KURIER OKOLICZNOŚCIOWY nr 1/2019. Notatki z terenu. Skępe, Łąkie, Boguchwała

Gelegenheitskurier

Feldnotizen. Skepe, Lakie, Bohuhvala

‫ רעירוקלַאנָאיסַאקקָא‬СЛУЧАЙНЫЙ КУРЬЕР

‫תורעהדלעפ‬. Skepe, Lakie, Bohuhvala

Полевые заметки. Скепе, Лакиэ, Богухвала Skępe

Łąkie Boguchwała Barany Od piątku, 23 sierpnia, ponad dwadzieścia osób z wielką wprawą i ogromną energią (i kuchnią polową!), przystąpiła do porządkowania i dokumentacji cmentarz ewangelicko-augsburskiego w Łąkiem k/Skępego (jeden z dwóch w miejscowości).

W malowniczej gminie Skępe, w połowie września 2019, odbędzie się podsumowanie pracy dokumentacyjnych i porządkowych cmentarzy ewangelicko-augsburskich w miejscowościach Boguchwała, Łąkie, Łąkie-Huta (dawniej Huta Łęcka) oraz cmentarz żydowski w Skępem.

Wspólnie z mieszkańcami gminy udokumentujemy zachowane jeszcze materialne świadectwa obecności społeczności żydowskich, olęderskich i ewangelickich.

Wraz ze specjalistami konserwacji zabytków, młodzież i mieszkańcy dokonają inwentaryzacji, opracują dokumentację, uporządkują zabytkowe obiekty i dokonają oznaczeń, według przygotowanych przez siebie informacji. W podsumowaniu powstanie multimedialna wystawy i prezentacje wszystkich działań. Planujemy także modlitwy ekumeniczne, przywracające pamięć o istnieniu cmentarzy, przeprowadzone przez księdza obrządku katolickiego i pastora obrządku ewangelicko-augsburskiego.

Uczestnikami akcji są wolontariusze ze Skępego, Lipna, Łąkiego i okolic, w skład której wchodzi niezwykle prężna Grupa Historyczno - Poszukiwawcza Gustaw ze Skępego, nieformalna grupa koordynowana przez Bożenę Ciesielską oraz strażacy z OSP Łąkie. Grupą i pracami opiekuje się Michał Wiśniewski ze Stowarzyszenia Lapidaria w Toruniu.

Działaniom w mieście i gminie Skępe patronuje Burmistrz Piotr Wojciechowski, który także bezpośrednio bierze udział w organizacji wszystkich prac porządkowych, udzieleniu wsparcia w sprzęcie i wyposażeniu.

Prace w Skępem i okolicach będziemy relacjonować na bieżąco, w planach praca na drugim cmentarzu w Łąkiem, na cmentarzu żydowskim w Skępem oraz wpisanej do rejestru zabytków nekropolii ewangelicko-augsburskiej w Boguchwale.

Dofinansowanie w ramach programu Wolontariat dla dziedzictwa 2019 Narodowy Instytut Dziedzictwa oraz ze środków Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego, zadanie pt. Wspieranie zajęć rozwojowych dla dzieci i młodzieży zagrożonych wykluczeniem społecznym. #zatopionewsie #nid #narodowyinstytutdziedzictwa #ewangelicynakujawach #szlakewangelicki #ewangelicy #kujawskopomorskie #ziemiadobrzyńska #skepe #lakie #teodorowo #ariari Tekst: Fundacja Ari Ari Fot: Bożena Ciesielska, Grupa Historyczno-Poszukiwawcza Gustaw

(1932-54 gmina Skępe i gmina Narutowo) – gmina miejsko-wiejska w Polsce w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie lipnowskim. W latach 1975–1998 gmina administracyjnie należała do województwa włocławskiego.Według danych z 30 czerwca 2004 gminę zamieszkiwało 7525 osób. Źródło: www.pl.wikipedia.org/wiki/Skepe_(gmina) Geograficznie miejscowość leży na Ziemi Dobrzyńskiej, przy często uczęszczanym szlaku komunikacyjnym, trasie E-10 z Warszawy do Szczecina. Administracyjnie Skępe leży na terenie powiatu lipnowskiego w województwie kujawsko-pomorskim. Można zatem uznać, że położone jest w centralnej części Polski. Do najbliższych, większych miast mamy: do Włocławka - 36 km, do Torunia - 60 km, do Płocka - 50 km, do Bydgoszczy - 100 km, do Warszawy - 154 km. Możesz do nas dojechać autobusem lub koleją (z Torunia lub Sierpca). Źródło: www. skepe.pl

Skępe

Historia – Za Królestwa Polskiego gmina należała do powiatu lipnowskiego w guberni płockiej. 13 stycznia 1870 do gminy przyłączono pozbawione praw miejskich Skępe.W okresie międzywojennym gmina należała do powiatu lipnowskiego w województwie warszawskim. 1 października 1932 roku z gminy Skępe wyłączono osadę Skępe i wieś Wymyślin, z których utworzono odrębną wiejską gminę o nazwie gmina Skępe. Pozostały obszar dotychczasowej gminy Skępe przemianowano na gminę Narutowo, zachowując jednak siedzibę władz w Skępem. Gminę Skępe w pierwotnych granicach przywrócono w 1973 roku. Źródło: www.pl.wikipedia.org/wiki/Skepe_(gmina) Pochodzenie nazwy "Skępe" Nazwa Skępe znana jest z następujących dokumentów piętnastowiecznych: Skampe 1472, Skompe 1513. W późniejszych notatkach pojawiają się inne formy zapisu (Skempe, Skępe, Skąmpe, Skompe, Skąpe). Istnieją dwie etymologie wyjaśniające powstanie nazwy miejscowości.

Jedna z koncepcji powstania nazwy Skępe wiąże się z nieurodzajnymi, skąpymi ziemiami. Inna tłumaczy, że osada leżała na kępie wśród jezior, bagien i moczadeł. W Polsce znajdują się miejscowości, których podstawę stanowi przymiotnik skąp – (skąpy, skąpa, skąpe) na przykład Skąpe czy Skępsk. Stąd też można mówić – jak podaje językoznawca Adam Wróbel – o wyraźnym modelu nazewniczym. Bardzo często w języku polskim dochodziło do wymiany samogłoskowej ę : ą. Do XVI wieku występowała jedna głoska nosowa.

Przymiotnik skąpy był wymawiany jako skampy. Dopiero w XVI wieku obok nosówki ą pojawiło się ę. Inni językoznawcy przyjmują koncepcję, że nazwa Skępe została utworzona od przymiotnika skąpy, skąpe.

Nazwa Wymyślin prawdopodobnie powstała po wybudowaniu kościoła i klasztoru bernardynów.

Miasto Skępe dzielono na Skompe – oppidum (miasto, miejsce obwarowane) i Skompe – villa (dwór wiejski, dobra wiejskie). Po przywiezieniu figurki Matki Bożej do tej części Skępego, gdzie był klasztor, pojawiła się nazwa utworzona od nazwy villa, później znana jako Wymyślin.

W 1997 roku, czyli po odzyskaniu praw miejskich, Wymyślin został przyłączony do Skępego. Źródło: www.skepe.pl

Skępe i gmina Skępe nie mają aż tylu ciekawych miejsc do zobaczenia jak większe miejscowości. Warto jednak wiedzieć o niektórych miejscach lub poznać fakty z przeszłości. W gminie Skępe osiedlała się ludność żydowska i niemiecka. Po ich osadnictwie pozostały cmentarze.

Cmentarz parafii rzymsko–katolickiej w Skępem został założony pod koniec XIX w. Jest usytuowany przy głównej ulicy miasteczka, czyli Alei 1 Maja. Znajduje się między ulicą Plażową a Okopową. Od ulicy Okopowej widać mur cmentarny zrobiony z polnych kamieni. Od ulicy Plażowej podobnie jak od ulicy Okopowej można wejść przez wąskie metalowe furtki. Główna brama została zbudowana w stylu neogotyckim. Jest zwieńczona ostrołukową arkadą. Po jej obu stronach symetrycznie pobudowano furtkę i podobną do niej niszę.

To jedna z okazalszych bram w Skępem. Cmentarz podzielono na kwatery. Przy głównych alejkach znajdują się najstarsze grobowce, do których należy grób rodziny Antoniego i Magdaleny Szałowskich oraz Józefa Roeflera, Urbanowicza, Bojanowskiego czy Nerlewskich. Wiele z nich to zabytki.

W Skępem znajduje się miejsce po cmentarzu żydowskim nad Jeziorem Małym. Na cmentarzu żydowskim zachował się fundament ohelu oraz nieliczne podstawy macew.

W Skępem w Borku (pozostałość puszczy mazowieckiej) były kiedyś katakumby, w których chowano ziemian. Wokół kapliczki spoczęli powstańcy z 1863 r.

Pod koniec XIX w. na środku pobudowano kaplicę rodową Bieniewiczów. Oprócz niej jest jeszcze kaplica rodziny Łukowskich. Stare grobowce – każdy jest inny i niepowtarzalny – mają różne kształty i zdobnictwo.

Rozpoczynamy kolejną edycję programu poświęconemu zapomnianemu dziedzictwu kulturowemu na Kujawach i Ziemi Dobrzyńskiej. W tym roku będziemy porządkować zachowane jeszcze materialne świadectwa obecności różnych społeczności nadwiślańskich: olęderskich, żydowskich, niemieckich i rosyjskich.

W 1963 r. rozpoczęła się budowa zapory wodnej na Wiśle niedaleko Włocławka. W tym czasie systematycznie przesiedlano kolejne wsie między Włocławkiem a Płockiem, które miały znaleźć się pod wodą.

Tereny wokół powstałego zalewu, to obszar zasiedlany niegdyś przez osadników olęderskich. Ich kluczową działalnością było oswajanie żywiołu wody, budowanie grobli i zbiorników retencyjnych.

Projekt będzie działaniem integracyjnym i edukacyjnym, w którym udział wezmą młodzi ludzie z małych miejscowości nadwiślańskich, położonych wokół Zalewu Włocławskiego – sąsiadujących z tytułowymi „zatopionymi wsiami”. Wraz z mieszkańcami będziemy dokumentować i inwentaryzować obiekty zabytkowe, opisując i ilustrując również miejsca pamiętające społeczności żydowskie i niemieckie.

We wsi Bógzapłać (na obrzeżach gminy Skępe) w XIX w. protestanccy osadnicy Zasadek, Brzeszczek i Lisin (gmina Rogowo), Likca i Bógzapłać (gmina Skępe) założyli cmentarz ewangelicki usytuowany w polu na zboczu niewielkiego wzniesienia, po lewej stronie drogi z Łąkiego do Zakrocza. Cmentarz rozplanowano regularnie na rzucie prostokąta, z wejściem z krótszego boku. Łąkie ma dwa cmentarze ewangelickie. W Łąkiem mieszkali niemieccy koloniści. Cmentarz rozplanowany regularnie na rzucie kwadratu. Zdewastowany, choć zachowały się liczne nagrobki. Na metalowej bramie zawieszono metalową tablicę (napis już nieczytelny) z informacją, że tu jest cmentarz. Całość ogrodzona betonowymi słupkami i siatką (zniszczoną). Na cmentarzu trwają prace porządkowo-dokumentacyjne (VIII 2019).

Drugi cmentarz ewangelicki usytuowano między wsią Kierz i Łąkie (dawniej to była Huta Łęcka). Zachowały się liczne nagrobki. Oba cmentarze ewangelicko-augsburskie są wpisane do ewidencji zabytków.

W Łąkiem znajduje się kaplica od 1965 roku katolicka, wcześniej była to kaplica ewangelicka. W 1826 roku była drewniana, w latach międzywojennych wymurowana od wewnątrz. Obecnie jest to kaplica katolicka pod wezwaniem Władysława z Gielniowa. Obok kaplicy stoi zdewastowany budynek z czerwonej cegły tak zwana pastorówka (plebanka). Obiekt pod nadzorem konserwatora zabytków.

W miejscowości Boguchwała są pozostałości cmentarza ewangelickiego z drugiej połowy XIX w. Jest on usytuowany przy szosie. Rozplanowano go na rzucie trapezu. Na cmentarzu stoi drewniany krzyż. Znajdują się też pojedyncze nagrobki. Teren jest zdewastowany.

Cmentarz znajduje się pod nadzorem konserwatora zabytków. Naprzeciwko znajduje się budynek, w którym

Projekt obejmie: Mursk, Ładne, Smólnik, Modzerowo, Wistka Królewska, Dobiegniewo, Karolewo, Wola Brwileńska, Włocławek, Bobrowniki, Osiek, Gnojno, Teodorowo, Boguchwała i Brzeźno. Ze specjalistami konserwacji zabytków, młodzież i mieszkańcy dokonają inwentaryzacji, opracują dokumentację, uporządkują zabytkowe obiekty i dokonają oznaczeń, według przygotowanych przez siebie informacji.

W podsumowaniu powstanie multimedialna mapa z dokumentacją zabytków i szlakiem zapomnianego dziedzictwa kulturowego, prezentowana również w formie wędrownej wystawy. Prezentacja działań i tworzonego szlaku wpisana została w obchody Europejskich Dni Dziedzictwa, prowadzonych przez Narodowy Instytut Dziedzictwa oraz objęta patronatem Kujawsko-Pomorskich Dni Dziedzictwa, realizowanych przez Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy. Program wszystkich wydarzeń: edd.nid.pl Finansowanie: Narodowy Instytut Dziedzictwa, w ramach programu Wspólnie dla dziedzictwa 2019 oraz ze środków Samorządu Województwa Kujawsko Pomorskiego Tekst i grafika: Fundacja Ari Ari

kiedyś mieściła się siedziba kantoratu, a potem Szkoła Podstawowa w Boguchwale. Obecnie jest to obiekt przebudowany na dom mieszkalny.

Bibliografia: Krajewski M., Mietz A., Zabytki ziemi dobrzyńskiej, Włocławek 1996.

Tekst: Bożena Ciesielska, Fot: Fundacja Ari Ari

Podstawowe zasady sztuki konserwatorskiej i ochrony zabytków ▶ zasada primum non nocere, ▶ zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych), ▶ zasada minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymania się od działań niekoniecznych), ▶ zasada czytelności i odróżniania ingerencji, ▶ zasada odwracalności metod i materiałów, ▶ zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie

Grupa pasjonatów historii oraz miłośników przyrody działających na terenie Ziemi Dobrzyńskiej i Kujaw. Zajmujemy się propagowaniem i upamiętnieniem lokalnej historii.

30 sierpnia 2019

Szanowni Państwo!

Ciąg dalszy :) wydarzenia Ocalić od zapomnienia... Kontynuacja prowadzonych prac porządkowych na cmentarzu ewangelicko -augburskim w Łąkiem.

Grupa Historyczno-Poszukiwawcza Gustaw ma zaszczyt zaprosić wszystkich chętnych Państwa do pomocy. Prace porządkowe zaczynają się 31 sierpnia i potrwają do 1 września tj. w najbliższą sobotę i niedzielę. Przy współpracy Fundacji ARI ARI. STOWARZYSZENIA LAPIDARIA, Zapomniane Cmentarze Pomorza i Kujaw, prężnej grupy młodych ludzi z Włocławka, Klubu Seniora Koziołek ze Skępego oraz Grupy Historyczno Poszukiwawczej Gustaw. Wszystkich zainteresowanych tym wydarzeniem zapraszamy raz jeszcze na godzinę 9.00 . Zbiórka w Remizie OSP w Łąkiem lub bezpośrednio na cmentarzu. Do zobaczenia 6 września W miniony upalny weekend 31.08- 01.09 zakończyliśmy kolejny etap prac na pierwszym cmentarzu ewengelickoaugsburskim w Łąkiem ( Kolonia Franciszkowo). Wspólnie odkryliśmy 61 grobów, które są rozmieszczone na planie krzyża. Według Michała Wiśniewskiego ze Stowarzyszenia Lapidaria. Zapomniane Cmentarze Pomorza i Kujaw, prawdopodobnie drugie tyle czeka na odsłonięcie. Wraz z grupą wolontariuszy tym razem uczniów z jednej z włocławskiej Szkoły Podstawowej, zorganizowanych przez Cafe Śródmieście we Włocławku, dokonaliśmy pomiaru starodrzewu.

Najstarszy dąb szypułkowy liczy sobie 378 cm w obwodzie.Ale najlepszą niespodzianką były odwiedziny cmentarza przez wnuczkę dawnego pastora ( ostatniego) kościoła ewangelicko-augsburskiego w Łąkiem. Czyżby ;) to był przypadek?

10 września Szanowni Państwo! Grupa Historyczno-Poszukiwawcza Gustaw, Fundacja AriAri oraz Stowarzyszenie Lapidaria. Zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw informują, że dnia 21 oraz 22 września 2019 r. z inicjatywy społecznej odbędą się prace porządkowe i rewitalizacyjne na drugim cmentarzu ewangelickim w Łąkiem powiat Lipno (kujawsko-pomorskie). Cmentarze leżą na terenie prywatnym. Właściciele gruntu wyrazili zgodę na prowadzenie prac dokumentacyjnych i porządkowych.

Dnia 21 września 2019 r. spotykamy się przy Remizie OSP w Łąkiem lub bezpośrednio na cmentarzu o godzinie 9.00.

Wszystkim Państwu, którym nie są obojętne losy opuszczonych cmentarzy oraz dziedzictwa, historii Skępego i jego okolic, serdecznie zapraszamy do udziału. Wszelkie informacje znajdują się na stronie Grupy Gustaw lub pod numerami telefonów: 889-242-504, 603-261-068 lub 601-556-702.

Zapraszamy wszystkich serdecznie do udziału i włączenie się do wspólnej akcji :) Ocalić Od Zapomnienia.

Pragnę dodać, że dla wszystkich wolontariuszy i uczestników czekają : ▶ Rękawice ochronne oraz spray przeciwko komarom i kleszczom. ▶ Kilka niezbędnych narzędzi oraz niesamowita atmosfera ▶ Napoje zimne i gorące ▶ Posiłek regeneracyjny dla wszystkich wolontariuszy - talerz prawdziwej wojskowej grochówki z kuchni polowej. Zapraszamy Państwa serdecznie! www.facebook.com/pg/Grupa-Historyczno-Poszukiwawcza-Gustaw

Piszą o nich w gazetach!

Lidia Jagielska

Ocalili cmentarz w Łąkiem „Skępska grupa historyczno -poszukiwawcza "Gustaw" przy współpracy z fundacją AriAri z Bydgoszczy i Urzędem Miasta i Gminy w Skępem przeprowadza rewitalizację cmentarza ewangelickiego w Łąkiem. A to dopiero początek działań.

Pierwsze spotkanie inicjatorów z Bożeną Ciesielską i Maciejem Sobieckim na czele, właścicielki gruntów zabudowanych cmentarzami Iwony Raczkiewicz, fachowców z fundacji AriAri, włodarza gminy i wolontariuszy odbyło się w miniony piątek 23 sierpnia w remizie OSP w Łąkiem.

– Zaczęło się od moich rozmów z Maciejem Sobieckim z grupy "Gustaw" – wspomina inicjatorka akcji Bożena Ciesielska.

– Opowiadałam o tych cmentarzach, o potrzebie ich odnowienia, zadbania, odkrzaczenia.

Doszliśmy do wniosku, że możemy podjąć inicjatywę społeczną i cmentarze uporządkować. I tak się stało. Dzisiaj jestem już po spotkaniu ze specjalistą od cmentarzy, Michałem Wiśniewskim. Stwierdził, że jest to duży cmentarz, ma około pół hektara, podczas gdy zwykle są to cmentarze zajmujące mniejsze powierzchnie.

Ze względu na charakter sakralny i wartość historyczną cmentarzy do udziału w pracach skępskim pasjonatom ocalania miejsc od zapomnienia udało się zaangażować fachową organizację z Bydgoszczy. Fundacja AriAri dotuje takie inicjatywy, dokumentuje, chroni miejsca zabytkowe. W miniony piątek fachowcy z fundacji AriAri obejrzeli zapomniane obiekty sakralne w Łąkiem, przeszkolili wolontariuszy i rozpoczęli faktyczną współpracę w terenie”.

ZA: Gazeta CLI – www.lipno-cli.pl/ artykul/ocalili-cmentarz-w-lakiem /745462

Podziękowania za wsparcie i udział w pracach porządkowych W tegorocznych pracach porządkowych i dokumentacyjnych, udział biorą i wspierają: Piotr Wojciechowski, Burmistrz Miasta i Gminy Skępe Grupa Historyczno-Poszukiwawcza Gustaw ze Skępego Grupa nieformalna ze Skępego pod opieką Bożeny Ciesielskiej Klub Seniora Koziołek ze Skępego OSP Jarczewo OSP Łąkie Janusz Kozłowski, przewodniczący Rady Miejskiej Miasta i Gminy w Skępem Iwona Raczkiewicz, właścicielka terenu, na których znajdują się cmentarze ewangelicko -augsburskie w Łąkie, Stefan Hulicki, sołtys wsi Łąkie Konrad Zalewski z Łąkiego Ks. Dawid Mendrok, pastor Parafii Ewangelicko-Augsburskiej we Włocławku Ks. Roman Maruszewski, proboszcz parafia Miłosierdzia Bożego w Skępem Lidia Jagielska, redakcja CLI Tygodnik Regionu Lipnowskiego Tygodnik Lipnowski, dodatek Gazety Pomorskiej Działania wspierają: Stowarzyszenie Lapidaria z Torunia Lapidaria Zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw Parafia Ewangelicko-augsburski w Toruniu Café Śródmieście – Kawiarni Obywatelska we Włocławku Szkoła Montessori-Schule Włocławek Archiwum Państwowe Oddział we Włocławku Wójt Gminy Wielgie Wójt Gminy Bobrowniki Gmina Włocławek Urząd Miasta Włocławek Starostwo Powiatowe we Włocławku Starostwo Powiatowe w Lipnie Nadleśnictwo Skrwilno Nadleśnictwo Włocławek Nadleśnictwo Dobrzejewice DZIĘKUJĘMY!

GMINA SKĘPE

Sprawozdanie z lustracji nekropolii ewangelickich w gminach Kowal, Lipno, Skępe, Wielgie dr Alicja Drozd-Lipińska Katedra Biologii Człowieka UMK w Toruniu Położenie: działka 153, obręb Boguchwała; tuż przy drodze asfaltowej, prowadzącej z Boguchwały do Osieka, naprzeciwko stacji uzdatniania wody; miejsce łatwe do zlokalizowania Delimitacja nekropolii: zachowane ślady współczesnego ogrodzenia, okalającego cmentarz; ponadto granice wyznacza w przybliżeniu granica roślinności porastającej teren; cmentarz niewielki, zajmuje powierzchnię ok. 18-19 arów Stan zachowania: cały teren działki, będącej miejscem grzebalnym bardzo silnie porośnięty gęstymi krzewami, wśród których przeważa bez lilak, czeremcha amerykańska i grochodrzew; dostęp do nagrobków utrudniony, pierwotny układ alejek cmentarza nieczytelny Nagrobki i inskrypcje: fragmenty postumentów z czytelnymi inskrypcjami, przesłonięte plątaniną gałęzi, obrośnięte mchem i przykryte liśćmi, przy wejściu na teren cmentarza zachowany krzyż drewniany

O skępskiej społeczności żydowskiej wspomniała Z. Wegner w albumie Rodem zeSkępegowydanym w 2007 r. Pierwsze wzmianki o gminie żydowskiej pochodzą z 1852 r., ale już pod koniec XVIII w. osiedlała się ludność żydowska. W Skępem zbudowano bóżnicę i mykwę oraz założono cmentarz. Znajduje się on w południowej części Skępego między ulicą Rybacką a Aleją Spacerową nad Jeziorem Małym. Gminie żydowskiej podlegały także wsie: Lubówiec, Łąkie, Sarnowo, Szczekarzewo i Wymyślin. Przed II wojną światową mieszkało w Skępem około 250 obywateli narodowości żydowskiej. W różnych latach stan liczebny zmieniał się, ale przed 1939 r. wynosił około 300 osób. Osiedlali się oni w miastach lub miasteczkach, zajmując się handlem lub rzemiosłem w odróżnieniu od Niemców. Koloniści niemieccy zasiedlający gminę Skępe gospodarowali na roli. W Skępem trudniono się kupiectwem, rzemiosłem, fryzjerstwem, krawiectwem, kamasznictwem, piekarstwem, garbarstwem, zegarmistrzostwem, kotlarstwem, rzeźnictwem, wyrobem oleju czy fotografią. W rynku prowadzono sklepy oferujące różne towary. Były sklepy drogeryjne, galanteryjne, bławatne (sprzedawano materiały na ubrania), piekarnie, spożywcze, mięsne, z materiałami żelaznymi .

W XIX w. rabinami w Skępem byli Abraham Naftali Herc i BeriszBlumberg. B. Blumberg założył jesziwę, czyli szkołę. Od 1933 r. rabinem był Josef Gelernter, a od 1936 r. – Jakub Baruch Pisarz. Do majątku nieruchomego zaliczono synagogę, łaźnię, cmentarz z domkiem, rzeźnię drobiu, place i grunty.

W 1939 r. skępscy Żydzi zostali wywiezieni do obozu w Sierpcu, apotem doWarszawy.Niektórzy zginęli rozstrzelaniw lesie w Karnkowie. Wojnę przeżyli ci, którzy zdążyli uciec przed eksterminacją. Drewnianą synagogę spalili Niemcy prawdopodobnie na przełomie 1941/1942 r. Pozostał tylko budynek, w którym mieściła się mykwa. Po społeczności żydowskiej w Skępem pozostało jeszcze miejsce na ziemi, w której grzebano zmarłych do 1939 r. Macewy czy kute ogrodzenia zabrano z kirkutu (cmentarza). Wielu kamieniarzy wykorzystywało płyty, żeby zrobić na nich nowe napisy. Pozostały nieliczne podstawy macew. Sfotografowany na cmentarzu żydowskim przy ulicy Rybackiej w Skępem fundament nagrobka to prawdopodobnie ohel, czyli prostokątny murowany gróbważnej osoby w społeczności żydowskiej. Ohele wznoszono nad grobami rabinów lub cadyków . Skępski ohel ma wymiary

Zalecenia: oczyszczenie terenu z niepotrzebnej, intensywnie rosnącej roślinności (krzewów i młodych drzew) (w porozumieniu z właścicielem, leśnictwem i władzami gminy i zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa); zwrócenie uwagi, aby przy ewentualnym karczowaniu nie doprowadzić do uszkodzenia i naruszenia trumien, które mogą być poprzerastane korzeniami!!; wstępne oczyszczenie nagrobków poprzez delikatne usunięcie liści i warstwy mchu. Prace prowadzić bez zagłębiania się w dzisiejszy poziom terenu, nie prowadząc jakiejkolwiek eksploracji w obrębie cmentarza, aby nie doprowadzić do zbezczeszczenia istniejących tam grobów.

W miarę możliwości oznakować miejsce, gdzie znajduje się cmentarz (kierunkowskaz, tablica informacyjna) Uwagi: wszelkie działania podejmować w ścisłym porozumieniu z Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatura we Włocławku (obiekt wpisany do rejestru zabytków - nr rej. 348/A z 29.06.1994)

228 cm na 353 cm . Taką postacią, dla której wybudowano ohel, mógł był rabin ze Skępego. Śladem są jeszcze nieliczne fotografie, które ocalały… i stary, drewniany dom przy ulicy Sierpeckiej w Skępem (dom spłonął w 2015 roku) . Mieszkała w nim rodzina Podrygałów. Są jeszcze domy w centrum Skępego. I może jeszcze przejmujące wspomnienie w albumie Rodem ze Skępego Z. Wegner i jej siostry Stanisławy Radomskiej, których rodzice sąsiadowali z Podrygałami. I żywe w pamięci opowieści ocalałych dzieci, dziś już ludzi wiekowych… Pozostał w YadVashem w Dolinie Gmin Żydowskich napis na płycieSKEPE . W książce Kto napisze naszą historię? w dokumencie Ukryte Archiwum Emanuela Ringelbluma” można znaleźć fragment dotyczący historii skępskich Żydów. Brzmi on następująco: „Program badań sztetlu opierał się na świadectwach ortodoksyjnych, przywiązanych do tradycji Żydów.

Opracowanie poświęcone miejscowości Skempa przedstawia ten sztetl jako kehilakedosza (świętą gminę), składającą się z pobożnych Żydów, którym przewodzi świątobliwy rabin Józef Gelernter. Chroni on swoją trzódkę, cierpi wraz z nimi i towarzyszy im na wygnaniu. W dokumencie z Oneg Szabat przytoczono kazania rabbiego, w których tłumaczy swoim wiernym, że ich udręki nie mają nic wspólnego z ich grzechami czy wadami. Ich pokoleniu przypadły cierpienia, jakich naród żydowski jeszcze nie zaznał. Wiek liberalizmu i oświecenia ustępuje pola mroczniejszej epoce. Ale w ten sposób Bóg poddaje ich próbie. A czyż świątobliwy rabbi Akiwa, męczennik z II wieku, nie przypominał Żydom: <Niekiedy należy się radować z tortur. A czy wiecie, drodzy przyjaciele, kiedy tak się dzieje? Kiedy męki doświadczają nie tylko pojedynczy ludzie, dla których jest karą za grzechy lub przestępstwa, lecz kiedy przydarza się nam dlatego, że należymy do narodu, który stara się nieść światło Tory ciemnemu światu>. W tej pracy, jak w wielu innych z tego zbioru, dochodzi do głosu dojmująca rozpacz przesiedleńców, którzy usiłują uświadomić swoim nieznanym czytelnikom, a może po trosze i sobie, że do niedawna mieli domy, obowiązki, życiowe zakotwiczenie, żyli na stałe we wspólnocie. Tuż po otrzymaniu od Niemców nakazu opuszczenia ich miasteczka, szykując się do wyjazdu w nieznane, skempscy Żydzi prosili rabbiego o wydanie im indywidualnych zaświadczeń o ich społecznym statusie, żeby móc wykazać przed obcymi, że byli kiedyś szanowanymi głowami rodzin, a nie żebrakami”.

Społeczność żydowska po II wojnie światowej już się nie odrodziła.

Tekst: Bożena Ciesielska