Inleiding Als je dit leest omdat je pas een geliefde hebt verloren, dan gaat mijn hart naar je uit. Ik zal niet zeggen dat ik precies weet hoe jij je voelt, want dat is niet zo. Elk verlies is anders – mensen, situaties en relaties verschillen onderling heel veel van elkaar. Er zijn uiteraard overeenkomsten, maar niemand kan een blauwdruk geven voor het rouwproces van iemand anders. Toch kunnen onze ervaringen en inzichten nuttig zijn voor anderen, mits ze met de nodige terughoudendheid en nederigheid worden gedeeld. In ieder geval ben ik vaak bemoedigd en kreeg ik vaak nieuwe inzichten door wat andere rouwende mensen mij vertelden of hebben geschreven.Terwijl ik dit schrijf is het acht jaar geleden dat ik mijn wereld op zijn grondvesten schudde, toen mijn man onverwacht overleed tijdens een operatie die de pijn in zijn rug moest verminderen. Intussen heb enigszins leren leven met het verlies. Ik heb de tijd gehad om te reflecteren op mijn ervaring in het licht van wat anderen hebben meegemaakt en van mijn latere verliezen. Maar het herlezen van de ‘brieven’ die ik kort na het overlijden heb geschreven – een aantal aan mijn man en een aantal aan God – bracht indringend de herinnering boven aan mijn gevoelens en gedachten van die eerste dagen, weken en maanden. In dit boekje zal ik proberen uit die gevoelens en gedachten te putten. Hoewel dit boekje vooral is geschreven met het oog op het overlijden van een partner, ben ik van mening dat de dingen die ik beschrijf in meer of mindere mate ook van toepassing zijn op andere situaties. Bij het verlies van een kind, een ouder, een vriend, een huisdier, een baan, een huis, een buurt, of gezondheid, is er altijd sprake van een verwerkingsproces. Binnen het thema van dit boek heb ik getracht me bewust te blijven van verschillende soorten rouw. In één van de beste boeken over lijden die ik ooit heb gelezen, een boek dat helaas niet meer in druk is, schrijft Peter Kreeft: 8
‘Dagelijks verliezen we een klein stukje leven – onze gezondheid, onze kracht, onze jeugd, onze hoop, onze dromen, onze vrienden, onze kinderen, ons leven – het sijpelt weg als water tussen onze bevende handen.’Vervolgens schrijft hij: ‘de enige harten die niet breken zijn de harten van mensen die voortdurend bezig zijn hun eigen persoonlijke hel van liefdeloze controle te scheppen; ze kapselen zich in in een algemeen geaccepteerd egocentrisme om zich te beschermen tegen de vloedgolf van tranen die op een dag toch zal losbreken.’ (Making Sense Out of Suffering, Hodder & Stoughton, 1986) Ik ben het daar helemaal mee eens. De vragen die ik aan de orde stel, zijn er dan ook op gericht dat we door het verdriet heen gaan in plaats van het te vermijden. Hoe voelt rouw? Wat voor effect heeft hij op ons? Hoe houden we ons staande in de pijn en in donkere dagen? Hoe kunnen wij door te rouwen ons verdriet verwerken, troost ontvangen en het leven weer oppakken? Hoe kunnen we leren en groeien door onze moeilijke ervaringen? Het is niet mogelijk om in dit boekje uitputtend in te gaan op de theologie van het lijden. Maar als we al spreken over een theologie van het lijden dan wil ik benadrukken dat we niet moeten denken dat verdrietige en moeilijke omstandigheden een uiting van Gods toorn zijn, of dat ze laten zien dat het Hem koud laat wat ons overkomt. Integendeel, juist in deze situatie ervaren we zijn aanwezigheid en zorg en zien we het goede dat Hij kan bewerken. Dwars door alle pijn verlost, geneest en verandert Hij ons. Als jij verdriet hebt, hoop ik van harte dat de dingen die ik geschreven heb je aanspreken en dat je het gevoel zult krijgen dat je er niet alleen voor staat. Ik wil je aanmoedigen om op je eigen manier met de pijn om te gaan. Als je dit boekje leest omdat je iemand wilt troosten of bemoedigen, hoop ik dat het je handvatten geeft om de troost en steun te bieden die je naasten zo hard nodig hebben.
Maandag Duizend poorten
Week
1 ‘Na zijn zonen deze opdracht te hebben gegeven trok Jakob zijn voeten weer op het bed. Toen blies hij de laatste adem uit en werd hij verenigd met zijn voorouders.’ Genesis 49:33
10
n
Jakob overleed na een lang leven. Hij had alles gezegd en gedaan wat hij wilde en was omringd door familie en vrienden. Maar dat is lang niet bij iedereen het geval. Philip Massinger schreef al in de zestiende eeuw: ‘De dood heeft duizend poorten waardoor het leven kan vertrekken.’ Als jij iemand hebt verloren, vraag ik me af door welke ‘poort’ de dood naar binnenkwam om de persoon van wie je hield weg te nemen. Als die geliefde hoogbejaard en vredig is ingeslapen, of als de dood een einde maakte aan zijn of haar lijden, is het best mogelijk dat we opgelucht zijn, ook al zullen we hem of haar heel erg missen. Onze gevoelens zijn heel anders wanneer de dood ons volkomen overrompelt – als de geliefde bijvoorbeeld om het leven komt door een misdaad, een ongeluk, of een medische fout. Mijn man overleed tijdens een operatie. Dit gebeurde zo onverwacht dat men besloot dat een gerechtelijk onderzoek plaats moest vinden. De uitslag daarvan was ‘onwillige manslag.’ Ik voelde me heel erg geschokt door de gang van zaken; het leek heel onwerkelijk, alsof het om iemand anders ging. Ik weet nog dat ik telkens opnieuw dingen zei als ‘dit kan niet waar zijn, dit had niet moeten gebeuren, maar het is toch gebeurd. Ik kan het niet geloven, maar ik moet het wel geloven.’ Misschien voel jij je ook helemaal verdoofd. Het is heel goed mogelijk dat je ook een poosje verdoofd wilt blijven, om even op een afstand te houden wat je nog niet kunt accepteren. Om de werkelijkheid over hoe onze geliefde stierf door te laten dringen kan het helpen te praten met iemand die je vertrouwt of je gevoelens op papier te zetten.
Heer, U bent Heer over alle poorten van leven en dood. Ik kom bij U zoals ik ben …
Dinsdag Golven van pijn
Week
1 ‘Heb erbarmen, HEER, want ik verkeer in nood, mijn ogen zijn gezwollen van verdriet, mijn ziel en mijn lichaam verkwijnen, mijn leven verloopt in ellende, zuchtend slijt ik mijn dagen, door eigen schuld slinken mijn krachten, tot op mijn botten teer ik weg.’ Psalm 31:10-11
12
n
Welke woorden beschrijven het gevoel van de psalmist? Hij was in nood, had verdriet en kwijnde weg. Hij voelde zich zwak en overweldigd, totaal uitgeput. Zowel lichamelijk als geestelijk had hij pijn. Mensen die in allerlei stadia van rouw zijn, gebruiken heel verschillende termen om te beschrijven hoe ze zich voelen: verdoofd, onwerkelijk, stuurloos, gebroken, door verdriet overmand, eenzaam, boos, leeg, hopeloos, doelloos, kwetsbaar, onzeker, onbekwaam, door de mangel gehaald, opgelucht dat het lijden en de spanning voorbij zijn … C.S. Lewis schreef dat hij angstig en vermoeid was en het gevoel had dat er elk moment iets kon gebeuren. Zelf had ik in meer dan één opzicht het gevoel dat mijn leven was stilgelegd. Ik had enerzijds de irreële hoop dat alles weer normaal zou worden, net als voor het overlijden van mijn man en anderzijds, hoe tegenstrijdig het ook klinkt, was er het vreselijke besef dat dat niet het geval zou zijn – ik had het idee dat elk telefoontje, elke brief, elk bezoekje nieuwe onheilstijdingen kon brengen. Er zullen zelfs mensen zijn die het gevoel hebben dat ze gek worden. Anderen voelen zich minder een prooi van hun emoties. Wat je gevoelens op dit moment ook zijn, het hoort er allemaal bij. Het is noodzakelijk dat wij in contact komen met onze emoties, hoe pijnlijk en verontrustend ze misschien ook zijn. Het hoort bij een ‘gezond’ rouwproces. Alleen dan kunnen we genezen en groeien. Maar dat is vooruitdenken. Op dit moment moeten we voortdurend laveren door de golven van pijn en daar hebben we al onze energie voor nodig.
Jezus, is het echt waar dat mijn pijn ook uw pijn is? (Jes. 53:4) Help me, Heer!
Woensdag Een routebeschrijving voor het rouwproces
Week
1 ‘Gelukkig de treurenden, want zij zullen getroost worden.’ Matteüs 5:4
‘Er is … een tijd om te rouwen.’ Prediker 3:4
14
g
Ik kreeg een condoleancekaart waarop de woorden uit Matteüs 5:4 stonden. Mijn eerste reactie was: ‘Als ik mag kiezen, dan blijf ik liever ongezegend zonder verdriet. Dank je hartelijk.’ Later dacht ik nog lang na welk verdriet eigenlijk leidt tot het ontvangen van troost. Er worden verschillende woorden en beelden gebruikt bij het spreken over rouw: het is een proces, een reis, een emotionele achtbaan (maar dan zonder de pret), een tunnel, een ziekte … al deze benamingen geven een beetje weer wat onze ervaring is. Er zijn mensen die gebaat zijn met het onderscheiden van bepaalde stadia in een gezond rouwproces. Een zo’n ‘routebeschrijving’ beschrijft het als volgt: eerst is er de schok; dan een heftig verlangen en zoeken naar de overledene; vervolgens een gevoel van vervreemding en apathie; dan boosheid en protest en ten slotte de fase van pijn die tot bedaren komt. Daarna hervindt men het levensritme en komt er een geleidelijke gewenning aan een nieuwe identiteit. Een predikant die ervaring heeft met stervensbegeleiding in een hospice en verzorgingstehuis onderkent vier belangrijke stadia: allereerst de onwerkelijkheid: ‘Ik geloof het niet.’ Daarna werkelijkheid: ‘Het is onverdraaglijk.’ Dan de aanpassing: ‘Wat moet ik doen om ermee om te kunnen gaan?’ en ten slotte het verdergaan: ‘Ik voel me beter, maar het zal nooit meer hetzelfde zijn.’ Deze en andere modellen moeten nooit gezien worden als een wetmatigheid. Niet iedereen ervaart dezelfde opeenvolging van gevoelens. In de eerste dagen en weken na het overlijden staan shock en ontkenning vooral op de voorgrond, maar die kunnen ook al aanwezig zijn voordat een geliefde is overleden, bijvoorbeeld op het moment dat voor het eerst de diagnose werd gesteld. Het ligt meer voor de hand dat we in ons verdriet heen en weer geslingerd worden en van de ene emotie in de andere vallen. Daarbij is het belangrijk dat we er wel doorheen gaan. Dan zullen we ons uiteindelijk beter voelen.
Heer, dit is waar ik nu ben in mijn gevoelens van verdriet …
Donderdag Verdriet is iets persoonlijks
Week
1 ‘Jezus zag hoe zij en de Joden die bij haar waren weeklaagden, en dat ergerde hem. Diep bewogen vroeg hij: “Waar hebben jullie hem neergelegd?” Ze zeiden: “Kom maar kijken, Heer.” Jezus begon ook te huilen, en de Joden zeiden: “Wat heeft hij veel van hem gehouden!”’ Johannes 11:33-36
‘“U vergist u, heer,” antwoordde Hanna … “ik bid zo lang omdat ik overstelpt ben door droefheid en ellende.”’ 1 Samuël 1:15-16 16
s
In het eerste gedeelte huilden Maria en Jezus samen. Jezus was diep bedroefd over het veel te vroege overlijden van iemand die Hem dierbaar was. Als we verdriet hebben, mogen we onszelf zijn – dat is belangrijk. We hoeven ons niet in te houden; we hoeven niet te proberen te reageren zoals anderen of zoals mensen van ons verwachten. Soms heb ik de neiging om tegen rouwende mensen te zeggen: ‘Je hoeft niet “sterk” te zijn, hoor, alleen maar jezelf.’ Als anderen daar anders over denken, is dat hun probleem. Sommigen van ons lijken op Hanna; ze hebben een spontane, open natuur. Aan hun verdriet geven ze zich intens en duidelijk merkbaar over. Anderen zijn wat gereserveerder van aard. Zij houden zich liever in. Zij laten alleen een paar intieme vrienden toe om naast hen te staan. Vervolgens gaan zij door met hun leven; ogenschijnlijk gaan ze over tot de orde van de dag. En daartussenin zijn er allerlei manieren waarop mensen omgaan met hun verdriet. Toen Hanna overstelpt werd door haar verdriet, reageerde de priester in eerste instantie veroordelend, maar algauw begon hij met haar mee te leven en werd hij haar welgezind. Maria had Jezus vlakbij haar; Hij leefde met haar mee. Heb jij iemand die jou tot steun is?
Is er iets wat je heeft verbaasd in hoe je je verdriet ervaart? Kun je daar iets van leren? Heb je een vriend of vriendin nodig die jou helpt om dit op een rijtje te krijgen?