AΠΟ ΤΗΝ ΚΑΛΥΒΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΚΑ Η καταγωγή της καλύβας προέρχεται από τον 14ο αιώνα στην βόρεια και κεντρική Ευρώπη, που ολοκληρώνεται στο δεύτερο μισό του 20ου στο νότο της, την Ασία και τις περιοχές του Τρίτου Κόσμου, και κατασκευάζεται από τον δουλοπάροικο ή τον ελεύθερο αγρότη για να στεγάσει το νοικοκυριό που μόνος του διαχειρίζεται. Ο αγρότης καλλιεργεί γη που του ανήκει, αποδίδοντας ένα μέρος της ποσότητας στον φεουδάρχη και χρησιμοποιεί την κοινοτική γη για να βόσκει τα ζώα του και να αντλεί τα υλικά για πάσα χρήση, όπως την κατασκευή υλικών αντικειμένων και για θέρμανση (ξύλα, τύρφη κλπ). Με τα χέρια του και με την ανταλλαγή της εργασίας του, κατασκευάζει το κτίσμα που θα στεγάσει αυτόν και τη φαμίλια του. Η μετάβαση από την καλύβα στην παράγκα προκύπτει από την αλλαγή της λειτουργίας της, την διαφορετικότητα στην χρήση υλικών που χρησιμοποιήθηκαν, των τεχνικών και των διαφορετικών σχέσεων εργασίας. Η λέξη παράγκα προέρχεται από τη μεσαιωνική ελληνική μπαράκα που με τη σειρά της έχει λατινική ρίζα (ιταλ. baracca, ισπ. barraca, γαλ: baraque) και σημαίνει καλύβα και σκηνή του στρατιώτη. Το κοινό χαρακτηριστικό στην διαδικασία κατασκευής της καλύβας και της παράγκας είναι το γεγονός ότι κατασκευάζονται από υλικά που βρίσκονται σε μικρή ακτίνα από τον τόπο όπου εγκαθίσταται η παράγκα καθώς και το ότι κατασκευάζεται από τον ένοικό της και μέλη της κοινότητάς του. Τόσο το έδαφος, επί του οποίου θεμελιώνεται, όσο και η προέλευση των υλικών, οι τεχνικές και τα εργαλεία κατασκευής διαφέρουν ριζικά ανάμεσα στην καλύβα και την παράγκα. παραδειγματα καλύβας
2
Η παράγκα κατασκευάζεται από υλικά που έχουν παραχθεί ως καταναλωτικά τυποποιημένα αντικείμενα από τη βιομηχανία και στη συνέχεια έχουν πεταχτεί,‘αχρηστευθεί’ από εκείνους που αρχικά τα αγόρασαν (άρα υπό μία έννοια τα ξαναβρίσκουμε στη ‘φύση’). Συναρμολογούνται πάνω σε γη που συνήθως δεν ανήκει στους ενοίκους αλλά βρίσκεται κοντά σε πιθανές πηγές εισοδήματος γι αυτούς. Επιλέγονται τόποι στις παρυφές των πόλεων και καταλαμβάνεται μέρος της κοινοτικής γης, ώστε να είναι δυσκολότερο οι κάτοικοι να εκδιωχθούν (ποτάμια, ρεματιές, εγκαταλειμμένα χωράφια και κτίσματα). Οι παράγκες χαρακτηρίζονται ως αυθαίρετες και αυτό γιατί δεν συμμορφώνονται με την αστική νομοθεσία που προστατεύει την ατομική ιδιοκτησία και την προσδιορίζει (γη και κτίσμα) ως εμπορεύσιμη υλική οντότητα.
Παράγκες, χτισμένες στις παρυφές ποταμού, στην Mumbai, Bombay
Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΦΤΩΧΕΙΑΣ Ο πρώτος δημοσιευμένος ορισμός της λέξης «slum» σύμφωνα με πληροφορίες βρίσκεται στο Vocabulary of the Flash Language του Vaux (Λεξικό της Γλώσσας των Λωποδυτών – 1812), όπου είναι συνώνυμη των λέξεων «παρανομία» και «εγκληματική δραστηριότητα. Η παραγκούπολη λοιπόν είναι μια περιοχή κατοικιών που δημιουργείται και αναπτύσσεται σε ένα κομμάτι γης, χωρίς όμως το δικαίωμα και την απαραίτητη άδεια για ανοικοδόμηση κατοικίας από το κράτος. Εξαιτίας του παράνομου τρόπου δημιουργίας χαρακτηρίζονται από ανεπαρκείς συνθήκες και υποδομές, βασικές για την επιβίωση των κατοίκων , όπως προμήθεια νερού,ηλεκτρικές εγκαταστάσεις, δρόμους αποχετεύσεις και γενικά εγκαταστάσεων υγιεινής. Όχι τυχαία, στα νεώτερα χρόνια η παράγκα είναι συνώνυμη της φτώχιας, της εξαθλίωσης και των παρυφών της πόλης και φυσικά του ταξικού πολέμου. Οι περίφημες παραγκουπόλεις είναι συνώνυμες της μετανάστευσης από την ύπαιθρο στην πόλη, της μετανάστευσης από ήπειρο σε ήπειρο, ως μονόδρομου επιβίωσης, μέσα στις σκληρές συνθήκες που έχει επιβάλει τους τελευταίους δύο αιώνες η εντατικοποίηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και η αυξανόμενη ανισότητα. Ενώ η κλασική παραγκούπολη ήταν ένα παρακμιακό μέρος στο κέντρο της πόλης, οι νέες μορφές της βρίσκονται συνήθως στην άκρη των αστικών εξαπλώσεων. 3
Η οριζόντια αύξηση πόλεων όπως το Μεξικό, το Λάγος και η Τζακάρτα είναι φυσικά κάτι έξω από το συνηθισμένο και η εξάπλωση των παραγκουπόλεων είναι πρόβλημα για τον αναπτυσσόμενο κόσμο ανάλογο με την εξάπλωση των προαστίων στις πλούσιες χώρες. Οι αναπτυγμένη περιοχή στο Λάγος, για παράδειγμα, διπλασιάστηκε σε μια μόνο δεκαετία, μεταξύ του 1985 και του 1994. Ο κυβερνήτης της Πολιτείας του Λάγος δήλωσε πέρσι σε δημοσιογράφους ότι «περίπου δύο τρίτα της συνολικής έκτασης της πολιτείας 3.577 τετραγωνικών χιλιομέτρων θα μπορούσαν να μπουν στην κατηγορία της παραγκούπολης ή της τενεκεδούπολης». Η αιτία του φαινόμενου εντοπίζεται σε δύο επίπεδα: το πρώτο είναι στην ταχύτατη , συσσώρευση κατοίκων στα αστικά κέντρα και είναι γνωστό στην βιβλιογραφία ως «αστυφιλία» ή «αστικοποίηση». Ο πρώτος όρος ενέχει περιγραφική σημασία και υποδηλώνει την συσσώρευση κατοίκων από την ύπαιθρο στις μεγάλες πόλεις. Ο δεύτερος είναι περισσότερο ουσιαστικός και υποδηλώνει την μετατροπή ενός αγροτικού πληθυσμού (και μάλιστα προκαπιταλιστικής αγροτιάς) σε κατοίκους αστικών κέντρων με παράλληλη αλλαγή της παραγωγικής του βάσης, από την αγροτική οικονομία σε αστική, εργασία δηλαδή που συντελείται στον αστικό χώρο, όπως εργάτες βιομηχανίας, υπάλληλοι, μικροεπιτειδευματίες, ευκαιριακά επαγγέλματα στην πόλη κ.α. Συσσωρεύονται στις πόλεις άνεργοι, υποαπασχολούμενοι, εργαζόμενοι σε μή παραγωγικά επαγγέλματα οι περισσότεροι από εκείνους που χρειάζεται μιά «υγιής» οικονομία. Το περίσσευμα αυτό, προκύπτει κυρίως από την διάλυση και κατάρρευση της προκαπιταλιστικής ή πρώϊμης καπιταλιστικής αγροτικής οικονομίας, και την αναγκαστική εισροή των κατεστραμμένων αγροτών στις πόλεις που επιβιώνουν μέσα σε μιά γενικώς παρασιτική οικονομία όσο η χώρα δεν είναι και βιομηχανικά αναπτυγμένη. Τέτοιες περιπτώσεις είναι αυτές που αναφέραμε ως «χώρες του Τρίτου Κόσμου», στην λατινική Αμερική, την Αφρική, αλλά και στην μεταπολεμική Ελλάδα. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να ενταθεί και από μιά σειρά άλλων γεγονότων, όπως εμφύλιοι ή διακρατικοί πόλεμοι, έντονες κλιματικές αλλαγές ή και συνδυασμός τους, όπως γιά παράδειγμα η θέσπιση κρατών και συνόρων σε περιοχές όπου πριν οι φυλές των κτηνοτρόφων έβοσκαν τα κοπάδια τους και που τώρα με τα «σύνορα» δεν μπορούν να μετακινηθούν και χάνουν τις δυνατότητες των αναγκαίων εποχιακών μετακινήσεων με αποτελέσματα την καταστροφή της οικονομίας τους, εμφύλιες συγκρούσεις, πείνα και τελικά εισροή στις πόλεις όπου υπάρχουν δυνατότητες έστω περιορισμένης επιβίωσης. Παράλληλα, ας μην παραβλέπουμε και τις μάζες των εξαθλιωμένων κατοίκων των καπιταλιστικών μεγαλουπόλεων όπως π.χ. των ΗΠΑ αλλά και της Ευρώπης, όπου οι άστεγοι αποτελούν σημαντικό ποσοστό του συνολικού αριθμού των κατοίκων τους. Στις ΗΠΑ αυτό είναι εντονότερο στον έγχρωμο πληθυσμό τους, είτε «ντόπιους» είτε πορτορικανούς μετανάστες. Τελικά, έχουμε μια εισροή κατοίκων της υπαίθρου ή και από άλλες χειρότερης οικονομίας περιοχές σε πόλεις της ίδιας ή άλλων χωρών που ας την ονομάσουμε αστυφιλία, αστικοποίηση, γιγάντωση των μεγαλουπόλεων, και αναφέρω παραδειγματικά πόλεις όπως το Ρίο ντε Ζανέϊρο (Βραζιλία), το Καράκας (Βενεζουέλα) , την Λίμα (Περού), το 4
Νέο Μεξικό (Μεξικό), το Κάϊρο (Αίγυπτος), το Λάγος (Νιγηρία) αλλά και την Σαγκάη , το Πεκίνο (γενικά την λεγόμενη «ζώνη ελεγχόμενης ανάπτυξης» στην Κίνα), και ακόμη περιοχές της Νότιας Ιταλίας- του λεγόμενου Mezzogiorno, της νότιας Γαλλίας και των «προαστίων» των μεγαλουπόλεων, της Αθήνας (δυτικό Λεκανοπέδιο) αλλά και αγροτικού χώρου της Ελλάδας (Ηλεία, Πιερία κ.α. γνωστά γκέττο μεταναστών). Οι αριθμοί στην λατινική Αμερική είναι εκτός ελέγχου, μιλάμε γιά favelas από 10.000 ως και 200.000 κατοίκων (900.000 σε όλο το Ρίο, το ένα τρίτο του πληθυσμού του).
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Σήμερα, οι νέες παραγκουπόλεις έχουν τις ιδιομορφίες τους και κυριαρχούνται από πολλαπλά φαινόμενα. Υπάρχουν περιοχές που παρόλο τον προλεταριακό χαρακτήρα τους, κυριαρχούνται από τοπικές ή ευρύτερες μαφίες. Είναι γνωστό και έχει μελετηθεί από πολλούς ερευνητές στο εξωτερικό αλλά και στην Ελλάδα, ότι οι παραγκουπόλεις στην λατινική Αμερική αποτελούν ένα σύνθετο κοινωνικό φαινόμενο και πολιτικό φαιόμενο, στο οποίο η διαδικασία πραγματοποιείται σε μία ακραία περίπτωση από συγκροτημένες ομάδες εποικιστών πλήρως ανεξάρτητων και με αυτοδιαχείρηση, μέχρι την άλλη περίπτωση όπου το ίδιο το κράτος “καθοδηγεί” και καρπούται διάφορα πολιτικά οφέλη. Στις περιπτώσεις αυτές η κρατική παρέμβαση οδηγεί μέχρι και στην αποδοχή από τους κατοίκους της συνεργασίας με τις δυνάμεις καταστολής, ή ακόμη και την συνεργασία των μαφιών που ελέγχουν τις φαβέλες και οι οποίες εξασφαλίζουν στους κατοίκους τους, τους favelados, την «προστασία» και την ηρεμία, ασφαλτόστρωση δρόμων, φάρμακα και βοηθήματα γιά τους φτωχούς, με παράλληλη βέβαια ενασχόληση των συμμοριών αυτών με εμπόριο ναρκωτικών κ.α. Από την άλλη μεριά όμως, η δημιουργία των παραγκουπόλεων της λατινικής Αμερικής πολλές φορές αποτέλεσε διεργασία αντίστοιχη εκείνης της Αυστρίας του 1920, με συνεκτική εσωτερική οργάνωση, καθαρό πολιτικό πλαίσιο (συνήθως αριστερότερα της επίσημης αριστεράς), των pobladores. Η οργάνωση αυτή, επέλεγε τους χώρους κατάληψης (συνήθως εκκλησιαστική και κρατική περιουσία) οργάνωνε και διαμοίραζε τον χώρο και οργάνωνε την εγκατάσταση (σχεδίαση και διανομή των «οικοπέδων», κατάληψη, οικοδόμηση, περιφρούρηση) των οικιστών.
5
Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΕΠΙΣΗΜΟ ΚΡΑΤΟΣ, ΤΗΝ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ, ΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΓΟΡΑ ΑΚΙΝΗΤΩΝ Η οικολογία των παραγκουπόλεων ασχολείται βεβαίως με την προσφορά οικιστικού χώρου. Σε μια πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Harvard Law Review, ο Winter King υποστηρίζει ότι το 85% των κατοίκων των πόλεων του αναπτυσσόμενου κόσμου «καταλαμβάνουν περιουσίες παράνομα.» Οι απροσδιόριστοι τίτλοι ιδιοκτησίας γης σε συνδυασμό κάποιες φορές με χαλαρή κρατική ιδιοκτησία επέτρεψαν σε πλειάδα ανθρώπων να κατακλύσουν τις πόλεις. Οι τρόποι αποικισμού των παραγκουπόλεων ποικίλλουν σε ένα μεγάλο φάσμα, από εξαιρετικά πειθαρχημένες εισβολές σε κομμάτια γης της πόλης του Μεξικού και της Λίμα, μέχρι περίπλοκα οργανωμένες (και συχνά παράνομες) αγορές ενοικίασης στα περίχωρα του Πεκίνου, του Καράτσι και του Ναϊρόμπι. Ακόμη και σε πόλεις σαν το Καράτσι, όπου η αστική περιφέρεια είναι επίσημη ιδιοκτησία της κυβέρνησης, «μεγάλα κέρδη από κερδοσκοπία στην εκμετάλλευση γης… συνεχίζουν να συσσωρεύονται στον ιδιωτικό τομέα σε βάρος των νοικοκυριών με χαμηλά εισοδήματα». Πράγματι, εθνικοί και τοπικοί πολιτικοί μηχανισμοί συνήθως συναινούν στον ανεπίσημο αποικισμό (και στην παράνομη κερδοσκοπία ιδιωτών) αρκεί να μπορούν να ελέγχουν την πολιτική φύση των παραγκουπόλεων και να αποσπούν χρήματα μέσω μιας σταθερής ροής δωροδοκιών και ενοικίων. Χωρίς επίσημους τίτλους ιδιοκτησίας και κατοχή σπιτιών, οι κάτοικοι των παραγκουπόλεων εξαναγκάζονται σε εξαρτήσεις φεουδαρχικού τύπου από τοπικούς επίσημους και υψηλά ιστάμενους σε κόμματα. Η απείθεια μπορεί να επιφέρει έξωση ή ακόμη και εξάλειψη μιας ολόκληρης περιφέρειας. Οι μεγάλες πόλεις στις χώρες του Νότου συγκρατούνται με παραγκουπόλεις. Περισσότερο από το μισό πληθυσμό της Βομβάης ζει σ’ αυτές. Το Γιοχάνεσμπουργκ και το Ρίο ντε Τζανέιρο έχουν τεράστιους δήμους και φαβέλες, ανάλογες με το μέγεθός τους. Αυτές οι «άτυπες γειτονιές», όπως είναι γνωστές, είναι πολύπλοκες και ποικίλες –με τις δικές τους ανισότητες, μεταναστευτικά πρότυπα και πολιτικές ανησυχίες – αλλά όλες έχουν παρόμοια σχέση με τον έξω κόσμο. Είναι μια χρήσιμη δεξαμενή φθηνού εργατικού δυναμικού, την οποία απομυζούν οι εύπορες μεσαίες τάξεις και οι καπιταλιστές της πόλης, αλλά θεωρούνται επίσης και πηγή ντροπής: το στερεότυπο γι’ αυτές είναι πως είναι επικίνδυνες, γεμάτες εγκληματίες και κυριολεκτικά τις κρατούν εκτός χάρτη. Η μη ένταξη είναι συστημικά χρήσιμη, εξασφαλίζει διαθέσιμο φθηνό εργατικό δυναμικό που εξαιρείται από πολλές ιδιότητες του πολίτη.
6
ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ - ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ Στους φτωχούς αυτούς τόπους των παραγκοπόλεων αλλά και των φτωχών χωρών, η αύξηση της αστικοποίησης κατακλύζει τους αποχετευτικούς σωλήνες και τους ανοιχτούς χώρους που αποτελούν τις θεμελιώδεις περιβαλλοντικές υποδομές των πόλεων. Οι στάθμες νερού μειώνονται, τα τοξικά λύματα μολύνουν κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής και στην καθημερινή αναζήτηση στέγης οι φτωχοί χτίζουν σε ασταθείς βουνοπλαγιές ή κατά μήκος των μολυσμένων ποταμών. Στην Ινδία, για παράδειγμα, εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπων κοιμούνται ελάχιστα μέτρα από σιδηροδρομικές γραμμές. Η φτώχεια αυξάνει συνεχώς τους αστικούς κινδύνους και μαζί με τις κλιματικές αλλαγές, υπόσχεται έναν κόσμο όπου όλη η πρόοδος σχετικά με την επίτευξη ανάπτυξης και στόχων δημόσιας υγείας, θα αναλωθεί στις ολοένα και αυξανόμενες δαπάνες για αντιπλημμυρικά και αντισεισμικά έργα, καθώς και για την αντιμετώπιση των επιδημιών. Προκύπτει έτσι μια έντονη αρχιτεκτονική ανάγκη, της οποίας το απαιτητικό πλαίσιο δράσης για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό συνιστάται στην ανάγκη της άμεσης παροχής αξιοπρεπών και ποιοτικών συνθηκών προσωρινής ή και μόνιμης στέγασης μεγάλου αριθμού ανθρώπων που έχουν πληγεί από πλημμύρες, σεισμούς ή συγκρούσεις (κοινωνικές και πολεμικές).Ο παγκόσμιος πληθυσμός λαμβάνει μια αυξητική τάση και συγκεντρώνεται ολοένα και περισσότερο σε αστικά κέντρα. Η βίαιη αυτή αστικοποίηση συνεπάγεται την παράλληλη αύξηση της ρύπανσης των αστικών περιοχών, την ολοένα και μεγαλύτερη αύξηση των παγκόσμιων ανισοτήτων και ανισορροπιών καθώς και την εκρηκτική ανάπτυξη των άτυπων παραγκουπόλεων. Τελικά τι είναι οι παραγκοπόλεις? Οι παραγκουπόλεις αποτελούν μια λύση ανάγκης για τις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες και λειτουργούν ως εργαλείο της άρχουσας αστικής τάξης συμβαδίζοντας , η και μη, με το νομοτελειακό πλαίσιο. Είναι ένα κανάλι ενσωμάτωσης στο σύστημα που παραμένει στην αφάνεια εξυπηρετώντας ανάγκες όπως φθηνό εργατικό προσωπικό και θέματα ιδιωτικοποίησης της δημόσιας γης προς όφελος ιδιωτών. Ως εποικοδόμημα, γιά να τις μελετήσουμε θα πρέπει να ερευνήσουμε βασικά το οικονομικό και κοινωνικό υπόβαθρο της κάθε συγκεκριμένης κοινωνίας στην οποία εντάσσονται, βρίσκοντας και τις ομοιότητες αλλά και τις διαφορές τους, από τα προσφυγικά του ’22 μέχρι τα αυθαίρετα του ’50, και από τις faveles και τις barriadas της λατινικής Αμερικής μέχρι τις εγκαταστάσεις των ρωσσοποντίων στο Μενίδι και τους καταυλισμούς των ασιατών στην Ηλεία και τα Μεσόγεια.
7
ΝΟΤΟΣ : ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΜΗ ΗΓΕΜΟΝΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΓΝΩΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΑΡΕΤΗ ΖΙΩΓΑ
ΒΟΛΟΣ 2017