saluyot
TI KAKAISUNA A PAGIWARNAK TI
GUMIL
METRO MANILA
ABRIL 2015 • TAWEN XVII
Nailian a Bulan ti Literatura nga Ilokano, rambakan dagiti mannurat nga Ilokano Babaen ti panangsangaili ti GUMIL Metro Manila
R
ambakan dagiti mannurat nga Ilokano ti bulan ti Abril a kas Nailian a Bulan ti Literatura (National Literature Month wenno Buwan ng Panitikang Filipino), ken kas Bulan ti Literatura Dagiti Ilokano babaen ti Dap-ayan 2015, ti Maika-47 a Nailian a Kombension ti GUMIL Filipinas, ti kadakkelan a gunglo dagiti mannurat nga Ilokano iti Filipinas ken ballasiw-taaw.
Maiwayat ti nasao a kombension iti daytoy nga Abril 1719, 2015 iti Sala B, Balay Expo Centro, Araneta Center, Cubao, Quezon City iti panangsangaili ti GUMIL Metro Manila, ken iti pannakitinnulong ti National Commission for Culture and the Arts, Manila Bulletin Publishing Corp., ken Gerry Roxas Foundation. Mainaig daytoy a parambak iti pinirmaan ni Presidente Benigno S. Aquino III idi Pebrero 10, 2015 a Proklamasion Bilang 968 a nangideklara iti bulan ti Abril a kas Nailian a Bulan ti Literatura, ken iti pinirmaan ni Presidente Gloria Macapagal Arroyo idi Abril 16, 2001 a Proklamasion Bilang 26 a nangideklara iti bulan ti Abril a kas Bulan ti Literatura nga Ilokano. Ni National Artist Virgilio S. Almario, agpapaay pay a pangulo ti Komisyon sa Wikang Filipino, ti kangrunaan nga agsarita. Babaen ti tema a “Ti Akem ni Gumiliano iti Kagimongan Dagiti Ilokano,” agsarita met ni Pedro Bucaneg awardee ken Gawad Pambansang Alagad ni Balagtas Juan S.P. Hidalgo, Jr. Manamnama a dar-ayan ti sumurok-kumurang a 180 a mannurat, mannursuro ken estudiante nga Ilokano, tamingen dagiti napusgan nga agsarita a pannakabagi dagiti nadumaduma a chapter ti GUMIL dagiti akem ken gapuanan ti GUMIL ken dagiti mannurat nga Ilokano kadagiti probinsia iti Ilokandia ken kadagiti lugar iti ballasiw-taaw a nagdappatan ni Ilokano. Tampok pay iti kombension ti pannakayawat ti gunggona dagiti mannurat a nangabak kadagiti pasalip iti panagsuratan, pannakapadayaw dagiti mannurat a nakaibinglay iti naisangsangayan a kontribusion iti Literatura dagiti Ilokano, ken pannakaiwayat ti eleksion ti gunglo. (Roy V. Aragon)
ITOY NGA ISYU Apay, aya, a maki-GUMIL-tayo? ....................................................... 2 Dagiti Mannurat nga Ilokano iti Kamanilaan ................................ 4 No Apay a Dandaniwak ken Dandaniwek ti Liday ...................... 7 Daniw, Paset ti Kultura: Pangabbukay iti Baro a Kaputotan ...... 8
Daniw: Dalag ni Lam-ang ............ 10 Kolum: Close Encounter ........................... 6 Pumadaya, Pumalaud ................12
Ladawan iti Cover: Dagiti mula a tabako, maysa kadagiti kangrunaan a pagbiagan a mula iti Kailokuan
Saluyot • 1
Apay, aya, a maki-GUMIL-tayo? Ni NEYO MARIO E. VALDEZ
M
No naragsak ni GUMILIANO wenno GUMILIANA, wenno adda maipapaay ti GUMIL a positibo a banag iti panagbiagna, ti makunak, saanen a pakapukawan daytoy ti oras ken kuarta.
ABALIN a saan laeng a sisiak ti mangbalbalakad no maminsan kadagiti mannurat, agdadamo man wenno saan, nga agkameng met iti GUMIL. Ta kaaduanna ketdi dagiti agkakalaing ken nalataken a mannurat nga Ilokano nga agkunkuna a nakatulong a dakkel ti GUMIL, iti agduduma a rason, a nangtenneb ti siglatenda nga agsurat ken nangipaay kadakuada iti gundaway a makapinnulapol kadagiti padada nga adipen ti pluma, nangruna kadagiti ididoluenda met a mannurat ti Bannawag.
Kas met ngarud dagiti dadduma a grupo wenno komunidad dagiti mannurat (writer’s group), makatulong a dakkel ti GUMIL a mangidalan kadagiti agdadamo nga agsurat ken mangipaay iti tulong no kasapulanda. Awan met ketdi ti pinnilitan, ta adda met dagiti mannurat nga Ilokano a di pulos nagkameng iti ania man a writer’s group. Mabalin a didan kasapulan, wenno awan gundawayda a mayassideg ti bagbagida iti grupo. Wenno kas kadakuada da Dean Koontz ken Harlan Ellison a kagurgurada dagiti writer’s group, wenno kas ken ni Haruki Murakami a kaykayatna ti agmaymaysa isu nga awan ti aarisgaranna a makigrupo kas koma iti ikakamengna kadagiti literary circles wenno community of writers. DAGITI opisial ken kameng ti GUMIL Metro Manila iti panagrambakda iti maika-48 nga anibersario ken Christmas party ti GMM a naangay idi Disiembre 7, 2014 iti Child Jesus College iti Bagong Silang, Caloocan City. Dagiti kakastoy a pasken ti mangpasantak ti panagkakadua dagiti kameng ti GUMIL.
2 • Saluyot
Ngem kaaduanna ketdi a mannurat nga Ilokano, wenno arigna amin nga agsursurat iti Bannawag, ti nagbalinen a kameng, wenno nakapagkameng metten iti GUMIL. Ngem ania kadi ti adda iti GUMIL? Ania ti pakaidumaanna kadagiti dadduma a gunglo dagiti mannurat? Ken no masaludsod koma iti Ingles, “Is it worth your time and money?” Kitaem met, nga iti laksid ti adu a pakakumikoman dagiti mannurat nga Ilokano, adda dita a pakarikutanda iti pamilia ken trabaho, adda latta dagitoy a mannurat, iti agduduma nga edad ken estado ti biag, a makigum-GUMIL. Addada latta kadagiti kombension a kas iti maangay iti Cubao inton Abril babaen ti panangsangaili ti Gumil Metro Manila (GMM), wenno dagiti taripnong ken patangan mainaig iti literatura Ilokana. Iti biangko, no sungbatak ti saludsod ti Ingles iti ngato, makunak a nalablabes pay ngem ti orasko ken busbusek a gatad ti maal-alak iti pannakikappengko iti GUMIL. Saan a magatadan dagiti naadalko, ken maad-adalko kadagiti mannurat; ken ti nasangal a nadekket panaggagayyemmi kadagiti ka-GUMILak. A kas mangay-ayat iti literaturatayo a Saluyot, uray iti bassit laeng a magapuanak, aramidek ti kabaelak tapno
maital-o latta ti pagsasaotayo nga Ilokano, ket awanen ti makatulong kaniak iti daytoy a gagem no dagiti padak met laeng a mannurat a kameng ti GUMIL. Nagboluntarionak nga agkameng iti Gumil Ilocos Sur iti umuna a paset ti dekada 90. Addan sumagmamano a saritak ken salaysay a naipablaak iti Bannawag iti panagkolehiok iti University of Northern Philippines iti Siudad ti Vigan. Idi naammuak ti angayen a meeting ni Herminigildo Viloria (ta isu t presidente idi) ti GUMIL Ilocos Sur para kadagiti kamengna, diakon nagpangadua a napan met nakitaripnong, uray awan ti immununa a panangawisda kaniak. Nupay apagbiit ti kaaddak iti gunglo, gapu ta addaakon idi iti maudi a tawen ti kolehio, ditoy a nangrugi ti pannakigayyemko kadagiti agkakalatak metten idi a mannurat iti probinsia. Ket ad-adda a narubroban ti essemko nga agsurat. Iti panagtrabahok iti Quezon City, siak met laeng ti nagdisnudo a napan iti opisina ti Bannawag (adda pay laeng daytoy iti LPI iti Pasong Tamo, Makati) tapno rumaman ti panagtataripnong dagiti kameng ti Gumil Metro Manila nga idauluan idi ni Martin Rochina a kas presidente. Nagbalinak nga opisial a kameng ti GMM iti panagpresidente ni Cles B. Rambaud idi 2000. Ket ditoy a nakapulapolko da-
giti raraemek a mannurat a kas kada Duque, Hidalgo, Bragado, Lingbaoan ken dadduma pay. Ngem kaskasdi nga apagbiit laeng ti panagkamengko, ta naglanedak iti gunglo gapu iti adu a pakakumikoman, uray kasano koma ti ayatko idi a ‘makiginnumil’ latta. Nagtultuloy met ketdi ti pannakigayyemko kadagiti taga-Bannawag a kas kada Cles, Prodie Gar. Padios (sakbay a nagpa-Canada), Juan Al. Asuncion, ken Ariel S. Tabag, ngem awanen ti orasko para iti GMM. Ngem pagam-ammuan, idi 2013, babaen ti imbitasion dagiti pada a mannurat a rumaman iti sumagmamano a gannuat ti GUMIL Filipinas (GF) ken GMM, ditoy a nariing manen ti riknak a makiginnumil ta naanagko nga awanen ti makitak a makabangen tapno agaktiboak manen iti gunglo nga impatpategko. Ken apay a makiginnumilak latta?
1
Kas iti dadduma a nalataken a grupo wenno komunidad dagiti mannurat, nabatad a panggep ti GUMIL ti mangpasantak ti literatura. Daytoy ti literatura a Saluyot ken natawid a kultura iti Amianan a kas paset ti kina-Filipinotayo. Maipakat dayta a panggep babaen ti panagsurat latta dagiti kameng kadagiti literatura, pakasaritaan ken sukisok para iti pannakapadur-as ti pagsasaotayo nga Ilokano ken dagiti komunidadtayo. Mamatiak kadagitoy a gannuat, ken ayayatek ti nakayanakak a pagsasao.
2
Adda pay panggep ti GUMIL a mangtulong kadagiti agdadamo nga agbalin met a nalaing nga agsurat, wenno mangisuro kadagiti estudiante nga adda laeingenna nga agsurat. Adda dita ti Pasnaan nga ituytuyang ti GF, ken ti binulan a Tungtongan ti GMM a pagaadalan dagiti kameng. No basaentayo dagiti naisursurat metten a bio-note dagiti nagbalin metten a lider ti GUMIL Filipinas ken tsapterna, adda latta tay maipakitada a nabukel a relasion ti maysa a master ken estudiante, wenno master-protégé relationship; adda dagiti panglakayen a saan nagim-imut a mangipaay iti ammoda kadagiti agtutubo ken agsursuro nga agsurat (nga awan ti kasukatna a gatad), dagiti bangolan a mannakigayyem kadagiti agdadamo. Maysaak met kadagiti
natulongan ken sinaranay dagiti bangolan, banag a kayatko met a subalitan babaen ti panangsurotko ti naaramidda.
ti panaglatak ti GUMIL ta dayta ti mangibaga a mabigbigbig metten dagiti nagapuananna.
Napintas a rason ti GUMIL para iti nadekket a panagkakadua (fellowship) para kadagiti mannurat. Ti fellowship ti maysa a napateg a rason ti panagpaut ti maysa a tsapter, ta daytoy ti mangbiag, mangparegta dagiti kameng, nga uray iti ruar ti panagsuratan, adda latta dayta a panagkakadua, ken panaggagayyem, uray pay ti panagsasango dagiti mannurat nga agiinum iti paboritoda a mainum nga ibulonda kadagiti pagaayatda a pulotan a nalatak kadagiti Ilokano. No awan ti GUMIL, narigrigat siguro a biroken dagiti gundaway tapno makapagsisinnarak manen dagiti imbilangko a nadekket a gagayyem.
ISU a sika a kabsat a mannurat nga Ilokano a makabasa daytoy, no dika pay kameng, wenno no awan met mangawis kenka piman, ngem adda reggetmo nga agsurat, mabalin met ti agboluntario wenno umasideg ti asinoman a kameng ti GUMIL. Silulukatto latta ti takiag dagiti kamengna a mangpasangbay kenka. Ket makunak a pudpudno a GUMILIANO wenno GUMILIANA no naragsak a makiraman iti ania man a gannuat ti gunglo a kas iti daytoy a kombension iti Cubao, a sigaganat latta a mapan kadagiti kakastoy a pasken, ken no agawid iti balayda kalpasan ti kombension wenno ania a pasken ti GUMIL, mariing latta ti riknana nga agsurat uray iti kaadu ti obrana iti trabaho ken pagtaengan. No naragsak ni GUMILIANO wenno GUMILIANA, wenno adda maipapaay ti GUMIL a positibo a banag iti panagbiagna, ti makunak, saanen a pakapukawan daytoy ti oras ken kuarta.
3
4
Napintas pay a pagadalan ti biag iti kaadda iti GUMIL, ta awan duma daytoy iti ania man nga organisasion a nakaikappengan. Adda met dagiti paglintegan ken annuroten, dagiti pagrukbaban a liderato ken dagiti prinsipio ti grupo a di mabalin a masalungasing. Adda latta ngarud no maminsan dagiti mapartuat a di panagkikinnnaawatan, dagiti agdidinniskutir a kameng gapu iti agduduma nga isyu, dagiti agpipinnerdi. Ngem kas panagkitak, natibkeren nga institusion ti GUMIL. Adun dagiti nalak-amna a kontrobersia, dagiti mannurat a nangtallikuden iti gunglo, dagiti namagpadakes, dagiti aggandat a marakrak iti daytoy, ngem kas tay kunadan, ti ania man nga organisasion, buklen daytoy dagiti tattao nga agsasabali ti naggapuan ken kapampanunotanda. Wen, agsukat ti administrasion, dagiti tao wenno kamengna a mangbukel daytoy, ngem mabati ti natibker nga organisasion. Dayta ngarud ti agtultuloy a karit kadagiti agdama a kameng, a kas kaniak, ken agbalinto a kameng.
5
Nalataken ti GUMIL kadagiti literary circle iti pagilian. Ket no ammodan a GUMIL, adda dayta naipakapet nga impresion kadagiti kamengna a kas maysa nga Ilokano a mannurat a mangayayat ti literatura ti nagtaudanna a puli ken mannakigayyem kadagiti padana a mannurat. Kas kameng ti GUMIL, pakaragsakak ken maipagpannakkelko
saluyot TAWEN XVII BILANG 1
Nasustansia a babasaen para kadagiti mannurat nga Ilokano. Ipabpablaak ti GUMIL Filipinas ken GUMIL Metro Manila nga agopisina iti Lot 5, Blk. 75, Blue Boz St. Rizal, Makati City ken makontak iti 0905-2120273. Ipatulodyo dagiti sinuratyo iti asseng.tabag@gmail.com iti subject a “Saluyot” tapno saan a matawtaw. Awan ti ma-reject a sinurat basta matiambaan ti panangngaasi dagiti editor. Di pay laeng mabayadan dagiti sinurat ta awan pay ti makukuarta ti GUMIL Metro Manila.
NEYO MARIO E. VALDEZ Issue Editor LEONARDO S. FAGARAGAN Staff ARIEL S. TABAG CLES B. RAMBAUD Editorial Consultants
Saluyot • 3
Dagiti Mannurat nga Ilokano iti Kamanilaan Ni MARTIN T. ROCHINA
Presidente, GUMIL Metro Manila (Pebrero 15, 1998 - Abril 9, 2000)
… dinto umlay ti tarigagay ni Ilokano a mannurat iti siudad a mangipeksa kadagiti im-impenda, wenno, dagiti arapaapda saan laeng a para iti bukodda a bagi, no di pay iti komunidad nga ayanda, iti amin a panawen
T
awen 1981 idi umaykami a sangapamilia ditoy Metro Manila. Agsursuratak met idin iti Bannawag nupay sumagmamano pay laeng ti naipablaakko a gapuanak.
Idi maammuak ti ayan ti opisina ti Bannawag, nga adda met la gayam iti asideg ti pagnaedanmi ditoy Makati, diakon nagpamayan idi naaddaannak iti gundaway a pinasiar ti opisinada iti Pasong Tamo. Nupay naisardengko idi ti nagsursurat, agtultuloy latta met ti panagbasbasak iti magasin. Ranrantaek a mapan gatangen daytoy iti Quiapo. Ngem sipud idi naammuakon ti opisinada iti Makati, ditoy metten ti paggatgatangak ken idi agangay, makidawdawatak metten iti kopia. Ni Manong Johnny (Juan S.P. Hidalgo, Jr.) idi ti ad-adda a nakatkatungtongko iti opisina ti Bannawag. Awisennak iti kantina ti Liwayway Publishing, Inc. (LPI) ket ditoykaminto nga agsarsarita. Ginutigotna a nasken ti kankanayon latta koma a panagsursuratko. Ngem kasla man nakarigrigat ti panagsurat iti maysa a kas kaniak nga agob-obra iti banko. Lunes agingga iti Biernes ti serrekko iti pagtatrabahuak iti Makati ken no dadduma, adda serrekko uray Sabado ket ogobertaymkami pay. Ammok a kasta met ti sasaaden ti kaadduanna kadagiti mannurat nga Ilokano iti Metro Manila. Awan ti koneksionna iti panagsurat ti trabaho iti kaaduanna kadakami. Sa maysa, awan pay ti makiniliak idi. Itaktakawko laeng no kasdiay a breaktime-mi ti panagsuratko. Ngalay ti 1986 idi agawisda iti Bannawag ta biagenda manen ti GUMIL Manila ken aglawlaw. Ni Dr. Hermogenes
4 • Saluyot
F. Belen ti dati a Presidente. Dagiti dua a naubing pay idi a kameng ti editorial ti magasin, da Cles B. Rambaud ken Hermilinda T. Lingbaoan ti nagpanggep a mangbuangay iti gunglo dagiti agtutubo a mannurat nga Ilokano iti Manila. Ngem idi mayuman dayta ken ni Manong Johnny, insingasingna a biagenda laengen ti GUMIL Manila ken aglawlaw, ket isu ngarud ti naaramid. Naangay ti miting iti LPI iti Pasong Tamo, Makati idi Hunio 28, 1986. Ditoy a nasuktan ti nagan ti gunglo ket nagbalin a GUMIL Metro Manila (GMM). Napalubosan nga agkameng dagiti mannurat nga Ilokano nga agnaed kadagiti asideg a probinsia a kas kada Agustin D.C. Rubin iti Zambales; da Pacifico Espanto, Paul B. Zaparalla ken Ruperta V.R. Asuncion iti UP Los Baños, Laguna; Cristino Inay iti Bulacan; ken Hues Guillermo Andaya iti San Pablo City, Laguna. Iti napasamak nga eleksion, nabutosan dagiti sumaganad nga opisial: Juan A. Alegre, presidente; Lorenzo G. Tabin, bise
Ti Autor
presidente; Hermilinda T. Lingbaoan, sekretaria; Cles B. Rambaud, tesorero; Rogelio A. Aquino, auditor; Hernelio A. Baradi, mannarawidwid; ken Angel R. Calso, agirakurak. Da Feliciano Martin T. Rochina, Paul B. Zaparalla, Marcos B. Cate, Agustin D.C. Rubin ken Eutiquio C. Aguinaldo dagiti Direktor; idinto a da Gregorio C. Laconsay, David D. Campañano, Dionisio S. Bulong, Horencio Ma. Hernando ken Juan S.P. Hidalgo, Jr. dagiti mamagbaga. Consultant met da Jose A. Bragado, Reynaldo A. Duque ken Leonardo Q. Belen. Naangay ti panagsapata dagiti opisiales iti Solidaridad Bookshop iti Manila babaen ken ni F. Sionil Jose idi Agosto 16, 1986. Ket iti miting a naaramid iti dayta met laeng nga aldaw, nainaw ti pannakailibro ti maysa nga antolohia dagiti dandaniw a napauluan iti Talibagok. Napagnunumuan a “tagnawa style” ti pannakaimprenta ti libro. Nagpaay ditoy nga editor da Atty. Banjamin M. Pascual, Jose A. Bragado ken Cles B. Rambaud. Naangay met ti miting iti balay da Placido R. Real, Jr. iti 49 Seatle St., Cubao, Quezon City idi Agosto, 22, 1987. Ditoy a nagkikita manen dagiti dati a kameng ti Kutibeng, gunglo dagiti mannurat iti Bannawag a nabuangay idi 1958. Kalpasanna, agarup binulan idi nga agmimiting dagiti opisial ken kameng ti GMM. Nayalnag ti Talibagok iti naangay a miting ti GMM iti balay da Leonardo Q. Belen iti Fairview Park, Quezon City idi Septiembre 19, 1987. Idi Oktubre 18, 1987, nagmiting ti gunglo iti balay da Hues Guillermo R. Andaya iti San Pablo City. Napagsasaritaan
Dagiti dimmar-ay iti Tungtongan maipapan iti panagsurat iti sarita ken daniw a naangay iti pagtaengan da Dionisio ken Eden Bulong iti Cadaing Village, Novaliches, Quezon City idi Enero 24, 2015. Sango (agpakanawan): Martin T. Rochina, Aileen B. Serrano, Eden C. Bulong, Ana Liza M. Gaspar, Rhea D. Berroy, Jose A. Bragado, Dionisio S. Bulong; Likud (agpakanawan): Mighty C. Rasing, Roy V. Aragon, Ariel S. Tabag, Juan Al. Asuncion, Simeon C. Berroy, Neyo Mario E. Valdez, ken Leo S. Fagaragan. ditoy dagiti proyekto ti gunglo. Idi Nobiembre 28, 1987, naangay ti miting iti pagtaengan da Jose A. Bragado iti Valenzuela, Metro Manila. Napagsasaritaan ditoy ti binulan a seminar ti panagsurat iti LPI. Kayatko laeng a dakamaten a kadagitoy a panawen a nakasingedko da Reynaldo A. Duque ken Rogelio A. Aquino, agpada a mabigbigbig a mannurat nga Ilokano. Tunggal Sabado idi nga agkikitakami iti Bannawag ken maitultuloy dayta a panagtutungtongmi iti ipapanmi iti Fort Bonifacio. Ditoy, kabayatan iti pagin-inum ken panagpulpulotanmi iti kalding, pagpapatanganmi ti maipapan iti panagsurat iti Ilokano a sarita ken daniw. Ket nupay bagik la idi ti dumdumngeg iti panagpatpatang dagiti dua a bangolan a mannurat, kadarato nga adda met maibislinko maipanggep kadagiti kayatko a suraten a sarita. Ti saritak a “Lakay Samuel” a nangyalat iti Umuna a Premio iti pasalip ti ETTI idi 1987 ti maysa kadagiti bunga dagita a panagpapatang. Maikadua met a premio ti inabak ni Apo Aquino iti dayta a tawen iti ETTI met laeng. Idi Enero 17, 1988, iti panaggibus ti takem ni Juan A. Alegre a presidente ti GMM, naangay ti eleksion iti pagtaengan da Apo Alegre iti 18 Lead St., Fourth Estate Subdivision, Sucat, Parañaque.
Nabutosan dagiti sumaganad nga opisial: Jose A. Bragado, presidente; Rogelio A. Aquino, bise presidente; Linda T. Lingbaoan, sekretaria; Cles B. Rambaud, tesorero; Feliciano Martin T. Rochina, auditor; Jacinto B. de Peralta, manarawidwid; ken Fortunato Sub. Serna, agirakurak. Napili met a direktor da Marcos B. Cate, Linda V. Landingin, Vicente P. Palcong, Agustin D.C. Rubin, Demetrio P. Sarmiento ken Herman G. Tabin. Ex-officio director ni Juan A. Alegre. Mamagbaga da Gregorio C. Laconsay, David D. Campañano, Dionisio S. Bulong, Juan S. P. Hidalgo, Jr., Atty. Benjamin M. Pascual, ken Rene Ragunton. Consultant da Leonardo Q. Belen, Reynaldo A. Duque ken Hues Guillermo R. Andaya. Ni Hues Andaya ti namagsapata kadagiti opisial. Saan a nagmawmaw ti regget dagiti mannurat iti panaglabas ti tawen. Pebrero 21, 1988 idi agmiting ti GMM iti pagtaengan da Jose A. Bragado iti Phase IV, Bagong Silang, Caloocan City. Dita a napasingkedan ti Constitution and By-laws ti GMM ken naplano ti pannakairuar ti libro dagiti sarita a maipatarus iti Tagalog. Napasingkedan met iti naangay a miting iti balay da Reynaldo A. Duque iti Greenheights Subdivision ti pannakairuar ti libro a mapauluan iti Kurditan: Mga Kuwentong Iluko. Nagpaay nga editor da
Reynaldo A. Duque, Jose A. Bragado ken Linda T. Lingbaoan. Pimmusay ni Rogelio A. Aquino idi Marso 31, 1988 gapu iti sakit a Hepatitis B. Ket naisardeng ti kada Sabado a tungtongan ti GMM iti pagtaengan da Apo Duque. Napili ni Atty. Nole V. Lansangan a sumukat ken ni Apo Aquino a bise presidente, iti naangay a miting iti pagtaenganmi iti Pembo (Brgy. Rizal itan) iti Fort Bonifacio, Makati. Nagtultuloy a napagsasaritaan ti Kurditan kadagiti agsasaruno a miting ti GMM iti balay da Dionisio S. Bulong iti Cadaing Village, Novaliches, Quezon City idi Mayo 8, 1988; iti balay da Vic Palcong iti Lagro, Novaliches, Quezon City idi Hunio 1988; iti balay da Bernardo Tabbada iti Project 4, Quezon City idi Agosto 4, 1988; ken iti balay da Rene B. Ragunton iti Miramonte, Caloocan City idi Septiembre 17, 1988. Binagi met ni Col. Lorenzo Ilustre ti nangsangaili iti miting ti GMM a naangay iti Logistics Command, Camp Aguinaldo idi Oktubre 30, 1988. Kadagidi panagtakem ni Jose A. Bragado a nakadawdawat iti grants ti GMM manipud iti Cultural Center of the Philippines (CCP), kas iti national assistance a nagastos iti panangsangaili ti GMM iti kombension ti Gumil Filipinas idi Abril
Saluyot • 5
1989, ken ti partial venue grant para iti seminar a naangay iti National Arts Center iti Mt. Makiling, Los Baños, Laguna. Nayalnag ti Kurditan iti University of the Philippines idi Pebrero 3, 1989. Simmukat ni Atty. Lansangan a presidente ti GMM idi mangabak a presidente ti GF ni Apo Bragado. Naangay ti literary-seminar workshop iti National Arts Center iti Mt. Makiling idi Hulio 1-2, 1989 babaen ti naited a grant iti GMM. Ditoy a natratar ti ideyak para iti maysa a sarita a nasuratko idi agangay a napauluan iti “Cristino Juan.” Wen, nagaed dagiti mannurat iti GMM a nagipatungpal kadagiti proyektoda. Kas ken ni Lorenzo G. Tabin (presidente, 1990-1992) nainaw ti libro a Batonsileng. Nagtultuloy ti pannakaisagana ti libro iti panagtakem ni Honor Blanco Cabie (1992-1996) agingga iti pannakayalnagna. Simmaruno a nagtakem ni Aurelio S. Agcaoili (1996-1998), sa kalpasanna ket binagimi met ti nangidaulo iti GMM idi 1998-2000. Idi dakami ti presidente, nangirugi ti pannakaipablaak ti Saluyot a newsletter ti GMM. Iti panagtakem ni Cles B. Rambaud (2000-2002), naipablaak ti Saguday a nagpaayan nga editor da Cles B. Rambaud, Martin T. Rochina ken Herman G. Tabin. Simmaruno a presidente ti GMM ni Angel Calso (2002-2006) ket, kakaduana dagiti dadduma a mannurat ditoy ken iti ballasiw-taaw, inrugina nga impablaak ti Rimat Magazine. Nagtakem met ni Herman G. Tabin iti makatawen laeng (2006-2007) ta napan idiay America sakbay a malpas ti terminona. Simmaruno ni Ansel Cargo (2007-2010) ket iti takemna a nairuar ti libro a Batonlagip a nagpaayan nga editor da Ansel Cargo, Honor Blanco Cabie ken Martin T. Rochina. Namindua met ti termino ni Hues Vivencio S. Baclig (2010-2014) ket nagungar ti Saluyot iti sabali a porma. Nainaw ngem saan a natuloy ti Diksionario Ilocano-English, ta nagpresidente met idin iti GF ni Hues Baclig. Agdama ita a presidente ti GMM ni Ariel S. Tabag ket naisubli ti Saluyot iti dati a pormana a makaparay-aw ken kumiddis. Itay laeng met Disiembre a rimmuar ti umuna a libro a para ubbing nga immaldit ti GMM, a napauluan iti Dagiti Napili a
6 • Saluyot
CLOSE ENCOUNTER w/ SPO4 TICTICRUBONG (Ret.)
Ambuscade
B
igat ti Enero 26, im-imasek nga ar-arub-oben ti barako a kapek idi mabuyak iti telebision ti pannakapapatay ti 43 a polis a kameng ti SAF a naibaon iti napeggad a mision idiay Mamasapano, Maguindanao. Tinambang kano ida dagiti kameng ti MILF ken BIFF. Nakaam-ames kano ti pannakatayda. Napangilangilak iti daytoy a nakapay-an dagiti dati a kakaduak iti serbisio. Iti daytoy a napasamak, naipalagip kaniak ti tallo a tawen a pannakaidestinok idiay Kamindanawan. Adu a mision a nakaipatulodak a mabalin a napegpeggad pay. Ngem kasanguanan a mapankami iti nasao a mision, agpanunotkami ken dagiti kakaduak iti saan laeng a maminribu ta saan a bareng-bareng ti maipasungalngal iti gubat. Adalenmi a nalaing ti aglawlaw. No offensive situation, dimi la agtuloyen ta sigurado a maibuskami. Kasta met no adda ambuscade, awan pulos labanmi ket sigurado a maikisapkami. Liklikanmi ngarud ti magna kadagiti bit-ang. No sumang-atkami, agsiputkami a nasayaat. Masapul ti utek no adda mision. No ibaondakami idi iti maysa a mission, agrubuat ken agsaganakami a nasayaat, ngem no makaadayokami bassit, sumapulkami ‘tay natalged a lugar a paglemmenganmi ket ditoy nga iruarmi dagiti combat rationmi. Apay ket nga ipasungalngal ken ipustami ti biagmi kadagiti rebelde a Muslim a rinuker ti biagda. Awan serserbi ti biag kadagitoy a rebelde. An-anuem ti medalia no matayka met, saan? Nagimas ti pinapaitan, sa nagpintas ni baketko. Maysa pay, no adda accomplishment-mi, saan met la a dakami ti mairanud, umun-una pay, a, mairanud ‘diay para templa ti kape da sir ken diay para makinilia iti opisinada. No maidiario met ti gapuananmi, dagidiayto met laeng nagan dagiti opisial ken ladawanda ti makitkita.
Kapipintasan a Kabukbukodan a Sarita a Para Ubbing nga inedit da Cles B. Rambaud ken Ariel S. Tabag. Lima dagiti istoria a nairaman ditoy, a sinurat da Anna Liza M. Gaspar, Cles B. Rambaud, Godfrey T. Dancel, Martin T. Rochina ken Mighty C. Rasing. Nupay narikut ti panagbiag ditoy siudad, saan met a mauma ni mannurat nga Ilokano a mangbirok iti pakaipablaakan dagiti sinuratda. Makikadduada kadagiti mannurat iti probinsia. Kas iti libro ti dandaniw a Bullalayaw Ken Dadduma Pay a Daniw a Para Ubbing nga impablaak dagiti taga-Cagayan a nakairamanan da Ariel S. Tabag ken Roy V. Aragon babaen ti Saniata Publications.
Adda pay tay libro ni Mighty Rasing a #SUPER EPIC nga impablaak ti OMF Literature, Inc. Adda pay ‘tay libro ti dandaniw (self-published) ni Roy V. Aragon, ti Bagi. Sabali laeng ‘tay Ay, Ni Reberen! nga ababa a nobela ni Ariel S. Tabag ken dadduma pay nga impablaakna babaen met laeng ti Saniata Publications. Agtultuloy ti kinnammayet dagiti mannurat iti GMM babaen dagiti agtultuloy a miting ken tungtongan (innadal iti panagsurat) a nagsusublatan a sinangaili dagiti naayat a kakadua iti GMM a kas kadagiti agassawa a Leo ken Zita Fagaragan, Diony ken Eden Bulong, Johnny ken Namnama Hidalgo, Hues Maituloy iti panid 12
No Apay a Dandaniwak ken Dandaniwek ti Liday Ni ROY V. ARAGON (Naibasa iti Tungtongan ti GMM iti pagtaengan da Dionisio S. Bulong iti Cadaing Village, Novaliches, Quezon City idi Enero 24, 2015.)
L
iday, sadness, a kanaig ti solitude wenno panagmaymaysa, ti maysa a persona a nabati wenno napanawan wenno pimmanaw, wenno nakabatbati ket naibati. Masansan a dagita ita ti linaon wenno pakabuklan dagiti sursuratek ken masursuratko a daniw. Nga isu met ti kaaduan kadagiti daniw a pinilik nga inlibro ita ditoy BAGI. Ket no liday, kunam, wenno tarumpingay, kakaduana metten ti adu pay a rikna, situasion, kondision ken environment, agramanen ti panawen ken oras. Adda trahedia, adda pannakapaay, pannakaupay, pait, saem, buteng, depression kada anxiety, sipnget wenno kasipngetan, wenno no adda man lawag ket nakusnaw ken nalidem kas iti bulan nga uray no kabus ket agkuyem ta naynay a lingdan dagiti nangisit nga ulep. Ket gapu ta rabii ken no kua ket parbangon ti kaykayatko nga oras kadagitoy a daniw, masansan met a madiskurso ti ridep ken tagainep agramanen batibat. Ket wen, kanaigna aminen agraman dara, daga,
patay, ipapatay—ti saanen a pannakariing pay, a pagangayanna metten ti agnanayon ken kinaagnanayon ta kaykayatko nga ikkan iti depinision ti forever babaen ti konsepto ken truth ti death, ti inevitability daytoy. Maysa nga arte ngamin ti pannaturog a kas iti kinapudno a maysa a naindaklan nga arte ti ipapatay—iti patay nga awanan panangungar, iti totality ti pannakagibus wenno pananakaisardengen a maminpinsan ti biag tapno agbiag iti agnanayon. Para kaniak ket dagitoy man ti napintas a daniwan ken daniwen iti romantiko a panangtratar ken lirikal a wagas. Ket wen, padpadasek nga iparangarang dagitoy kadagiti surreal ken uray iti erotiko nga imahen ken panangiladawan a natawtawid wenno natultuladko met kada T.S. Eliot, Pablo Neruda, Federico Garcia Lorca. Rainer Maria Rilke, Sylvia Plath, Emily Dickinson, Mark Strand ken dadduma pay. Diak ammo no apay a daytoy ti naturturong ti panagdaniwko. Agputputarak met no kua kadagiti mangtratar kadagiti reklamo ken
Ti Autor (kanawan) bayat ti panangbasana iti maysa a daniw manipud iti librona a BAGI iti Tungtonan ti GMM idinto a napasnek a dumdumngeg da Jose A. Bragado ken Juan Al. Asuncion.
komentario a sosiopolitikal ngem adadda a daytoy liday itan ti kangrunaan a nasumokko a trataren iti daniw. Siguro ngamin ket naumaakon kadagiti kunaek a tradisional a panagdaniw iti Ilokano a mangdandaniw pay latta iti ayat, pammati wenno relihion, politika wenno ideolohia, kultura wenno kannawidan, ngem iti isu met la isu a pagtitinnuladanen nga estilo manipud pay angged. Saan a masapul nga agbaliw ti form ken content. Free verse latta wenno uray soneto ti form ta isun ti nakairuaman. Saan met a mabalin a mabaliwan ti content wenno ti tema kada idea ta adda kadi met aya kabarbaro pay ita? Awanen ti avant-garde ita ta nakaunan a nabayag dagiti nakauna ken immuna. Ngem adda latta met pay, a, mabaliwan. Kayatko a sawen adda latta pay room for improvement iti panagdaniwtayo iti Ilokano. Tapno adda makuna a panagdur-as no di man panagbariw-as ti/ iti Ilokano poetry ken iti poetics dagiti individual a mannaniw nga Ilokano. Siguro, kayatko met a maiduma koma ti daniw ken panagdaniwko, piman. Siguro, kayatko met ti maaddaan iti kasla kabukbukodak nga estilo wenno pakaidumaan tapno di met kunkuna no kua dagiti agkuna a ti daniwko ket kasla met la Hidalgo, Duque, La Julian, Rambaud, Padios, wenno Agcaoili. (Wen, idolok amin dagitoy a mannaniw, ket wen, nagipadpadronak met ket pinapaabayak ti sumagmamano kadagiti gusgustok a daniwda, kas gagangay iti maysa a mangrugrugi nga agputar iti daniw—ti la dakesna met ket no uray met makuna a bangolankan wenno duogankan nga Maituloy iti panid 11
Saluyot • 7
Agsuratka tapno dagiti agdidikkumor a ladawan maikkanda iti rangrang, saan a tapno inka agpammarang. Daytay kunadan:
write to express, not to impress.
DANIW, Paset ti Kultura: Pangabbukay iti Baro a Kaputotan
I
turongko dagitoy matak, rikna ken panunotko iti daniw a kas paset ti literatura ken kas paset ti dakdakkel a kultura ti ania man nga ili. Iti kannawidan ken tay-ak dagiti arte, dakkel ti papel nga uyosen ti daniw kadagiti baro a kaputotan.
Ngem sapay ngamin a daniw, kas umang-anges a paset ti kultura, iti agdama a panawen a sagsagiraden ti kompiuter ken dadduma pay a bunga a pangay-ayo ti moderno a teknolohia? Sapay koma—ket ania ti napigsa a rason—a pagesman ti maysa nga agtutubo ti agbalin a mannaniw idinto a nawadwada ti dalan a mangiturong kadakuada iti dalan a pagbalinanda a computer wizard a pakaisagupitanda iti nawadwadwad a papel de bangko wenno sabali a klase ti pirak?
NAISANGSANGAYAN TI DANIW Iti likud dayta a saludsod, adda maka-awis a pannakaisangsangayan ti daniw. Iti daniw, masirpat ken maarisitmo dagiti buya, musika, ladawan ken rikna iti pagwasnayan ti pannagnam iti dana ti biag. Masirpatmo, umukuok kenka dagiti adda iti biag kas iti letra ti alpabeto—amak, arapaap, terorismo, politika, dagiti agserserbi iti gobierno, dagiti askawda, pilosopia, musika, dagiti anangsab dagiti bambantay, pammati, sennaay, kettang, ragsak, yuyeng ken dadduma pay. Iti daniw, no sika ti nagsurat, matakuatam, babaen panangpulpulinglingmo iti panunot ken panangaramatmo iti pluma wenno kompiuter, ti ubbog ti masasao a bukod a ngayed. Ket mariknam adda nagapuanam iti daytoy adda paratona a biag. No ulitem a basaen ti daniwmo, mangngegmo manen dagiti allangugan dagiti nakuradrad a kuerdas ti kararuam ken kinataom—iti Ingles, the soothing strummed strings of your soul and humanity. Ket no sika met ‘tay mangbasa wenno mangnanam, sigurado a masagidka ket masairka. Ket bumangon, no di man bumaringkuas, kenka dagiti nakauldag a panunot ken rikna. PARAANGAN TI DANIW Dagiti agar-arapaap a makapagbalin a mannaniw iti masanguanan, addada ita iti naindaklan a tay-ak a mabalinda a pagpidutan kadagiti nalabit makatulong kadakuada. Addada iti paraangan a nalabit makaited kadakuada iti kabinnulig tapno naparpardas a mamulida ken maawatanda ti sukog ti
8 • Saluyot
Ni HONOR BLANCO CABIE
daniw. Mairaman ditoy dagiti rumbeng nga aywanan ni mannaniw tapno sidadaan ken nalamuyot ti panagilagana kadagiti linabag ken linia ti daniw. Dagitoy nagubbog manipud panunot ken rikna, paliiw ken padas iti naunday a panawen wenno iti apagdarikmat. Adda ken ni mannaniw ti talugading nga awan kadagiti padana a kumarkaramut iti rabaw ti daga. Kas pagarigan, adda kenkuana ti birtud a pannakakita kadagiti pagteng, pasamak ken buya a di masirip dagiti padana a simumulagat. Adda dagiti rikna a mailagana kadagiti linia a saan a daras nalabit a narikna daytay padana a limmasat wenno limmabas. Adda naitulong ni mannaniw a pannakaawat kadagiti pasamak a nalabit nabaybay-an ti maysa nga nagpalpaliiw kadagiti pasamak. Nangatngato a bangkag ti pagtaktakderan ni mannaniw ngem dagiti padana a parsua a di mannaniw. Ngem dagiti maikadua, no maadda-anda iti gundaway a mangimutektek iti mabasada, kunada, wen dayta ti... nariknak; nakitak; nadlawko; napaliiwko; naimutektekak; natakuatak; naawatak. Iti ababa a pannao, imbuksilan ni mannaniw dagiti bukod a padas ti nagbasa a nangipalagip kenkuana iti apagapaman ti ik-
ikutanna a kinatao. MUSIKA ITI DANIW Ti daniw, kas paset ti literatura, addaan musika iti likudan dagiti balikas, letra, wenno pampanunot nga itaktakderan ken ibagbagian dagiti silaba. Adda ditoy ti rugso ken puersa a mangsangal iti padas ti tao babaen dagiti quatrain (uppat a bettek); couplet (dua a bettek); oktaba (walo a bettek) ; ken sestet (maysa a pungo). Iti panangtaming kadaytoy a sukog ti literatura, ilusatayo ti soneto. Manen, paset daytoy ti daniw a paset met laeng ti literatura. Adu ti klase ti soneto, daytay ammo dagiti kaaduan a mannaniw nga aglaon iti 14 a linia. Ad-adda nga ammo dagiti tallo a klase: Petrarchan, English wenno Shakespearean, ken Spenserian. Ti Petrarchan, naipanagan ken Francesco Petrarch (13041374) a taga-Italia, nasukog kas maysa nga oktaba a sarunuen ti pungo, wenno octave ken sestet iti Ingles. Addaan daytoy iti rima nga ABBACDDC EFGEFG. Ti Shakespearean, wenno English sonnet—naipanagan ken William Shakespeare (1564-1616)—addaan iti rima nga ABAB CDCD EFEF GG. No nadlawyo, buklen daytoy ti tallo a sagpapat (quatrains) ken sangaparis a bettek (couplet). Ket ti Spenserian, naipanagan ken Edmund Spenser (15521559), addaan iti rima nga ABAB BCBC CDCD EE. Masansan adda ti volta wenno pagkurbaan iti maikasiam a linia kadagitoy a soneto. Naggappu daytoy a balikas iti Italiano, ti pagkurbaan ti panunot iti soneto a masansan a pakaaramatan kadagiti balikas a NGEM, NUPAY wenno, iti Ingles, BUT, YET, wenno AND YET. Ti volta mabasa no dadduma iti kalpasan ti maikawalo a linia, iti pangrugian ti umuna a linia ti pungo iti soneto a Petrarchan. Wenno iti baet ti maika-12 ken maika-13 a linia ti soneto a Shakespearean, kas iti Soneto 130 ni Shakespeare: My mistress’ eyes are nothing like the sun; Coral is far more red than her lips’ red; If snow be white, why then her breasts are dun; If hairs be wires, black wires grow on her head. I have seen roses damask’d, red and white, But no such roses see I in her cheeks;
And in some perfumes is there more delight Than in the breath that from my mistress reeks. I love to hear her speak, yet well I know That music hath a far more pleasing sound; I grant I never saw a goddess go; My mistress, when she walks, treads on the ground. And yet, by heaven, I think my love as rare As any she belied with false compare.
Iti Ingles, ditoy daytay pakaaramatan ti YET wenno BUT. Ngem saan laeng a dagitoy. Nupay no dadduma, daytay volta adda met iti maud-udi a linia. Iti Sonnet LIV ni Spenser, makita ti volta iti maikasiam a linia: “Yet she, beholding me with constant eye...” Ti autor ti Rhymes and Roses, iti Sonnet 6095, maysa a Petrarchan, makita ti volta iti maikasiam a linia: but failing, he had asked for needed grace to change the people round him; failing still and, in his death bed, he had asked that he be given time to change his heart and face.
Nasangal ti soneto kalpasan ti obserbasion ti padi a nabalbaliwanen ti panagtakder ti gobierno, ngem di met kano pay nabalbaliwan ti panagpitpitik ti puso ti tao. No basaen ti sibubukel a soneto, makita a nakasao ti maysa a tao ni Apo Dios ket dimmawat iti saguday tapno mabaliwanna ti lubong. Idi saan a nagballigi, dimmawat iti saguday tapno mabaliwanna dagiti tattao iti aglawlawna. Ngem idi ta dumtengen ti sipnget iti pagtaktakderanna, dimmawat iti Apo iti saguday tapno mabaliwanna ti kinataona. Iti Sonnet 6099, maysa met laeng a Petrarchan, inaramat manen ti autor ti BUT: but here i am within the city, leash so tight that i could hardly move beside computers old, the gadgets of a job that have by night or day disturbed my peace. Adda pay sabali a sukog ti soneto. Dagitoy dagitay kuna a caudate wenno nagipus a sinukog ti 20 a linia: ABBAABBA CDECDE E FFF GG. Adda pay aw-awagan iti curtal wenno napairteng, sinukog ti 11 a linia ken nayaplag iti dua nga istansa: ABCABC DBCDC. Ti kaudian a linia kasla naikaut (indented) ken ab-ababa. RAMEN TI SONETO Ania dagiti elemento wenno ramen a maaramat iti panagsurat iti soneto? Kas kadagiti dadduma a sukog ti daniw, maaramat ditoy dagiti sumagmamano, nupay saan a nalimitaran kadagitoy a bilang: Aliterasion (alliteration). Daytay panagaramat iti agpada a letra wenno aweng iti pangrugian dagiti balikas nga agassideg. Ehemplo ditoy: bumaringkuas a bisin; bumekkel a batibat; syncopated strings;
Saluyot • 9
where warriors walked. Iti Rhymes and Roses, makita dagiti naaramat nga aliterasion iti Soneto 6049, iti maikadua a linia ti manen maysa a Petrarchan: straight like a jarring jolting jab, a phrase… Asonans (assonance). Sangkapirgis a rima a naglaon iti agpada a vowel. Ehemplo: soneto ken sorbetes; uong ken murdong; bukod ken bulsek. Metapora (metaphor). Panangidasig, panangiyasping, panangikumpara, panangyabay iti dua a banag tapno ad-adda pay a makita ’diay piskelna. Ehemplo: addaan puso a bato; Simile. Panagaramat iti KAS, KAPADA. Ehemplo: addaan puso a kas bato; ‘diay pusona kapadana ti bato Onomatopoeia. Balikas a kaarngi ti ibukbuksilanda a nalabit mangngeg, marikna, wenno mapanunot. Ehemplo: agtaguob (nga aso); aganug-og (a balasang) agikkis (nga ubing) agngarawngaw (a pusa) maibabtuog (a bagi) ag-ngwaik (a nuang) agemmak (a baka) Pannakaulit dagiti balikas. Tapno madegdegan ti kayat a sawen ti mannaniw. Ehemplo, iti Sonnet 6053 ti autor ti Rhymes and Roses: YEARS of my childhood, YEARS among the hills beside the furrowed fields that always made my early season with the healthiest prose. Rima (rhyme). Agpada ti paginggaan ti aweng iti kaudian a balikas kas iti couplet wenno sangaparis a bettek. Wenno, no quatrain, iti linia 1, linia 3; linia 2, linia 4; wenno linia 1 ken linia 4 kasta metten ti linia 2 ken linia 3 iti umuna nga uppat a linia ti oktaba. Saan nga agpada ti ritmo (rhythm) ken rima (rhyme). No ti rima ket isu daytay agpada ti aweng iti ungto ti linia, ti ritmo isu daytay panagayus dagiti balikas nga agsasagadsad a metro ken istansa tapno makabukel iti umanay ken umdas a panunot, rikna, ladawan, wenno uray aweng. Istilo. Daytoy ipakitana no kasano ti sukog ti soneto: Petrarchan wenno Shakespearean. Simbolo. Mangitakder wenno mangibagi kadagiti kayat ti mannaniw nga iparangarang. Ehemplo: gameng iti kabakiran. Saan laeng a ti kabakiran ti iladladawan ni mannaniw; dakdakkel pay ngem ti bakir. Iparangarangna pay daytoy, iti nalawlawa a pangngarigan, ti kalidad ti pagsadsadagan ti maysa a parsua, ti kasasaad ti panunotna wenno rikna iti dayta a kanito.
10 • Saluyot
DANIW
Dalag ni Lam-ang ni Anna Liza M. Gaspar
Adda taraken ni Lam-ang a nalungpo a dalag idiay waig a sinarungkaran ti rabii nga aglaladut; No sellag ti bulan, siririing nga agpatnag— Rummuar-sumrek iti nailet nga abut. Masikog, aginaw ni Ines: Tinenneb a dalag ti inna paginawan. Agkurengreng ni Lam-ang a makaunget. (Uray la nagkuretret ‘diay dalagna iti buteng.) Iggeman ti ulo ti dalag—dalusan, tudoken, aprosan iti asin. Ituno. Ikabil iti mangkok sa buyatan iti agburburek a danum. Timplaen, ramanan. Intonokuan, ni Ines uray la mapakidem a mangnanam iti digo ti dalag ni Lam-ang. Maricaban 2015·II·16
Tema. Daytoy ’tay mensahe, ’tay punto de bista wenno panirigan, ti pakabuklan ti insurat ni sonetero. Iranta kadi nga aramaten dagiti elemento wenno ramen? Mabalin a saan. No dadduma, natural a magammatan, kas pannakasay-op wenno pannakalang-ab iti palayupoy a tumakdang manipud iti Dan-aw ti Laguna wenno Dan-aw ti Paoay; kas panangipug-aw iti angin a nangapiras iti bara manipud Bantay Simminublan ‘diay Pinili, Ilocos Norte wenno Nangaramoan Beach ‘diay Santa Ana, Cagayan. PANAGSURAT ITI SONETO Ita, nakasaganakan nga agsurat iti soneto. Laglagipem ti kahon a pangkautam kadagiti aramatem, dagiti bokabulario, padas, ladawan nga iduldulinmo, rikna, panunot, pammati—nga ikkan iti bado, pantalon wenno pandiling babaen dagiti naurnos a letra ken panagsibuag dagiti balikas a mangbukel iti panunot ken rikna. Iti insuratmo a soneto, nariknam kadi, nakitam kadi, naawatam kadi a nasayaat dagiti pasamak ken nailawlawagmo kadi babaen kadagiti nalaka a maawatan a balikas? Iti panagsuratmo, ania ti ginandatmo? Naibuksilam met laeng ti maysa ken sibubukel a panunot wenno rikna maipanggep iti ania man a napadasan dagita matam, lapayag, ken aminen a riknam?
No Apay a Dandaniwak.. . manipud iti panid 7 agsursurat iti daniw ket dimo metten maadawyan dagiti idolom ket isu la nga isu metten a tultuladem ida wenno id-idoluem ida iti panagdaniwmo). Ket wen, a, piman, kayatko met a ti daniw ken panagdaniwko koma ket Aragon, maam-ammo kas Aragon, saan a kas kadagiti id-idoluek. Ngem siguro, saan met a panagpangas daytoy, wenno panangitandudo iti bukod a bagi. Saanko nga ibagbaga nga addaakon wenno I have arrived. Ta diak ammo no addaak ditoyen wenno adayo pay ti nasken a daliasatek ket adu pay a bagas ken danum ti nasken nga ibusek tapno magteng wenno madanonko ti ar-arapaapek a kaikarian nga estetika ken poetika. No adda man mabalin a makaibaga wenno makabigbig, awan sabali no di dagiti met laeng readersko wenno audience/recipient dagitoy a daniwko, isuda a makaapresiar wenno makaanus a mangbasa , mangbuksil wenno mangimutektek kadagiti sursuratek a daniw. Kasdiay laeng met ti gapuna a padpadasek a maiduma ti panagdaniwko ken ti daniwek ken ti daniwak. Adda dakkel nga ambisionko iti kinamannurat wenno kinamannaniwko. Saan a tapno maam-ammo ngem ketdi tapno umammo wenno makaammo. Saan met a tapno agbalin a rebelde wenno subersibo. Diak kayat nga adda kalabanko ditoy uray ammok a nasken ti pannakirupir ket siempre no adda irupir, adda met nasken a makontra ken adda rebbengna a mabalbaliwan something somewhere
along the way. Diak met kayat a sisiak laeng iti daytoy nga ambision, saan koma a siak wenno sisiak laeng. Kaykayatko nga adda kakaduak. Saan a sisiak, saan a siak daytoy no di ket ti sibubukel a kurditantayo a dakdakkel nga amang ngem iti amin kadatayo. Barbareng ngarud makapudnoak ket adda makaduak nga agambision. Masapul ita ti ambision ken panagambision no kayattayo nga adda panagbalbaliw wenno pamalbaliwan iti panagdaniwan nga Ilokano. Panagpadas pay laeng met ketdi daytoy a gannuatko. Testing the waters. Isu ita dagitoy inurnongko a daniw ditoy librok. Awan ketdi ti makuna a kabarbaro kadagitoy. Padaspadas la amin dagitoy. Experimento. Panagay-ayam. Madasig pay laeng a confessional poetry daytoy. ‘Tay panangikompesar kadagiti babassit a padas, babassit a rikna, babassit a basol, babassit a kinaloko nga agkasapulan iti pannakilangen, pannakaawat, pannakaaklon ken pammakawan. Wenno saan, pannakauyaw wenno pannakaumsi ken pannakaukom. Ket saan a nasken a dakkel, bassit laeng. Saan a nasken a komplikado, simple laeng. Iti daniw, saan a nasken nga iparangmo ti amin, saanmo a lablabusan nupay silalabus, ikkam iti bidang wenno duanaigna tapno uray ammo ti amin a lamolamo daytoy nga awan bra, panti wenno bripna, madi a makita dagiti mata ti pakabuklanna ngem maimatangan ti isip ken maaprosan ti
Napilimon no ania ti sukog ti soneto a suratem? Maawatamon a nalaing ti rima nga isaluketmo iti sukog ti sonetom? Iti amin a suratem, masapul a nalawa ken nabaneg ti padasmo ken paliiwmo. Rumbeng unay a nalawa ken nabaknang ti bokabulariom. Ngem annadam a dayta a bokabulario nalaka a maawatan, nalaka a marikna. Saan a daytay bokabulario a tunggal adda madalapus ‘tay agbasbasa a balikas saanen a maitudo ti likudna a mapan iti kaasitgan a diksionario. Agsuratka tapno dagiti agdidikkumor a ladawan maikkanda iti rangrang, saan a tapno inka agpammarang. Daytay kunadan, write to express, not to impress. Kakas-angan a gasatmo a kas mannaniw no saanda nga ituloy
Maituloy iti panid 12
NAPADAYAWAN Dagiti kameng ti GUMIL Metro Manila a napadayawan iti pannakaangay iti maika-48 nga Anibersario ti GMM Disiembre 7, 2014
Loyalty Award Simeon C. Berroy
Nangabak Kadagiti Salip iti 2014 Roy V. Aragon Anna Liza M. Gaspar Neyo Mario E. Valdez Mighty C. Rasing Noli S. Dumlao Cles B. Rambaud Sertipiko ti Panagyaman kas Host Martin T. Rochina Leonardo S. Fagaragan Dr. Zita N. Fagaragan Rhea D. Berroy Aileen B. Serrano Jose A. Bragado Sertipiko ti Pammaneknek Para kadagiti New Members Imelda Duque Toledo Lei Mark Buenio Leodivico P. Masuli Marcelino Francsico D. Santos Godfrey T. Dancel Anna Liza M. Gaspar Sertipiko ti Panagyaman kas Guest Speaker LIWLIWA MALABED
a basaen ti daniwmo. Kasda la linapsut ‘tay puon ti aangsam. Ti soneto, arigna ‘tay addaan sudina nga ayan-ayat, naganas nga ulit-uliten. Ket ‘tay sonetero saan met nga agtukeng a mangted anges, panunotna ken puso iti laglagaenna a panunot, ladawan, paliiw ken rikna. Iti labes ti maika-14 a linia dagiti popular a soneto, saan a lumnek ti init. Iti sardam, adda kabbarbaro a namnama. Adda baro a biag ti soneto. Kas iti biag, nalabit kadagiti dadduma, adda pammati a nakusbon ti tao iti kaudian a linia ti naapges a dung-aw. Ngem kadagiti nabati, kas kadagiti nakabasa iti soneto, umang-anges ti sonetero, adda kenkuana ti sungdo ti biag nga inted ti Apo, ti kadakkelan a mannaniw.
Saluyot • 11
PUMADAYA, PUMALAUD Ni UDAOD UMUD-UD-OD, in short “UU”
N
apardas ti panagtulid ti panawen. Agasem ta 47th National Convention manen ti GUMIL Filipinas inton Abril 17 ken 18, 2015. GUMIL Metro Manila ti ag-host. Malagipko dagiti natalantanak nga okasion ti gunglo ditoy Metro Manila a kas ti naangay sadiay The Plaza Restaurant iti Makati, Pope Pius Center iti Manila, ken National Press Club iti Manila. Sapay koma ta agballigi ti maangay a kombension.
-0Lagipentayo daydi padi a Kastila a nagipatarus kadagiti lualo ken katesismo iti Ilokano, kasta met a nangisuro ken ni Bucaneg tapno makapagdaniw iti bukodna a sao. Nakitana nga adda bukod nga aweng ti pintas ti pagsasao nga Ilokano. -0Lagipentayo met da Leona Florentino ken Senador Isabelo de los Reyes ken dagiti kinagiddan ken simmarsaruno kadakuada a saan a nauma nga agputar ken agipablaak kadagiti sinurat iti Iluko a mangipakita a sipud pay iti punganay, matagtagiben dagiti kabukbukodantayo— sursuro man, ugali, wenno kultura—a ti sirib saan nga aggapu iti nakayebkasanna a pagsasao no di ket agtaud iti bukod a
panunot.
-0Lagipentayo ti nangiBatonlagip ni Leona Florentino iti Siudad ti Vigan paulog iti Nasantuan a Biblia iti Ilokano, bassit laeng dagiti nagkauna a pagsiriban nga orihinal a naisurat iti Ingles. ti Parayno Press nga agim-imprenta Kaaduanna a translated laeng dagitoy. kadagiti babassit a pagbasaan iti Iluko a Hebrew, Latin wenno Griego dagiti maus-usar kadagiti komedia iti tunggal nagkauna a sao. Intsik ti Confucian piesta idi nakisang pay ti entertainment Classics ngem gapu ta kasapulan ti lubong options. Lagipentayo met ti pamilia Roces dayta a sirib, naipaulog kadagiti sabali a a nangtarabay ti pannakaimaldit dagiti pagsasao. magasin a rehional a pakairamanan ti -0Bannawag. Ita, lumtaw ti pudno. Nalaklaka a -0makasursuro ti maysa nga ubing no Saluduantayo dagiti immuna a usarenna iti panagadalna iti bukodna a nagsursurat iti Iluko iti daytoy a magasin pagsasao. Siak la’ngen, no dinak inruruam agsipud ta kasda la sinuba ti agdama ni tatangko nga agbasa iti Bannawag, nga ayus idi panawenda a popular unay diakto mailasag ti ugalik a basa a basa. ti agsurat iti Ingles. Kasda la nagatras -0(kadagidi a panawen, maum-umsi ti Agingga ita, adda latta mangibilang agsurat iti Ilokano) tapno agsuratda iti a nababbaba ti kategoria ti Ilokano regional language. Agpada a mannurat writer ngem iti English wenno Pilipino iti Ingles da Benjamin M. Pascual ken Jeremias Calixto ngem gapu ta ipatpategda writer. Dakkel a mistake daytoy ta saan a lengguahe ti paggapuan ti sirib. Nairana ti bukodda a pagsasao, nagsuratda met iti laeng nga ad-adu dagiti reading materials Ilokano. a naisurat iti Ingles ta nagbalin ngamin -0nga ad-adu ti agus-usar ken makaawat iti Adda amin foresight dagitoy. A daytoy. ti sirib saan a gapu iti lengguahe a Maysa a karit ken ni Ilokano writer pannakaisuratna no di ketdi iti naindaklan nga isurona dagiti ubbing nga Ilokano a a panunot ti mangisurat, uray ania a mangipateg iti bukodtayo a sao. bengngat ti usarenna. Kinaagpaysona,
No Apay a Dandaniwak.. . manipud iti panid 11
Dagiti Mannurat... manipud iti panid 6
rikna. Ti daniw ket burburtia, saanmo nga ipalgak wenno isuro wenno ikasaba wenno ipaannurot ti umno a sungbatna. Bay-am nga adda agtaud nga adu a sungbat, umno man wenno biddut. Iti librok, binennegko dagitoy a napilik a dandaniw iti tallo a grupo: Eros wenno ayat, Thanatos wenno patay, ken Hypnos wenno ridep. Nagsayaat ngamin, para kaniak, a pagkakaduaen ken pagkakanaigen dagitoy a tema wenno idea wenno motif. Universal ken timeless. Sensual ken sensible. Ipakdaarda saan la a ti nagpaiduma a pannakaiparangkap
Vivencio ken Nenita Baclig, Cles ken Josie Rambaud, Martin ken Teresita Rochina, Jose A. Bragado, Angelo Padua, Aileen B. Serrano, Simeon Berroy, Rhea D. Berroy, ken Ariel S Tabag. Wen, dinto umlay ti tarigagay ni Ilokano a mannurat iti siudad a mangipeksa kadagiti im-impenda, wenno, dagiti arapaapda saan laeng a para iti bukodda a bagi, no di pay iti komunidad nga ayanda, iti amin a panawen.
12 • Saluyot
ken pannakaipatungpal iti rikna ngem pati ti naisalumina a pannakaganab ken pannakananam iti naisangsangayan a solitude, ti kina-solitary, ti silence, ket no adda kakastoy, adda met naidumduma a talna ken linak ken talinaay. Ket manen, forever ken forevermore, ti kina-eternal ti amin ta iti laeng ulimek ken solitude ken peace nga adda dayta agnanayon. Ket ania kadi ti naim-imas wenno naim-imnas pay ngem ti agnanayon a talinaay?
SALUONLINE Bisitaen ti saluyot-online.blogspot.com, ti opisial a disso ti Saluyot iti Internet. Wen, a, addan iti Internet ti Saluyot. Apay, kapuy?