Spis podróżny. Ormianie w Polsce. Album

Szlak ormiański

Spis podróżny Ormianie w Polsce

ORMIANIE W POLSCE

Szlak ormiański

Spis podróżny.

Ormianie w Polsce

Szlak ormiański. Spis podróżny. Ormianie w Polsce Copyright © Fundacja Ari Ari, 2010 Publikacja wydana w ramach projektu „Spis podróżny. Ormianie w Polsce” dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Fundacji Orange. isbn 978-83-62850-01-3

Szlak ormiański

Spis podróżny.

Ormianie w Polsce

Bydgoszcz 2010

Wstęp Ormianie w Polsce tworzą miejsca i swoja obecność, ale i są tworzeni jak terytorium, nigdy nie zakreślone raz na zawsze, przedstawione przez przez otoczenie. Jak każda społeczność, każda odrębność, czy osobność. nas ormiańskie przestrzenie, mają raczej zachęcić do refleksji nad proceOrmianie najczęściej opisywani są poprzez takie kategorie jak: mobilność, sami tożsamościowymi, zarówno nas samych, jak i tego „Innego”. łatwość adaptacji w obcych miejscach, czy społecznościach, szybkie przyWrażeniem pozostaje wartość estetyczna fotografii, wykonanych stosowanie do obyczajów innej kultury, doskonałe umiejętności kupiec- przede wszystkim przez Zbigniewa Kordysa, uzupełnionych zdjęciami kie, a przede wszystkim podróż – jako wybór sposobu życia, konieczność Agnieszki Kwarciak, Bartka Kruhlika, Zbyszka Szmurły, Arama Simonydla jego zachowania, realizacja potrzeb i dążeń. Tak też kształtowało się ana, Tomasza Czecha, Tomasza Pudnika i Dawida Parsamiana. Spis popoczucie przynależności do ormiańskiego świata, poprzez zjawiska bę- dróżny to przecież także obraz, relacja, sekwencja wrażeń wizualnych. dące udziałem wielowiekowej „sztafety pokoleń”. Zatrzymanie na chwilę Trawestując najsłynniejszego kronikarza ormiańskich dziejów i kulopisem, diagnozą, pojęciem, wreszcie zdjęciem i punktem na mapie jest tury, Sadoka Barącza: …podajemy więc do powszechnej wiadomości pracę działaniem dokładnie przeciwnym temu, co ma charakteryzować grupę żmudnie utworzoną, sądząc, że nie tylko miłą posługę zwiedzającym Polludzi, odwołujących się do określenia Ormianie, Armenia, Hajastan. skę wyświadczymy, tylu pamiątkami słynnymi, a i nieznanymi, uwagi Czy udało się uchwycić choć fragment rzeczywistości, którymi opieko- godnemi, napełnioną. Do podobnej pracy chcieliśmy zachęcić tych, któwać się mają genius saeculi – duch czasów i genius loci – duch miejsca? rzy stojąc u źródeł obfitych przy sprzyjających zewsząd okolicznościach, Takie zamierzenie mieliśmy. Spróbować pokazać dom, tablicę i zatrzy- zbiorą kiedyś i opiszą szczegóły, a pozostałe miejsca tyczące się rozmamane w kadrze współczesne targowisko. Zwyczajne, codzienne, ale uj- itych ludzi. Wzbogacą, uzupełnią, rozszerzą wiadomości, od wiecznej zamujące poprzez różnorodność i skojarzenia z czymś, co uchwycone być głady zachowają, i podadzą bliższym i dalszym sąsiadom… może pojęciem „przestrzeń”, czymś co pozwoli uzmysłowić, że kulturę bardziej stwarzają przekonania, niż „żelazne dowody”. Dom zbudowany Longin Graczyk przez Ormianina, kościół, w którym posługę prowadził ksiądz pochodzenia ormiańskiego, ormiańska restauracja, czy tabliczka z „ormiańskim” nazwiskiem. Gdyby nie kontekst konstruowany przez obserwującego i obserwowanego, przestrzenie te pozostają najczęściej „tutejsze”, obejmowane równoległym określaniem – dolnośląskie, kościelne, krakowskie, polskie, „jakieś”, a czasem zupełnie anonimowe. Zupełnie podobnie skonstruowaliśmy Spis podróżny, działanie, którego celem było spojrzenie na Ormian w Polsce poprzez możliwe różnorodne przestrzenie aktywności, współczesne i zachowane w pamięci, także te sprzed kilkuset lat.

Niniejsza publikacja jest jednym z efektów przyglądania się „ormiańskości”, rozumianej jako jeden ze sposobów bycia w świecie. Przygotowana została ze świadomością subiektywnego i dość arbitralnego prezentowania pewnej wizji. Dodatkowo, wizji zbudowanej jak fotografia, pokazująca zatrzymany na chwilę proces tworzenia jakiejś rzeczywistości. Podobnie

7

Ormianie polscy – zarys Kim są Ormianie polscy? Przede wszystkim to dalecy potomkowie emigrantów z Armenii, pierwszego kraju w historii, który przyjął chrześcijaństwo – jako religię państwową w 301 r. n.e.. Pozostają wierni własnemu, oryginalnemu ormiańsko-katolickiemu obrządkowi religijnemu. Życie religijne pełni kluczową rolę w podtrzymywaniu pamięci o obyczajach i tradycjach, integruje i pozwala zachować poczucie ormiańskości. Ormianie polscy odczuwają podwójną, niekiedy potrójną identyfikację etniczną – traktując Polskę jako „ojczyznę ideologiczną”, wyróżniają zarazem „ojczyzny prywatne”, lokowane zarówno we Lwowie, na Podolu, Pokuciu, na Bukowinie, niekiedy wymieniają Armenię, jako kraj praprzodków.

Najstarsze ślady obecności Ormian na obszarze Środkowej Europy sięgają xi w. . Według legendy, Ormianie zaczęli masowo emigrować w 1064 roku, po zdobyciu przez Turków seldżuckich twierdzy Ani, ówczesnej stolicy Armenii. Dokumenty, wskazują raczej na gospodarczo – handlowe przyczyny powstawania kolonii ormiańskich nad Morzem Czarnym, a później w miastach Rusi. W xv wieku na terenach Podola, Pokucia i Mołdawii północnej mieszkało już około 3-4 tysięcy Ormian. Szybko ulegali asymilacji z polską większością, przyjmując styl życia, zwyczaje, język polski i polonizując swoje nazwiska. Zawarta w 1667 roku unia religijna z kościołem rzymskim ugruntowała asymilacyjne procesy i stworzyła obrządek ormiańsko – katolicki, wyodrębniając tym samym społeczność Ormian, określanych później mianem polscy.

W ciągu kilkuset lat funkcjonowania w granicach państwa polskiego, Ormianie zasłynęli jako doskonali kupcy, swoje umiejętności kształcąc przez wieki wędrówek, będących częściej wygnaniem, przymusową emigracją z kraju, niż podróżą w interesach. Dali się poznać poza tym, jako znakomici dyplomaci, zarządcy majątków, naukowcy i artyści. Rozwój osadnictwa ormiańskiego przerwany został dopiero przez ii wojnę światową i sowiecką okupację. W wyniku przesunięcia granic, czystek etnicznych i przesiedleń powojennych – większość polskich Ormian przeniosła się na tereny Polski i osiedliła przede wszystkim na terenach tzw. Ziem Odzyskanych, w Krakowie i w Gliwicach oraz Gdańsku i Warszawie.

8

Nastąpił czas rozproszenia, utraty terytorium ściśle związanego z wówczas konstruowaną tożsamością. Przez kilkadziesiąt lat komunizmu, pamięć o pochodzeniu i poczucie wspólnoty, przetrwała dzięki rodzinnym kontaktom, podtrzymywanej świadomości i księżom obrządku ormiańsko-katolickiego.

W 1980 roku, pomimo przeciwności politycznych, rozpoczęło działalność Koło Zainteresowań Kulturą Ormian. Po upadku systemy komunistycznego, działalność wspólnotowa polskich Ormian nabiera strukturalnych kształtów, tworzone są stowarzyszenia w Krakowie – Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne (1990 r.), w Warszawie, Gdańsku, w Gliwicach Związek Ormian w Polsce im. ks. Arcybiskupa Józefa Teodorowicza. Rozwija się proces redefiniowania tożsamości, budowanej w oparciu o kulturowe wyróżniki, po raz kolejny w historii Ormian, w kolejnych, nowych miejscach zasiedlenia. Po 2005 roku pojawiły się kolejne formy organizacji społeczności, tworzone przez polskich Ormian: Fundacja Dziedzictwa i Kultury Ormian Polskich w Warszawie (2007) oraz Fundacja Ormiańska kzko w Warszawie (2007), a także dynamizujący swoje społecznościowe działania Ormianie w Polsce, między innymi: Fundacja Ararat, Stowarzyszenie Ormian w Polsce z siedzibą w Elblągu, Stowarzyszenie Ormian w Polsce z siedzibą w Łodzi. (…)

Ormianie polscy, tak jak pozostają w rozproszeniu, tworząc raczej luźno powiązane „punkty” wspólnoty, tak też funkcjonują w internetowej sieci. Od około 2003 roku działały niezależnie od siebie: strona prywatna Andrzeja Bohosiewicza, pod-strona Duszpasterstwa Ormian Polskich, ks. Tadeusza Isakowicza – Zalewskiego, strona Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego w Krakowie oraz witryna z ogłoszeniami, poświęcona Ormianom polskim, stanowiąca odnośnik strony o Lwowie.

Internetowa przestrzeń ormiańska zaczęła się rozrastać po 2004 r., powstało forum Ormian przy stronie otk, strona prowadzona przez Ormianina z Wrocławia (poświęcona raczej imigrantom z tzw. trzeciej fali emigracji, po 1990 roku), warszawskie fundacje opublikowały swoje strony (www.ormianie.pl, www.fundacjaormianska.pl), a Centrum Badań Ormiańskich z Torunia uruchomiło witrynę, także z miejscem dla

Ormianie w Polsce ormiańskich reprezentacji, jednak wszystkie te miejsca nie przekształciły się w skonsolidowaną przestrzeń. Ormiańskie „domeny” internetowe powstają wraz z pojawianiem się kolejnych organizacji, pozostając bardziej witrynami informacyjnymi skupiającej grupę ludzi, niż przestrzenią integracji całej grupy. longin graczyk, fragment artykułu pt.

Ormianie polscy

„Nową emigrację” albo „trzecią falę” – według określenia Tomasza Marciniaka – tworzą natomiast Ormianie, którzy zaczęli przybywać do Polski od końca lat osiemdziesiątych z Armenii, ewentualnie z innych części nieistniejącego już Związku Radzieckiego. Przyczynami ich przyjazdu do Polski były: trzęsienie ziemi w Armenii w 1988 roku oraz wojna armeńsko-azerbejdżańska o Karabach, które to pogrążyły Armenię w długotrwałym i wyczerpującym kryzysie ekonomicznym.

W okresie tym nastąpił też upadek komunizmu (w takiej postaci, w jakiej został utrwalony po drugiej wojnie światowej). Polska będąca wówczas liderem postkomunistycznych przemian mogła wydawać się atrakcyjna dla Ormian szukających nowego miejsca do życia.

Dzięki pracowitości i uporowi niejeden z nich osiągnął już sukces jako drobnej bądź średniej klasy biznesmen. Ponieważ są to ludzie, którzy stosunkowo niedawno przybyli z Armenii i na ogół utrzymują z nią nadal kontakty, zachowują wciąż – chociaż nie w jednakowym stopniu – tożsamość i kulturę ormiańską. Z pewnością nie są całkiem obojętni wobec spraw polskich, dotyczy to zwłaszcza ich dzieci urodzonych w Polsce.

Wydaje się poza tym, że można oprócz „starej” i „nowej emigracji” wyróżnić pewną zbiorowość pośrednią. Tworzą ją Ormianie, którzy przybyli ze Wschodu w okresie międzywojennym lub w czasach prl-u i oczywiście ich potomkowie. Chociaż nie byli liczni i choć spora ich część w Polsce zatrzymała się na krótko, mając jednak stosowne kompetencje językowe, a przede wszystkim kontakty z Armenią i ormiańską diasporą, w dużej mierze wpłynęli na podtrzymanie ormiańskości tak bardzo spolonizowanej „starej emigracji”. A w pewnym sensie torowali też drogę „nowej emigracji”.

Ormianie przybywający od końca lat osiemdziesiątych do Polski mogli się zetknąć ze zorganizowanym życiem ormiańskim. Aczkolwiek nie wszystkim to się udało#. Jeżeli jednak dotarli do Kół Zainteresowań Kulturą Ormian i Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego, znajdowali tam osoby chcące udzielić im pomocy, w miarę swoich skromnych możliwości. Nierzadko byli to ich rodacy przybyli ze Wschodu wcześniej, na

9

przykład zawierając związek małżeński z Polakiem. Nastąpiło zatem spotkanie obu „emigracji”. Jedna i druga tworzą dziś ormiańską mniejszość narodową w Polsce.

Niewątpliwie obydwie zbiorowości Ormian w Polsce różnią się od siebie, co niekiedy uniemożliwia porozumienie między nimi. Można zwrócić uwagę chociażby na kwestię wyznaniową. Ormianie polscy są katolikami, chociaż, mimo przynależności do własnego obrządku, dość zlatynizowanymi. Ci zaś, którzy przybyli z Armenii czy innych republik byłego Związku Radzieckiego, na ogół należą do Armeńskiego Kościoła Apostolskiego, przy czym często, jak wielu byłych obywateli radzieckich, pod względem religijnym są dość indyferentni#. Poza tym „stara emigracja” zapatrzona jest w przeszłość, wiele wysiłku wkłada celem utrwalenia swej bogatej spuścizny historycznej. Natomiast „nowa emigracja” boryka się ze swym statusem mniejszościowym, a konkretnie z mnóstwem problemów typowych dla imigrantów: legalizacja pobytu, znalezienie pracy, wynajęcie mieszkania czy edukacja dzieci. Są to sprawy, o które obywatele polscy z ormiańskim rodowodem martwić się nie muszą. Z pewnością jednych i drugich łączy wspomnienie genocydu narodu ormiańskiego z roku 1915. To bodaj najważniejsza sprawa dla Ormian w XX wieku, niezależnie od tego, czy mieszkają w Armenii czy diasporze, czy w pełni zachowują swoją tożsamość czy też są zasymilowani. Dopóki zależy im na ujawnieniu tej zbrodni i otrzymaniu za nią choćby symbolicznego zadośćuczynienia, dopóty zachowują więź ze wspólnotą ormiańską. W kolejne rocznice genocydu przedstawiciele obydwu emigracji spotykają się celem jego upamiętnienia.

Mniejszość ormiańska w Polsce jest obecnie w nader interesującej sytuacji i w związku z tym na pewno warto ją obserwować. „Stara emigracja” utrzymuje swoją polsko-ormiańską tożsamość. Stara się nadto utrzymać dobrą opinię na temat Ormian w Polsce. Przyczyniają się do tego niewątpliwie nader liczni Ormianie, którzy pozytywnie zasłużyli się Polsce w przeszłości i w czasach obecnych. A z ich dorobku może korzystać w następnej kolejności „nowa emigracja”, dodając do

10

niego elementy pochodzące z ojczyzny wszystkich Ormian, elementy, które Ormianie osiadli od wieków Polsce już zatracili. Ona jest bezsprzecznie gwarantem trwania społeczności ormiańskiej w Polsce. dr hab. Grzegorz Pełczyński, fragment artykułu pt. Ormiańska mniejszość narodowa w Polsce

Zamość, Kamienice Ormiańskie

fot. Zbyszek Kordys • „W Zamościu wyjątkowo dobrze zachowane są kamienice ormiańskie, których początki sięgają wieku xvi. Kamienice w Rynku zamojskim, zwłaszcza w jego pierzei północnej i większej części pierzei wschodniej należały do patrycjatu ormiańskiego.

W narożnej działce pierzei wschodniej również znajdowała się okazała kamienica – była ona własnością córki złotnika ormiańskiego Stanisława Abrahamowicza.” mirosława z akrzewska-dubasowa, Ormianie w dawnej Polsce

11

Ulica Ormiańska

12

Makieta kościoła ormiańskiego w Zamościu

Kościół w Zamościu. „Szereg kościołów ormiańskich budowano w wieku xvii. Należał do nich kościół w Zamościu. Przywilej osiedleńczy dla Ormian z roku 1585 dawał im prawo do własnej świątyni. Pierwszy proboszcz – Kałust, wybudował kościółek drewniany a od roku 1623 zaczęto gromadzić fundusze na kościół murowany pod wezwaniem Wniebowzięcia Matki Bożej.” mirosława zakrzewska-dubasowa, Ormianie w dawnej Polsce

Miejsce, w którym stał kościół ormiański (obecnie zaplecze hotelu Renesans)

13

Muzeum Zamojskie, zdobienia w kamienicy ormiańskiej

14

15

Muzeum Zamojskie, zdobienia w kamienicy ormiańskiej

16

Portret Krzysztofa Bernatowicza, wystawa Ars Armenica w Muzeum Zamojskim

17

Muzeum Zamojskie

18

Muzeum Zamojskie, zdobienia w kamienicy ormiańskiej

19

Muzeum Zamojskie, Obraz z pokłonem trzech królów

20

Muzeum Zamojskiec

21

Kamienica ormiańska

22

Kamienica ormiańska

Muzeum Zamojskie

23

Kamienice ormiańskie

24

Kamienice ormiańskie

Tablica upamiętniająca kościół ormiański w Zamościu

25

Bazar w Zamościu, dawny nadszaniec przy bastionie VII

26

Żurawica k/Przemyśla,

woj. podkarpackie • parafia, w której po ii wojnie światowej żył i pracował ks. Kajetan Amirowicz (18811965), ostatni proboszcz parafii ormiańskiej w Śniatynie na Pokuciu.

Łańcut

, woj. podkarpackie • miejsce praktyk Ignacego Łukasiewicza (1822-1882), apteka w latach 1836-1840

Rzeszów

• tablica ku czci Ormian poległych podczas i i ii wojny światowej , odsłonięta w 2005 roku na ścianie wieży kościoła farnego p.w. św. Wojciecha i Stanisława, pl. Farny 5

Czernięcin k/Turobina,

woj. lubelskie • majątek nad rzeką Por, który Szymon Szymonowic (1558-1629) otrzymał od hetmana Jana Zamoyskiego, miejsce „otium damesticum” poety i współtwórcy Akademii Zamojskiej (zasłużonego odpoczynku po pracach i trudach) [biografie.eu.interia.pl]

Lesko

, woj. podkarpackie • „Ormiańska” kamienica przy pl.

Konstytucji 3 maja 1 oraz prawdopodobnie pozostałości po budynku kościoła ormiańskiego (budynek z lat 1750-1790). Widoczne od strony podwórza fragmenty starego frontu, przypominają formy charakterystyczne dla ormiańskiego budownictwa sakralnego, m.in. półokrągła brama.

27

Chorkówka

k/Krosna, woj. podkarpackie • od 1856 roku własność Ignacego Łukasiewicza (1822-1882), który wybudował we wsi największą rafinerię na Podkarpaciu. W dworku żona Ignacego, Honorata Łukasiewicz, założyła w 1876 r. szkołę koronczarek.

Ormiańskie pochodzenie Ignacego Łukasiewicza nie jest potwierdzone w sposób jednoznaczny. Niemniej społeczność ormiańska przywołuje słynnego wynalazcę, jako Polaka pochodzenia ormiańskiego. Ród Łukasiewiczów (Łukaszewiczów) miał swoich przedstawicieli m.in. w Czerniowcach na Bukowinie.

Gorlice

, woj. małopolskie • miejsce działalności Ignacego Łukasiewicza (1822-1882), w dzielnicy Zawodzie zapłonęła pierwsza lampa uliczna na świecie [pl.wikipedia.org]

Klęczany

k/Nowego Sącza • w 1857 roku Ignacy Łukasiewicz (18221882), zakłada tutaj pierwszą na świecie rafinerię

Zaduszniki k/Mielca,

woj. podkarpackie • miejsce urodzenia Ignacego Łukaszewicza (1822 r.)

28

Bóbrka, woj. Podkarpackie

fot. Tomasz Czech [chorkowka.net] • pierwsza na świecie kopalnia ropy naftowej, nazywana wówczas skalnym olejem, założona 1854 roku przez Ignacego Łukasiewicza (spółka naftowa Trzecieski-Łukasiewicz)

29

30

Zakopane,

woj. małopolskie • wystawa fotograficzna pt. „Kuty pod Tatrami” w autorskiej galerii owca cała Leszka Nagrabeckiego, która podsumowywała pier wszą eksp edyc ję „cmentarną” na Pokucie i Bukowinę w 2008 roku, przeprowadzoną w ramach projektu dokumentowania i renowacji ormiańskich cmentarzy

Rabka,

woj. małopolskie • miejsce powojennego osadnictwa polskich Ormian; w latach 90. xx i na początku xxi wieku działała tutaj pracownia witraży prowadzona przez pochodzącego z polskich Ormian Artura Ilgnera – pisarza, reżysera teatralnego, witrażystę, a także mechanika i lakiernika

Cieszyn

, woj. małopolskie, • polskie gimnazjum (dziś Liceum Ogólnokształcące im. Antoniego Osuchowskiego, przy placu Słowackiego 2) w którego powołanie i budowę zaangażowany był lwowski arcybiskup obrządku ormiańskiego Izaak Mikołaj Isakowicz, zwany „Złotoustym”. Zgodnie z ostatnią wolą arcybiskupa na jego pogrzebie zamiast kwiatów zbierano datki dla cieszyńskiego gimnazjum [dziedzictwo.ormianie.pl] fot. StarostwoPowiatowe w Cieszynie [powiat.cieszyn.pl]

31

Krak贸w

fot. Zbyszek Kordys

32

Dom Teodora Axentowicza na ul. Kurniki (fot. Marek Grzeszczyk)

Dom Teodora Axentowicza na ul. Warszawskiej

33

Więzienie Montelupich. Tutaj zamordowano w 1947 r. ppłk. Waleriana Tumanowicza, ps. "Jagodziński" (Giorgi Tumaniszwili, Gruzin pochodzenia ormiańskiego). Był gruzińskim oficerem kontraktowym w Wojsku Polskim, żołnierzem Legionów Polskich, oficera wp, zwz-ak, dsz i win)

34

35

Plac Teodora Axentowicza

36

37

Dom Teodora Axentowicza na ul. Karmelickiej

38

39

Akademia Sztuk Pięknych, pracowania rektora tej uczelni – Teodora Axentowicza

40

Sukiennice

41

Kościół oo. Dominikanów

42

Epitafium poety Szymona Zimorowica

Krużganki w kościele oo. Dominikanów

43

Obraz w kru偶gankach klasztoru Dominikan贸w

44

Kościół oo. Dominikanów

Pomnik Ignacego Łukasiewicza

45

„Najbardziej charakterystyczną formą rzeźbiarską (lub małą architekturą) w Armenii są chaczkary, czyli prostokątne, płaskorzeźbione płyty kamienne z motywem krzyża w centrum.

Na terenie Armenii, jak i w ośrodkach ormiańskiej diaspory znajdują się tysiące chaczkarów, każdy z nich posiada niepowtarzalną dekorację, najczęściej są to różne formy plecionki i elementy zoomorficzne.

Pierwsze tego typu rzeźby były drewniane, stawiane początkowo w miejscu świątyń pogańskich. Zwykle opatrzone były inskrypcją wyjaśniającą powód wykonania i ustawienia chaczkaru. Używano ich do zaznaczenia granic, upamiętnienia ważnych wydarzeń, osób, jako nagrobków i ustawiano na murach. Chaczkary składają się z trzech części, ułożonych poziomo. Pierwsza, najniższa część symbolizuje świat ziemski, najwyższa – niebo, łączy je krzyż, który dominuje nad całością kompozycji.” joanna rydzkowska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Chaczkar w Krakowie

„Chaczkar jako całość ma przypominać Ormianom główną apsydę ich katedry lwowskiej. W tym celu na środku pionowo ustawionego bloku z wapienia lub jasnoszarego piaskowca wykuta zostanie głęboka nisza, zwieńczona typowo wschodnim łukiem trójlistnym w formie tak zwanego „oślego grzbietu”. W głębi niszy wykuty będzie krzyż ormiański, który – zgodnie z legendą – zakwitł po ukrzyżowaniu Zbawiciela.” jacek chrząszczewski, [otk.armenia.pl]

46

Chaczkar w Krakowie przy ul. Kopernika obok kościoła św. Mikołaja

47

O szkółce ormiańskiej w Krakowie fot. Marek Grzeszczyk „Sobotnia szkoła ormiańska w Krakowie została założona w 2004 r. przy Ormiańskim Towarzystwie Kulturalnym.

Działa w udostępnianych przez dyrekcję Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej salach na ii p. budynku przy ul.

Rajskiej 1. Zajęcia odbywają się w godzinach porannych i popołudniowych w każdą sobotę roku szkolnego.

Program nauczania obejmuje: język, historię, taniec i kulturę Ormian.” marek grzeszczyk, [spispodrozny.pl]

48

Gmach Biblioteki Wojewódzkiej w Krakowie, gdzie odbywają się zajęcia szkółki ormiańskiej

49

50

51

52

53

Wieliczka, woj. małopolskie

• Kopalnia Soli, w której pracował Erazm Barącz (1859 – 1928), twórca podziemnej kaplicy św.

Kingi prezentowanej podczas światowej wystawy w Paryżu w 1900 roku; kolekcjoner i znawca sztuki, między innymi ormiańskich tkanin, inżynier górniczy i naczelnik Zarządu Salinarnego (1915 – 1921) [muzeum.wieliczka.pl] fot. R.Stachurski, [kopalnia.pl]

54

Radwanowice

k/Krakowa • siedziba Fundacji im. Brata Alberta (albert.krakow.pl), współzałożonej w 1987 roku i współprowadzonej przez ks. Tadeusza Isakowicza – Zalewskiego, duszpasterza wiernych obrządku ormiańsko-katolickiego w Polsce, działacza społecznego, pisarza, publicystę i poetę. Działał w podziemnej Solidarności (1978-1989), od 2009 roku Przedstawiciel Ormian w Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych [isakowicz.pl] fot. Agnieszka Kwarciak, Zabierzów, [zabierzow.org.pl]

Zespół dworski z xix-xx w., obecnie siedziba Fundacji im. Brata Alberta

55

Kościół w Radwanowicach

56

Tarnów, woj. Małopolskie

• Wyższe Seminarium Duchowne otwarte w 1838 roku przez biskupa Franciszka Abgaro Zachariasiewicza (1770-1845) pochodzącego z rodziny ormiańskiej ze Lwowa.

W latach 1826-1827 rektor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, od 1835 biskup tarnowski, a od 1840 biskupa przemyski. Zalecał zakładanie bibliotek parafialnych i rozbudowę szkół, troszczył się również o osoby głuchonieme [spispodrozny.pl]

Wiślica, woj. świętokrzyskie

• wykopaliska odkrywające romańską kolegiatę wiślicką, prowadzone przez wybitnego archeologa Włodzimierza Antoniewicza (1893-1973), autora pierwszej pełnej syntezy pradziejów Polski. Pochodził z rodziny ormiańskiej z Sambora (współcześnie Ukraina) [pl.wikipedia.org]

Kapliczka w Radwanowicach

57

Opole

, • miejs ce p owoj ennego osadnictwa Ormian; na opolskim cmentarzu znajdują się „ormiańskie” nagrobki, między innymi: Lubomira z Zarugiewiczów (Kantorska), malarza Stanisława Bobera, [dziedzictwo.ormienie.pl]

Chudów

, woj. śląskie • zamek z XVI wieku, w którym Fundacja Zamek Chudów zorganizowała w 2008 roku uroczyste Dni Ormiańskie w ramach „XIII Spotkań na Zamku w Chudowie”, [zamekchudow.pl]

58

Gliwice

, woj. śląskie • nieformalna stolica polskich Ormian po ii wojnie światowej, z jedynym w Polsce kościołem ormiańsko-katolickim p.w. Trójcy Świętej przy ul. Mikołowskiej; w gliwickim muzeum zorganizowano kilka wystaw, szeroko prezentujących kulturę i dziedzictwo polskich Ormian (2001, 2006, 2008) [muzeum.gliwice.pl]

Kościół ormiański p.w. Trójcy Św. przy ul. Mikołowskiej, Archiwum UM/S. Zaremba

Willa Caro, (Muzeum w Gliwicach), Archiwum UM/W. Baran

59

Wrocław

Bazar w dzielnicy Niskie Łąki, fot. Bartosz Kruhlik

60

Teren Wrocławia zamieszkuje znaczna diaspora ormiańska. Są to przede wszystkim Ormianie z nowej imigracji, którzy przybyli do Polski po drugiej wojnie światowej, a zwłaszcza po upadku ZSRR. Śladów Ormian można szukać, na przykład, w kościele przy Placu Dominikańskim, gdzie znajduje się tablica upamiętniająca datę rzezi Ormian, dokonanej w czasie I wojny światowej (24 kwietnia), w bibliotece im. Ossolińskich, posiadającej w swych zbiorach iluminowane rękopisy ormiańskie, przy placu Grunwaldzkim, gdzie można odnaleźć rzeźbę ormiańskiego artysty Vahana Bego. Wrocławianie oraz turyści mogą również spróbować orientalnej kuchni ormiańskiej w restauracji Armine przy ulicy Bogusławskiego 83, którą prowadzi Pani Galina, anna kacperska, [spispodrozny.pl]

Restauracja Armine, Wrocław, fot. Anna Kacperska

61

Oborniki Śląskie

Chorut

Oława

, woj. dolnośląskie • jedno z ważniejszych miejsc osadnictwa polskich Ormian po ii wojnie światowej w Polsce

62

, fot. ariari.org Przepis na chorut wg Anny Jasińskiej, polskiej Ormianki: Chorut 3 litry świeżego mleka od krowy ugotować. Do dużego naczynia (np. słoja) wlać śmietanę wiejską i zalać ją przygotowanym wcześniej mlekiem. Trzymać około 10 dni. Gdy podchodzi serwatka zbierać ją łyżką. Osobno przygotować „kopiasty” talerz mielonych listków pietruszki. Do tego można dodać trochę mielonego koperku, selera i korzeniu darchoniu (estragon). Mielone składniki zalać sfermentowanym mlekiem i gotować w garnku miedzianym (tylko miedziany garnek gwarantuje intensywnie zielony kolor) przez 10 godzin. Gdy przejedzie się łyżką po gotującej się masie i nie schodzi się, to oznacza, że masa jest już gotowa i można formować stożki, które następnie suszy się w przewiewnym miejscu.

Taki chorut można stosować przez 2, a nawet 3 lata.

, woj. dolnośląskie • kościół śś. Judy Tadeusza i Antoniego Padewskiego, w którym od 2008 roku wykonywane są premiery utworów przygotowywanych w ramach projektu pt.

Liturgia polskich Ormian, w opracowaniu muzycznym Stanisława Śmiełowskiego, według materiałów zebranych przez Zbigniewa Kościówa. Miejsce osiedlania po ii wojnie światowej Ormian polskich, pochodzących głównie z Kut nad Czeremoszem (współcześnie Ukraina) spispodrozny.pl

Zielona Góra

• Miejsce osiedlenia się po ii wojnie światowej inżyniera Grzegorza Zarugiewicza (1884-1956), urodzonego w Kutach nad Czeremoszem, w rodzinie ormiańskiej.

Wybitny znawcy winorośli, był współtwórcą zielonogórskiego winiarstwa. W 1993 roku rada miejska nadała jego imię ulicy, przy której słynny Ormianin polski mieszkał [winiarze.zgora.pl]

Legnica

, woj. Dolnośląskie • miejsce akcji filmu pt. „Mała Moskwa” w reż. Waldemara Krzystka, w którym pojawił się ważny wątek ormiańskiej rodziny, film nagrodzony Złotymi Lwami 2008, [filmpolski.pl]

Gościkowo-Paradyż

k/ Sulęcina, woj. lubuskie • klasztor pocysterski, obecnie siedziba wyższego seminarium duchownego, miejsce przechowywania w latach 90. xx wieku zbiorów dziedzictwa ormiańskiego [spispodrozny.pl]

Słubice

, woj. lubuskie • restauracja ormiańska „Ararat”, ul. Wojska Polskiego 115a, przy drodze wylotowej w kierunku Kostrzyna i Szczecina

Obra

, woj. wielkopolskie • placówka jezuicka założona i prowadzona przez poetę, jezuitę, kaznodzieję i misjonarza – ks. Karola Bołoz Antoniewicza (1885-1928), autora popularnych pieśni religijnych, między innymi: „Biedny, kto Ciebie”, „Chwalcie łąki umajone”, „Do Betlejemu pełni radości” (kolęda), „Nazareński śliczny kwiecie”, „Nie opuszczaj nas”, „O Józefie uwielbiony” Chwalcie łąki umajone, Góry, doliny zielone.

Chwalcie, cieniste gaiki, Źródła i kręte strumyki! fragment: Chwalcie łąki umajone [dziedzictwo.ekai.pl]

63

Łódź,

Poznań

• Wydział Prawa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, którego dziekanem w latach 1945-1960 był Alfred Ohanowicz (1888-1984), wybitny prawnik, senator, działacz społeczny. W latach 1958–1981 redaktor naczelny „Ruchu Prawniczego, Ekonomicznego i Socjologicznego”.

Pochodził z ormiańskiej rodziny ze Lwowa. [pl.wikipedia.org]

64

fot. Barosz Kruchlik, Michał Gryszko Łódź, szkółka ormiańska Michał Gryszko: Jak została pani nauczycielką, jak powstała szkoła?

Anaida Kaczmarek: Idea nie była moja, ja nie wiedziałam, że tak można.

Jak dowidziałam się, ze powstało Stowarzyszenie Ormian to mnie troszkę zdziwiło, bo ja myślałam że to jest nie do zrobienia, bo Ormianie… każdy jest zajęty swoja codzienna pracą i odsuwa takie potrzeby na dalszy plan i spodobało mi się to bardzo, byłam bardzo zadowolona. A dlaczego pracuję tu? Bo ja z zawodu jestem nauczycielką. Pracowałam 15 lat w Armenii w szkole muzycznej, uczyłam solfeżu – tak jak matematyka w muzyce – kształcenie, rytmika i histori muzyki. Pracowałam też w Armenii w przedszkolach. Byłam nauczycielką, 15 lat to kawał czasu, ale zainteresowało mnie sam fakt, że jako muzyk ja chciałam pomóc nie tyle jako nauczyciel języka ormiańskiego, tylko właśnie kultury.

65

Msza ormiańska w kościele przy ul. Piotrkowskiej 3, celebrowana przez ks. Dajad Tsaturyan z Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego, fot. Michał Gryszko

66

Popów

k/ Łowicza, woj. łódzkie • kuchnia ormiańska „Yerewan”, przy drodze a2 Warszawa – Poznań

Toruń, woj. kujawsko-pomorskie

• miejsce powołania w 2004 roku przez dra Tomasz Marciniaka, pierwszej w Polsce jednostki naukowo-badawczej, poświęconej problematyce ormiańskiej • Centrum Badań Ormiańskich przy umk w Toruniu. cbo działało do 2010, kiedy zostało przekształcone w Fundację Centrum Badań Ormiańskich.

Kraśnica

k/Opoczna, woj. łódzkie • majątek, dwór i stadnina rodziny Wartanowiczów, o historii miejsca i m.in. dziejach rodziny polskich Ormian, opowiada Aleksandra Ziółkowska-Boehm w książce pt. Dwór w Kraśnicy i Hubalowy Demon, Warszawa 2009

Piotrków Trybunalski,

woj. łódzkie • kawiarnia „Ormianin”, Rynek Trybunalski 10

Brodnica,

woj. kujawsko-pomorskie • Restauracja ormiańska „Ararat”, ul. Przykop

67

Kuczek k/Ciechocinka,

woj. kujawsko-pomorskie • restauracja ormiańska „Masis”, przy drodze a1 Katowice – Gdańsk

68

Gogolinek k/Bydgoszczy, woj.

kujawsko-pomorskie • gospodarstwo rolne posła, działacza politycznego i społecznego Wojciecha Mojzesowicza, pochodzącego z ormiańskiej rodziny

Bydgoszcz

• dawny budynek Szkoły Powszechnej nr 7 im. Grzegorza Piramowicza w Bydgoszczy, Plac Kościeleckich 8 (południowa pierzeja placu Kościeleckich przy skrzyżowaniu z ulicą Bernardyńską)

Straszyn

k/Pruszcz Gdańskiego, woj. pomorskie • miejsce dorocznych spotkań ormiańskich; w 2005 roku w kościele p.w. św. Jacka odbyła się msza w obrządku Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego, podczas której ochrzczono kilkoro dzieci ormiańskich imigrantów „trzeciej fali” [spispodrozny.pl]

69

Gdańsk

fot. Dawid Parsamian

„W starych murach miasta Gdańska Blask rozsiewa gwiazda nowa Pani Łaskawa Ormiańska Z kresów ze Stanisławowa” • fragment „Pieśni do Matki Bożej Łaskawej”, słowa: W. Wajda [piotripawel.diecezja.gda.pl]

70

Chaczkar w Gdańsku, ul. Żabi Kruk 3 przy kościele p.w. św. Piotra i Pawła (ufundowany przez ormiańską Fundację „Piunik”)

Tablica informactjna parafii p.w. św. Piotra i Pawła w Gdańsku

Elbląg

fot. Zbigniew Szmurło, Aram Simonyan • 30 października 2005 r., w 1600. rocznicę powstania alfabetu ormiańskiego oraz w 90. rocznicę Ludobójstwa Ormian w Turcji – poświęcono stojący przed kościołem Miłosierdzia Bożego w Elblągu chaczkar. W uroczystości brali udział m. in.: Suren Czachmachczjan, dzięki któremu ważący aż 500 kg krzyż dotarł do Polski, a także autor chaczkaru – rzeźbiarz Robert Howsepian. [spispodrozny.pl]

Chaczkar w Elblągu przy ul. Bema przed kościołem Bożego Miłosierdzia

71

Giżycko

, • Galeria Sztuki „u armena”, ul. Dąbrowskiego 17/1A

Grunwald

, • w słynnej bitwie w 1410 roku, udział po stronie sił polsko-litewskich miała wziąć ormiańska chorągiew, jednak źródła historyczne nie potwierdzają tego faktu jednoznacznie [dziedzictwo.ormianie.pl]

Gdańsk

, Elbląg • wizyta w 2006 roku ormiańskiego żaglowca Kilikia, nazwanego tak na cześć Małej Armenii, będącego rekonstrukcją średniowiecznych łodzi, jakimi pływali kupcy ormiańscy z Cylicji. Klub Badań Morskich ayas z Erywania pod wodza kapitana Karena Balayana opłynął Kilkią całą Europę (szlak siedmiu mórz)

72

Sejny

, woj. podlaskie • seminarium duchowne utworzone w 1825 roku przez biskupa sejneńskiego ks.

Mikołaja Jana Manugiewicza (1754-1834), którego papież Pius vii mianował biskupem tytularnym Tharmacus i sufraganem warszawskim, w1827 został senatorem Królestwa Kongresowego [pl.wikipedia.org]

Pułtusk

, • bar ormiański, ul. Traugutta 10

Epitafium Marianny Minasowicz w Kościele Dominikanów na Nowym Mieście

Warszawa

Dom malarza Jana Klemensa Minasowicza na Krakowskim Przedmieściu

fot. Zbyszek Kordys • Na ścianie prezbiterium kościoła, po lewej stronie, wmurowana jest mosiężna tabliczka o wymiarach 70x30 cm z napisem w języku ormiańskim: „To jest grób litościwej duszy wielkiej damy, małżonki pana Jakuba pielgrzyma, syna Minasa, przedstawiciela miasta Jazłowca. Spoczęła w Chrystusie w roku 1126, miesiąca kwietnia 26-go, w piątek.”

Epitafium należy do Marianny Minasowicz przybyłej wraz z mężem do Warszawy z Jazłowca, miasta położonego obecnie na Zachodniej Ukrainie. Marianna zmarła w czasie panowania króla Jana III Sobieskiego.

Zastanawiać nas może jednak rok umieszczony na tabliczce. Jak Marianna mogła umrzeć w 1126, podczas gdy żyła za panowania króla Jana? Rachuba lat w kalendarzu ormiańskim jest inna niż w innych kalendarzach chrześcijańskich. Początkiem tzw. ery ormiańskiej jest dzień 11 lipca 552, kiedy to synod w Dwinie w Armenii zerwał jedność z Kościołem Katolickim. [spispodrozny.pl]

73

Kaplica Res Sacra Miser, Krakowskie Przedmieście (miejsce mszy św. w obrządku ormiańsko-katolickim)

74

Dawna lokalizacja jednej z pierwszych aptek ormiańskich w Warszawie

75

Teatr Wielki Opera Narodowa. Dyrektorem Opery był Sergiusz Metaxian

76

Kamienica Minasowicz贸w

77

Pałacyk Szymonowica na Solcu

78

Fragment dekoracji pałacyku

79

Lipków

, woj. mazowieckie Archiwum: Agnieszka Kaczurba Lipków „W ostatnim ćwierćwieczu XVIII wieku dobra lipkowskie nabył Ormianin Paschalis Jakubowicz, który przybył do Polski około 1760 roku. (…) W 1788 założył w Lipkowie przędzalnię bawełny oraz słynną manufakturę – fabrykę wytwarzającą między innymi pasy do szlacheckich kontuszy. (…) Zmarł w 1816 roku. Został po nim w Lipkowie klasycystyczny kościół Św. Rocha oraz klasyczny, według innych późnobarokowy, dworek.” [Informator gminy Stare Babice]

80

Dworek Paschalisów, obecnie plebania

Figura św. Józefa

Nabrobek Jakuba Paschalisa

81

Tabliczka fundacyjna na kościele św. Rocha w Lipkowie

Kościół Św. Rocha w Lipkowie Kościół ufundowany został przez Jakuba Paschalisa Jakubowicza. Świątynię wybudowano w 1792 roku. Początkowo służyła głównie okolicznym mieszkańcom, pracownikom przędzalni i właścicielom majątku.

82

Nabrobek Józefa i Romany Jakubowiczów

Polana z pozostałościami manufaktury prowadzonej przez Jakuba Paschalisa Jakubowicza

83

Dworek Paschalis Jakubowicz贸w

84

Kościół św. Rocha w Lipkowie

jasełka szkolne

85

Dworek Paschalis贸w, obecnie plebania

86

Kościół św. Rocha w Lipkowie

Stawy przy lipkowskim dworku

87

Zielonki, woj. mazowieckie

fot. Zbyszek Kordys • Pałac w Zielonkach wzniesiono w 1855 r. dla architekta Alfonsa Ferdynanda Kropiwnickiego w miejscu dawnego, drewnianego dworu Franciszka Paschalisa Jakubowicza. Majątek Zielonki zakupił w 1788 r. Ormianin Jakub Paschalis Jakubowicz – właściciel pobliskiej manufaktury tkackiej w Lipkowie. Choć po dworku należącym do ormiańskiej rodziny Jakubowiczów nie ma już śladu, zachowały się jednak jego dawne, murowane piwnice. Obecnie pałac należy do rodziny Lasotów. Odbywają się w nim m. in.: koncerty, wesela, konferencje, szkolenia. [spispodrozny.pl]

88

Zachowane Piwnice dawnego dworu Paschalisów w Pałacu Lasotów w Zielonce

89

Sala w Pałacu Lasotów w Zielonce

90

Sala w wieży z napisem „Przeszłość Przyszłości” w Pałacu Lasotów w Zielonce

91

Rokitno, woj. mazowieckie

fot. Zbyszek Kordys • parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z barokowym kościołem parafialnym w Rokitnie wzniesionym w latach 1693-1709. W skład Komitetu Budowy wszedł Felix Paschalis Jakubowicz, polski Ormianin. Korpus centralny budowli wzniesiono na planie krzyża greckiego z 4 bocznymi kaplicami, w ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem malowany na desce z xvi-xvii w..

W ołtarzach bocznych znajdują się xvii wieczne obrazy. W frontalnej ścianie znajduje się tablica poświęcona pochowanym w kościele Aleksandrowi Jakubowiczowi Paschalisowi (1846r.) oraz Katarzynie z Ryxów, Paschalis-Jakubowicz (1851r.); na pobliskim cmentarzu odnaleźć można nagrobek rodziny ormiańskiego pochodzenia: Paschalis-Jakubowiczów. [spispodrozny.pl]

Widok na kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rokitnie

92

Epitafium Aleksandra Paschalisa Jakubowicza

93

Plebania parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rokitnie

94

Gr贸b rodziny Paschalis Jakubowicz贸w

95

Ostrowiec Świętokrzyski

, woj. świętokrzyskie • w Państwowej Szkole Muzycznej I stopnia prowadzone są przez Katrinę Owsepian zajęcia, poświęcone w szczególności twórczości wybitnego kompozytora ormiańskiego Komitasa, uczniowie specjalizują się w koncertach klasycznej muzyki ormiańskiej

Kielce

• popiersie Zbigniewa Herberta w Alei Sław na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szergów,

Puławy

, woj. lubelskie • miejsce formowania i stacjonowania tzw.

Legionu Ormiańskiego, od grudnia 1942 r. do września 1943 r. (Stamm Bataillon der Armenische Legion)

Potycz gm. Góra Kalwaria,

Nagrobek rodziny Jakóbowskich

96

woj. mazowieckie • majątek, który w 1832 nabył za sumę 277064 zł i 3 gr, poeta, tłumacz i prawnik Józef Dionizy Minasowicz. Urodził się w rodzinie warszawskiego kupca, pochodzenia ormiańskiego. Jako pierwszy przetłumaczył na język polski poemat Fryderyka Schillera, Odę do radości. Członek loży masońskiej Asteria, brat słynnego malarza Jana Klemensa Minasowicza,

Szczebrzeszyn

, woj. lubelskie • Kościół św. Katarzyny, powstał pierwotnie w zespole budynków klasztoru franciszkanów, przebudowany w xvii w. dzięki donacji rodziny Zamoyskich, jest przykładem świątyni bazylikowej tzw. renesansu lubelskiego. W kościele znajduje się obraz w ołtarzu Matki Boskiej Różańcowej, pochodzący prawdopodobnie z kościoła ormiańskiego w Zamościu (rozebranego w latach 1826/27). Obraz datowany na i poł. xvii w., malowany na płótnie, utrzymany w tonacji monochromatycznej „en grisaille” (różne odcienie szarości). fot. Tomasz Gaudnik [szczebrzeszyn.info]

Obraz Matki Bozej Różancowej w zlotej sukience z kosciola pw. sw. Katarzyny Aleksandryjskiej w Szczebrzeszynie.

97

Kazimierz Dolny, woj. lubelskie

fot. Zbyszek Kordys „Nad Wisłą w województwie Lubelskiem najpiękniejszy zabytek starożytnych miast polskich, w którem słynęły jarmarki zbożowe. W r. 1677 pozwolono Ormianom zamieszkałym i nowoprzybywającym, domy i kamienice w rynku i ulicach na zakupionych placach budować, handel winem i innemi trunkami prowadzić, warzyć, szynkować piwa i miody za opłatą staroście beczkowego i podatków trudnić się piekarstwem.” sadok barącz Rys dziejów ormiańskich

98

Kamienica pod św. Mikołajem i Krzysztofem, Rynek

Kurów, woj. lubelskie

fot. Zbyszek Kordys „Szkoła w Kurowie zaczęła funkcjonować po przerwie wywołanej reformacją i wojnami w xvii w., w ii. połowie xviii w. kiedy doszło do spotkania Ignacego Potockiego – właściciela dóbr kurowskich – i księdza Grzegorza Piramowicza. Potocki sprowadził Piramowicza do Kurowa, gdzie powierzył mu funkcję proboszcza.

Oni byli pomysłodawcami i założycielami szkoły elementarnej (bo tak nazywano szkoły parafialne podstawowego szczebla).

Szkoła mieściła się w budynku zwanym „wikariatem” wybudowanym przez Ignacego Potockiego. Budynek ten zachował się do dnia dzisiejszego.

Do szkoły kurowskiej uczęszczało około 60 dzieci pochodzenia mieszczańskiego, chłopskiego i żydowskiego.

Dzieci uczyły się takich przedmiotów jak: nauka zdrowia, nauka obyczajowa, nauka wiary, nauka czytania i pisania, rachunków oraz miernictwa. Kurowska szkoła była „oczkiem w głowie” dla dwóch wyżej wymienionych wielkich mężów. Dzięki opiece materialnej Ignacego Potockiego oraz nadzorowi pedagogicznemu ks.

G. Piramowicza szkoła kurowska rozwijała się bardzo dobrze. Była jedną z najlepiej funkcjonujących szkół elementarnych na Lubelszczyźnie.” ilona rola, [spispodrozny.pl]

Kościół pod wezwaniem Narodzenia NMP i św. Michała Archanioła

Epitafium poświęcone Grzegorzowi Piramowiczowi ufundowane przez jego rodzinę

99

Komarów k/Zamościa, woj.

lubelskie • miejsce największej bitwy konnej w wojnie z bolszewikami, 31 sierpnia 1920 r., gdzie podczas walki zasłynął rotmistrz Kornel Krzeczunowicz, dowódca 8 Pułku Ułanów

Międzyrzec Podlaski,

woj. lubelskie • plebania Kościoła Św. Mikołaja oraz dawna szkoła parafialna – zbudowana na początku xix wieku, gdzie pracował i mieszkał ks.

Grzegorz Piramowicz (1735-1801). Ksiądz, pedagog, działacz oświatowy, pisarz oświeceniowy i filozof pochodzenia ormiańskiego.

Od 1774 roku był proboszczem w Kurowie, od 1785 roku równolegle także w Końskowoli.

W 1797 roku pod naciskiem Austriaków i przeniósł się do Międzyrzeca Podlaskiego.

Był profesorem filozofii w kolegium jezuickim we Lwowie. Uczestniczył w pracach Komisji Edukacji Narodowej, jednocześnie pełnił obowiązki sekretarza Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. W 1791 był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej, a od 1800 był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. [pl.wikipedia.org]

100

Janów Lubelski

, woj. lubelskie • miejsce pielgrzymek Ormian w xvii wieku do Sanktuarium Matki Bożej Różańcowej Łaskawej i kościoła św. Jana Chrzciciela, wchodzący w skład zespołu klasztornego wybudowanego w latach 1694-1769 przez zakon dominikanów. W kościele znajduje się obraz Matki Bożej Różańcowej, uznany w 1762 roku za cudowny.

Fragment rękopisu księgi pt.

Miraculum, czyli Księga cudów i łask (kopia z xix w.)

Lublin

fot. Zbyszek Kordys „Tu był kościół ormiański, a kupcy tego obrządku około r. 1600 wyprawiali ztąd towary do Moskwy, za które tamże kupowali wosk, juchty, sobole i do Gdańska przywozili. Jeszcze w r. 1717 był Grzegorz Muratowicz radcą w Lublinie, potem zmniejszyła się liczba Ormian tak dalece, że przy końcu wieku ośmnastego niebyło już tamże kościoła ormiańskiego” Autor: Sadok Barącz „Rys dziejów ormiańskich” 24 kwietnia 2006 przy kościele Św. Rodziny w Lublinie, wspólnota lubelskich Ormian ufundowała pomnik upamiętniający wizytę Jana Pawła ii w Armenii. Pomnik ustawiony został w pobliżu wejścia do kaplicy adoracji Najświętszego Sakramentu. Ma formę granitowej tablicy. Oprócz wizerunku Ojca świętego widnieje na niej sylwetka góry Ararat – symbolu Armenii – oraz mauzoleum ofiar ludobójstwa w Cycernokaberdzie, gdzie modlił się papież. [spispodrozny.pl]

101

Zamość

Kamienica Konopniców w Lublinie

102

fot. Zbyszek Kordys Zamość, Księgarnia Efemeros, Kamienica Tatułowiczowska, Rynek Wielki 16 „Księgarnia została założona w kamienicy, która przez wieki należała do szanowanych, zamojskich Ormian. Chcieliśmy do tego nawiązać. Wystrój naszej nowej księgarni ma wiele elementów ormiańskich… Wierzę, że udało nam się stworzyć odpowiedni dla miłośników książki i historii klimat”. sławomir bartnik, właściciel księgarni „Efemeros”, [dziennikwschodni.pl]

Projekt i skład publikacji: Tomasz Fabianowicz www.woznkt.com

Fundacja Ari Ari ul. T. Boya-Żeleńskiego 6/77 85–858 Bydgoszcz www.ariari.org ariari@ariari.org www.spispodrozny.pl Druk i oprawa: Cominfo Sp. z o.o.

Bydgoszcz

Sponsorzy:

Partner: