της εποχής της Αναγέννησης, γνωστού και ως «ιδρυτής της σεληνιακής τοπογραφίας». Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Hevelius-‐Quadrant.jpg 2. Garden of Eden (Jacob de Backer )– Πίνακας με λάδι σε Βελανιδιά. Τοποθετείται ου στο δεύτερο μισό του 16 αιώνα. Φυλάσσεται στο Groeningemuseum Πηγή: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jacob_de_Backer_-‐ _Garden_of_Eden_-‐_WGA1125.jpg 3. The Arcadian or Pastoral State. Ο δεύτερος από τους πέντε πίνακες της σειράς The course of Empire του Thomas Cole. Το σκηνικό του πίνακα διατυπώνει το ιδανικό, περιαστικό περιβάλλον της αρχαίας Ελλάδας και της Αρκαδίας Πηγή: http://www.explorethomascole.org/tour/items/65 4. Η βίλα Farnese της Caprarola είναι μερικές φορές ανακριβώς γνωστή ως Βίλα Caprarola. Ίσως ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα παραδείγματα της ο αναγεννησιακής έπαυλης, χτισμένη από την οικογένεια Farnese το 16 αιώνα. Πηγή: http://www.greatbuildings.com/cgi-‐bin/gbc-‐ drawing.cgi/Villa_Farnese.html/Villa_Farnese_Site.html 5. The villa d'Este palace and gardens, Tivoli, Italy, circa 1600 Πηγή: http://eu.art.com/products/p12061358-‐sa-‐i1505076/posters.htm 6. Διάγραμμα με τίτλο Descartes vision. Όραση και οπτική αντίληψη από τον Καρτέσιο. Πηγή: http://vintageprintable.com/wordpress/vintage-‐printable-‐science-‐ 2/medical-‐anatomy/medical-‐eyes-‐ears-‐teeth/medical-‐diagram-‐descartes-‐vision-‐ and-‐visual-‐perception-‐2/ 7. Ο Άνθρωπος του Βιτρούβιου είναι ένα διάσημο σχέδιο με συνοδευτικές σημειώσεις του Λεονάρντο ντα Βίντσι, που φτιάχτηκε περίπου το 1490 σε ένα από τα ημερολόγιά του. Απεικονίζει μία γυμνή αντρική φιγούρα σε δύο αλληλοκαλυπτόμενες θέσεις με τα μέλη του ανεπτυγμένα και συγχρόνως εγγεγραμμένη σε ένα κύκλο και ένα τετράγωνο. Το σχέδιο και το κείμενο συχνά ονομάζονται Κανόνας των Αναλογιών ενώ χρησιμοποιείται ως ένα υπονοούμενο σύμβολο της ουσιώδους συμμετρίας του ανθρώπινου σώματος, και κατά προέκταση του σύμπαντος ως σύνολο. Πηγή:http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg 8. Η πρώτη σημαντική αστρονομική εργασία του Κέπλερ με τίτλο Mysterium Cosmographicum, «Το Μυστήριο του Κόσμου» (του Σύμπαντος) που αποτέλεσε

την πρώτη δημοσιευμένη υπεράσπιση του συστήματος του Κοπέρνικου. Ο Κέπλερ συνειδητοποίησε ότι τα κανονικά πολύγωνα είναι εγγεγραμμένα σε περιγεγραμμένο κύκλο με συγκεκριμένες αναλογίες, τον οποίο θεώρησε ότι μπορεί να είναι η γεωμετρική βάση του σύμπαντος. 9. Το Ρομβοκυβοκταέδο του Leonardo di ser Piero da Vinci. Είναι ένα κυρτό ημικανονικό πολύεδρο που ανήκει στα στερεά του Αρχιμήδη. ου 10. Villa Gamberaia, μία έπαυλη του 14 αιώνα κοντά στο Settignano, έξω από τη Φλωρεντία. Χαρακτηριστική για τον αναγεννησιακού τύπου κήπο. 11. Ο Οδοιπόρος επάνω από την θάλασσα της ομίχλης (γερμ. Wanderer über dem Nebelmeer) είναι έργο ζωγραφικής και αυτοπροσωπογραφία του ρομαντικού Γερμανού ζωγράφου Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ. Κατασκευάστηκε το έτος 1818 και σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο Τέχνης Kunsthalle Hamburg στο Αμβούργο. Πηγή: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CE%B4%CE%BF%CE%B9%CF%80%CF%8C%C F%81%CE%BF%CF%82_%CE%B5%CF%80%CE%AC%CE%BD%CF%89_%CE%B1%CF% 80%CF%8C_%CF%84%CE%B7_%CE%B8%CE%AC%CE%BB%CE%B1%CF%83%CF%83 %CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%BF%CE%BC%CE%AF%CF%87%CE%BB%C E%B7%CF%82 12. Philosophical balloon σχέδιο του Αλβανού καρτουνίστα Medi Belortaja Πηγή: http://www.cartoongallery.eu/englishversion/gallery/albania/medi-‐ belortaja/ 13. Τζον Κόνσταμπλ: Η κοιλάδα Στάουρ και η εκκλησία του Ντέντχαμ (1814–1815). Λάδι σε καμβά, 55 εκ. x 78 εκ. Μουσείο Καλών Τεχνών, Βοστόνη, ΗΠΑ. Πηγή: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%B6%CE%BF%CE%BD_%CE%9A%CF%8C% CE%BD%CF%83%CF%84%CE%B1%CE%BC%CF%80%CE%BB 14. Der Morgen (1820-‐1821). Του C.D.Friedrich. Λάδι σε καμβά, 22x30,5, Niedersächsisches Landesmuseum, Αννόβερο Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_works_by_Caspar_David_Friedrich 15. Sea of Ice (1823-‐1824). 96,7x126,9 εκ. αριστουργηματικός πίνακας του Γερμανού ζωγράφου C.D. Friedrich. Φιλοξενείται στην Αίθουσα Τέχνης Αμβούργου. Πηγή: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%98%CE%AC%CE%BB%CE%B1%CF%83%CF%83%C E%B1_%CE%B1%CF%80%CF%8C_%CF%80%CE%AC%CE%B3%CE%BF

16. Ο κήπος του Wörlitz.Μία αναπαράσταση του κήπου του Ermenonville του Rousseau. Πηγή: http://www.theislandreview.com/artificial-‐islands/ 17. Χάρτης σήμανσης του Ε.Δ.Τ.Δ της Νορβηγίας Πηγή: http://www.nasjonaleturistveger.no/en 18. Γενική άποψη της εγκατάστασης Flotane στην διαδρομή Aurlandsfjellet. Πηγή: http://www.nasjonaleturistveger.no/en 19. Ο σκυροδετημένος όγκος της εγκατάστασης Flotane στην διαδρομή Aurlandsfjellet. Πηγή: http://www.nasjonaleturistveger.no/en 20. Η συστάδα καθισμάτων της εγκατάστασης Flotane στην διαδρομή Aurlandsfjellet. Πηγή: http://www.nasjonaleturistveger.no/en 21, 22. Οι κυβικές καρέκλες του Snefjord. Πηγή: http://www.pushak.no/pushak_project.php?projectid=4 23, 24. Η δαιδαλώδης εγκατάσταση στο Selvika Πηγή: http://www.reiulframstadarkitekter.no/projects.asp?menu=projects&IDwork=126 &submenu=&tittel=NATIONAL%20TOURIST%20ROUTE%20Rv%20889%20HAVOYSU ND 25. Η πλατφόρμα θέασης του Askevågen – Γενική άποψη Πηγή: http://nationalroutes.info/homepage 26. Η πλατφόρμα θέασης του Askevågen Πηγή: http://www.nasjonaleturistveger.no/en/atlanterhavsvegen/askevaagen 27. Εστίαση στις λεπτομέρειες κατασκευής της εγκατάστασης Askevågen Πηγή: http://www.nasjonaleturistveger.no/en/atlanterhavsvegen/askevaagen 28. Το Νορβηγικό περίπτερο της Μπιενάλε της Βενετίας. 1962, Ιταλία Πηγή: http://thelongroadtovenice.com/2011/07/19/biennale-‐day/ 29. Το πλάτωμα αποκολλάται από τα βράχια. Πηγή: http://www.e-‐architect.co.uk/norway/trollstigen-‐national-‐tourist-‐route

30. Το κτίριο εξυπηρετήσεων στην αρχή της κατηφορικής διαδρομής του Trollstigenplataet Πηγή: http://nationalroutes.info/homepage 31. Πανοραμική άποψη της κίνησης στο Trollstigenplataet Πηγή: http://www.nasjonaleturistveger.no/en/geiranger-‐ trollstigen/trollstigplataaet 32,33. Η σκάλα στο Ryfylke. Πηγή: http://www.fjordnorway.com/no/ATTRAKSJONER/Nasjonale-‐ turistveger/Ryfylke/ 34. Η πλατφόρμα του Stegastein από το ύψος του ματιού. Πηγή: http://fotografiagrupobazan.blogspot.gr/2010_04_01_archive.html 35. Γενική άποψη της πλατφόρμας στο Stegastein Πηγή: http://www.nasjonaleturistveger.no/en/aurlandsfjellet/stegastein 36. Κοιτώντας το κενό στην άκρη της κίνησης Πηγή: http://www.nasjonaleturistveger.no/en/aurlandsfjellet/stegastein

Κε ν τ ρι κ όπε δί οαν αφοράςτ ηςέ ρε υν αςαποτ ε λ ε ίηε ξ έ τ ασητ ωντ άσε ων αν τ ι με τ ώπι σηςτ ουτ οπί ουκ αιτ ηςαρχ ι τ ε κ τ ον ι κ ής ,ξ ε κ ι ν ών τ αςαπό τ ην κ ομβι κ ήπολ ι τ ι στ ι κ άπε ρί οδοτ ηςΑν αγ έ ν ν ησης . Οιαι ών ε ς , πουακ ολ ουθούν , συν δέ ον τ αιμετ ηντ ε χ ν ολ ογ ι κ ήε ξ έ λ ι ξ ητ ωνδυτ ι κ ώνκ οι ν ων ι ών , αλ λ άε πί σης μετ ηνκ ρι τ ι κ ήστ άσηγ ι ατ οναν ε ξ έ λ ε γ κ τ οκ ατ αστ ροφι κ όέ λ ε γ χ οστ οφυσι κ ό υπόβαθρο.Ηδι ε ρε ύν ησητ ωνδυοαυτ ώναν τ ί ρροπωνκ ατ ε υθύν σε ων ,όπως ε κ φράζ ον τ αι απότ οορθολ ογ ι κ όδυτ ι κ όπν ε ύμα, αφ’ ε ν όςκ αι απότ ηνκ ρι τ ι κ ή που τ ου ασκ ε ί τ αιε κμέ ρουςτ ου Ρ ομαν τ ι σμού αφ’ε τ έ ρου,αποτ ε λ ούν βασι κ ήμε θοδολ ογ ι κ ήε πι λ ογ ήτ ηςε ργ ασί ας . Ηπροσωπι κ ήε παφήμετ ι ςι δι αι τ ε ρότ ητ ε ςτ ηςΝορβηγ ι κ ήςφύσηςκ αιτ ην τ οπι ακ ήκ αιαρχ ι τ ε κ τ ον ι κ ήπαι δε ί ατ ωνΣ κ αν δι ν αβι κ ώνχ ωρώνε πι τ ε ί ν ε ιτ ο προηγ ούμε ν ο δί πολ ο σύγ κ ρι σης .Τ ο παράδε ι γ μα τ ου Ε θν ι κ ού Δι κ τ ύου Τ ουρι στ ι κ ώνΔι αδρομώντ ης Νορβηγ ί αςχ ρησι μοποι ε ί τ αιωςτ οε πόμε ν ο βήμα ε ξ έ τ ασης που αφορά όχ ιπλ έ ον ι στ ορι κ ά παραδε ί γ ματ α,αλ λ ά σύγ χ ρον ε ςτ οπι ακ έ ςε πε μβάσε ι ςοιοποί ε ςε πι πλ έ ονθε ωρούν τ αισημαν τ ι κ έ ς γ ι ατ ηναξ ι οποί ηση τ ου φυσι κ ού πλ ούτ ου,ωςε πε μβάσε ι ςστ ρατ ηγ ι κ ής σημασί ας γ ι ατ ην αν άπτ υξ ητ ου ε ν αλ λ ακ τ ι κ ού τ ουρι σμού τ ης χ ώρας . Αν άλ ογ ε ςτ άσε ι ςκ ε ν τ ρι κ ής αξ ι ολ όγ ησης τ ης φύσης χ αρακ τ ηρί ζ ουν γ ε ν ι κ ότ ε ρα, δι ε ρωτ όμαστ ε , σημαν τ ι κ έ ςτ άσε ι ςτ ουσύγ χ ρον ουσχ ε δι ασμού; H αμε σότ ητ ατ ηςπορε ί αςπροςτ ηφύσηαποτ ε λ ε ίε πομέ ν ωςγ ι ατ ονπολ ι τ ι σμό μαςσυν θήκ ηκ ε ν τ ρι κ ής σημασί ας ;Τ ιμπορε ίαυτ όν α σημαί ν ε ιγ ι ατ ι ς αρχ ι τ ε κ τ ον ι κ έ ςε πι λ ογ έ ς ;