ΓΕΛΟΙΟ-ΓΡΑΦΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ by Armida Publications

Α ΡΥΣ

ΝΘ

ΟΣ

ΥΣ ΧΡ

ΑΝ

ΘΟ

κυπριακού

6 67 γελοιογραφίες

51 γελοιογράφοι

Μ ε ταξ ύ άλ λ ων: Φωκίων Δημητριάδης • Μέντης Μποσταντζόγλου (Μποστ) Βασίλης Χριστοδούλου • Αρχέλαος Αντώναρος • Κώστας Μητρόπουλος Γιώργος Μαυρογένης • Διογένης Καμένος • Σπύρος Ορνεράκης • Βαγγέλης Παυλίδης Στάθης Σταυρόπουλος • Γιάννης Ιωάννου • Γιάννης Καλαϊτζής Αντώνης Καλαμάρας • Κώστας Βλάχος • Γιάννης Κυριακόπουλος (ΚΥΡ) Παναγιώτης Μαραγκός • Πέτρος Παπαπέτρου (ΠΙΝ)

ΧΟΡΗΓΟΣ ISBN 978-9963-620-62-3

789963 620623

Χρύσανθος Χρυσάνθου

Διδάκτωρ του Τμήματος Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Πανεπιστημίου Κύπρου. Πραγματοποίησε βασικές και μεταπτυχιακές σπουδές στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Λένινγκραντ, νυν Αγίας Πετρούπολης, όπου του απονεμήθηκε ο τίτλος ΜΑ in Journalism (1980-1986). Εργάστηκε ως δημοσιογράφος σε διάφορα έντυπα και ηλεκτρονικά ΜΜΕ της Κύπρου (1986-2009). Το 2004 απέκτησε τον τίτλο του διδάκτορα, με την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής στο Τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου, όπου και διδάσκει. Παράλληλα, επιμελείται τη στήλη «Αρχείο» με ιστορικά θέματα στην εφημερίδα «Ο φιλελεύθερος». Επίσης, διετέλεσε υπεύθυνος της ένθετης στην εφημερίδα «Ο φιλελεύθερος» περιοδικής έκδοσης «Κύπρος/Ιστορία» (2002-2003). Εξέβ βλ βι β ία «Κύπρος «Κύπρ ρος ς 1972-1974. δωσε τα βιβλία Με αίμα στέριωσε η Δημοκρατία» (2004), «Μαθήματα δημοσιογραφίας. Τα κριτήρια για την αξιολόγηση και την ιεράρχηση των ειδήσεων» (2005), «ΜΜΕ: Μάρτυρες και πρωταγωνιστές» (2008), «Η “Ελευθέρα Φωνή” Φωνή ή” του Κώστα Μόντη» η ((2009). 2009). ) Συνέγραψε πλήθος άρθρων για θέματα που άπτονται των ΜΜΕ και της Ιστορίας Κύπρου. Ιστο Ισ τορί ρίας ας ττης ης Κ Κύπ ύπρο ρου υ.

Γελοιο-γραφώντας την Ιστορία του Κυπριακού

13 0 χρόνια

Χ ΡΥ Σ Α Ν Θ ΟΣ Χ ΡΥ Σ Α Ν Θ Ο Υ

Η Ιστορία του Κυπριακού είναι γεμάτη αιματηρά γεγονότα, πόνο και δάκρυ, πολιτικά πάθη, ηρωικές αλλά και άφρονες πράξεις, συνωμοσίες και συμφέροντα, πρωτοβουλίες ιστορικών ηγετών, συλλογικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας, αγώνες και θυσίες.

Γελοιο-γραφώντας την Ιστορία του Κυπριακού

Στο ανά χείρας βιβλίο παρουσιάζονται γελοιογραφικές αναπαραστάσεις αυτής της δραματικής ιστορίας.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Α Ρ Μ Ι Δ Α

Οι φιγούρες στο εξώφυλλο απεικονίζουν τους: στρατάρχη Χάρντινγκ, Γεώργιο Γρίβα, Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, Κωνσταντίνο Καραμανλή, Γλαύκο Κληρίδη, Ραούφ Ντενκτάς, Τουρκία, Τάσσο Παπαδόπουλο, Κόφι Ανάν, Μεχμέτ Αλί Ταλάτ και Δημήτρη Χριστόφια. Ο Χάρντινγκ είναι από γελοιογραφία του Ανδρέα Θεοφιλόπουλου, ο Καραμανλής από γελοιογραφία του Βασίλη Χριστοδούλου, ο Ανάν, ο Ταλάτ και ο Χριστόφιας είναι γελοιογραφίες του Πέτρου Παπαπέτρου (ΠΙΝ), ειδικά σχεδιασμένες γι’ αυτό το βιβλίο, ενώ οι υπόλοιποι είναι από γελοιογραφίες του Γιώργου Μαυρογένη στον οποίο ανήκει και το σκίτσο στο οπισθόφυλλο.

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 2

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 3

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 4

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 5

2009

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 6

Γελοιο-γραφώντας την Ιστορία

ΑΡΧΕΙΑ Ίδρυμα Σ.Ο.Φ.Ι.Α. Κρήτης 2, Λευκωσία

Μ ΕΓΑΣ Χ ΟΡΗΓΟΣ Εταιρεία Φώτος Φωτιάδης Ζυθοβιομηχανία Λτδ

Φιλελλήνων 20, Αθήνα

Εφημερίδες και περιοδικά Κύπρου, Ελλάδας κ.ά. Προσωπικά αρχεία και λευκώματα γελοιογράφων

Ε ΥΓΕΝΗΣ ΧΟΡΗΓΙΑ Πολιτιστικές Υπηρεσίες, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 7

περιεχόμενα

κυπριακό 1878 - 2008

Προλεγόμενα | Η Ιστορία από άλλη οπτική γωνία…….9

Εισαγωγή | Γελοιογραφικές αναπαραστάσεις του κυπριακού δράματος…….15

1878-1959 | Η εξέγερση εναντίον της αποικιοκρατίας…….33

1960-1974 | Η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και η συμφορά…….183

1975-2008 | Η πορεία προς τη λύση ή τη διάλυση…….345

Οι γελοιογράφοι και τα έργα τους | Ευρετήριο…….521

Βιβλιογραφία και πηγές…….539

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 8

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 9

η κωμι κή απει κό νι ση τρα γι κών γεγο νό των

προλεγόμενα

Η Ιστορία από άλλη οπτική γωνία Καθόσον το Κυπριακό εξακολουθεί να αποτελεί μιαν ανοικτή πληγή, η γνώση της Ιστορίας είναι απαραίτητη, ως καθοδηγητικός φάρος για στρατηγικές επιλογές και καθημερινές πολιτικές δράσεις. Με την Ιστορία του Κυπριακού έχουν ασχοληθεί πολλοί, όχι μόνο ιστορικοί και άλλοι επιστήμονες ερευνητές, αλλά και πολιτικοί, δημοσιογράφοι κ.ά., οι οποίοι αναζήτησαν απαντήσεις στα πελώρια «γιατί» και «πώς». Ο καθένας από τη δική του σκοπιά επιχείρησε να αξιολογήσει γεγονότα, να επισημάνει λάθη και παραλείψεις, να προδιαγράψει το μέλλον. Στην εκτενή βιβλιογραφία για το Κυπριακό όμως, απουσιάζουν οι μελέτες για τον τρόπο, με τον οποίο έκριναν τα ιστορικά γεγονότα οι γελοιογράφοι, οι άνθρωποι που καθημερινά καλούνταν (και καλούνται) να σχολιάσουν, να προβλέψουν, να προϊδεάσουν, να ψέξουν ή να επικροτήσουν με γελοιογραφικούς επικοινωνιακούς κώδικες, εικαστικούς και λεκτικούς. Αυτό το κενό φιλοδοξεί να καλύψει το ανά χείρας βιβλίο. Η Ιστορία του Κυπριακού είναι γεμάτη από δραματικά γεγονότα, από πόνο και δάκρυ, από πολιτικά πάθη, από ηρωικές, αλλά και άφρονες πράξεις, από συνωμοσίες και συμφέροντα, από πρωτοβουλίες ιστορικών ηγετών, από συλλογικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας, από αγώνες και θυσίες. Όπως ήταν φυσικό, το Κυπριακό προσέφερε τροφή για τους γελοιογράφους, οι οποίοι ως ευαίσθητοι δέκτες συλλάμβαναν τους κραδασμούς της Ιστορίας. Παρά τα όποια μειονεκτήματα, η γελοιογραφία έχει να επιδείξει αξιοσημείωτες πολιτικές παρεμβάσεις, από τη μια συμπάσχοντας, εκφράζοντας την κοινή γνώμη και από την άλλη αποσκοπώντας στον επηρεασμό της κοινής γνώμης, αλλά και των κέντρων λήψης αποφάσεων. Οι γελοιογράφοι, με τον δικό τους πρωτότυπο τρόπο, άσκησαν κοινωνική κριτική, για πολιτικά πρόσωπα, φαινόμενα και καταστάσεις. Κατέγραψαν με σατιρική διάθε-

ση ιστορικά γεγονότα και εξελίξεις που αφορούν την Κύπρο, από την εποχή της αποικιοκρατίας μέχρι τις μέρες μας. Σε αυτή την ιστορική περίοδο η γελοιογραφία διέγραψε μακρά πορεία, από τον υπαινικτικό σχολιασμό στον χλευασμό, αλλά διατήρησε την ανατρεπτική της φύση. Με εκφραστικά μέσα την παραμορφωμένη απεικόνιση, με επικοινωνιακούς κώδικες που παραπέμπουν στη διακωμώδηση, τον σαρκασμό, τον χλευασμό, πρωτίστως λόγω του σατιρικού της προσανατολισμού, η γελοιογραφία έχει τη δική της συμβολή στις ιστορικές εξελίξεις του Κυπριακού. Σε αυτά είναι που επικεντρώνεται η παρούσα μελέτη. Επιδιώξαμε το βιβλίο να έχει στέρεη και ξεκάθαρη δομή. Προτάξαμε μια εισαγωγή για τον ρόλο της γελοιογραφίας στην αξιολογική αναπαράσταση ιστορικών γεγονότων, κοινωνικών καταστάσεων και προσωπικοτήτων, για τα εικαστικά και λεκτικά μέσα, τα οποία χρησιμοποιούν οι γελοιογράφοι στην κωδικοποίηση των μηνυμάτων τους. Στη συνέχεια προχωρήσαμε στον διαχωρισμό των γεγονότων που αφορούν το Κυπριακό σε τρεις βασικές ιστορικές περιόδους: α) από το 1878 μέχρι το 1959, δηλαδή από την έναρξη της αποικιοκρατίας, όταν το αίτημα του κυπριακού λαού για αυτοδιάθεση άρχισε να τίθεται επιτακτικά, ιδιαίτερα με τον ένοπλο αγώνα της ΕΟΚΑ, μέχρι την υπογραφή των συμφωνιών Ζυρίχης Λονδίνου, β) από την εγκαθίδρυση ανεξάρτητου κυπριακού κράτους το 1960 μέχρι το πραξικόπημα εναντίον του προέδρου Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, την τουρκική

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:22 PM

Page 10

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

εισβολή και τον βίαιο διαμελισμό το 1974, και γ) από το 1975, όταν προωθήθηκαν οι συνομιλίες για επίλυση του προβλήματος και ο κυπριακός λαός επιδόθηκε σε μακροχρόνιο αγώνα για απαλλαγή από την κατοχή και για επανένωση του νησιού, μέχρι τις μέρες μας. Θεωρήσαμε χρήσιμο πριν από κάθε ενότητα να προτάξουμε μια σύντομη επισκόπηση των γεγονότων, ώστε ο αναγνώστης να έχει υπόψή του το συνολικό ιστορικό πλαίσιο. Για κάθε γελοιογραφία παραθέτουμε επεξηγηματικές πληροφορίες, για γεγονότα και πρόσωπα. Παράλληλα, προσπαθούμε να παράσχουμε στον αναγνώστη τα απαραίτητα εφόδια για αποκωδικοποίηση των μηνυμάτων που εμπερικλείει η κάθε γελοιογραφία. Παραθέτουμε επίσης τα διαθέσιμα στοιχεία για τους δημιουργούς των γελοιογραφιών και τα έντυπα στα οποία αυτές δημοσιεύτηκαν. Στο παράρτημα θα βρείτε τα βιογραφικά των περισσότερων γελοιογράφων, έργα των οποίων ανθολογούνται στη μελέτη αυτή, καθώς και παραπομπές στις σελίδες, όπου δημοσιεύονται οι γελοιογραφίες τους. Στο τέλος καταγράφονται οι βιβλιογραφικές πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για την τεκμηρίωση της μελέτης, καθώς και οι πηγές, από τις οποίες αντλήσαμε τα δημοσιευόμενα έργα. Σπεύδουμε να προβούμε σε ορισμένες διευκρινίσεις για τυχόν ερωτήματα που ενδεχομένως να εγερθούν: Η μελέτη αφορά την απεικόνιση των ιστορικών γεγονότων από Έλληνες και Ελληνοκύπριους γελοιογράφους. Μια άλλη μελέτη θα μπορούσε να ασχοληθεί με την αντιπαραβολή σχετικών γελοιογραφιών στον τουρκικό, τον τουρκοκυπριακό, αλλά και τον διεθνή Τύπο. Η επιλογή των γελοιογραφιών έγινε όχι με κριτήριο την καλλιτεχνική αξία, την αντιπροσωπευτικότητα των δημιουργών ή των διαφόρων απόψεων που εκφράζονταν κατά καιρούς σε σχέση με τις πολιτικές εξελίξεις. Κριτήριο επιλογής ήταν η κατά το δυνατόν πληρέστερη κάλυψη σημαντικών γεγονότων που αποτέλεσαν σταθμό στην πορεία του Κυπριακού. Εννοείται ότι τον δικό του ρόλο στην επιλογή των γελοιογραφιών διαδραμάτισε και το απόθεμα των έργων, τα οποία είχαμε στη διάθεσή μας ή τα

οποία μπορέσαμε να εντοπίσουμε. Βασικές πηγές αποτέλεσαν το Ιστορικό Αρχείο του Ιδρύματος Σ.Ο.Φ.Ι.Α., εφημερίδες και περιοδικά, λευκώματα και προσωπικά αρχεία γελοιογράφων. Πολλοί συνέβαλαν σημαντικά στην υλοποίηση του έργου αυτού και επιθυμώ να τους ευχαριστήσω εκ βάθους καρδίας: το Ίδρυμα Σ.Ο.Φ.Ι.Α. για την παραχώρηση του αρχείου των γελοιογραφιών που διαθέτει, τους γελοιογράφους που ευγενώς μας προσέφεραν έργα τους, αλλά και μας βοήθησαν στον εντοπισμό γελοιογραφιών (ιδιαιτέρως τον Γιώργο Μαυρογένη, τον Πέτρο Παπαπέτρου, τον Σώτο Βοσκαρίδη, τον Βαγγέλη Παυλίδη, τον Στάθη Σταυρόπουλο, τον Παναγιώτη Μαραγκό και τον πρόεδρο της Γελοιογραφικής Ελληνικής Λέσχης, Κώστα Βλάχο), τους δημοσιογράφους - ερευνητές Παναγιώτη Παπαδημήτρη και Φώντα Λάδη για τη συγκέντρωση γελοιογραφιών, τους Βασίλη Δοντά, Δημήτρη Κυριαλάνη και Χρήστο Ψάλτη για την ψηφιοποίηση των γελοιογραφιών, τους φωτογράφους Ανδρέα Μανόλη και Γιάννη Νησιώτη, το Επιστημονικό και Πολιτιστικό Ίδρυμα «Φώτος Φωτιάδης» και το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας για τη στήριξη, τον Χάρη Ιωαννίδη, την Κατερίνα Καϊσή και τον Χρήστο Ψάλτη για την καλλιτεχνική επιμέλεια του βιβλίου, καθώς και τον εκδοτικό οίκο «Αρμίδα» που ανέλαβε το επίπονο έργο της έκδοσης. Ευελπιστώ ότι το αποτέλεσμα ανταποκρίνεται στις προσδοκίες τους και ότι το βιβλίο αυτό θα συμβάλει σε βαθύτερη και σφαιρικότερη κατανόηση της ιστορικής πορείας του Κυπριακού από μια άλλη οπτική γωνία, αυτή των γελοιογράφων. Δρ. Χρύσανθος Χρυσάνθου

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 11

η κωμι κή απει κό νι ση τρα γι κών γεγο νό των

προ λε γό με να

Ανεκτίμητη, αλλά παραγνωρισμένη πολιτιστική παρακαταθήκη Στόχος του Σ.Ο.Φ.Ι.Α. είναι να καταστούν τα αρχεία και οι συλλογές του Ιδρύματος προσιτές στο ευρύ κοινό και να έχουν τόσο οι μελετητές, όσο και οι απλοί επισκέπτες στη διάθεσή τους ένα χώρο εύχρηστο και ευχάριστο, ο οποίος να προσφέρεται και για επιστημονική έρευνα. Οι πραγματικά μοναδικές συλλογές παιχνιδιών, περιοδικών, κινηματογραφικού υλικού, ιστορικών και άλλων αρχείων διαφόρων μορφών που διαθέτει το Ίδρυμα Σ.Ο.Φ.Ι.Α., καθώς και μια συλλογή περίπου 2.000 έργων τέχνης, το καθιστούν ξεχωριστή μονάδα στον κυπριακό, αλλά και στον ελλαδικό χώρο, όπου το Ίδρυμα δραστηριοποιείται εδώ και 5 χρόνια. Στόχος είναι η συνεργασία μας με διάφορους φορείς και με εκπαιδευτικά ιδρύματα, τόσο στην Κύπρο και την Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου έχει αντληθεί κυρίως από τα αρχεία του γελοιογραφικού υλικού του Σ.Ο.Φ.Ι.Α. Πρόκειται για μια αξιόλογη παρακαταθήκη, η οποία πολλές φορές είναι ξεχασμένη ή παραγνωρισμένη, δείχνει όμως και πιστοποιεί ότι οι γελοιογράφοι μας ήταν εφάμιλλοι των πολιτικών συντακτών στην περιγραφή των γεγονότων που συνιστούν το «Κυπριακό». Θα ήθελα να αφιερώσω το βιβλίο αυτό στον απανταχού Ελληνισμό και ιδιαίτερα στους Κυπρίους, οι οποίοι παρ’ όλα τα προβλήματα και τα δεινά τους, έχουν να επιδείξουν σ’ όλη τη διάρκεια της μακραίωνης Ιστορίας τους πολλές περγαμηνές και διακρίσεις σε διάφορους τομείς, τόσο οικονομικούς και κοινωνικούς, όσο και πολιτιστικούς.

Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον διαπρεπή καλλιτέχνη Γεώργιο Μαυρογένη, που εμπνεύστηκε την έκδοση του βιβλίου που κρατάτε στα χέρια σας, τον Μάνο Αντώναρο, που μας άφησε να ταξινομήσουμε το αρχείο του πατέρα του, Αρχέλαου Αντώναρου, τον Στάθη Σταυρόπουλο, με τον οποίο μας ενώνουν κοινές προσδοκίες και «πάθη», τον Γιώργο Κίτσιο (Γιαννιώτη), που δώρισε στο Ίδρυμα Σ.Ο.Φ.Ι.Α. χιλιάδες γελοιογραφίες, τον Χρύσανθο Χρυσάνθου για την εμπεριστατωμένη έρευνά του, τον Παναγιώτη Παπαδημήτρη, τον Φώντα Λάδη, τη Χριστίνα Σιηνά και τον Βασίλη Δοντά για την αφοσίωσή τους και την πολύτιμη συνδρομή τους για την ετοιμασία και έκδοση του βιβλίου και γενικά μια πληθώρα άλλους συνεργάτες, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο βοήθησαν στον εμπλουτισμό των συλλογών του Σ.Ο.Φ.Ι.Α. Ξεχωριστές ευχαριστίες οφείλονται στη φιλοπρόοδο Εταιρεία Φώτος Φωτιάδης Ζυθοβιομηχανία Λτδ, η οποία έχει χρηματοδοτήσει μερικώς την έκδοση αυτή. Τέλος θα ήθελα να εκφράσω την εκτίμηση και ευγνωμοσύνη μου προς την οικογένειά μου που τόσο με στερήθηκε κατά τις ατέλειωτες ώρες των ενασχολήσεων και αναζητήσεών μου για τη δημιουργία του Σ.Ο.Φ.Ι.Α., τον εμπλουτισμό του αρχείου και τη διοργάνωση των δραστηριοτήτων του. Χωρίς τη δική της κατανόηση και στήριξη δεν θα μπορούσα να προσφέρω στο κοινό τον πολιτιστικό θησαυρό του Σ.Ο.Φ.Ι.Α. Ρένος Κ. Μιχαηλίδης

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:22 PM

Page 12

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Γελοιογραφική σύνθεση του Γιάννη Κυριακόπουλου (ΚΥΡ) για το «Οθωμανικόν σύστημα» με αφορμή τις τουρκικές προκλήσεις στο Αιγαίο και τις έρευνες για ανεύρεση πετρελαίου. Το «ηθικόν δίδαγμα» του γελοιογράφου είναι ότι, «το ενδιαφέρον μας δεν πρέπει να είναι μόνο στραμμένο προς τους αδελφούς Κυπρίους, αλλά και προς τις αδελφές συμμαχίες».

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 13

η κωμι κή απει κό νι ση τρα γι κών γεγο νό των

προ λε γό με να

Μας καθιστούν κοινωνούς του ιστορικού παρελθόντος Χαιρετίζω την έκδοση του βιβλίου «Γελοιογραφώντας την Ιστορία του Κυπριακού», μια πρωτοποριακή έκδοση που τιμά το Ίδρυμα Σ.Ο.Φ.Ι.Α και αποτελεί ένα πολύτιμο απόκτημα. Μέσα από τις 544 σελίδες του βιβλίου και τις εκατοντάδες γελοιογραφίες που σχεδιάστηκαν κυρίως από Κυπρίους και Ελλαδίτες, αλλά και ξένους γελοιογράφους, ο αναγνώστης όχι μόνο θ’ απολαύσει τις ευφυείς ενημερωτικές γελοιογραφίες, αλλά και μέσω αυτών και χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια θα γνωρίσει ή θα θυμηθεί διάφορα γεγονότα, που σημάδεψαν τις εξελίξεις του Κυπριακού για πάνω από ένα αιώνα. Αν μια εικόνα αξίζει χίλιες λέξεις, όπως λέει μια κινέζικη παροιμία, τότε οι γελοιογραφίες που περιέχονται σ’ αυτό το βιβλίο των άνω των 500 σελίδων, ίσως να είναι ισοδύναμες με σειρά βιβλίων πολλών χιλιάδων σελίδων, που μπορεί ο αναγνώστης να διαβάσει άνετα μέσα σε μια μέρα. Κι εδώ ακριβώς έγκειται η αξία της γελοιογραφίας, αφού παρουσιάζει με εύγλωττο τρόπο, απλά και με σαφήνεια διάφορα ιστο-

ρικά γεγονότα ή άλλα συμβάντα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Υπό αυτή την έννοια οι γελοιογραφίες αποτελούν αντικείμενο πολιτισμού που συνδέουν τους ανθρώπους, όχι μόνο με προβλήματα της καθημερινής ζωής, αλλά τους καθιστούν κοινωνούς του ιστορικού παρελθόντος. Θα ήθελα να συγχαρώ θερμά για την έκδοση του εξαίρετου αυτού βιβλίου το Ίδρυμα Σ.Ο.Φ.Ι.Α. και τον εμπνευστή και στυλοβάτη του, Ρένο Μιχαηλίδη, ο οποίος έχει διαθέσει ανυπολόγιστο χρόνο και χρήμα για πολλά - πολλά χρόνια στη συλλογή, από διάφορες χώρες και υπό δύσκολες συνθήκες, καθώς και για την κατάταξη του υλικού. Το αποτέλεσμα συνιστά τεράστια, ανεπανάληπτη και ανεκτίμητη πολιτιστική προσφορά. Εκφράζω την ευχή όπως αυτή η κολοσσιαία πολιτιστική προσφορά τύχει της έμπρακτης εκτίμησης και αναγνώρισης από ακαδημαϊκά ιδρύματα και από την πολιτεία. Φώτος Ια. Φωτιάδης

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:22 PM

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Με τον τρόπο αυτό αναπαριστά τα δεινά της Κύπρου ο Μέντης Μποσταντζόγλου (Μποστ) με πρωταγωνιστές τον Αμερικανό υπουργό Εξωτερικών, Χένρι Κίσσινγκερ, τον Αττίλα, την Τουρκία και τη Βρετανία. Η Κύπρος απεικονίζεται να υποφέρει καρτερικά.

Page 14

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 15

η κωμι κή απει κό νι ση τρα γι κών γεγο νό των

εισαγωγή

Γελοιογραφικές αναπαραστάσεις του κυπριακού δράματος Η γελοιογραφία κατέχει περίοπτη θέση στο περιεχόμενο των έντυπων Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (ΜΜΕ). Και δικαίως... Διαθέτοντας τη δύναμη της εικόνας, χρησιμοποιώντας εργαλεία και συμβολισμούς των εικαστικών τεχνών, αντλώντας από το οπλοστάσιο της σάτιρας, η γελοιογραφία μπορεί να εκπέμπει ισχυρά πολιτικά και κοινωνικά μηνύματα, μπορεί να προκαλεί συναισθηματική φόρτιση στους αναγνώστες, μπορεί να παροτρύνει στην ανάληψη δράσης. Οι γελοιογράφοι όχι μόνο επηρέασαν άμεσα την κοινή γνώμη στην εποχή τους, αλλά συνέβαλαν και στη διαμόρφωση των αναπαραστάσεων στη συλλογική μνήμη, διακωμωδώντας πρόσωπα και γεγονότα στην τραγική Ιστορία του Κυπριακού. Τα θέματα αυτά αναλύονται στην παρούσα μελέτη.

1. Στον αντίποδα του φετίχ της «αντικειμενικότητας» Από την εποχή των αστικοδημοκρατικών επαναστάσεων και του Διαφωτισμού, αποδόθηκε διπλός ρόλος στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας:1 από τη μια είναι ο ρόλος της «αντικειμενικής ενημέρωσης» του κοινού και από την άλλη είναι ο ρόλος του ελέγχου των φορέων εξουσίας.2 Αυτό το αστικοδημοκρατικό «ιδεώδες» πόρρω απέχει από τη σύγχρονη πραγματικότητα των ΜΜΕ. Στη διαχρονική τους εξέλιξη τα ΜΜΕ επιτέλεσαν και επιτελούν πολλούς άλλους (και μάλιστα αντιφατικούς) ρόλους, όπως η απόκτηση πολιτικής εξουσίας, η προώθηση οικονομικών συμφερόντων, ο επηρεασμός της κοινής γνώμης και των κέντρων λήψης αποφάσεων, η δημιουργία κοινωνικών στερεοτύπων, η εμπέδωση ή η ανατροπή κοινωνικών αξιών και προτύπων συμπεριφοράς κ.λπ.3 Σε αυτές τις διαδικασίες εμπλέκεται και η γελοιογραφία ως αξιοπρόσεκτο μέρος του περιεχομένου των ΜΜΕ,

όμως από μια διαφορετική οπτική γωνία. Καθόσον η γελοιογραφία αποτελεί μια αξιολογική αναπαράσταση γεγονότων, προσώπων και καταστάσεων, δεν διεκδικεί τις δάφνες της «αντικειμενικότητας», η οποία ούτως ή άλλως αμφισβητείται. Παρόλο που επικρατεί το δημοσιογραφικό φετίχ της «αντικειμενικής ενημέρωσης», τα ΜΜΕ δεν απεικονίζουν «αντικειμενικά» την κοινωνική πραγματικότητα, αλλά κατασκευάζουν μια εικόνα της.4 Θεωρείται πλέον ξεπερασμένη η θεωρία ότι τα ΜΜΕ αποτελούν «καθρέφτη» της κοινωνικής πραγματικότητας, με το να καταγράφουν γεγονότα και φαινόμενα που παρατηρούνται στην ανθρώπινη κοινωνία και στο φυσικό περιβάλλον.5 Η παρουσίαση και η αξιολόγηση γεγονότων, προσώπων και κοινωνικών καταστάσεων από τα ΜΜΕ δεν γίνεται τυχαία. Εξαρτάται από τις ιδεολογικές αντιλήψεις, τις κοινωνικές αξίες και τα κοινωνικά πρότυπα των λειτουργών των ΜΜΕ, αλλά κυρίως των ιδιοκτητών τους. Εξαρτάται από τις πολιτικές σκοπιμότητες και τα οικονομικά συμφέροντα που μπορεί να εξυπηρετούν. Καθοριστικοί παράγοντες είναι ακόμη το θεσμικό πλαίσιο, η άσκηση ή η έλλειψη λογοκρισίας, οι περιορισμοί ή οι ελευθερίες στην άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος και στη λειτουργία των ΜΜΕ, οι κοινωνικές συνθήκες, οι κοινωνικές αξίες και τα πρότυπα συμπεριφοράς που επικρατούν σε μια κοινωνία κ.ά. Συνεπώς, η κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας (με την περιγραφή γεγονότων, προσώπων και φαινομένων από τα ΜΜΕ) αποτελεί μια περίπλοκη διαδικασία, η οποία διέρχεται μέσα από πολλά φίλτρα και διαδρομές.6 Διαχέοντας πληροφορίες, γνώσεις, εμπειρίες και συναισθήματα, σε σχέση με γεγονότα, πρόσωπα και φαινόμενα, τα ΜΜΕ όχι μόνο κατασκευάζουν μια εικόνα της κοινωνικής πραγματικότητας, αλλά επηρεάζουν και το κοινωνικο-πολιτι-

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:23 PM

Page 16

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

κό γίγνεσθαι. Η δράση των ανθρώπων καθοδηγείται από τις πληροφορίες και τις γνώσεις που αποκτούν· καθοδηγείται από τις προσωπικές, αλλά και τις διαμεσολαβημένες εμπειρίες τους, από τα συναισθήματα στα οποία γίνονται κοινωνοί. Όταν τα ΜΜΕ αναδεικνύουν ένα θέμα, ένα φαινόμενο ή ένα γεγονός στην ημερήσιά τους διάταξη, προβάλλοντάς το ως «είδηση», ταυτόχρονα αυτό τοποθετείται στη δημόσια ημερήσια διάταξη. Δηλαδή μετατρέπεται σε αντικείμενο συζήτησης. Με τον τρόπο αυτό τα ΜΜΕ μπορεί να ωθούν ή να αποτρέπουν τη λήψη αποφάσεων, μπορεί να ωθούν ή να αποτρέπουν κοινωνικές δράσεις.7 Παράλληλα τα ΜΜΕ, μέσα από την κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας, οδηγούν σε συλλογικές ταυτίσεις τους αναγνώστες, τους ακροατές, τους τηλεθεατές και συμβάλλουν στη διαμόρφωση «φαντασιακών κοινοτήτων»,8 είτε με εθνικά, είτε με ταξικά, είτε με ιδεολογικά, είτε με πολιτικά ή και άλλα χαρακτηριστικά. Σε αυτές τις διαδικασίες διαδραματίζει σημαντικό ρόλο η γελοιογραφία, ως μέρος του περιεχομένου του Τύπου, με ιδιαίτερη ισχύ.

2. Η γελοιογραφία ως μέρος του περιεχομένου του Τύπου Η γελοιογραφία κατέστη μέρος της δημοσιογραφίας σχεδόν αμέσως μόλις η λιθογραφία προσέφερε τη δυνατότητα για εκτύπωση εικόνων στην περίοδο της Αναγέννησης. Ωστόσο, η παραμορφωμένη αναπαράσταση προσώπων, γεγονότων και καταστάσεων, η οποία αποσκοπεί στη διακωμώδηση, έχει τις πηγές της στην αρχαιότητα. Η ιδέα της σάτιρας, με διδακτικό και σωφρονιστικό χαρακτήρα, ανάγεται εν πολλοίς στην αρχαιοελληνική κωμωδία, ιδιαίτερα στον Αριστοφάνη, όπως περιγράφεται από τον Αριστοτέλη.9 Γελοιογραφικού είδους αναπαραστάσεις εντοπίζονται σε μυκηναϊκές και αιγυπτιακές τοιχογραφίες. Σε πολλές περιπτώσεις συγκεκριμένοι άνθρωποι απεικονίζονταν με μορφή ζώου ή με ορισμένα χαρακτηριστικά ζώων, θηλαστικών, πτηνών, ερπετών ή φυτών κ.λπ. Τέτοιες αναπαραστάσεις διατηρήθη-

καν μέχρι σήμερα όχι μόνο σε τοιχογραφίες, αλλά και σε αγγεία, σε γλυπτά, σε ανάγλυφα και σε άλλα είδη εικαστικής έκφρασης.10 Η γελοιογραφία ως συγκροτημένο είδος γραφικών τεχνών, με συγκεκριμένο προσανατολισμό, με ιδιαίτερα εκφραστικά μέσα, επικοινωνιακούς κώδικες και ιδεολογικό υπόβαθρο, θεωρείται ότι έχει την απαρχή της σε προσωπογραφίες του 16ου αιώνα στην Ιταλία.11 Από τότε η γελοιογραφία απέκτησε τη δική της αυτονομία στον Τύπο. Ως γελοιογραφίες χαρακτηρίζονται οι αναπαραστάσεις, στις οποίες τα γνωρίσματα προσώπων ή πραγμάτων σχεδιάζονται παραποιημένα, με στόχο τη διακωμώδηση και τη σάτιρα προσώπων, πράξεων, γεγονότων και καταστάσεων. Πολλές φορές για την κωδικοποίηση των μηνυμάτων χρησιμοποιείται και ο λόγος, είτε ως τίτλος, είτε ως λεζάντα, είτε ως στιχομυθία. Οι γελοιογράφοι προσφεύγουν σε διάφορες τεχνικές για να μεταδόσουν τα μηνύματά τους, κωδικοποιώντας τα με σύμβολα, με εικαστικά και λεκτικά μέσα. Μπορεί να σαρκάζουν, να ειρωνεύονται, να χλευάζουν μεγαλοποιώντας τα φυσικά γνωρίσματα και κυρίως τα ελαττώματα προσώπων, καταδεικνύοντας την ασυμφωνία των φυσικών χαρακτηριστικών ή των ηθικών ιδιοτήτων, την αναντιστοιχία λόγων και έργων κ.λπ. για να προκαλέσουν στον παρατηρητή αυθόρμητη εύθυμη διάθεση. Με τον τρόπο αυτό οι γελοιογραφίες ασκούν συναισθηματικές επιδράσεις στους αναγνώστες. Τα έργα των γελοιογράφων εμπεριέχουν αξιολόγηση γεγονότων και πράξεων, σε αντίθεση με τη χρήση φωτογραφικού υλικού στον Τύπο που αποσκοπεί στην «αντικειμενική» αποτύπωση ιστορικών γεγονότων, σε συνάφεια με την επιστημολογική προσέγγιση του θετικισμού. Οι φωτογραφίες θεωρούνται ως αδιάψευστοι μάρτυρες στην αφήγηση για γεγονότα και πράξεις, παρόλο που η επιλογή τους μπορεί να υποκρύπτει πολιτικές ή ιδεολογικές σκοπιμότητες και μηνύματα.12 Στις πλείστες περιπτώσεις οι γελοιογράφοι λειτουργούν παρορμητικά, μέσα από μια αμφίδρομη και διαδραστική

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:24 PM

Page 17

η κωμι κή απει κό νι ση τρα γι κών γεγο νό των

σχέση. Αντλούν από το κοινωνικό περιβάλλον και μεταδίδουν μηνύματα προς δύο κατευθύνσεις, προς τον λαό ή την «κοινή γνώμη» και προς τα κέντρα εξουσίας. Σκοπός της γελοιογραφίας μπορεί να είναι η ανάδειξη μιας ιδέας ή ενός γεγονότος στη δημόσια ημερήσια διάταξη. Μπορεί να είναι η έκφραση μιας άποψης που πρεσβεύει ο γελοιογράφος. Μπορεί να είναι η πρόκληση δημοσίου διαλόγου για ένα κοινωνικό ζήτημα. Μπορεί όμως να είναι και η προπαγάνδα, με ό,τι αυτή εξυπακούει (διάχυση ψευδών αντιλήψεων, προκαταλήψεων, στερεοτύπων, με υποχθόνιους και έμμεσους τρόπους, με έμφαση στη συναισθηματική φόρτιση). Σκοπός της γελοιογραφίας μπορεί επίσης να είναι η εξώθηση κοινωνικών ομάδων ή φορέων εξουσίας στην ανάληψη δράσης. Η γελοιογραφία προορίζεται να αμφισβητεί τις κατεστημένες κοινωνικές δομές, τις αποστεωμένες αντιλήψεις, τις προκαταλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, τα στερεότυπα. Προορίζεται να διαπομπεύει θεσμούς, να ψέγει κακώς έχοντα, να σωφρονίζει όσους ρέπουν προς την αυθαιρεσία.13 Η άσκηση κριτικής είναι μια σημαντική πτυχή της γελοιογραφικής απεικόνισης κοινωνικών φαινομένων, προσώπων και καταστάσεων. Η γελοιογραφία θέτει φραγμούς στην αμετροέπεια των εκάστοτε κυβερνώντων, ανακαλεί σε τάξη τους παρεκτρεπομένους. Από μόνη της η γελοιογραφία προφανώς δεν αποτελεί δύναμη ικανή να επιφέρει ριζοσπαστικές ή επαναστατικές κοινωνικές αλλαγές. Ωστόσο, μπορεί να δώσει το έναυσμα, να ρίξει τη σπίθα εκείνη που θα πυροδοτήσει την έκρηξη εναντίον της αδικίας και της καταπίεσης, εναντίον του εξευτελισμού και του εκφυλισμού. Χρησιμοποιώντας τα εκφραστικά μέσα των εικαστικών τεχνών, αλλά και του σατιρικού λόγου, η γελοιογραφία αξιολογεί, κρίνει, αποδοκιμάζει,

εισαγωγή

χλευάζει, αναδεικνύει την αβάσταχτη σοβαρότητα γελοίων καταστάσεων και πράξεων. Η γελοιογραφία μπορεί να είναι άλλοτε οξεία και άλλοτε ήπια διακωμώδηση, μπορεί να είναι άλλοτε υπαινικτική και άλλοτε χλευαστική σάτιρα. Όποια μορφή και να έχει, η γελοιογραφία αποτελεί την απάντηση της κοινωνίας στην αυθάδεια όσων είναι φορείς εξουσίας, κοινωνικής, οικονομικής, ιδεολογικής. Στη σύγχρονη εποχή, που χαρακτηρίζεται από την απαξίωση της πολιτικής και των θεσμών, η γελοιογραφία έχει ιδιαίτερο ρόλο να διαδραματίσει, αποτελώντας αντίβαρο σε όσους επιδιώκουν να εκμεταλλευτούν προς ίδιον όφελος την κοινωνική ρευστότητα.

3. Αποκωδικοποίηση των γελοιογραφικών μηνυμάτων Η ανάλυση του μηνύματος που εκπέμπουν οι γελοιογραφίες είναι δύσκολο εγχείρημα, καθόσον απαιτείται να εντάσσονται στο ιστορικό πλαίσιο, στο οποίο αυτές δημοσιεύτηκαν, ώστε να γίνονται αντιληπτοί οι επικοινωνιακοί κώδικες που χρησιμοποίησε ο δημιουργός τους.14 Σύμφωνα με τη διαδικαστική σχολή της επικοινωνίας, ο αναγνώστης επιχειρεί να ανιχνεύσει τα επικοινωνιακά μηνύματα, χρησιμοποιώντας τους ίδιους κώδικες που χρησιμοποίησε και ο πομπός του μηνύματος.15 Ωστόσο, μια άλλη παράμετρο για την εξέταση των μηνυμάτων της γελοιογραφίας δίνει η Σημειολογία. Σύμφωνα με τη Σημειολογία, το περιεχόμενο κωδικοποιείται με ένα τρόπο στην πηγή του, στον πομπό, αλλά μπορεί να αποκωδικοποιείται με άλλο τρόπο από τον δέκτη. O Roland Barthes τονίζει ότι το νόημα παράγεται κατά τη στιγμή της ανάγνωσης και όχι κατά τη στιγμή της συγγραφής του κειμένου.16 Γι’ αυτό και η Σημειολογία επικέντρωσε το ενδιαφέρον της στην ερμηνεία των επικοινωνιακών σημείων και των νοημάτων που απορρέουν από αυτά· στην ερμηνεία όχι τόσο του έκδηλου, όσο του λανθάνοντος περιεχομένου της επικοινωνίας, δηλαδή των συμπαραδηλώσεων που μπορεί να εμπερι-

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:25 PM

Page 18

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

κλείουν τα διάφορα επικοινωνιακά μηνύματα. Oι σημειολογικές προσεγγίσεις κατέδειξαν ότι η επικοινωνία έχει δύο πόλους και δεν είναι αρκετό να εξετάζεται μόνο τι εκπέμπεται, αλλά πρέπει να εξεταστεί και τι προσλαμβάνεται από τον δέκτη, ο οποίος αντλεί από τα MΜΕ σημαντικό μέρος των εμπειριών του, των γνώσεων και των αντιλήψεών του για τον κόσμο. Aπό την άλλη όμως, αυτοί οι κώδικες, για τους οποίους κάνουν λόγο οι θιασώτες της Σημειολογίας, δεν εμφανίζονται εκ γενετής στο κεφάλι των ανθρώπων, αλλά είναι αποτέλεσμα συνέργειας πολλών παραγόντων (της προσωπικότητας του υποκειμένου, του μικροπεριβάλλοντός του, των θεσμών κοινωνικοποίησης, του σχολείου, της οικογένειας, της θρησκείας), αλλά και των ίδιων των Mέσων Mαζικής Eπικοινωνίας. Eπομένως, τα MΜΕ βρίσκονται όχι μόνο στην αρχή της επικοινωνίας, εκπέμποντας το μήνυμα, αλλά εν μέρει και εκεί που τελειώνει, όπου θα αποκωδικοποιηθεί το περιεχόμενο του μηνύματος, αφού συνδιαμορφώνουν αυτούς τους κώδικες στο μυαλό των ανθρώπων. Ισχύει και για την ανάλυση των μηνυμάτων που εκπέμπουν οι γελοιογραφίες, στις οποίες καταγράφονται γεγονότα και ιστορικά πρόσωπα, αυτό που αναφέρει ο G. Iggers: «Έχουμε μεγαλύτερη επίγνωση του βαθμού στον οποίο οι πηγές δεν μεταφέρουν άμεσα την πραγματικότητα, αλλά είναι και οι ίδιες αφηγηματικές κατασκευές που ανασυγκροτούν αυτές τις πραγματικότητες, όχι από μόνες τους, αλλά υπό την καθοδήγηση της επιστημονικής έρευνας και του επιστημονικού λόγου».17 Επομένως, και οι γελοιογραφίες ως αφηγηματικές κατασκευές ανασυγκροτούνται υπό το πρίσμα των σύγχρονων αντιλήψεων και της μετέπειτα ιστορικής εμπειρίας.

4. Η ανάπτυξη της ελληνικής γελοιογραφίας H γελοιογραφία στην Ελλάδα ανδρώθηκε και αναπτύχθηκε με την ίδρυση του ελληνικού κράτους, τη λειτουργία δημοκρατικών θεσμών και του Τύπου, ύστερα από την Επανάστα-

ση του 1821.18 Σημαντικό σταθμό στην ελληνική γελοιογραφία στα μέσα του 19ου αιώνα αποτέλεσαν τα σατιρικά έντυπα «Βόμβα», «Τράκα-τρούκα» και «Δημόκριτος», τα οποία περιγελούσαν τους πάντες και τα πάντα. Όπως αναφέρει ο εκδότης του «Δημόκριτου», «Γελών όθεν και σήμερον ο Δημόκριτος, θέλει κρίνει, επικρίνει και κατακρίνει την πολιτείαν, τους δήμους αυτής και πάντα τα εν αυτοίς επικρίσεως και κατακρίσεως άξια, όσα εν τοις υπουργείοις άνω και όσα εν ταις βουλαίς κάτω και όσα εν τη κοινωνία υποκάτω τοις υπουργείοις και ταις βουλαίς».19 Ιδιαίτερη ώθηση πήρε η γελοιογραφία από το 1857, όταν άρχισε ο αγώνας για έξωση του βασιλιά Όθωνα. Αυτό αποτέλεσε το έναυσμα για την ανάδειξη μεγάλων σατιρικών συγγραφέων και γελοιογράφων, όπως ο Ροΐδης, ο Σουρρής, ο Πηγαδιώτης κ.ά. Τα σατιρικά έντυπα στην Ελλάδα πολλαπλασιάστηκαν κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, καθόσον η πολιτική κατάσταση προσέφερε τροφή στους γελοιογράφους: «Τραμπούκος» (1866-1869), «Διάβολος» (1868-1876), «Αριστοφάνης» (1874-1883), «Ασμοδαίος» (1875-1885). Όπως αναφέρει ο Δημήτρης Σαπρανίδης, η γελοιογραφία «χειραφετημένη τώρα από τα δεσμά του λόγου, ανέδειξε τις εκφραστικές γραμμές της για να επιβληθεί γρήγορα σαν κράχτης του αγοραίου χιούμορ στις προμετωπίδες των περιοδικών. Πριν συλληφθεί για πορνεία, πρόλαβε να καταγγείλει εκείνη τα πολιτικά ήθη της εποχής της, που την είχαν εκμαυλίσει».20 Η ακμή της ελληνικής γελοιογραφίας εντοπίζεται στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα και βασίζεται στα έργα των Θέμου Άννινου, Δημήτρη Γαλάνη και Βλάση Γαβριηλίδη. Η ελληνική γελοιογραφία άνθησε και στην Κωνσταντινούπολη, όπου στα σατιρικά έντυπα «Άνω κάτω», «Εμπρός» και «Ημερολόγιο των πέντε» δημοσίευσαν γελοιογραφίες τους σημαντικοί καλλιτέχνες, όπως οι Γκεϊβέλης, Θεοδωρίδης, Καστανάκης, Δημητριάδης κ.ά. Ωστόσο, οι ελευθερίες που είχαν κατακτηθεί ύστερα από το κίνημα των Νεοτούρκων το 1908, σύντομα αναστάληκαν. Πολλοί καλλιτέχνες αναγκάστηκαν, εξαιτίας των διωγμών των Ελλήνων

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:27 PM

Page 19

η κωμι κή απει κό νι ση τρα γι κών γεγο νό των

από τους Τούρκους, να φύγουν από την Κωνσταντινούπολη και να εγκατασταθούν στην Αθήνα, όπου ανέπτυξαν πλούσια δραστηριότητα και καθιέρωσαν τη γελοιογραφία στην πρώτη σελίδα των εφημερίδων, παράλληλα προς το κύριο άρθρο. Στην πρώτη γραμμή του καθημερινού γελοιογραφικού σχολιασμού ήταν ο Φωκίων Δημητριάδης, ο Γιώργος Γκεϊβέλης κ.ά., ενώ παράλληλα εμφανίζονται και άλλοι ταλαντούχοι γελοιογράφοι, όπως ο Δημήτρης Γαλάνης, ο οποίος αργότερα μετανάστευσε στη Γαλλία, όπου έγινε μέλος της Ακαδημίας, καθώς και ο Κίμων Μαραγκός, ο οποίος συνεργάστηκε με πολλές ευρωπαϊκές εφημερίδες κ.ά. Κατά την επίθεση της Ιταλίας εναντίον της Ελλάδας στρατεύτηκαν και οι γελοιογράφοι με το πενάκι τους, για να σατιρίσουν τον Μπενίτο Μουσολίνι και τον φασισμό. Διακρίθηκαν ιδιαίτερα οι ήδη εγνωσμένης αξίας γελοιογράφοι, ο Φωκίων Δημητριάδης, ο Γεώργιος Γκεϊβέλης, αλλά και νεότεροι όπως ο Ηλίας Κουμεντάκης, ο Νίκος Καστανάκης, ο Γεώργιος Ροϊλός κ.ά. «Η μεταπολεμική ελληνική γελοιογραφία μοιάζει με ειδολογική έκρηξη» σημειώνει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος και εξηγεί: «Δηλαδή, εκτός από τις καθημερινές εφημερίδες, ανθεί το είδος των περιοδικών ποικίλης ύλης, αλλά και πολλών σατιρικών εντύπων που απορροφούν πολλές πτυχές του γελοιογραφικού οίστρου. Είναι η εποχή του Πολενάκη, του πλέον, έως τότε, λιτού σχεδιαστή. Το σκίτσο του Πολενάκη αρκούνταν στο περίγραμμα, στη φιγούρα, εξαντλείτο δομικά σε δύο κυρίως πρόσωπα αντικριστά (τεχνική του Καραγκιόζη) και η λεζάντα ήταν τα πρώτα υπερρεαλιστικά κείμενα της γελοιογραφικής μας σχολής. Δίπλα στον Τερζόπουλο, τον Νομικό

εισαγωγή

(ΝΙΚ), τον Μιχάλη Γάλλια (που δημιούργησε το αθάνατο ντουέτο της Χοντρής και του Ζαχαρία), στον Ανδρέα Βλασσόπουλο, ανθεί το λαϊκό χιούμορ του Αρχέλαου και του Βασίλη Χριστοδούλου. Υπήρξαν για καιρό δίδυμο, αλλά η πένα τους είναι τελείως διαφορετική. Ο Αρχέλαος έχει ένα νευρικό σκίτσο, έντονη θεατρικότητα και καλοκάγαθο αστείο. Ο Χριστοδούλου, αυστηρότερος στη γραμμή, στατικότερος στην κίνηση, είχε χιούμορ λαϊκό και αιχμηρό. Ο Παύλος Παυλίδης συνέχισε μετά τον πόλεμο την εύφορη καριέρα του, σχεδιάζοντας πολυπρόσωπες συνθέσεις γεμάτες κίνηση, ηθογραφική πιστότητα και κοινωνική σάτιρα».21 Σε αυτή την περίοδο, πιστός στην ακαδημαϊκή σχεδιαστική του γραμμή, ο Φωκίων Δημητριάδης άφησε εποχή στην ελληνική γελοιογραφία, με το σκωπτικό διαπεραστικό του ύφος, με τους συμβολισμούς που χρησιμοποιούσε (όπως το «παρδαλό κατσίκι», η «κότα η Κοκώ» κ.ά.).22 Την παράδοση που δημιουργήθηκε εμπλούτισαν, κυρίως μέσα από το περιοδικό «Ταχυδρόμος», νεότεροι γελοιογράφοι, όπως ο Κώστας Μητρόπουλος τη δεκαετία του 1960, που είχε εργαστεί προηγουμένως στον αριστερό Τύπο. Τα θέματα με τα οποία ασχολήθηκε δεν ήταν μόνο πολιτικά, αλλά και κοινωνικά, αθλητικά, οικονομικά και υπαρξιακά. Διακωμωδούσε τις ανθρώπινες αδυναμίες, αλλά και την αλαζονεία της εξουσίας. Επίσης ο Γιάννης Κυριακόπουλος (ΚΥΡ) έφερε την ανανέωση στην ελληνική γελοιογραφία, συνδυάζοντας τις λαϊκές παραδόσεις με την τεχνική του Καραγκιόζη (τις μέτωπο προς μέτωπο φιγούρες) και τις ανατρεπτικές λεζάντες με διεισδυτικό χιούμορ. Ο Μέντης Μποσταντζόγλου (Μποστ), με τις ανορθογραφίες και τη λαϊκότητα των σκίτσων του, προσέθεσε μια νέα διάσταση στην ελληνική γελοιογραφία. Ο Αντώνης Καλαμάρας, ο Ηλίας Σκουλάς, ο Κώστας Βλάχος, ο Βασίλης Μητρόπουλος κ.ά. συνέβαλαν καθοριστικά στην ανάπτυξη της ελληνικής γελοιογραφίας. Ύστερα από την πτώση της Χούντας και τη μεταπολίτευση του 1974, το δέντρο της ελληνικής γελοιογραφίας ρίζωσε ακόμη περισσότερο και κάρπισε με τα έργα ταλαντούχων

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:28 PM

Page 20

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

γελοιογράφων, όπως ο Γιάννης Ιωάννου, ο Γήσης Παπαγεωργίου, ο Σπύρος Ορνεράκης, ο Στάθης Σταυρόπουλος, ο Βαγγέλης Παυλίδης, ο Γιάννης Καλαϊτζής, ο Γιάννης Δερμεντζόγλου, η Ιωάννα, ο Ηλίας Μακρής, ο Παναγιώτης Μαραγκός, ο Ανδρέας Πετρουλάκης κ.ά. Από τη μεταπολίτευση άρχισε τη σταδιοδρομία του και ο κυπριακής καταγωγής διακεκριμένος γελοιογράφος Διογένης Καμένος, ο οποίος δημοσιεύει σκίτσα του στην αθηναϊκή «Ελευθεροτυπία». Σταθμό για την ελληνική γελοιογραφία αποτέλεσε το περιοδικό «Αντί», μέσα από το οποίο αναδείχθηκε η «νέα ελληνική γελοιογραφία», η οποία διακρίνεται από τις ανατρεπτικές της προσεγγίσεις, με πρωτεργάτες τον Γιάννη Ιωάννου και τον Γιάννη Καλαϊτζή.23 «Η γελοιογραφία στην Ελλάδα σήμερα είναι ένα από τα πλέον ανθούντα φυτά της ελευθεροτυπίας. Μετά τη μεταπολίτευση, η ελευθερία έκφρασης, η ανοχή της εξουσίας, τα νέα ήθη, η αναφορά μας στην ευρωπαϊκή προοπτική τόνωσαν τη διάθεση για κριτική. Και η κριτική μέσα από τη γελοιογραφική σκοπιά είναι έμμονη και διαρκέστερη, γιατί συνοδεύει τη σάτιρα με τον συμβολισμό της εικόνας και την ευστροφία της παρωδίας της εξόγκωσης», σημειώνει δικαίως ο Κώστας Γεωργουσόπουλος.24

5. Η απαρχή και η εξέλιξη της γελοιογραφίας στην Κύπρο Ο πρωτεργάτης του κυπριακού Τύπου, ο Θεόδουλος Κωνσταντινίδης, ο οποίος είχε το σθένος και την έμπνευση να εκδόσει την πρώτη εφημερίδα στο νησί («Κύπρος»/ Cyprus»), το 1878, την ίδια χρονιά με την έναρξη της αποικιοκρατικής περιόδου, προχώρησε και στην έκδοση των πρώτων σατιρικών φύλλων.25 Πρόκειται για παράρτημα στο περιοδικό «Ευτέρπη» που άρχισε να εκδίδει ο ίδιος από το 1882. Άλλες σατιρικές εφημερίδες της εποχής, σε ορισμένες από τις οποίες εμφανίζονταν σποραδικά γελοιογραφίες και κωμικά σκίτσα, ήταν: «Ο χωριάτης» (1884) του Χριστό-

δουλου Κουππά, ο «Διάβολος» (1888) του Βασίλη Μιχαηλίδη, ο «Ραγιάς» (1898-1923) του Γεώργιου Σταυρίδη, το «Πυξ-λαξ» (1903) του Ζαχαρία Σωτηρίου, η «Μάστιξ» (1904) του Στυλιανού Χουρμούζιου, το «Μαστίγιον» (1911-1930) του Γιάννη Περδίου, ο «Ανάποδος» (1912) του Νίκου Αντωνιάδη, ο «Πειρασμός» (1922) του Γεώργιου Ζήνωνος, που ήταν και η πρώτη αμιγής γελοιογραφική εφημερίδα στην Κύπρο κ.ά. Σε αυτή την περίοδο η γελοιογραφία στον κυπριακό Τύπο βρισκόταν ακόμη στα αρχικά της στάδια, αφού τα τεχνικά μέσα ήταν πενιχρά και δεν επέτρεπαν την άνθησή της. Ως προς το περιεχόμενο, η γελοιογραφία περιοριζόταν στον υπαινιχτικό σχολιασμό. Ως εφημερίδα-σταθμός στην Ιστορία της κυπριακής γελοιογραφίας θεωρείται το «Γέλιο», το οποίο άρχισε να εκδίδεται το 1928 στη Λεμεσό από τον Γιώργο Φασουλιώτη. Στις στήλες της εφημερίδας, με τις γελοιογραφίες του Γιώργου Φασουλιώτη, σατιρίζονταν τα πλείστα δημόσια πρόσωπα με καυστικό τρόπο. Την εποχή εκείνη η λογοκρισία ήταν χαλαρή, καθόσον οι Βρετανοί αποικιοκράτες δεν αισθάνονταν ιδιαίτερη απειλή για την κυριαρχία τους στο νησί. Στο πρώτο φύλλο του το «Γέλιο» περιλάμβανε μια ολοσέλιδη γελοιογραφική σύνθεση και καλούσε τους αναγνώστες: «...Eπισκεφθήτε το Σίρκολο Kύπρος και δεν θα βγήτε ζημιωμένοι· θα δήτε τα πιο παράξενα πράγματα, θα δήτε ζώα να μιμούνται τους ανθρώπους!.. Θα δήτε κλόουνς να κάμνουν τους πολιτικούς· θα δήτε σκύλλους να κάμνουν διαλέξεις και γάτους να παίζουν το μέρος του διανοούμενου· θα δήτε γαϊδάρους

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:28 PM

Page 21

η κωμι κή απει κό νι ση τρα γι κών γεγο νό των

να κάμνουν τους επιστήμονας· θα δήτε το δειλότερο ζώο, τον λαγόν να κάμνη τον πατριώτη· θα δήτε πετεινάρια να κάμνουν τους κομμουνιστές· θα δήτε τυφλοπόντικες να κάμνουν τους αστυνομικούς...»26 Ο Γιώργος Φασουλιώτης εξηγούσε τους λόγους για τους οποίους επιβαλλόταν η έκδοση μιας σατιρικής εφημερίδας: «Φρονώ εν πεποιθήσει ότι στον τόπο μας προ παντός χρειάζεται μια σατυρική εφημερίδα. Γιατί πράγματα που να χρειάζονται σοβαρή αρθρογραφία και μελέτη δεν έχομεν. Δόξα τω Θεώ κατορθώνομεν να κάμωμεν και τα πιο σοβαρά ΓEΛOIA. Γι’ αυτόν λοιπόν τον λόγον απεφάσισα να εκδώσω το “ΓEΛIO”, σατυρίζοντας εκείνα που κάμνουν τους άλλους δημοσιογράφους να σοβαρολογούν και ως επί το πλείστον να ψεύδονται».27 Αφότου εκδηλώθηκε με βίαιο τρόπο η εξέγερση των Κυπρίων εναντίον της αποικιοκρατίας τον Οκτώβριο του 1931, στο νησί επιβλήθηκε στυγνό καθεστώς, με κυβερνήτη τον Ρίτσμοντ Πάλμερ (1933-1939). Κατά την περίοδο της παλμεροκρατίας, παρά τις συνθήκες της λογοκρισίας, το «Γέλιο» συνέχισε να εκδίδεται. Μάλιστα αναβαθμίστηκε ποιοτικά, αφού ο Γιώργος Φασουλιώτης ενισχύθηκε με τον Βίκτωρα Ιωαννίδη, ο οποίος είχε σπουδάσει εικαστικές τέχνες. Ο Γιώργος Φασουλιώτης ήταν καθηγητής τεχνικού σχεδίου. Στο διάστημα αυτό η θεματολογία της εφημερίδας είχε ως πηγή της τις διεθνείς εξελίξεις και την επαπειλούμενη επέκταση του φασισμού στην Ευρώπη. Από τη μια οι οικονομικές δυσχέρειες και από την άλλη ο αποικιακός νόμος που απαγόρευε στους εκπαιδευτικούς να δημοσιογραφούν οδήγησαν το 1938 στην αναστολή της έκδοσης του «Γέλιου». Η δεκαετία του 1950 ήταν μεστή από γεγονότα, ιδιαίτερα ύστερα από την έναρξη του ένοπλου αγώνα της Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών (ΕΟΚΑ) την 1η Απριλίου 1955. Ωστόσο, η στυγνή λογοκρισία δεν επέτρεψε στη σάτιρα και τη γελοιογραφία να ανθήσουν, με δημόσιες παρεμβάσεις από τις στήλες του Τύπου. Κατά τη δεκαετία του 1960 κάνει την εμφάνισή του και

εισαγωγή

αναλαμβάνει τα ηνία όσον αφορά τη γελοιογραφία στην Κύπρο ο Γιώργος Μαυρογένης, έχοντας ως παρακαταθήκη το ταλέντο, αλλά και εμπειρίες από το ατελιέ των Φασουλιώτη - Ιωαννίδη, όπου θήτευσε, καθώς και τις σπουδές ζωγραφικής και γλυπτικής στο Λονδίνο. Παράλληλα με τον Γιώργο Μαυρογένη, από το 1962 δημοσίευε γελοιογραφίες του στον «Φιλελεύθερο» ο Σπύρος Κέττηρος, ο οποίος εργαζόταν στην εφημερίδα ως συντάκτης, ενώ στη «Χαραυγή» δημοσίευε σκίτσα του ο ζωγράφος Γιώργος Κοτσώνης. Ο Γιώργος Μαυρογένης άρχισε την επαγγελματική συνεργασία του ως γελοιογράφος στη «Μάχη» και τη «Χαραυγή», έως ότου το 1964 αποφάσισε να εκδώσει τη «Σατιρική Επιθεώρηση», η οποία έμελλε να αποτελέσει σημείο αναφοράς στα ιστορικά γεγονότα που αφορούν την Κύπρο. Η έκδοση της νέας εφημερίδας συνέπεσε με τα δραματικά γεγονότα του 1964. Ηταν ακόμη πολύ νωπά τα τραύματα από τους τουρκικούς βομβαρδισμούς του Αυγούστου. Η «Σατιρική» αποτέλεσε σχολείο, αλλά και βήμα έκφρασης για πολλούς σατιρικούς λογοτέχνες και γελοιογράφους, όπως ο Άντης Ψημενόπουλος, ο Μιχάλης Πιτσιλλίδης, ο Άντρος Παυλίδης, ο Χριστάκης Γεωργίου, ο Δημήτρης Παπαδημήτρης κ.ά. Η «Σατιρική» συνέχισε να εκδίδεται μέχρι τον Ιούνιο του 1967, οπόταν διέκοψε την κυκλοφορία της. Κατά την πρώτη περίοδο της έκδοσής της η «Σατιρική» καθιέρωσε καινοτομίες στον κυπριακό Τύπο, όπως το έγχρωμο σκίτσο και εμπέδωσε τη γελοιογραφία, τον σατιρικό στίχο, τα ευθυμογραφήματα ως μέσα για δημοσιογραφική αποτίμηση και για σχολιασμό των γεγονότων, των πολιτικών εξελίξεων, των προσωπικοτήτων. Μετά από διακοπή επτά χρόνων η «Σατιρική Επιθεώρηση» επανεμφανίζεται τον Νοέμβριο του 1974, ενισχυμένη και με νέους συνεργάτες, όπως οι γελοιογράφοι Πέτρος Παπαπέτρου (ΠΙΝ), Σώτος Βοσκαρίδης (Αιπολίδης - BOSS) και Γιώργος Ζήνωνος (Στασίνος), οι σατιρικοί συγγραφείς Τάσος Αριστοτέλους, Γιώργος Στυλιανού, Πανίκος Παναγή

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:28 PM

Page 22

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

κ.ά. Η περίοδος αυτή ήταν εξαιρετικά δύσκολη για την έκδοση μιας σατιρικής εφημερίδας, αφού είχαν προηγηθεί το πραξικόπημα εναντίον του Μακάριου και η τουρκική εισβολή, τον Ιούλιο του 1974, με όλα τα τραγικά επακόλουθα, την κατοχή, την απώλεια προσφιλών προσώπων, τις καταστροφές και την προσφυγοποίηση μεγάλου μέρους του πληθυσμού. Εξάλλου, μέσα σε συνθήκες οικονομικής δυσπραγίας η έκδοση σατιρικής εφημερίδας ήταν ριψοκίνδυνο εγχείρημα. Σε αυτό το διάστημα των εθνικών και κοινωνικών αγώνων συνεχίστηκε η παράδοση της γελοιογραφίας, η οποία επικεντρώνεται σε σημαντικά ιστορικά γεγονότα, επιδιώκοντας την αξιολόγησή τους με διαχρονικούς όρους και προσεγγίσεις. Το 1978 εκδόθηκε το πρώτο φύλλο μιας άλλης σατιρικής εφημερίδας, «Το παρασκήνιο», γύρω από την οποία συσπειρώθηκαν κυρίως άτομα από τον χώρο της διανόησης με σοσιαλδημοκρατικό προσανατολισμό. Η εφημερίδα χρησιμοποιούσε ως εκφραστικά μέσα τόσο την έμμετρη σάτιρα, τον χλευαστικό σχολιασμό, όσο και τη γελοιογραφία, καθώς και το φωτομοντάζ. Από τους βασικούς συντελεστές του «Παρασκηνίου» ήταν ο φιλόλογος - χρονογράφος Γιώργος Σέρτης, ο Ντίνος Μιχαήλ, ο Μάριος Αθηαινίτης (ΜΑΘ), η Αναστασία Πήττα (ΑΠΗ), ο Νίκος Πογιατζής κ.ά. Το 1983 η «Σατιρική» διέκοψε τη λειτουργία της για ένα χρόνο και επανεκδόθηκε το 1984 υπό μορφή περιοδικού. Όμως την επόμενη χρονιά αναστάληκε η έκδοσή της οριστικά, λόγω προβλημάτων υγείας του εκδότη και στυλοβάτη της, Γιώργου Μαυρογένη. Κατά καιρούς κυκλοφόρησαν και άλλες, περισσότερο ή λιγότερο ανθεκτικές στον χρόνο εφημερίδες, όπως το «Νυστέρι», «Ο κόπανος», η «Ένωσις» κ.ά. Στην περίοδο που ακολούθησε μέχρι σήμερα οι γελοιογραφίες εγκαταστάθηκαν σε πιο περίοπτη θέση σε καθημερινές εφημερίδες. Χαρακτηριστικά μπορεί να αναφερθεί ότι ο «Φιλελεύθερος» φιλοξενεί ανελλιπώς τις τελευταίες δύο δεκαετίες καθημερινά σε μόνιμη στήλη στην πρώτη σελίδα τις γελοιογραφίες του Πέτρου Παπαπέτρου (ΠΙΝ). Στην

περίοδο 1984-1989 δημοσίευε συχνά σκίτσα του στον «Φιλελεύθερο» ο Σώτος Βοσκαρίδης (Αιπολίδης - BOSS). Η «Χαραυγή» διατηρεί για αρκετά χρόνια τη μόνιμη συνεργασία του Γιώργου Ζήνωνος (Στασίνου). Κατά καιρούς δημοσίευαν και δημοσιεύουν γελοιογραφίες συνεργατών τους και άλλες εφημερίδες και περιοδικά («Σημερινή», «Πολίτης» κ.ά.). Στην κυπριακή γελοιογραφία προσέφεραν ή και προσφέρουν ακόμη οι Γιώργος Μιτίδης, Αντώνης Κέλλας, Άριστος Αριστοτέλους, Δημήτρης Καραγιάννης, Χρι. Σ., Σάββας Λαζούρας, Δημήτρης Μάμας, Τρύφωνας Μιχαηλίδης, Άντρος Παυλίδης, Φήλειους, Ανδρέας Χαραλαμπίδης, Ανδρέας Χατζηλοΐζου, Θανάσης Παπασπυρόπουλος κ.ά. Οι Κύπριοι γελοιογράφοι επικεντρώνονται κυρίως σε θέματα της τρέχουσας πολιτικής επικαιρότητας, σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα υπηρετώντας την πολιτική γραμμή της εφημερίδας στην οποία δημοσιεύουν τα σκίτσα τους.28

6. Γελοιογραφικές αναπαραστάσεις για το Κυπριακό Στην περίοδο της αποικιοκρατίας (1878-1959) οι γελοιογραφίες που αφορούσαν την κυπριακή υπόθεση ήταν εκφραστές της ιδέας για τον αλύτρωτο ελληνισμό.29 Οι γελοιογραφίες αυτές συνέβαλλαν στην ενίσχυση του αισθήματος του εθνικώς ανήκειν και στη γελοιοποίηση του ξένου δυνάστη. Όσο το κύμα της διεκδίκησης του κυπριακού λαού για αυτοδιάθεση φούντωνε, οι γελοιογραφίες για το Κυπριακό είχαν διακυμάνσεις ανάλογα με τα περιθώρια ελευθερίας που επέτρεπε η αποικιοκρατική διακυβέρνηση, αλλά και οι πολιτικές συνθήκες στην Ελλάδα. Χαρακτηριστικές είναι οι γελοιογραφίες με τις οποίες καταγγέλλονταν τα καταπιεστικά μέτρα. Διακωμωδούνταν οι βρετανικές παρεμβάσεις που αποσκοπούσαν στη διάβρωση της ελληνικής παιδείας, διατυπώνονταν υπαινιγμοί για την αρνητική στάση των αποικιοκρατών στην πλήρωση του χηρεύοντος αρχιεπισκοπικού θρόνου κ.λπ.30 Όταν πλέον σχηματοποιήθηκε η έννοια του Κυπριακού

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:29 PM

Page 23

η κωμι κή απει κό νι ση τρα γι κών γεγο νό των

ως εθνικού ζητήματος, αυτό αποτελούσε κεντρικό θέμα σε πολιτικές γελοιογραφίες, ιδιαίτερα ύστερα από τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, όταν η Κύπρος αξίωνε την υλοποίηση των βρετανικών υποσχέσεων, αφού πολέμησε στο πλευρό των συμμάχων. Από τη στιγμή που το Κυπριακό κατέστη διεθνές ζήτημα με το ενωτικό δημοψήφισμα και την ανακίνησή του στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών στη δεκαετία του 1950, άρχισε να συγκεντρώνει ακόμη περισσότερο το ενδιαφέρον των γελοιογράφων. Σ’ αυτή την περίοδο παρατηρείται μια χλευαστική γελοιογραφική προσέγγιση για τη στάση των δυτικών χωρών, κυρίως της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, που έφερε την ευθύνη για τη μη εκπλήρωση του αιτήματος για αυτοδιάθεση του κυπριακού λαού. Επίσης ήταν στην ημερήσια διάταξη η ειρωνεία και το σκώμμα, που είχαν ως στόχο τη φαρισαϊκή πολιτική της βρετανικής κυβέρνησης στο Κυπριακό. Οι γελοιογραφικές αναπαραστάσεις της Κύπρου παρέπεμπαν στη στέρηση της ελευθερίας και στη μη εκπλήρωση του διακαούς εθνικού πόθου για ένωση με την Ελλάδα. Πολλοί γελοιογράφοι, όπως ο Φωκίων Δημητριάδης, έψεγαν τη βρετανική αναλγησία και ασυνέπεια.31 Η έναρξη του ένοπλου αγώνα της ΕΟΚΑ, την 1η Απριλίου 1955, χαιρετίστηκε από τους γελοιογράφους, οι οποίοι εκτίμησαν την τόλμη, το σθένος και την αποφασιστικότητα του κυπριακού λαού.32 Οι αντι-

εισαγωγή

δράσεις πανικού των Βρετανών αποικιοκρατών, οι οποίοι άρχισαν τις διώξεις για την καταστολή του αγώνα της ΕΟΚΑ, διακωμωδούνταν επίσης από τους γελοιογράφους.33 Αντικείμενο χλευασμού ήταν και η πολιτική των Βρετανών για διχοτόμηση της Κύπρου, με την προώθηση του σχεδίου Μακμίλλαν. Η ελληνική πολιτική ηγεσία δεν έμεινε στο απυρόβλητο της γελοιογραφικής κριτικής αφού, σύμφωνα με τους γελοιογράφους, παρουσιαζόταν αδύναμη να βοηθήσει την Κύπρο στην προσπάθειά της να απαλλαγεί από τα αποικιοκρατικά δεσμά. Αντίθετα, εκθειαζόταν το σθένος του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και ο ηρωισμός του αρχηγού της ΕΟΚΑ, Γεώργιου Γρίβα - Διγενή.34 Κεντρικό θέμα γελοιογραφιών ήταν και οι τουρκικές επιθέσεις εναντίον ελληνικών περιουσιών, οι οποίες υποδαυλίζονταν από την ανοχή των Βρετανών αποικιοκρατών.35 Κατά τη διάρκεια του αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-1959, οι γελοιογραφίες συμπορεύονταν με τα τραγικά γεγονότα. Αποτελούσαν βάλσαμο στην πληγή, καθόσον η σάτιρα που διατυπωνόταν με την παραμορφωμένη απεικόνιση προσώπων και γεγονότων εξέφραζε τη βαθιά οδύνη. Ο σαρκασμός στρεφόταν εναντίον του Βρετανού δυνάστη. Οι γελοιογράφοι συνέπασχαν με το δράμα του κυπριακού λαού, που αγωνιζόταν, αλλά δεν δικαιώνονταν οι θυσίες του. Οι Συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου του 1959 οπτικοποιήθηκαν από τους γελοιογράφους με αρνητικές αξιολογήσεις, καθόσον δεν ικανοποιήθηκε το δίκαιο αίτημα του κυπριακού λαού για αυτοδιάθεση, στη βάση του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Επισημαίνονταν επίσης οι αντιφάσεις του δοτού συντάγματος και τα διχαστικά στοιχεία που περιείχε.36 Αντίθετα, με τις Συμφωνίες, όπως υποδεικνύουν γελοιογράφοι, εξυπηρετήθηκαν τα συμφέροντα των Βρετανών.37 Γελοιογράφοι σατίρισαν επίσης την προσέγγιση Ελλάδας - Τουρκίας για την ανάπτυξη σχέσεων καλής γειτονίας, στη βάση του «φιλικού διακανονισμού» στο Κυπριακό, στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ. Στην περίοδο ύστερα από την ανακήρυξη του νέου ανεξάρτητου και κυρίαρχου κράτους, της Κυπριακής Δημοκρατί-

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:31 PM

Page 24

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

ας (1960-1974), γελοιογράφοι υποδείκνυαν τις ευθύνες και τις σκοπιμότητες της τουρκοκυπριακής ηγεσίας, όπως επίσης και της Άγκυρας, που αντιμετώπισαν αρνητικά και καιροσκοπικά τις προτάσεις του Μακάριου για τροποποίηση του Συντάγματος σε 13 σημεία. Οι προτάσεις αποσκοπούσαν στην άρση των δυσλειτουργιών στο νεοσύστατο κράτος.38 Οι απειλές της Τουρκίας για εισβολή στην Κύπρο, με αφορμή τις διακοινοτικές ταραχές που ξέσπασαν τον Δεκέμβριο του 1963, αντιμετωπίστηκαν χλευαστικά από τους γελοιογράφους, που παρουσίαζαν την Τουρκία ως ανήμπορη να πραγματοποιήσει ένα τέτοιο εγχείρημα.39 Γελοιογράφοι τάχθηκαν επίσης εναντίον του σχεδίου Άτσεσον, θεωρώντας ότι αυτό άνοιγε τις πύλες για να αποκτήσει πρόσβαση η Τουρκία στην Κύπρο.40 Οι επιθέσεις της ενωτικής παράταξης εναντίον του Μακάριου, με την κατηγορία του «προδότη» για την απόρριψη του σχεδίου Άτσεσον, δεν πέρασαν απαρατήρητες από τους γελοιογράφους, οι οποίοι απεικόνισαν τις πολιτικές αντιφάσεις των επικριτών του Μακάριου (μεταξύ των οποίων και ο αρχηγός της ΕΟΚΑ, Γεώργιος Γρίβας).41 Η επιβολή της δικτατορίας από τη Χούντα την 21η Απριλίου 1967 ήταν ένα γεγονός που αναδείχθηκε μέσα από την κυπριακή γελοιογραφία, αφού τέτοια δυνατότητα δεν υπήρχε στην Ελλάδα. Παράλληλα επισημαίνονταν προφητικά και οι κίνδυνοι που προδιαγράφονταν για την Κύπρο.42 Οι προσπάθειες για παραμερισμό του Μακάριου, με τη διενέργεια πραξικοπήματος ή με τη φυσική του εξόντωση, κράτησαν τους γελοιογράφους σε εγρήγορση. Γελοιογράφοι αποκάλυψαν τις συνωμοσίες των τριών μητροπολιτών,43 έψεξαν τον τρόπο δράσης του Γεώργιου Γρίβα, αρχηγού της αντιμακαριακής, τρομοκρατικής οργάνωσης ΕΟΚΑ Β΄,44 ωστόσο παράλληλα προέβαιναν σε υποδείξεις για εθνική συμφιλίωση με στόχο την αποτροπή των δεινών που προμηνύονταν για την Κύπρο εξαιτίας του διχασμού.45 Οι προφητικές γελοιογραφίες δεν άργησαν να επιβεβαιωθούν το 1974, όταν η Τουρκία, αξιοποιώντας το πραξικόπημα της Χούντας και της ΕΟΚΑ Β΄ εναντίον του προέ-

δρου Μακαρίου, πραγματοποίησε την από πολλού σχεδιαζόμενη εισβολή, προκαλώντας και στους γελοιογράφους οδύνη και οργή. Τα αισθήματα αυτά αποτύπωσαν στα σκίτσα τους, παράλληλα με την καταγγελία των πρωταίτιων.46 Μετά από την τραγωδία του 1974 η πολιτικοποίηση της κοινωνικής ζωής οδηγεί τη γελοιογραφία συχνά σε εικαστικά εκφραστικά μέσα που θυμίζουν πολιτική αφίσα. Μέσα από τις γελοιογραφίες αναδεικνύεται η αποφασιστικότητα για αγώνα, η οργή για τους ένοχους, η θλίψη για τις συνέπειες του πραξικοπήματος και της εισβολής. Η ελπίδα όμως δεν έλειπε από τους γελοιογράφους, οι οποίοι προσπαθούσαν να εμψυχώσουν με το χιούμορ τους τον κυπριακό λαό, που θρηνούσε στα ερείπια, στα αντίσκηνα και στους τάφους των νεκρών.47 Κατά την επόμενη περίοδο (1975-2008), όταν πλέον οι πληγές άρχισαν να επουλώνονται, παρά το γεγονός ότι παρέμενε η τουρκική κατοχή και το Κυπριακό μετατράπηκε σε πρόβλημα συνομιλιών και διαβουλεύσεων (με αποκορύφωμα το σχέδιο Ανάν, το οποίο τέθηκε σε δημοψήφισμα το 2004), οι γελοιογραφίες διαπνέονταν από θυμηδία για τις τεκταινόμενες αρνητικές εξελίξεις και για τα όσα διαπράττονταν εις βάρος του κυπριακού λαού.48 Εξάλλου, η ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν βοήθησε όσο αναμενόταν για την απαλλαγή από την τουρκική κατοχή, αλλά και την εφαρμογή των ευρωπαϊκών αρχών στην περίπτωση της Κύπρου.49 Τα βασικά μηνύματα που εκπέπονται από τις γελοιογραφικές αναπαραστάσεις για το Κυπριακό αφορούν την αναξιοπαθούσα και αγωνιζόμενη Κύπρο, την αναλγησία των ισχυρών της Γης, που εξυφαίνουν συνωμοσίες εις βάρος της, τον

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:34 PM

Page 25

η κωμι κή απει κό νι ση τρα γι κών γεγο νό των

εχθρό που διαπράττει εγκλήματα και την κακοποιεί, τις αδυναμίες της ελληνικής και της κυπριακής πολιτικής ηγεσίας να ανταποκριθούν στις προσδοκίες του λαού.

6.1. Η συμπάθεια προς την αναξιοπαθούσα και αγωνιζόμενη Κύπρο Σε πλείστες γελοιογραφίες κατά την περίοδο της αποικιοκρατίας η Κύπρος προσωποποιείται ως μια νεαρή που κρατείται αλυσοδεμένη. Αυτός ο διαχρονικός συμβολισμός για τον λαό που στερείται της ελευθερίας του, χρησιμοποιείται από τον Μέντη Μποσταντζόγλου (Μποστ), καθώς και τον Φωκίωνα Δημητριάδη, με άλλα παράλληλα εικαστικά μέσα, που καταδεικνύουν άλγος και εγκαρτέρηση (η έκφραση λύπης στο πρόσωπο, το σκυφτό κεφάλι κ.λπ.).50 Η χρήση του συμβολισμού της νεότητας παραπέμπει και στη σχέση με την Ελλάδα, ως τη μητέρα-πατρίδα.51 Η ρεαλιστική αντιμετώπιση της κατάστασης και της ανισότητας των δυνάμεων εκφράζεται σε ορισμένες γελοιογραφίες, όπως εκείνη του Φωκίωνα Δημητριάδη, ο οποίος παρουσιάζει την Κύπρο να προσεύχεται στην Παναγία για το θαύμα, την εκδίωξη των Βρετανών.52 Σε άλλες περιπτώσεις, όμως, η Κύπρος παρουσιάζεται ρωμαλέα και δυνατή να αξιώνει από τους Βρετανούς την ελευθερία της,53 αλλά και να την επιδιώκει με τον ένοπλο αγώνα της. Συχνότερα προσωποποιείται ο κυπριακός λαός ως αντάρτης της ΕΟΚΑ με το όπλο στον ώμο, ανυπότακτος και διεκδικητικός.54 Με αφορμή το γεγονός ότι συμμετείχαν στον αγώνα εναντίον της αποικιοκρατίας και μικρά παιδιά, σε ορισμένες γελοιογραφίες ο κυπριακός λαός εκπροσωπείται από παιδιά που πολεμούν με τη σφενδόνα εναντίον της πανίσχυρης Βρετανικής Αυτοκρατορίας.55 Ο κυπριακός λαός απεικονίζεται πολλές φορές ως βρακοφόρος λαϊκός τύπος, ιδιαίτερα στις γελοιογραφίες του Γιώργου Μαυρογένη, ο οποί-

εισαγωγή

ος καθιέρωσε τη φιγούρα του Ττόφαλλου. Εκπροσωπώντας τον ίδιο τον γελοιογράφο, ο Ττόφαλλος, ως λαϊκός θυμόσοφος με πολιτική κρίση, όχι μόνο σχολιάζει τις εξελίξεις, αλλά και συμπρωταγωνιστεί πολλές φορές, παροτρύνοντας την πολιτική ηγεσία και τον λαό να αναλάβει δράση και να αγωνιστεί.56 Ύστερα από το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή του 1974, η Κύπρος προσωποποιείται συχνά σε γελοιογραφίες είτε ως μαυροφορεμένη μάνα, η οποία πενθεί για τα αδικοχαμένα παιδιά της και την καταστροφή που συντελέστηκε,57 είτε ως παιδούλα που βιάζεται και κακοποιείται.58 Σε πολλές γελοιογραφίες χρησιμοποιείται ο συμβολισμός του τεμαχισμού του γεωγραφικού σχήματος της Κύπρου, για να καταδειχθεί ο διαμελισμός με τη χρήση της βίας και των όπλων.59 Σε πρόσφατες γελοιογραφίες επαναφέρεται συχνότερα η απεικόνιση της Κύπρου ως νεαρής, που ταλαιπωρείται, βιάζεται, κακοποιείται από τους ισχυρούς. Τον συμβολισμό αυτό χρησιμοποιεί, για παράδειγμα, με τη φιγούρα της «Κυπρούλας»,60 ο Πέτρος Παπαπέτρου (ΠΙΝ), ο οποίος επίσης πολύ συχνά αποδίδει στον μέσο Κύπριο σαρκαστικά σχόλια για την πολιτική κατάσταση. Eίναι ουσιαστικά κραυγή απελπισίας του γελοιογράφου για τα δεινά που εξακολουθούν να ταλανίζουν την Κύπρο, ακόμη και ύστερα από την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

6.2. Η διακωμώδηση των ισχυρών H υπερβολή χρησιμοποιήθηκε από τους γελοιογράφους για να σατιρίσουν τους ισχυρούς της Γης (είτε πρόκειται για την κραταιά Βρετανική Αυτοκρατορία, είτε για την αμερικανική υπερδύναμη και τους εκπροσώπους τους) ως υπερφίαλους και αλαζόνες, ανάλγητους και υποκριτές για την υπόθεση της Κύπρου. Οι Βρετανοί κυβερνώντες τέθηκαν στο εδώλιο του κατηγορουμένου,61 για το γεγονός ότι αρνούνταν να αφήσουν ελεύθερη την Κύπρο. Οι κυβερνήτες της Κύπρου στη διάρ-

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:34 PM

Page 26

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

κεια του αγώνα της ΕΟΚΑ, ο στρατάρχης Χάρντινγκ και ο σερ Χιου Φουτ, καταγγέλλονταν για εγκλήματα, αφού οδηγούσαν στην αγχόνη αγωνιστές της ΕΟΚΑ και καταπίεζαν τον λαό της Κύπρου. Επαναλαμβανόμενες σημειολογικές συμπαραδηλώσεις για τα εγκλήματα των Βρετανών σε βάρος του κυπριακού λαού στις γελοιογραφίες του Φωκίωνα Δημητριάδη, του Αρχέλαου Αντώναρου, του Ανδρέα Θεοφιλόπουλου κ.ά. ήταν η θηλειά και το μαστίγιο στα χέρια του Χάρντινγκ, τα λυκόσκυλα και οι αγχόνες, τις οποίες απεικόνιζαν κατάσπαρτες στην Κύπρο.62 Οι Βρετανοί στρατιώτες, ψιλόλιγνες καταπονημένες και αστείες φιγούρες στις γελοιογραφίες, διακωμωδούνταν για την ανικανότητά τους να αντιμετωπίσουν τους αγωνιστές της ΕΟΚΑ.63 Όταν ο Βρετανός στρατιώτης απεικονιζόταν με υπερμεγέθεις διαστάσεις, αυτό παρέπεμπε στην ιστορία του Γολιάθ που ηττήθηκε από τον Δαβίδ.64 Κεντρικό σύμβολο για τη Βρετανική Αυτοκρατορία ήταν φυσικά και ο λέων, ο οποίος στις πλείστες γελοιογραφίες αναπαρίσταται γερασμένος, τραυματισμένος και φοβισμένος.65 Ύστερα από την ανεξαρτησία και την κατάρρευση του αποικιοκρατικού συστήματος, κυρίαρχη δύναμη ήταν πλέον οι ΗΠΑ, τις οποίες διακωμωδούσαν οι γελοιογράφοι, συνήθως με τα σύμβολα των γουέστερν. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ απεικονιζόταν ως καουμπόι που προσπαθούσε να επιβάλει στη Μεσόγειο και ιδιαίτερα στην Κύπρο, τους νόμους της «άγριας Δύσης».66 Για την τραγωδία του 1974 οι γελοιογράφοι καταδίκαζαν ως ηθικούς αυτουργούς τις ΗΠΑ και τους ηγέτες της χώρας, ιδιαίτερα τον υπουργό Εξωτερικών, Χένρι Κίσσινγκερ, τον οποίο απομυθοποιούσαν, αφού εξασφάλισε το βραβείο Νόμπελ για την Ειρήνη, για τη μεσολάβησή του στο Μεσανατολικό.67 Οι εκάστοτε Αμερικανοί πρόεδροι επικρίθηκαν από τους γελοιογράφους για την πολιτική ανοχής και επιβράβευσης της Τουρκίας, παρά το συνεχιζόμενο έγκλημα σε βάρος της Κύπρου.68 Mόνιμος στόχος των γελοιογράφων ήταν και το άγαλμα της Eλευθερίας στη Nέα Yόρκη, το οποίο πολλές φορές

χλεύασαν ως το σύμβολο των ΗΠΑ, της υπερδύναμης που αυτοπροβαλλόταν ως προστάτιδα του «ελεύθερου κόσμου». Επισημαίνοντας την αναντιστοιχία των διακηρύξεων προς τις πραγματικές πολιτικές επιλογές των ΗΠΑ, οι γελοιογράφοι αποκάλυπταν την υποκρισία.69 Γελοιογραφικές αναπαραστάσεις παρουσιάζονταν και για το ΝΑΤΟ, το οποίο, όπως επισήμαιναν οι γελοιογράφοι, εποφθαλμιούσε την Κύπρο ή επιδίωκε να την προσφέρει στην Τουρκία, για να μετατρέψει το νησί σε αβύθιστο αεροπλανοφόρο της Συμμαχίας στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.70 Διαχρονικότητα παρουσιάζουν και οι σατιρικές αναπαραστάσεις της ασυνέπειας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών στην υπόθεση της Κύπρου. Ο ΟΗΕ απεικονιζόταν πότε με τη μορφή υδρογείου σφαίρας που κρατούσε στα χέρια διακηρύξεις χωρίς αντίκρισμα για την Κύπρο,71 πότε ως μια σύναξη «τζέντλεμεν» που δεν είχαν σχέση με τους αγώνες των λαών για εθνική κυριαρχία,72 πότε ως αδιάφοροι μεσολαβητές που προσπαθούσαν να κρατήσουν ίσες αποστάσεις από το θύμα και τον θύτη.73

6.3. Η γελοιοποίηση του εχθρού Μέσα από τις γελοιογραφίες για το Κυπριακό χλευάζεται η επεκτατική πολιτική της Τουρκίας, που είναι ο εχθρός για την Κύπρο, αφού απειλεί μονίμως την εδαφική ακεραιότητα του νησιού και την ελευθερία του λαού του. Οι επαναλαμβανόμενες εικαστικές αναπαραστάσεις της Τουρκίας συντείνουν στη δημιουργία του στερεότυπου για έναν άξεστο, απολίτιστο, άρπαγα, αιμοβόρο γείτονα. Τέτοιες γελοιογραφίες δημοσιεύτηκαν κατά κόρο, ιδιαίτερα με αφορμή τις επιθέσεις Τούρκων εθνικιστών εναντίον ελληνικών περιουσιών και αμάχων, στη διάρκεια του αγώνα της ΕΟΚΑ. Επίσης, καταγγελλόταν η ένοχη στάση των Βρετανών αποικιοκρατών, οι οποίοι είτε ανέχονταν, είτε ενθάρρυναν τις τουρκικές βιαιοπραγίες.74 Στις γελοιογραφίες αυτές δεν αναδεικνυόταν η ιδέα της ειρηνικής συμβίωσης

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:36 PM

Page 27

η κωμι κή απει κό νι ση τρα γι κών γεγο νό των

Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, που ήταν ακρογωνιαίος λίθος για αποτροπή δυσμενών εξελίξεων. Με παρόμοιους συμβολισμούς σατιρίζονταν οι επεκτατικές βλέψεις και οι επιθετικές συμπεριφορές της Τουρκίας σε βάρος της Κύπρου. Οι φιγούρες που αντιπροσώπευαν την Τουρκία έφεραν συνήθως φέσι ή σαρίκι, παχύ μουστάκι ή γενειάδα και κρατούσαν όπλα, μαχαίρια και γιαταγάνια.75 Ύστερα από την τουρκική εισβολή του 1974 οι γελοιογραφικές αναπαραστάσεις του εχθρού πήραν τη μορφή του πολέμαρχου Αττίλα, αφού έτσι ονόμασε η Τουρκία τη στρατιωτική επιχείρηση στην Κύπρο. Με αυτόν τον τρόπο καταδεικνυόταν πιο ξεκάθαρα ότι ο κυπριακός λαός είχε να αντιμετωπίσει τις επιδρομικές και επεκτατικές βλέψεις του μιλιταριστικού τουρκικού κράτους και όχι τον τουρκικό λαό.76

6.4. Ο αυτοσαρκασμός για τις αδυναμίες της πολιτικής ηγεσίας Τα λάθη, οι αδυναμίες και οι παραλείψεις της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας αποτελούσαν στόχο των γελοιογράφων, οι οποίοι πολλές φορές σάρκαζαν, εκφράζοντας την έντονη απογοήτευσή τους. Ορισμένοι γελοιογράφοι κατέφευγαν και στον διδακτισμό, για να προβούν σε υποδείξεις προς την ηγεσία για την άσκηση πολιτικής και την προβολή αντίστασης. Στο στόχαστρο της γελοιογραφικής κριτικής στην περίοδο του αγώνα της ΕΟΚΑ βρίσκονταν κυρίως ο υπουργός Εξωτερικών, Ευάγγελος Αβέρωφ και ο πρωθυπουργός, Κωνσταντίνος Καραμανλής, οι οποίοι παρουσιά-

εισαγωγή

ζονταν να μην έχουν μια συγκροτημένη διεκδικητική πολιτική για την Κύπρο, έναντι των πανίσχυρων συμμάχων, της Βρετανίας, των ΗΠΑ, αλλά και της Τουρκίας.77 Επικριτικές γελοιογραφίες δημοσιεύτηκαν και για τον Γεώργιο Παπανδρέου, όταν αυτός δεν συνταυτιζόταν με την πολιτική του Μακάριου και δίσταζε να έρθει σε ρήξη με τις ΗΠΑ.78 Διαμετρικά αντίθετες είναι οι αναπαραστάσεις του ηγέτη του κυπριακού λαού, του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, ο οποίος σχεδιαζόταν με τρόπο που καταδείκνυε άλλοτε ότι συνέπασχε με τα δεινά που υπέφερε η Κύπρος79 και άλλοτε ότι πρωτοστατούσε αποφασιστικά στον αγώνα για ελευθερία.80 Ορισμένες γελοιογραφίες για τον Μακάριο είχαν τον χαρακτήρα πολιτικής αφίσας.81 Στον αρχηγό της ΕΟΚΑ, Γεώργιο Γρίβα - Διγενή, προσδίδονταν χαρακτηριστικά ακαταμάχητου πολεμιστή, ο οποίος υπερτερούσε των Βρετανών αντιπάλων του σε ανδρεία και αποφασιστικότητα.82 Όταν ο Γεώργιος Γρίβας άρχισε να αναμειγνύεται στην πολιτική ζωή της Ελλάδας, ύστερα από τον τερματισμό του ένοπλου αγώνα της ΕΟΚΑ, παρουσιαζόταν ότι προκαλούσε ενόχληση στην ελληνική ηγεσία, η οποία επικρινόταν για τις συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου.83 Σε πολλές γελοιογραφίες ο Γεώργιος Γρίβας εξακολουθούσε να απεικονίζεται ως φόβητρο για την Τουρκία.84 Από τη στιγμή όμως που άρχισε να στρέφεται εναντίον του Μακάριου, ηγούμενος της ενωτικής παράταξης, ο Γεώργιος Γρίβας απομυθοποιήθηκε και στις γελοιογραφίες, παρουσιαζόμενος ως αρχομανής, ως γκάνγκστερ που μετερχόταν μη δημοκρατικών μεθόδων για να επιβάλει τις απόψεις του, με τη δράση της τρομοκρατικής οργάνωσης ΕΟΚΑ Β΄.85 Όταν συντελέστηκε το έγκλημα σε βάρος της Κύπρου το 1974, γελοιογράφοι σατίρισαν την ατολμία της ελληνικής ηγεσίας να προβεί σε ρήξεις, τόσο στο εσωτερικό, με το άνοιγμα του φακέλου της Κύπρου και την τιμωρία των ενόχων, όσο και στο εξωτερικό, στις σχέσεις με τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ.86 Οι πολιτικές έριδες προκαλούσαν στους γελοιογράφους απογοήτευση, την οποία εξέφραζαν με ποικίλα εικαστικά μέσα.87

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:36 PM

Page 28

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Σε μια από τις πολλές γελοιογραφίες του, όπου εκδηλώνεται διάθεση διδακτισμού, ο Mαυρογένης στήνει τέσσερις πολιτικούς αρχηγούς (Eζεκία Παπαϊωάννου, Γλαύκο Kληρίδη, Bάσο Λυσσαρίδη και Σπύρο Kυπριανού) με κοντά παντελόνια και τον Tτόφαλλο, δίκην διδασκάλου μπροστά στον μαυροπίνακα, όπου αναγράφεται: «ενότητα, ενότητα, ενότητα, ενότητα». Kι όπως πάντοτε, ο Γιώργος Mαυρογένης δίνει σημασία στη λεπτομέρεια, για τη δεύτερη σημειολογική ανάγνωση της γελοιογραφίας του. H σφενδόνα δεν μπορούσε να βρισκόταν στο χέρι οποιουδήποτε άλλου, παραμόνο του Bάσου Λυσσαρίδη, ο οποίος τότε επέμενε ακόμη στο σύνθημα «κάθε σπίτι και κάστρο...». Σε άλλη γελοιογραφία, με έντονο το στοιχείο του διδακτισμού, ο Γιώργος Μαυρογένης ντύνει και πάλι με κοντά παντελονάκια τον Γλαύκο Κληρίδη μπροστά στον μαυροπίνακα για να του υποδείξει τι να αποδεχτεί και τι να απορρίψει στις διεξαγόμενες διακοινοτικές συνομιλίες.88 Σε ορισμένες περιπτώσεις γελοιογράφοι χρησιμοποίησαν την εικαστική τεχνική του ζωομορφισμού για να σατιρίσουν πολιτικά πρόσωπα. Τέτοιες περιπτώσεις είναι ο κυβερνήτης Χάρντινγκ με μορφή ενοχλητικού κουνουπιού, οι πρωθυπουργοί Ελλάδας και Τουρκίας, Κωνσταντίνος Καραμανλής και Αντνάν Μεντερές, με τη μορφή ψαριού σε ενυδρείο, λόγω της σιωπής τους για τις Συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου, ο Αμερικανός πρόεδρος, Λίντον Τζόνσον, με τη μορφή του πονηρού όφεως που κρατά στο στόμα του το μήλο δέλεαρ για την ένωση, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής με τη μορφή αστακού που προστατεύει την περιοχή του από τις βλέψεις της Τουρκίας και ο Τουρκοκύπριος ηγέτης, Ραούφ Ντενκτάς, με τη μορφή κοτόπουλου, στον οποίο υποδεικνύει ο Τούρκος πρωθυπουργός, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, «να καθίσει στ’ αυγά του».89 Οι γελοιογράφοι ψέγουν τις πολιτικές ηγεσίες Κύπρου και Ελλάδας για ανεπάρκεια στη διαχείριση του Κυπριακού και στην αποτελεσματική διεκδίκηση των δικαίων και δικαιωμάτων του κυπριακού λαού, σε σχέση με την κρίσιμη κατάσταση που δημιουργήθηκε εξαιτίας του σχεδίου Ανάν.90

Επιμύθιο Οι γελοιογραφίες για το Κυπριακό, ως αφηγηματικές κατασκευές, δεν μπορούσαν παρά να προσαρμοστούν και να εκφράσουν τις κυρίαρχες αντιλήψεις σε κάθε εποχή. Άλλοτε κωδικοποιούσαν τα αισθήματα οργής και αγωνιστικότητας, αλλά και τα αισθήματα απογοήτευσης, θλίψης και πόνου του κυπριακού λαού, άλλοτε καταδίκαζαν τις ενέργειες των ισχυρών ξένων δυνάμεων και άλλοτε έψεγαν και προέβαιναν σε υποδείξεις προς την πολιτική ηγεσία Ελλάδας και Κύπρου. Η πολιτική παρέμβαση της γελοιογραφίας καθ’ όλη τη διάρκεια ύπαρξης του Κυπριακού (1878-2008) παλινδρομούσε από τον υπαινικτικό σχολιασμό στον χλευασμό και τη διεισδυτική αξιολόγηση προσώπων και γεγονότων. Ίσως ορισμένες γελοιογραφίες με πολιτικό περιεχόμενο να ήταν θνησιγενείς και να είχαν περισσότερο χαρακτήρα πρόσκαιρου πολιτικού σχολιασμού, παρά διαχρονικής κριτικής προσέγγισης, ωστόσο κι αυτές έχουν τη χρησιμότητά τους στην αποτίμηση της Ιστορίας του Κυπριακού, μέσα από τον αξιολογικό φακό των γελοιογράφων.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Για τις λειτουργίες που επιτελούν τα ΜΜΕ στην κοινωνία ως κοινωνικός θεσμός, βλ. McQuail, D. (1997) Eισαγωγή στη Θεωρία της Mαζικής Eπικοινωνίας, Eκδόσεις Kαστανιώτη, Aθήνα. Για τα ΜΜΕ ως αντικείμενο επιστημονικής μελέτης, βλ. Fiske, J. (2001) Introduction to Communication Studies, Routledge, London, σελ. 1-5. 2 Τη θεωρητική βάση γι’ αυτή την προσέγγιση αποτέλεσαν κλασικά έργα διανοητών, όπως τα Αρεοπαγήτικα (1644) του John Milton, το Two Treatises of Government (1689) του John Lock και το On Liberty (1860) του John Stuart Mill. 3 Βλ. Σεραφετινίδου, M. (1995) Kοινωνιολογία των Mέσων Mαζικής Eπικοινωνίας. O ρόλος των Mέσων στην αναπαραγωγή του σύγχρονου καπιταλισμού, Gutenberg, Aθήνα. McCombs, M., Einsiedel, E. and Weaver, D. (1996) Tα Mέσα Mαζικής Eνημέρωσης και η διαμόρφωση της Kοινής Γνώμης, Eκδόσεις Kαστανιώτη, Aθήνα. 1

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:36 PM

Page 29

η κωμι κή απει κό νι ση τρα γι κών γεγο νό των

Η πλειονότητα των γεγονότων στο συνειδός είναι κατασκευασμένα, διατείνεται ο Lippman. Βλ. Lippman, W. (1988) Kοινή γνώμη, Eκδόσεις Kάλβος, Aθήνα, σελ. 82. 5 Η θεωρία χαρακτηρίζεται ως ανεπαρκής, καθόσον τα ΜΜΕ έχουν την ευχέρεια να διαμορφώνουν την ημερήσιά τους διάταξη κατά το δοκούν. Βλ. McCombs, M., Einsiedel, E. and Weaver, D. (1996) Tα Mέσα Mαζικής Eνημέρωσης και η διαμόρφωση της Kοινής Γνώμης, Eκδόσεις Kαστανιώτη, Aθήνα. σελ. 165. Εξάλλου είναι προφανές ότι η δημοσιογραφική αξιολόγηση βρίσκεται στην απαρχή των ειδήσεων, αφού ήδη ορισμένα γεγονότα έχουν επιλεγεί για να προβληθούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο (σε ποια σελίδα, με ποια έκταση, με ποια γραμματοσειρά κ.λπ.) ανάμεσα σε πολλά άλλα γεγονότα. Βλ. Eco, U. (1985) H σημειολογία στην καθημερινή ζωή, Eκδόσεις Mάλλιαρης-Παιδεία A.E, Aθήνα, σελ. 35. 6 Όπως επισημαίνει ο McNair, παράγοντες στη διαμόρφωση του τελικού δημοσιογραφικού προϊόντος είναι επίσης η έλλειψη ή η διαθεσιμότητα χώρου και χρόνου, πηγών πληροφόρησης κ.λπ. Βλ. McNair, B. (1994) News and journalism in UK. A text book, Routledge, London, σελ. 57. 7 Για τις διαδικασίες διαμόρφωσης της ημερήσιας διάταξης των ΜΜΕ και τις επιδράσεις στο κοινωνικό γίγνεσθαι, βλ. Βλ. McCombs, M., Einsiedel, E. and Weaver, D. (1996) Tα Mέσα Mαζικής Eνημέρωσης και η διαμόρφωση της Kοινής Γνώμης, Eκδόσεις Kαστανιώτη, Aθήνα. 8 Οι φαντασιακές κοινότητες διαμορφώνονται μέσα από συλλογικές ταυτίσεις και ιστορικές μνήμες. Βλ. Anderson, B. (1991) Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, Verso, London and New York. 9 Βλ. Aριστοτέλης (1993) Hθικά Nικομάχεια, Άπαντα, τομ. 7, 8, 9, Εκδόσεις Kάκτος, Aθήνα. 10 Βλ. Σαπρανίδης, Δ. (2001 και 2006) Iστορία της ελληνικής γελοιογραφίας - 3000 χρόνια αμφισβήτησης, τ. 1 και 2, Εκδόσεις Ποταμός, Aθήνα. 11 Γι’ αυτό εξάλλου και ο κυρίαρχος όρος στις ευρωπαϊκές γλώσσες ετυμολογείται από την ιταλική λέξη caricature (από το ρήμα caricare, που σημαίνει υπερφορτίζω ή υπερτονίζω). Θεωρείται ότι ο όρος είναι επινόηση του Ανίμπαλε Καράτσι, ο οποίος δανείστηκε τις εικαστικές τεχνικές της αρχαιότητας προκειμένου να σατιρίσει ορισμένα πρόσωπα και τα αναπαριστούσε με μορφές είτε ζώων, είτε φυτών, είτε αντικειμένων. Αργότερα, τα σκήπτρα της γελοιογραφίας πέρασαν στη Γαλλία, όπου άρχισαν να κυκλοφορούν στα μέσα του 19ου αιώνα δύο σατιρικά περιοδικά με πρωτεργάτη των Σαρλ Φιλιπόν. Το ένα, το «La Caricature», ήταν εβδομαδιαίο και το άλλο, το «La Charivari», ήταν ημερήσιο. Τη δόξα του Σ. Φιλιπόν ζήλεψαν και άλλοι εκδότες στην αλλοδαπή. Ένα από τα 4

εισαγωγή

περιοδικά που διακρίθηκε για τις υψηλής καλλιτεχνικής αξίας και επινόησης γελοιογραφίες ήταν το βρετανικό «Punch», το οποίο στη μακρόχρονη ιστορία του δημοσίευσε και γελοιογραφίες που αφορούσαν την Κύπρο, μετά την απόκτηση του νησιού από το Ηνωμένο Βασίλειο το 1878. 12 Βλ. Burke, P. (2003) Αυτοψία. Οι χρήσεις των εικόνων ως ιστορικών μαρτυριών, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα. 13 Βλ. Bergson, H. (1965) Tο γέλιο, Mετάφραση Nίκου Kαζαντζάκη, Eκδοτικός Oίκος Γ. Φέξη, Aθήναι. 14 Στις γελοιογραφίες καταγράφεται η «ιστορική αλήθεια» των γελοιογράφων, καθόσον δεν υπάρχει μία και μόνη «ιστορική αλήθεια». Βλ. Hobsbawm, E. (1998) Για την Ιστορία, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, Le Goff, J. (1998) Ιστορία και μνήμη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, Schaff, A. (1978) Ιστορία και Αλήθεια, Εκδόσεις Ράππας, Αθήνα. 15 Βλ. Fiske, J. (2001) Introduction to Communication Studies, Routledge, London, σελ. 3. 16 Βλ. Barthes, R. (1967) Elements of Semiology, Jonathan Cape, London. 17 Βλ. Iggers, G. (1999) Η ιστοριογραφία στον 20ό αιώνα. Από την επιστημονική αντικειμενικότητα στην πρόκληση του μεταμοντερνισμού, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα, σελ. 189. 18 Για την εξέλιξη του ελληνικού Τύπου, βλ. Ψυχογιός, Δ. (2004) Τα έντυπα Μέσα Επικοινωνίας. Από τον πηλό στο Δίκτυο, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα. 19 Βλ. «Δημόκριτος», 17.10.1852. Για εκτενέστερες αναφορές στο: Σαπρανίδης, Δ. (2001) Iστορία της ελληνικής γελοιογραφίας - 3000 χρόνια αμφισβήτησης, τ. 1, Εκδόσεις Ποταμός, Aθήνα. 20 Βλ. Σαπρανίδης, Δ. (1975) Ιστορία της Πολιτικής Γελοιογραφίας στην Ελλάδα, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, σελ. 80. 21 Βλ. Γεωργουσόπουλος, Κ. (1999) Μίμησις πράξεως φαύλης και γελοίας, στο: Παπαγεωργίου, Γ. (1999) Οι Έλληνες γελοιογράφοι του 20ού αιώνα, Εκδόσεις Αστραία, Αθήνα. 22 Βλ. Χατζηβασιλείου, Ευ. (επ.) (2005) Η εξωτερική πολιτική της Ελλάδας με την πένα του γελοιογράφου. Ο Φωκίων Δημητριάδης σατιρίζει τον Ευάγγελο Αβέρωφ-Τοσίτσα, υπουργό των Εξωτερικών, 1956-1963, Αθήνα. 23 Βλ. Παπαδανιήλ, Α. (2006) Ελληνική Πολιτική Γελοιογραφία, Αθήνα και Ροϊλός, Χρ. (επ.) (2006) Μάσκα και πολιτική, Εκδόσεις Fresh Communications, Πάτρα. 24 Ό.π. 25 Βλ. Λυμπουρίδης, A. (1972) H ιστορία της Kυπριακής Δημοσιογραφίας 1878-1960, Λευκωσία και Σοφοκλέους, Α. (1995 - 2005) Συμβο-

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:36 PM

Page 30

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

λή στην ιστορία του κυπριακού Τύπου, τ. 1-4, Εκδόσεις Intercollege, Λευκωσία. 26 Eφ. «Tο γέλιο», 1.12.1928. 27 Eφ. «Tο γέλιο», 1.12.1928. 28 Βλ. Χρυσάνθου, Χ. (2003) Γελοιογραφία και εξουσία, σειρά «Κύπρος / Ιστορία», τ. 10, Εκδόσεις «Ο Φιλελεύθερος», Λευκωσία. 29 Για μια πολύπλευρη ανάλυση της Ιστορίας του Κυπριακού, βλ. Τζερμιάς, Π. (2004) «Γλυκείας χώρας» ιστόρηση. Η Κύπρος. Από την αρχαιότητα ώς την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Εκδόσεις Σιδέρης, Αθήνα. 30 Βλ. γελοιογραφίες από το σατιρικό έντυπο «Το γέλιο» στις σελ. 44-45. 31 Βλ. γελοιογραφίες στις σελ. 46-49. 32 Ενδεικτικές είναι οι γελοιογραφίες στις σελ. 52 και 57. 33 Χαρακτηριστικές είναι οι γελοιογραφίες του Φωκίωνα Δημητριάδη, του Αρχέλαου Αντώναρου, του Βασίλη Χριστοδούλου, του Ανδρέα Θεοφιλόπουλου, του Ανδρέα Βλασσόπουλου κ.ά. οι οποίοι χλεύαζαν την αδυναμία της, κατά τα άλλα, παντοδύναμης Βρετανικής Αυτοκρατορίας να καταστείλει την εξέγερση ενός μικρού λαού. 34 Βλ. ενδεικτικά γελοιογραφίες στις σελ. 101, 114, 143 κ.ά. 35 Στις επιθέσεις Τούρκων εθνικιστών επικεντρώνονταν περισσότερο οι γελοιογράφοι Αρχέλαος Αντώναρος και Βασίλης Χριστοδούλου, ενώ τον Φωκίωνα Δημητριάδη απασχολούσε περισσότερο η πολιτική διάσταση των γεγονότων. 36 Βλ. γελοιογραφίες του Φωκίωνα Δημητριάδη στις σελ. 178-279. 37 Εύγλωττη είναι η γελοιογραφία του Φωκίωνα Δημητριάδη, ο οποίος παρουσιάζει τον Μακάριο φορτωμένο με όλα τα προβλήματα του νεοσύστατου κράτους, ενώ ο Βρετανός στρατιώτης άραξε στις πολεμικές βάσεις. Βλ. σελ. 181. 38 Την πλήρη εξάρτηση και συνταύτιση της τουρκοκυπριακής ηγεσίας με την Άγκυρα απεικόνισε ο Σπύρος Κέττηρος σε γελοιογραφίες του που δημοσιεύτηκαν στον «Φιλελεύθερο». Βλ. σελ. 204-205. 39 Παραστατικές για το κλίμα που επικρατούσε είναι οι γελοιογραφίες του Αρχέλαου Αντώναρου στις σελ. 206, 214, 225 και 230. 40 Την άποψη αυτή εκφράζει ο Κώστας Μητρόπουλος στη γελοιογραφία του στη σελ. 232. 41 Βλ. γελοιογραφίες του Γιώργου Μαυρογένη στις σελ. 252, 262 και 282, του Κώστα Μητρόπουλου στη σελ. 254 και του Μέντη Μποσταντζόγλου (Μποστ) στη σελ. 283. 42 Βλ. γελοιογραφίες του Γιώργου Μαυρογένη στη «Σατιρική» στις σελ. 292-300. 43 Βλ. γελοιογραφίες του Κώστα Μητρόπουλου στη σελ. 309. 44 Βλ. γελοιογραφίες του Βαγγέλη Παυλίδη στις σελ. 311 και 312.

Βλ. γελοιογραφία του Φωκίωνα Δημητριάδη στη σελ. 310. Βλ. για παράδειγμα τις γελοιογραφίες του Βαγγέλη Παυλίδη στις σελ. 316, 322 και 324, του Γιώργου Μαυρογένη στις σελ. 327 και 337 και του Γιάννη Ιωάννου στη σελ. 343. 47 Τέτοια μηνύ μα τα εκπέ μπουν οι γελοιο γρα φί ες του Βασί λη Χριστοδούλου στη σελ. 318, του Κώστα Βλάχου στη σελ. 319, του Πάνου Γκιόκα στη σελ. 319 και του Άντη Ψημενόπουλου στη σελ. 342. 48 Μερικές εκφραστικές γελοιογραφίες, στις οποίες αποτυπώνεται αυτή η αίσθηση, είναι αυτές του Γιάννη Ιωάννου στη σελ. 394, του Γιώργου Μαυρογένη στη σελ. 412, του Βαγγέλη Παυλίδη στη σελ. 419, του Κώστα Μητρόπουλου στη σελ. 425, του Πέτρου Παπαπέτρου (ΠΙΝ) στη σελ. 446, του Στάθη Σταυρόπουλου στη σελ. 459, του Ανδρέα Πετρουλάκη στη σελ. 481 και του Παναγιώτη Μαραγκού στη σελ. 489. 49 Βλ. γελοιογραφίες του Πέτρου Παπαπέτρου (ΠΙΝ) στη σελ. 503 και του Τάσου Αναστασίου στη σελ. 507. 50 Βλ. γελοιογραφίες του Μέντη Μποσταντζόγλου (Μποστ) στη σελ. 37, του Φωκίωνα Δημητριάδη στις σελ. 62, 66 και 93 και του Αρχέλαου Αντώναρου στη σελ. 88 (στην οποία τη θλιμμένη Κύπρο παρηγορεί ο αντάρτης της ΕΟΚΑ). 51 Βλ. γελοιογραφία του Φωκίωνα Δημητριάδη στη σελ. 150, με την Ελλάδα να αγκαλιάζει τη μικρούλα Κύπρο. 52 Βλ. γελοιογραφία του Φωκίωνα Δημητριάδη στη σελ. 52. 53 Βλ. γελοιογραφίες του Φωκίωνα Δημητριάδη στις σελ. 48 και 79 και του Αρχέλαου Αντώναρου στις σελ. 53 και 54. 54 Βλ. γελοιογραφίες του Αρχέλαου Αντώναρου στις σελ. 81 και 91, του Βασίλη Χριστοδούλου στις σελ. 83, 95, 96 και 142 και του Ανδρέα Θεοφιλόπουλου στη σελ. 107. 55 Βλ. σελ. 57, 78, 60 και 61. 56 Βλ. σελ. 265, 269, 278, 286, 290, 291, 297, 299, 337, 340, 341, 358, 359, 367, 371, 376 κ.ά. 57 Βλ. σχετικά παραδείγματα γελοιογραφιών στις σελ. 403, 427 κ.ά. 58 Βλ. σελ. 356, 361, 369, 366, 411, 417, 449 κ.ά. 59 Τέτοιες αναπαραστάσεις είναι διαχρονικές και περιλαμβάνονται στα σκίτσα πολλών επιφανών γελοιογράφων, όπως του Αρχέλαου Αντώναρου στη σελ. 94, του Φωκίωνα Δημητριάδη στη σελ. 156, του Κώστα Μητρόπουλου στις σελ. 207 και 439, του Γιώργου Μαυρογένη στις σελ. 296, 317 και 442, του Βαγγέλη Παυλίδη στις σελ. 305 και 338 κ.ά. 60 Βλ. σελ. 474, 476, 501, 503. Ανάλογοι συμβολισμοί περιέχονται και σε σκίτσα άλλων γελοιογράφων, όπως του Στάθη Σταυρόπουλου στη 45 46

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:36 PM

Page 31

η κωμι κή απει κό νι ση τρα γι κών γεγο νό των

σελ. 482 και του Παναγιώτη Μαραγκού στις σελ. 492 και 499. 61 Όπως ο Ουίνστον Τσιόρτσιλ στη σελ. 46. 62 Βλ. σελ. 65, 77, 90, 91, 92, 97, 105, 157, 161 κ.ά. 63 Βλ. χαρακτηριστικές γελοιογραφίες στις σελ. 67, 68, 70, 87, 95, 96, 109, 116, 133, 137 κ.ά. 64 Βλ. γελοιογραφία του Φωκίωνα Δημητριάδη στη σελ. 72. 65 Βλ. σελ. 57, 78, 83, 100, 130, 152, 170 κ.ά. Αντίθετα, στη γελοιογραφία του Ανδρέα Θεοφιλόπουλου (σελ. 197) παρουσιάζεται να διατηρεί το αγέρωχό του ύφος και να μην αντιλαμβάνεται την αποδυνάμωσή του, λόγω της αποχώρησης χωρών που αποκτούσαν την ανεξαρτησία τους. 66 Βλ. σελ. 213, 219, 225, 249, 256, 257, 258, 259, 306 κ.ά. 67 Aυτό κάνει ο Γιώργος Mαυρογένης απεικονίζοντας τον Κίσσινγκερ ως σούπερμαν (σελ. 317) και ως Pωμαίο αυτοκράτορα (σελ. 357). Τον συμβολισμό του Ρωμαίου αυτοκράτορα χρησιμοποιεί και ο Γιάννης Κυριακόπουλος (σελ. 318), καθώς και ο Βαγγέλης Παυλίδης (σελ. 338) κ.ά. για τον Χένρι Κίσσινγκερ. 68 Βλ. γελοιογραφίες του Βαγγέλη Παυλίδη στη σελ. 385, του Γιάννη Ιωάννου στις σελ. 386, 388, 390, 391, 409 και 414, του Αντώνη Καλαμάρα στη σελ. 415, καθώς και του Ηλία Σκουλά στη σελ. 426 για τον Τζίμι Κάρτερ, του Διογένη Καμένου στη σελ. 437, του Γιώργου Μαυρογένη στη σελ. 442 για τον Ρόναλντ Ρίγκαν, του Ανδρέα Πετρουλάκη στη σελ. 463 για τον Τζορτζ Μπους κ.ά. 69 Βλ. σελ. 147, 217, 258, 308, 416 κ.ά. 70 Βλ. σελ. 209, 222, 223, 333, 356, 363 κ.ά. 71 Βλ. γελοιογραφίες του Αρχέλαου Αντώναρου και του Βασίλη Χριστοδούλου στις σελ. 89 και 94. 72 Βλ. γελοιογραφία του Φωκίωνα Δημητριάδη στη σελ. 151. 73 Βλ. γελοιογραφίες του Γιώργου Μαυρογένη για τον Κουρτ Βαλντχάιμ στις σελ. 360, 412 και 420, καθώς και για τον Πέρεζ ντε Κουεγιάρ στη σελ. 443, του Πέτρου Παπαπέτρου (ΠΙΝ) για τον Μπούτρος Γκάλι στις σελ. 446-449, του Παναγιώτη Μαραγκού στη σελ. 465, του Στάθη Σταυρόπουλου στις σελ. 466, 468, 469 κ.ά, του Ανδρέα Πετρουλάκη στη σελ. 470 και 481 για τον Κόφι Ανάν κ.ά. 74 Βλ. ιδιαίτερα γελοιογραφίες του Αρχέλαου Αντώναρου και του Βασίλη Χριστοδούλου στις σελ. 85-87 και 129-138. 75 Βλ. σχετικές γελοιογραφίες στις σελ. 206, 207, 210, 211, 214, 217, 219, 226, 227, 232, 244, 275, 276, 300, 305, 316, 328 κ.ά. Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι ο ίδιος συμβολισμός εμφανίζεται στα σκίτσα διάφορων γελοιογράφων, όπως του Φωκίωνα Δημητριάδη, του Αρχέλαου Αντώναρου, του Βασίλη Χριστοδούλου, του Γιώργου Μαυρογένη, του Κώστα Μητρόπουλου, του Βαγγέλη Παυλίδη κ.ά.

εισαγωγή

76 Στη γελοιογραφία του στη σελ. 317 ο Γιώργος Μαυρογένης ντύνει με τη στολή του Αττίλα τον πρωθυπουργό της εισβολής, Μπουλέντ Ετζεβίτ. 77 Για παρά δειγ μα, σε γελοιο γρα φία του Φωκί ω να Δημη τριά δη (σελ. 93) ο Αβέρωφ αγορεύει, ενώ η Κύπρος κάθεται δίπλα αλυσοδεμένη. Ο Αρχέλαος Αντώναρος απεικονίζει επίσης τον Αβέρωφ να στριμώχνεται από τους συμμάχους (σελ. 115). Οι Καραμανλής και Αβέρωφ παρουσιάζονται σε γελοιογραφία του Φωκίωνα Δημητριάδη (σελ. 165) να ομολογούν για τις Συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου ότι επρόκειτο για τερατογένεση. 78 Βλ. σελ. 243, 266-268 κ.ά. 79 Βλ. σελ. 97, 114, 181, 240, 263 κ.ά. 80 Βλ. σελ. 69, 179, 112, 153, 231, 241, 242, 243, 274, 284, 287 κ.ά. 81 Βλ. ιδιαίτερα τις γελοιογραφίες του Γιώργου Μαυρογένη στις σελ. 251 και 300, όπου ο Μακάριος παρουσιάζεται να αποκρούει τις τουρκικές επιθέσεις. 82 Βλ. σελ. 124, 143 και 159. 83 Βλ. σελ. 174-175 και 196-200. 84 Βλ. γελοιογραφίες του Ανδρέα Θεοφιλόπουλου στη σελ. 210 και του Αρχέλαου Αντώναρου στη σελ. 230. 85 Βλ. σελ. 278, 281-284, 286, 289, 290, 297, 311, 312 κ.ά. 86 Βλ. για παράδειγμα γελοιογραφίες για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή στις σελ. 406 και 418. 87 Ο Γιώργος Μαυρογένης παρουσιάζει τις ηγεσίες των κυπριακών κομμάτων να «καβουρντίζονται» σε ξεχωριστά τηγάνια στη γελοιογραφία στη σελ. 430 και τους πολιτικούς ηγέτες να προσπαθούν να βγάλουν ο ένας το μάτι του άλλου με τους «δείκτες» Κουεγιάρ στη σελ. 431. Σε άλλη γελοιογραφία στη σελ. 379 ο Γιώργος Μαυρογένης απεικονίζει την κυβέρνηση και την αντιπολίτευση να κονταροκτυπιούνται, ενώ η Κύπρος απάγεται από Τούρκο. Η κραυγή αγωνίας είναι το μήνυμα του γελοιογράφου, όπως συμβαίνει και στην περίπτωση του σκίτσου του Σώτου Βοσκαρίδη (BOSS), ο οποίος υποδεικνύει στους πολιτικούς ηγέτες ότι βρίσκονται σε βυθιζόμενο καράβι, ενώ γύρω τους υπάρχουν καρχαρίες. Βλ. σελ. 471. 88 Βλ. σελ. 359. 89 Βλ. σελ. 63, 164, 268, 368 και 477 αντίστοιχα. 90 Βλ. για παράδειγμα γελοιογραφίες του Στάθη Σταυρόπουλου στις σελ. 459-461, του Ανδρέα Πετρουλάκη στις σελ. 485, 487, 493 και 494, του Γιάννη Ιωάννου στη σελ. 488, του Ανδρέα Μαραγκού στη σελ. 492, του Δημήτρη Χαντζόπουλου στη σελ. 495 κ.ά.

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:36 PM

Page 32

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:36 PM

Page 33

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:36 PM

Page 34

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:36 PM

Page 35

η εξέ γερ ση ενα ντίον της αποι κιο κρα τί ας

Κύπρος τελούσε υπό την κατοχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από το 1571, όταν η Βρετανία αποφάσισε να αποκτήσει το νησί, εντάσσοντάς το στους γεωστρατηγικούς της σχεδιασμούς. Με βάση τη μυστική αγγλοτουρκική συνθήκη του 1878, η Κύπρος περιήλθε υπό την κυριαρχία της Βρετανίας, ως αντάλλαγμα για τη βοήθεια που θα παρείχε η Βρετανία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στη διαμάχη της με τη Ρωσία. Τρία χρόνια αργότερα οι εκπρόσωποι του κυπριακού λαού υπέβαλαν υπόμνημα προς τη Βρετανία, τονίζοντας ότι, «Ο μόνος του πόθος και η μόνη του ελπίς του μέλλοντος είναι η μετά της Μητρός αυτού Ελλάδος ένωσις». Οι Βρετανοί απάντησαν αρνητικά, με το επιχείρημα ότι η Κύπρος παρέμενε τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και θα αποτελούσε παραβίαση της συνθήκης του 1878 η παραχώρηση του νησιού στην Ελλάδα. Αυτό δεν αποθάρρυνε τους Ελληνοκύπριους, οι οποίοι συνέχισαν να αξιώνουν την ένωση. Οι ελπίδες αναπτερώθηκαν ύστερα από τους Βαλκανικούς πολέμους και την επανένωση εδαφών με τη μητροπολιτική Ελλάδα. Με την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Βρετανία προσάρτησε την Κύπρο, το 1914, αφού η Τουρκία βρέθηκε στο αντίπαλο στρατόπεδο. Ύστερα από τη Μικρασιατική καταστροφή και με την υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάνης του 1923 η Τουρκία αποποιήθηκε οποιωνδήποτε δικαιωμάτων επί της Κύπρου και η Βρετανία ανακήρυξε το νησί αποικία του στέμματος το 1925. Ο ελληνικός πληθυσμός του νησιού, που ήταν η μεγάλη πλειοψηφία, απαιτούσε την εφαρμογή του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης και την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Ωστόσο, οι Βρετανοί αποικιοκράτες επιδίωκαν τον αφελληνισμό του πληθυσμού και κατέπνιγαν κάθε διεκδίκηση των Κυπρίων. Αιματηρή ήταν η εξέγερση των Κυπρίων τον Οκτώβριο του 1931, όταν πυρπολήθηκε το βρετανικό κυβερνείο. Ακολούθησε περίοδος στυγνής δικτατορίας, η λεγόμενη παλμεροκρατία (από το όνομα του Βρετανού κυβερνήτη, Ρίτσμοντ Πάλμερ). Τα καταπιεστικά μέτρα χαλάρωσαν κατά τη διάρκεια του

187 8- 1959

Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν πολλοί Κύπριοι εντάχθηκαν σε βρετανικά στρατιωτικά σώματα για να πολεμήσουν στο πλευρό των συμμάχων εναντίον του φασισμού και του ναζισμού. Ωστόσο, η Βρετανία δεν εκπλήρωσε τις υποσχέσεις της έναντι της Κύπρου για την παροχή ελευθερίας. Τον Ιανουάριο του 1950 διενεργήθηκε δημοψήφισμα και επανατέθηκε δυναμικά το αίτημα για ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, με πρωτεργάτη τον μητροπολίτη Κιτίου Μακάριο, ο οποίος δέκα μήνες αργότερα εξελέγη Αρχιεπίσκοπος.

Η απόφαση για ένοπλο αγώνα Αφού απέτυχαν όλες οι προσπάθειες στο πολιτικό και στο διπλωματικό πεδίο για επίτευξη του στόχου της εθνικής αποκατάστασης (μεταξύ των οποίων και η απόπειρα προσφυγής στα Ηνωμένα Εθνη το 1954), μια ομάδα Κυπρίων και Ελλαδιτών παραγόντων, με επικεφαλής τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο Γ΄, αποφάσισε τη σύσταση μυστικής οργάνωσης και τη διεξαγωγή ένοπλου αγώνα. Ως στρατιωτικός αρχηγός της Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών (ΕΟΚΑ) ορίστηκε ο Γεώργιος Γρίβας, απόστρατος συνταγματάρχης του ελληνικού στρατού και αρχηγός της οργάνωσης «Χ», η οποία πρωτοστατούσε στον αντικομμουνιστικό αγώνα και συμμετείχε στον εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα. Από τη διεξαγωγή του ένοπλου αγώνα εναντίον της αποικιοκρατίας, με στόχο την ένωση, αποκλείστηκαν εξαρχής το ισχυρό στην Κύπρο Κομμουνιστικό Κόμμα (που στο μεταξύ είχε μετονομαστεί από το 1941 σε Ανορθωτικό Κόμμα Εργαζομένου Λαού - ΑΚΕΛ) και οι Τουρκοκύπριοι, που αποτελούσαν μειοψηφία στο νησί, περίπου 18% του πληθυσμού. Ο Γεώργιος Γρίβας στελέχωσε την ΕΟΚΑ ως συνωμοτική, μυστική οργάνωση, με μικρούς πυρήνες, για τη διεξαγωγή γενικευμένου πολέμου εναντίον της βρετανικής αποικιοκρατίας, με τη μορφή ανταρτοπολέμου. Την 1η Απριλίου 1955 άρχισε η ένοπλη δράση της ΕΟΚΑ, με συντονισμένες βομβιστικές επιθέσεις σε διάφορους χώρους, όπως ο κυβερνητικός ραδιοσταθμός, ορισμένοι

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:36 PM

Page 36

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

αστυνομικοί σταθμοί και άλλα κυβερνητικά κτίρια. Αυτή η εξέλιξη αιφνιδίασε τους Βρετανούς αποικιοκράτες. Ωστόσο, αντί να ανταποκριθούν στο αίτημα του κυπριακού λαού για ελευθερία και εθνική αυτοδιάθεση, φρόντισαν να αξιοποιήσουν τον τουρκικό παράγοντα και να μετατρέψουν το Κυπριακό σε «ελληνο-τουρκική διαφορά», συγκαλώντας τον Αύγουστο του 1955 τριμερή διάσκεψη με τη συμμετοχή Ελλάδας, Τουρκίας και Βρετανίας. Τον Οκτώβριο έφθασε στην Κύπρο νέος κυβερνήτης, ο στρατάρχης Τζον Χάρντινγκ, με εντολή να καταστείλει την ένοπλη δράση της ΕΟΚΑ και να αρχίσει διαπραγματεύσεις με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο για τη διευθέτηση του κυπριακού ζητήματος. Μέχρι τότε η ΕΟΚΑ είχε προβεί σε δολιοφθορές, επιχείρησε να δολοφονήσει τον Βρετανό κυβερνήτη της Κύπρου (με τοποθέτηση ωρολογιακής βόμβας κατά τη διάρκεια εκδήλωσης στο κινηματοθέατρο «Παλλάς», στις 19 Ιουνίου 1955), ενώ ταυτόχρονα διοργανώνονταν διαδηλώσεις και απεργίες για υποστήριξη του αιτήματος της ένωσης.

Καταπιεστικά μέτρα από τους Βρετανούς Για να δείξουν την αποφασιστικότητά τους να καταστείλουν την εξέγερση, οι Βρετανοί αποικιοκράτες προχώρησαν σε καταπιεστικά μέτρα. Μεσούσης της διαβούλευσης Χάρντινγκ - Μακαρίου, η ΕΟΚΑ πραγματοποίησε πολλαπλές βομβιστικές επιθέσεις. Οι συνομιλίες κατέρρευσαν και ο Μακάριος αιφνιδίως εξορίστηκε στις Σεϊχέλλες, στις 9 Μαρτίου 1956. Σε αυτό το διάστημα, τα βρετανικά στρατεύματα πραγματοποιούσαν ευρείας κλίμακας επιχειρήσεις για εξόντωση της ΕΟΚΑ. Σε μια περίπτωση μάλιστα περικύκλωσαν το αρχηγείο της οργάνωσης στα Σπήλια, αλλά ο Γεώργιος Γρίβας, που χρησιμοποιούσε το ψευδώνυμο Διγενής, κατάφερε να διαφύγει. Η ΕΟΚΑ απάντησε στη σκλήρυνση των μέτρων και στην εξορία του Μακαρίου με απόπειρα κατά της ζωής του ίδιου

του Χάρντινγκ (στις 20 Μαρτίου 1956) με τοποθέτηση βόμβας στο υπνοδωμάτιό του. Ο Χάρντινγκ αντέδρασε με εκτελέσεις αγωνιστών της ΕΟΚΑ, δι’ απαγχονισμού, με πρώτους τον Μιχάλη Καραολή και τον Ανδρέα Δημητρίου, τον Μάιο του 1956. Στις αρχές Ιουλίου 1956, επισκέφθηκε την Κύπρο ο συνταγματολόγος λόρδος Ράντκλιφ για να προτείνει ένα σχέδιο συντάγματος αυτοκυβέρνησης, για επίλυση του Κυπριακού. Ο Γεώργιος Γρίβας διέταξε εκεχειρία για να υποβοηθηθούν οι διαπραγματεύσεις, οι οποίες όμως δεν απέδωσαν αποτελέσματα. Η αντιπαράθεση της ΕΟΚΑ με την αποικιοκρατία κορυφώθηκε με αιματηρές μάχες. Οι Βρετανοί δεν δίστασαν να κάψουν ζωντανό στο κρησφύγετό του, στις 3 Μαρτίου 1957, τον υπαρχηγό της ΕΟΚΑ, Γρηγόρη Αυξεντίου και να απαγχονίσουν μέλη της ΕΟΚΑ, μόνο και μόνο επειδή οπλοφορούσαν, όπως συνέβη με τον μαθητή Ευαγόρα Παλληκαρίδη. Στις 14 Μαρτίου 1957, η ΕΟΚΑ κήρυξε νέα εκεχειρία, ενόψει της προσφυγής στον ΟΗΕ για το θέμα της Κύπρου. Λίγο αργότερα, στις 6 Απριλίου 1957, οι Βρετανοί άφησαν ελεύθερο τον Μακάριο από τις Σεϊχέλλες, όπου βρισκόταν εξόριστος, με τον όρο ότι δεν θα επέστρεφε στην Κύπρο. Τον Δεκέμβριο του 1957, αντικαταστάθηκε ο κυβερνήτης Χάρντινγκ από τον σερ Χιου Φουτ, ο οποίος συμπεριφερόταν πιο διαλλακτικά από τον προκάτοχό του. Στην κυπριακή ηγεσία ήδη άρχισε να ωριμάζει η ιδέα για μια πιο εφικτή λύση από την ένωση, ενόψει και του κινδύνου της διχοτόμησης, αφού οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν την πολιτική του «διαίρει και βασίλευε», στρέφοντας Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους εναντίον αλλήλων.

Το δίλημμα της διχοτόμησης Η κατάσταση ήταν έκρυθμη και οι σχέσεις ήταν τεταμένες, τόσο μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, όσο και μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς (η οποία εξαρχής διαφώνησε με τη διεξαγωγή ένοπλου αγώνα). Η ΕΟΚΑ προχώρησε σε

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:36 PM

Page 37

η εξέ γερ ση ενα ντίον της αποι κιο κρα τί ας

187 8- 1959 Στο σκίτσο αυτό ο Μέντης Μποσταντζόγλου (Μποστ) με τη γνωστή του σκωπτική και ανατρεπτική γραφή προβάλλει το αίτημα του κυπριακού λαού για ελευθερία, υποδεικνύοντας ότι άλλες χώρες είχαν ήδη απαλλαγεί από τα αποικιακά δεσμά.

εκτελέσεις αριστερών, ιδιαίτερα τον Ιανουάριο του 1958. Στην τουρκοκυπριακή κοινότητα δραστηριοποιήθηκε η τρομοκρατική εθνικιστική οργάνωση ΤΜΤ, υπό τον Ραούφ Ντενκτάς, η οποία εξανάγκαζε τους Τουρκοκύπριους να διακόψουν κάθε σχέση με Ελληνοκύπριους και να αποχωρήσουν από κοινές αριστερές συντεχνίες, προωθώντας με αυτό τον τρόπο την πολιτική της διχοτόμησης. Τα σχέδια της Βρετανίας για επιβολή λύσης που θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντά της αποκαλύφθηκαν, όταν ο υπουργός Εξωτερικών, Σέλγουιν Λόιντ, επισκέφθηκε, στις

24 Ιανουαρίου 1958, την Άγκυρα, σε μια προφανή προσπάθεια να προβάλει την Τουρκία ως ενδιαφερόμενο μέρος για την Κύπρο. Η αντιπαράθεση Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων έφθασε σε οριακά σημεία τον Μάιο και τον Ιούνιο του 1958, με εκτελέσεις Τουρκοκυπρίων αστυνομικών από την ΕΟΚΑ, με βιαιοπραγίες και λεηλασίες ελληνικών καταστημάτων από Τούρκους εξτρεμιστές. Το γεγονός που σηματοδότησε το εθνικιστικό μίσος και τα αιματηρά επεισόδια ήταν η σφαγή οκτώ Κοντεμενιωτών εργατών. Στο αποτρόπαιο αυτό

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:36 PM

Page 38

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

έγκλημα συνέβαλαν και οι Βρετανοί αποικιοκράτες, οι οποίοι επιβίβασαν σε φορτηγά Ελληνοκύπριους δήθεν για ανάκριση. Ωστόσο, τους εγκατέλειψαν στα χωράφια κοντά στο τουρκοκυπριακό χωριό Κιόνελι, όπου τους είχαν στήσει ενέδρα Τούρκοι εθνικιστές, οπλισμένοι με λοστούς, τσεκούρια, μαχαίρια και άλλα φονικά αντικείμενα, με τα οποία κατακρεούργησαν τους Ελληνοκύπριους. Στο διάστημα αυτό υποβλήθηκε εκβιαστικά (με την απειλή της διχοτόμησης) το σχέδιο του Βρετανού πρωθυπουργού, Χάρολντ Μακμίλλαν, το οποίο προνοούσε συνεταιρική αυτοκυβέρνηση. Ο Μακάριος απέρριψε το σχέδιο ως απαράδεκτο. Τον Ιούλιο του 1958 ο κυβερνήτης Φουτ επέβαλε καταπιεστικά μέτρα, με κατ’ οίκον περιορισμό, με αστυνομικές έρευνες κ.λπ., δήθεν για να αποτρέψει την έκρηξη εμφυλίου πολέμου στην Κύπρο. Στο διάστημα αυτό 2000 άτομα συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στις φυλακές και σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η ΕΟΚΑ προχώρησε σε νέα κίνηση καλής θέλησης, με προσωρινή εκεχειρία, στις 4 Αυγούστου 1958, ώστε να δοθεί η ευκαιρία να εξευρεθεί πολιτική λύση στο πρόβλημα. Ωστόσο, και το νέο σχέδιο που παρουσίασε ο κυβερνήτης Φουτ στον Μακάριο, στις 28 Αυγούστου 1958, όταν τον συνάντησε στην Αθήνα, ήταν και πάλι απαράδεκτο.

Ο οδυνηρός συμβιβασμός των Συμφωνιών Στις 23 Σεπτεμβρίου 1958, ο Μακάριος, σε συνάντηση με την αντιπρόεδρο του Βρετανικού Εργατικού Κόμματος, Μπάρμπαρα Καστλ, αποκάλυψε ότι δεν θα απέκλειε μια λύση ανεξαρτησίας στην Κύπρο. Ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών, Σέλγουιν Λόιντ, απείλησε την 1η Οκτωβρίου 1958, ότι είτε θα εφαρμοστεί το βρετανικό σχέδιο, είτε η Κύπρος επρόκειτο να διχοτομηθεί στο προσεχές μέλλον. Κατά τη συζήτηση του Κυπριακού στον ΟΗΕ, τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 1958, ψηφίστηκε το σχέδιο του Μεξικού περί ειρηνικής, δημοκρατικής και δίκαιης λύσης

του Κυπριακού, στη βάση του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ. Στο περιθώριο της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, οι υπουργοί Εξωτερικών Ελλάδας και Τουρκίας, Ευάγγελος Αβέρωφ και Φατίν Ζορλού, άρχισαν επαφές, τις οποίες συνέχισαν στο περιθώριο της Διάσκεψης του ΝΑΤΟ στο Παρίσι, στις 16 Δεκεμβρίου 1958. Η τουρκική πλευρά ετοίμασε προσχέδιο λύσης του Κυπριακού. Οι υπουργοί Εξωτερικών Ελλάδας και Τουρκίας, Ευάγγελος Αβέρωφ και Φατίν Ζορλού, αφού συμφώνησαν σε όλα (ερήμην του λαού της Κύπρου), ενημέρωσαν σχετικά και τον Μακάριο για το αποτέλεσμα των συνομιλιών τους, τον Ιανουάριο του 1959. Οι πρωθυπουργοί των δύο χωρών, Κωνσταντίνος Καραμανλής και Αντνάν Μεντερές, συναντήθηκαν στις 10 Φεβρουαρίου στη Ζυρίχη και υπέγραψαν τη σχετική συμφωνία για την ανεξαρτησία της Κύπρου. Σε μερικές μέρες συγκλήθηκε η διάσκεψη του Λονδίνου για επικύρωση της Συμφωνίας και ο Μακάριος έδωσε μάχη για να επιφέρει τουλάχιστον ορισμένες βελτιώσεις. Τίποτα από αυτά ωστόσο δεν άλλαξε ουσιαστικά. Οι Συμφωνίες, εκτός του ότι δεν ανταποκρίνονταν στο αίτημα για ένωση με την Ελλάδα και δεν εφαρμοζόταν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης για τον κυπριακό λαό, είχαν πολλά τρωτά σημεία, πολλές αδιευκρίνιστες πρόνοιες, πολλές αντιφάσεις και μειονεκτήματα. Ορισμένα από τα σημεία των Συμφωνιών που προκαλούσαν ανησυχίες είναι τα ακόλουθα: α) Η Βρετανία διατηρούσε για τον εαυτό της «κυρίαρχες» στρατιωτικές βάσεις, καθώς και δικαιώματα χρήσης σε άλλες περιοχές, για τη διακίνηση στρατευμάτων, για στρατιωτικές ασκήσεις κ.λπ. Το σημείο αυτό είχε σοβαρότατες προεκτάσεις για το μέλλον της Κύπρου. Πέραν αυτού, η Κύπρος θεωρούνταν σημαντική και για το ΝΑΤΟ. Οι πρωθυπουργοί των δύο χωρών μελών του ΝΑΤΟ, της Ελλάδας και της Τουρκίας, οι Κωνσταντίνος Καραμανλής και Αντνάν Μεντερές, είχαν υπογράψει παράλληλα στη Ζυρίχη μυστική «Συμφωνία κυρίων» («Gentlemen’s agreement») ότι θα υποστήριζαν την ένταξη της Κύπρου στο ΝΑΤΟ και την εγκατά-

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:36 PM

Page 39

η εξέ γερ ση ενα ντίον της αποι κιο κρα τί ας

σταση βάσεων του ΝΑΤΟ στην Κύπρο. Με βάση την ίδια συμφωνία επρόκειτο να παραμείνει εκτός νόμου το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κύπρου, το ΑΚΕΛ. β) Με τις Συνθήκες Εγγυήσεως και Συμμαχίας, που ήταν αναπόσπαστο μέρος των Συμφωνιών Ζυρίχης - Λονδίνου, οι τρεις εγγυήτριες δυνάμεις, η Βρετανία, η Ελλάδα και η Τουρκία, αποκτούσαν το δικαίωμα για μονομερή επέμβαση στην Κύπρο εφόσον διαταρασσόταν η συνταγματική τάξη, όπως είχε καθοριστεί από τις Συμφωνίες. Αυτή η πρόνοια προκαλούσε φόβους ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως πρόσχημα για έξωθεν στρατιωτικές επεμβάσεις. Σε αυτό το πλαίσιο εγκαταστάθηκαν στο νησί στρατιωτικά αποσπάσματα της Ελλάδας και της Τουρκίας, δύο χωρών μελών του ΝΑΤΟ. γ) Το πολιτειακό σύστημα ήταν δυσλειτουργικό, με άμεσους κινδύνους για συχνές πολιτειακές κρίσεις και αξεπέραστα αδιέξοδα. Τέτοια στοιχεία ήταν το δικαίωμα του βέτο για τον Ελληνοκύπριο πρόεδρο της Δημοκρατίας και τον Τουρκοκύπριο αντιπρόεδρο της Δημοκρατίας, οι χωριστές Κοινοτικές Συνελεύσεις, το χωριστό εκπαιδευτικό σύστημα, οι χωριστοί τοπικοί φορείς κ.λπ. Αυτά τα στοιχεία ήταν το σπέρμα για την αναπαραγωγή της σύγκρουσης και της αντιπαλότητας μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Οι Συμφωνίες περιείχαν επίσης υπερπρονόμια για τους Τουρκοκύπριους, όπως το ποσοστό συμμετοχής τους στη δημόσια υπηρεσία (καθορίστηκε στο 30%), που ήταν ψηλότερο από την αναλογία τους σε πληθυσμό (18%).

187 8- 1959

του ένοπλου αγώνα της ΕΟΚΑ και αναχώρησε για την Αθήνα. Οι σχέσεις μεταξύ του Μακάριου και του Γρίβα διαταράχθηκαν σοβαρά, όταν άρχισαν οι αντιγνωμίες για το ποιος είχε την ιδέα και ποιος ήταν ο πρωτεργάτης για τη σύσταση της ΕΟΚΑ. Αφορμή υπήρξε επίσης η δημόσια πολεμική του Γρίβα εναντίον των Συμφωνιών Ζυρίχης - Λονδίνου. Η κατάσταση επιδεινωνόταν και εξαιτίας της στάσης της τουρκοκυπριακής ηγεσίας, η οποία έδειχνε απροθυμία και προέβαλλε αξιώσεις με αφορμή την υλοποίηση των Συμφωνιών. Πέραν αυτού, το μέλλον προδιαγραφόταν δυσοίωνο και από τις πληροφορίες για την εισαγωγή οπλισμού, αλλά και την εκπαίδευση τουρκοκυπριακών ένοπλων ομάδων, όπως αποκαλύφθηκε με τη βύθιση του πλοιαρίου «Ντενίς», στις 18 Οκτωβρίου 1959. Σ’ αυτό το κλίμα πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες προεδρικές εκλογές. Ανθυποψήφιος του Μακαρίου ήταν ο Ιωάννης Κληρίδης, ο οποίος υποστηριζόταν από έναν ανομοιογενή συνασπισμό: την ενωτική Δεξιά με επικεφαλής τον Θεμιστοκλή Δέρβη, ανένδοτα στελέχη της ΕΟΚΑ, το ΑΚΕΛ κ.ά. Ο Μακάριος επικράτησε με συντριπτική πλειοψηφία και αναδείχθηκε πρώτος πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η Κύπρος άρχιζε μια νέα σελίδα στην Ιστορία της, με την εγκαθίδρυση ανεξάρτητου κράτους μέσα από τις συμπληγάδες των δυσλειτουργιών, των αντιπαραθέσεων, της καχυποψίας και της έχθρας.

Σε συμπληγάδες το νέο κράτος Παρά τις επιφυλάξεις του, ο Μακάριος εξαναγκάστηκε να προσυπογράψει τις Συμφωνίες. Όταν επέστρεψε στην Κύπρο την 1η Μαρτίου 1959, του επιφυλάχθηκε αποθεωτική υποδοχή, ωστόσο μια μεγάλη μερίδα δεν αποδέχτηκε αυτόν τον συμβιβασμό, θεωρώντας προδοσία την εγκατάλειψη του στόχου της ένωσης. Ανάμεσα σ’ αυτούς ήταν και ο Γεώργιος Γρίβας. Τελικά, ο Γρίβας συγκατένευσε να κηρύξει τη λήξη

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:36 PM

Page 40

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Γελοιογραφικός ιστορικός χάρτης, δια χειρός Χρύσανθου (Μέντη) Μποσταντζόγλου (του γνωστού Μποστ), με την Κύπρο να χαρακτηρίζεται ως «δη παλούκ άιλαντ». Η γεωστρατηγική σημασία του νησιού είχε αυξηθεί κατακόρυφα ύστερα από τη λειτουργία της Διώρυγας του Σουέζ το 1869. Αυτό ήταν που προσέλκυσε το ενδιαφέρον της Βρετανικής Αυτοκρατορίας για απόκτηση της Κύπρου ως ναυτικής βάσης, εκτός από τη Μάλτα. Η Βρετανία, στηρίζοντας την Τουρκία με την περί Κύπρου συνθήκη του 1878, αποσκοπούσε στο να φράξει τον δρόμο για τη ρωσική παρουσία στη Μεσόγειο και να ελέγχει τον νευραλγικής σημασίας κόμβο στον δρόμο προς την Ινδία και την Άπω Ανατολή.

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:36 PM

Page 41

η εξέ γερ ση ενα ντίον της αποι κιο κρα τί ας

187 8- 1959

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:37 PM

Page 42

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Με τη γελοιογραφία αυτή, υπό τον τίτλο «Humpty - Dumpty», ο σκιτσογράφος του αγγλικού περιοδικού «Punch», John Tenniel, προσωποποιεί την Κύπρο ως μια ελκυστική γυναίκα, που μαζί με τον Βρετανό διπλωμάτη, υποβοηθούμενοι και από παρασκηνιακά χέρια, ανεβάζουν τον γεμάτο αυτοϊκανοποίηση Οθωμανό στα ασιατικά σύνορα, ύστερα από τη συμφωνία περί Κύπρου, η οποία έμεινε στην Ιστορία ως Cyprus Convention του 1878 («Punch», 20.7.1878).

Η Βρετανία παρουσιάζεται στη γελοιογραφία αυτή, που δημοσιεύτηκε στις 27 Ιουλίου 1878 στο αγγλικό περιοδικό «Punch», να ακροβατεί μεταξύ πολέμου και ειρήνης, με τη συμφωνία για την απόκτηση της Κύπρου από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στόχος της Βρετανίας ήταν να αποτρέψει την κάθοδο της Ρωσίας στη Μεσόγειο, τασσόμενη στο πλευρό της Τουρκίας στον μεταξύ τους πόλεμο.

Η απόκτηση της Κύπρου είχε προκαλέσει πολιτική αντιπαράθεση στη Βρετανία, αφού η αντιπολίτευση θεωρούσε ότι το κόστος θα ήταν μεγαλύτερο από το όφελος, εξού και η γελοιογραφία που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «The Ιllustrated London Νews» το 1878.

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:37 PM

Page 43

η εξέ γερ ση ενα ντίον της αποι κιο κρα τί ας

187 8- 1959

Πολλοί επισημαίνουν ότι το Κυπριακό είναι ιστορία «χαμένων ευκαιριών». Ωστόσο, μια και μόνο περίπτωση μπορεί πραγματικά να θεωρηθεί ως «χαμένη ευκαιρία» για ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Οι ίδιοι οι Βρετανοί βολιδοσκόπησαν το 1912 τον πρωθυπουργό, Ελευθέριο Βενιζέλο, για το ενδεχόμενο να παραχωρήσουν στην Ελλάδα την Κύπρο, με αντάλλαγμα τη χρήση του λιμανιού του Αργοστολίου σε περίπτωση πολεμικής σύρραξης. Μεσολάβησε όμως ο Β΄ Βαλκανικός πόλεμος. Η πρόταση επανήλθε στο προσκήνιο το 1915, με την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Βρετανία προσέφερε την Κύπρο στην Ελλάδα, με αντάλλαγμα την ένταξη της Ελλάδας στο στρατόπεδο της Αντάντ. Η Τουρκία είχε ταχθεί στο αντίπαλο στρατόπεδο και η Βρετανία είχε αποφασίσει να προσαρτήσει την Κύπρο. Ωστόσο, ο πρωθυπουργός, Αλέξανδρος Ζαΐμης, (η γελοιογραφία δεξιά είναι του Νίκου Κατσουρού) ο οποίος μόλις είχε αντικαταστήσει τον παραιτηθέντα Ελευθέριο Βενιζέλο (στη γελοιογραφία αριστερά από το περιοδικό «Παπαγάλος», 1915), απέρριψε την πρόταση, προβάλλοντας τη δικαιολογία ότι η Ελλάδα επιθυμούσε να τηρήσει ουδέτερη στάση στον πόλεμο, ικανοποιώντας έτσι τους φιλογερμανικούς κύκλους των ανακτόρων και του ελληνικού στρατού. Η ευκαιρία πήγε χαμένη...

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:37 PM

Page 44

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Με σημειολογικούς συμβολισμούς τις αλυσίδες με τα ασήκωτα βάρη, την κλειδαριά στο στόμα και τα δεμένα μάτια, ο Γιώργος Φασιουλιώτης αναπαριστά την κατάσταση του καταπιεζόμενου κυπριακού λαού, λίγο πριν την αυθόρμητη εξέγερση τον Οκτώβρη του 1931 («Το γέλιο», 15.1.1931).

Η δυσαρέσκεια ενάντια στη βαριά φορολογία πυροδότησε την αυθόρμητη λαϊκή εξέγερση εναντίον της αποικιοκρατίας το 1931, η οποία όμως καταστάληκε από τα βρετανικά στρατεύματα. Στα επόμενα χρόνια επιβλήθηκε σκληρή δικτατορία, με τιμωρητικά καταπιεστικά μέτρα. Η περίοδος αυτή ονομάστηκε παλμεροκρατία, από το όνομα του Βρετανού κυβερνήτη, Ρίτσμοντ Πάλμερ. Σκίτσο του Βίκτωρα Ιωαννίδη («Το γέλιο», 1936).

Η γελοιογραφία αυτή, που δημοσιεύτηκε στη σατιρική εφημερίδα της Λεμεσού «Το γέλιο», αναφέρεται στη λογοκρισία που κρεμόταν σαν δαμόκλειος σπάθη πάνω από το κεφάλι του κυπριακού λαού, παρά την άρση των διαταγμάτων αμύνης («Το γέλιο», 1937).

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:37 PM

Page 45

η εξέ γερ ση ενα ντίον της αποι κιο κρα τί ας

187 8- 1959

Για μεγάλο διάστημα οι Βρετανοί αποικιοκράτες δεν επέτρεπαν την πλήρωση του χηρεύοντος αρχιεπισκοπικού θρόνου (1933-1947), γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να παραμένει ακέφαλη η Εκκλησία της Κύπρου. Σε αυτό όμως συνέβαλλαν και οι διαμάχες μεταξύ των μητροπολιτών, οι οποίοι είχαν βλέψεις για το αξίωμα του Αρχιεπισκόπου. Τις διαμάχες σατίρισαν ο Βίκτωρ Ιωαννίδης και ο Γιώργος Φασουλιώτης, υποδεικνύοντας ότι ο μόνος που θα μπορούσε να βάλει τάξη στην Εκκλησία της Κύπρου ήταν ο θρυλικός παλαιστής Τζιμ Λόντος («Το γέλιο», 1937).

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:37 PM

Page 46

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των Βρετανών για την παραχώρηση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης - ένωσης ψέγουν στη γελοιογραφία τους οι Κ. Ευαγγελίδης και Α. Βλασσόπουλος. Στο εδώλιο του κατηγορουμένου ενώπιον της Διεθνούς Δικαιοσύνης κάθεται ο Βρετανός πρωθυπουργός, Ουίνστον Τσιόρτσιλ. Περίπου 20.000 Κύπριοι είχαν καταταγεί στον βρετανικό στρατό (μεταξύ τους και 800 γυναίκες που είχαν στελεχώσει διάφορες υπηρεσίες), καθώς επίσης και άλλοι 5.000-7.000 Κύπριοι μετανάστες. Το ίδιο το νησί πλήρωσε για την εμπλοκή του στον πόλεμο, αφού υπέστη αεροπορικές επιθέσεις από τη Γερμανία, οι οποίες προκάλεσαν θύματα και υλικές ζημιές. Ο φόρος αίματος που κατέθεσαν οι Κύπριοι στον πόλεμο εναντίον της φασιστικής λαίλαπας ήταν βαρύτατος, ωστόσο αυτό άφησε ασυγκίνητους τους Βρετανούς, παρά τις ρητορικές κορώνες του Ουίνστον Τσιόρτσιλ ότι «οι ήρωες πολεμούν σαν Έλληνες».

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:37 PM

Page 47

η εξέ γερ ση ενα ντίον της αποι κιο κρα τί ας

187 8- 1959

Την απόλυτη άρνηση της βρετανικής κυβέρνησης συνάντησε η κυπριακή αντιπροσωπεία, η οποία επισκέφθηκε το Λονδίνο για να ζητήσει την υλοποίηση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης για την Κύπρο («Τα νέα», 12.3.1947).

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:38 PM

Page 48

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Το αίτημά της για ένωση προβάλλει η Κύπρος στην πολιτική ηγεσία της Βρετανίας, η οποία παρουσιάζεται να αισθάνεται στριμωγμένη. Στη γελοιογραφία αυτή ο Φωκίων Δημητριάδης χρησιμοποιεί την ίδια σημειολογία, με την απεικόνιση των προσώπων σε διαφορετικές κλίμακες: ψηλή και ανυπότακτη η Κύπρος, μικροσκοπικοί οι Βρετανοί κυβερνώντες («Τα νέα», 18.2.1947).

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:39 PM

Page 49

η εξέ γερ ση ενα ντίον της αποι κιο κρα τί ας

187 8- 1959

Την ιδέα του αλυτρωτισμού για την Κύπρο προβάλλουν πολλές γελοιογραφίες στη διάρκεια της βρετανικής αποικιοκρατίας, όπως αυτών των Ανδρέα Βλασσόπουλου και Δ.Κ. Ευαγγελίδη. Η Ελλάδα ζητά από τον Βρετανό πρωθυπουργό, Ουίνστον Τσιόρτσιλ, ό,τι της ανήκει, αφού για άλλες χώρες υλοποιήθηκε το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης («Έθνος»).

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:39 PM

Page 50

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Το ενωτικό δημοψήφισμα στην Κύπρο του 1950 προκάλεσε προστριβές στον ελληνικό χώρο. Κυπριακή αντιπροσωπεία επισκέφθηκε τη Νέα Υόρκη, το Λονδίνο και την Αθήνα, για να επιδώσει τις δέλτους με τις υπογραφές υπέρ της ένωσης. Ο ελληνικός λαός υποδέχθηκε την αντιπροσωπεία με ενθουσιώδεις μαζικές διαδηλώσεις, ωστόσο ο πρωθυπουργός Νικόλαος Πλαστήρας αρνήθηκε να παραλάβει τις δέλτους, υποστηρίζοντας ότι η ανακίνηση του κυπριακού αιτήματος ήταν άκαιρη. Η πολιτική ηγεσία της Ελλάδας είχε επιφυλάξεις για να αποφύγει τη σύγκρουση με τη «σύμμαχο» Βρετανία. Αντίθετα, η Αριστερά είχε ταχθεί υπέρ του αιτήματος, αφού και το ΑΚΕΛ ακολουθούσε τη γραμμή «αυτοδιάθεση - ένωση». Η γελοιογραφία αναφέρεται στην ψηφοφορία που διεξήχθηκε στον ΟΗΕ και στη στάση της Αριστεράς («Έθνος», 8.12.1951).

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:41 PM

Page 51

η εξέ γερ ση ενα ντίον της αποι κιο κρα τί ας

187 8- 1959

Προσπαθώντας να κατευνάσει τη δυσαρέσκεια των Κυπρίων, η βρετανική αποικιοκρατική κυβέρνηση συγκάλεσε τον Ιούλιο του 1947 Συμβουλευτική Συνέλευση (τη λεγόμενη Διασκεπτική) για να συζητηθεί σύνταγμα αυτοκυβέρνησης της νήσου, λαμβανομένων όμως υπόψη «και των δικαιωμάτων των μειονοτήτων». Η Βρετανία επικαλέστηκε την ύπαρξη του τουρκοκυπριακού στοιχείου για να βάλει τροχοπέδη στα αιτήματα των Κυπρίων. Αυτή η κίνηση προκάλεσε περαιτέρω διάσπαση μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς, στην οποία συνέβαλε και το εμφυλιοπολεμικό κλίμα που μεταφέρθηκε από την Ελλάδα και στην Κύπρο. Η Δεξιά απέρριψε την πρόσκληση, εμμένοντας στην αξίωση «ένωση και μόνο ένωση», ενώ η Αριστερά την αποδέχτηκε και συμμετείχε στη Διασκεπτική, από την οποία όμως αποχώρησε αργότερα, καταγγέλλοντας τις βρετανικές προτάσεις ως αντίθετες προς τα λαϊκά συμφέροντα. Οι εξελίξεις αναζωπύρωσαν τον τουρκικό εθνικισμό. Στην Τουρκία πραγματοποιήθηκαν διαδηλώσεις, σε αντιπερισπασμό προς την ελληνική αξίωση για ένωση. Τις διαδηλώσεις αυτές σατιρίζει ο Φωκίων Δημητριάδης, επισημαίνοντας ότι είναι η Ελλάδα που προσέφερε θυσίες στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων, ενώ η Τουρκία είχε συνταχθεί με τις φασιστικές δυνάμεις του Άξονα («Τα νέα», 3.12.1948).

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:43 PM

Page 52

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Στην Παναγία απευθύνεται η Κύπρος για βοήθεια σε αυτή την προφητική γελοιογραφία του Φωκίωνα Δημητριάδη. Ως συνήθως, ο γελοιογράφος προσωποποιεί την Κύπρο ως νεαρή με εθνική ενδυμασία. Ο γελοιογράφος δίνει και τα κλειδιά στον αναγνώστη για να αποκωδικοποιήσει την έννοια του θαύματος, όπως ο ίδιος την αντιλαμβάνεται. Ένα πόδι, με υπερμεγέθεις διαστάσεις, κλωτσά τον Βρετανό κυβερνώντα, ο οποίος είναι αναγνωρίσιμος από την προσωπογραφία, την πίπα και το καπέλο με την αγγλική σημαία («Το βήμα», 15.9.1954).

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:43 PM

Page 53

η εξέ γερ ση ενα ντίον της αποι κιο κρα τί ας

187 8- 1959

Με ένα γνωστό λαϊκό άσμα υποδέχεται ο ελληνικός λαός, όπως φαίνεται στη γελοιογραφία που δημοσιεύτηκε στην «Αθηναϊκή» (11.4.1955), την έναρξη του ένοπλου αγώνα της ΕΟΚΑ. Οι καλλιτέχνες που ανέδειξαν τη γελοιογραφία στην «Αθηναϊκή» την εποχή εκείνη, το αχώριστο δίδυμο, Αρχέλαος Αντώναρος και Βασίλης Χριστοδούλου, προσωποποιούν τρεις παράγοντες, τον ελληνικό λαό με παραδοσιακή ενδυμασία τσολιά, την Κύπρο ως νεαρή και την αγγλική κυβέρνηση ως διπλωμάτη με ημίψηλο καπέλο, ο οποίος φαίνεται να ταράζεται από τις εκκωφαντικές εκρήξεις.

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:44 PM

Page 54

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Πάνω αριστερά: Από το άστρο της αυτοδιάθεσης οδηγούνται οι αντάρτες της ΕΟΚΑ στη γελοιογραφία των Αρχέλαου και Βασίλη Χριστοδούλου στην «Αθηναϊκή». Το σκηνικό της γελοιογραφίας, με τα βουνά, τα έλατα και το αστέρι που φωτίζει τους τρεις αντάρτες, παραπέμπει στη γέννηση του Χριστού και της ελπίδας για ένα νέο κόσμο της ελευθερίας.

Πάνω δεξιά: Την προσπάθεια των Βρετανών αποικιοκρατών να χρησιμοποιήσουν το «τουρκικό στοιχείο» για να αποτρέψουν τις διεκδικήσεις του κυπριακού λαού σατιρίζει η γελοιογραφία αυτή που δημοσιεύτηκε στην «Αθηναϊκή» (8.4.1955). Η Κύπρος προσωποποιείται ως οπλοφορούσα νεαρή, καθότι μόλις είχε αρχίσει ο ένοπλος αγώνας της ΕΟΚΑ. Ωστόσο, η βρετανική διπλωματία, μερικούς μήνες αργότερα θα πετύχαινε τον σκοπό της, συγκαλώντας την τριμερή διάσκεψη του Λονδίνου, τον Αύγουστο του 1955, με τη συμμετοχή των κυβερνήσεων Βρετανίας, Ελλάδας και Τουρκίας. Με τον τρόπο αυτό η Βρετανία κατάφερε να εμπλέξει την Τουρκία στο Κυπριακό, ως «ενδιαφερόμενο» μέρος, παρά το γεγονός ότι η χώρα αυτή είχε αποποιηθεί οποιωνδήποτε δικαιωμάτων επί της Κύπρου με τη Συνθήκη της Λοζάνης του 1923. Οι Βρετανοί μετέτρεπαν το αίτημα των Κυπρίων για ελευθερία και απαλλαγή από τα αποικιακά δεσμά σε «ελληνοτουρκική διαφορά».

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:44 PM

Page 55

η εξέ γερ ση ενα ντίον της αποι κιο κρα τί ας

187 8- 1959

Μια εκρηκτική κατάσταση είχε πλέον στα χέρια του ο Βρετανός πρωθυπουργός, Άντονι Ίντεν, υπαινίσσεται η γελοιογραφία αυτή, στην οποία παρουσιάζεται ο Ουίνστον Τσιόρτσιλ να έχει γυρισμένη την πλάτη στο εκρηκτικό πρόβλημα της βρετανικής εξωτερικής πολιτικής. Ο Ίντεν είχε διαδεχθεί τον Τσιόρτσιλ στην πρωθυπουργία στις 6 Απριλίου 1955, λίγες μέρες μετά την έναρξη του ένοπλου αγώνα της ΕΟΚΑ («Αθηναϊκή», 14.4.1955).

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

8:44 PM

Page 56

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Πάνω αριστερά: Η εσωτερική κρίση που επικρατούσε στον Ελληνικό Συναγερμό, το κόμμα του στρατάρχη Παπάγου, παρομοιάζεται στη γελοιογραφία με την κατάσταση στην Κύπρο, η οποία εδονείτο από τις εκρήξεις («Αθηναϊκή», 5.4.1955).

Πάνω δεξιά: Η Ελλάδα, ως από μηχανής θεά, φαίνεται να βάζει στη θέση του τον Εισαγγελέα του Στέμματος (Κρίτωνα Τορναρίτη), ο οποίος διατύπωσε τις κατηγορίες εναντίον των συλληφθέντων ναυτικών του πλοιαρίου «Άγιος Γεώργιος». Το πλοιάριο είχε αφιχθεί μυστικά στην Κύπρο, μεταφέροντας μυημένα στελέχη της νεοσύστατης οργάνωσης ΕΟΚΑ, καθώς και οπλισμό, όμως εντοπίστηκε από τους Βρετανούς αποικιοκράτες, αφού είχε διαρρεύσει η πληροφορία στα σώματα ασφαλείας («Αθηναϊκή», 4.5.1955). Αριστερά: Βρετανός παρουσιάζεται να συναντά δυσκολίες στην Κύπρο, βαδίζοντας εν μέσω βομβιστικών ενεργειών, διαδηλώσεων, απεργιών και μποϊκοτάζ, σκουπίζοντας τον ιδρώτα του και μονολογώντας ότι είναι μακρύς ο δρόμος ώς το ‘Τιπερέρυ’ (Tipperary). Πρόκειται για στίχο δημοφιλούς τραγουδιού για τους Βρετανούς στρατιώτες («Αθηναϊκή», 23.4.1955).

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:44 PM

Page 57

η εξέ γερ ση ενα ντίον της αποι κιο κρα τί ας

187 8- 1959

Πάνω αριστερά: Απαξιωτικά εκφράζεται για τους Βρετανούς ο γελοιογράφος Φωκίων Δημητριάδης, λόγω της υποδοχής που επιφύλαξαν σε ελληνικά πολεμικά αεροσκάφη στην Κύπρο. Υποτίθεται ότι οι δύο χώρες, Βρετανία και Ελλάδα, ανήκαν στην ίδια στρατιωτική συμμαχία («Τα νέα», 24.5.1955).

Πάνω δεξιά: Με πετροβολισμό των Βρετανών αποικιοκρατών «γιόρτασαν» οι Κύπριοι την ημέρα της Αυτοκρατορίας. Ο Φωκίων Δημητριάδης χρησιμοποιεί στη γελοιογραφία του έντονους συμβολισμούς. Το πανίσχυρο λιοντάρι φαίνεται να μην μπορεί να αντιδράσει στον εξευτελισμό από τα παιδιά που δείχνουν ενθουσιασμό και είναι ντυμένα ως ναυτόπουλα, κρατώντας την πινακίδα με το αίτημα του κυπριακού λαού: «Ένωσις» («Τα νέα», 26.5.1955).

Δεξιά: Με την εικαστική αυτή προσέγγιση ο γελοιογράφος παρουσιάζει τον βρετανικό στρατό να έχει αυτοεγκλωβιστεί στα συρματοπλέγματα που τοποθέτησε για να αντιμετωπίσει την εξέγερση των Κυπρίων («Αθηναϊκή», 28.6.1955).

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:46 PM

Page 58

Ο στρατάρχης Χάρντινγκ οδηγεί τα βρετανικά στρατεύματα για σεμινάρια στην Τουρκία, μετά τους διωγμούς των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη, με αφορμή την κατάσταση στην Κύπρο. Από το ύφος του στρατάρχη είναι προφανές ότι δεν ήταν ικανοποιημένος από τις επιδόσεις των στρατευμάτων του στην αποστολή τους για πάταξη του ένοπλου αγώνα της ΕΟΚΑ. Στην καυστική σάτιρά του για την ίδια την πράξη, ο Φωκίων Δημητριάδης προσθέτει και ορισμένα άλλα στοιχεία, όπως τον Τούρκο πρωθυπουργό, Αντνάν Μεντερές, να καλωσορίζει τα στρατεύματα, λέγοντας «μπουγιουρούμ, εφέντηδες» («Ταχυδρόμος», 1.10.1955).

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:49 PM

Page 59

Δύο ηγέτες, δύο αντίπαλους κόσμους απεικονίζει ο Φωκίων Δημητριάδης στη γελοιογραφία που δημοσιεύτηκε στον «Ταχυδρόμο», τον Δεκέμβριο του 1955, όταν επανήρχισαν οι διαπραγματεύσεις Χάρντινγκ - Μακαρίου. Από τη μια, ο Μακάριος ακολουθείται από τον φιλειρηνικό λαό του, ως επί το πλείστον νεαρούς, που κρατούν ελληνική σημαία και την επιγραφή «ΕΟΚΑ - Ένωσις», ενώ από την άλλη, ο στρατάρχης Χάρντινγκ συνοδεύεται από επιθετικά σκυλιά. Στο χέρι του κρατεί μαστίγιο και αυτόματο όπλο, σε αντίθεση με τον Μακάριο, ο οποίος έχει στωικό ύφος («Ταχυδρόμος», 17.12.1955).

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 2

ΓΙΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ WWW.ARMIDAPUBLICATIONS.COM

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 2

FOR MORE INFORMATION VISIT WWW.ARMIDAPUBLICATIONS.COM

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

9:35 PM

Page 216

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Σαν πρωταπριλιάτικο ψέμα παρουσιάζει ο Αρχέλαος το «αδιανόητο», δηλαδή τους Τούρκους να διαδηλώνουν εναντίον της διχοτόμησης, των Άγγλων και του Τουρκοκύπριου ηγέτη, Φαζίλ Κιουτσιούκ, και υπέρ του Μακάριου («Αθηναϊκή», 1.4.1964).

Ο πρωθυπουργός της Βρετανίας, Άλεκ Χιουμ, προβαίνει στην παραδοχή ότι είχε καταστεί ανέφικτη η επιδίωξη για διχοτόμηση της Κύπρου, ύστερα από την εγκατάσταση ειρηνευτικής δύναμης του ΟΗΕ. Ο Φωκίων Δημητριάδης αποκαλύπτει τη συνέργεια της βρετανικής πολιτικής στα διχοτομικά σχέδια της Άγκυρας («Τα νέα», 30.3.1964).

216

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

9:36 PM

Page 217

η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και η συμφορά

1960- 1974

Πισώπλατη μαχαιριά από την Τουρκία σε βάρος της Ελλάδας, με την ανοχή του ΝΑΤΟ. Για να σατιρίσει αυτή την κατάσταση ο Αρχέλαος καταφεύγει σε σουρρεαλιστικές προσεγγίσεις, αναπαριστώντας ένα υπερμεγέθες χέρι («Αθηναϊκή», 17.4.1964).

«Ελευθερία για όλους», αναγράφεται στο αμερικανικό γραμματόσημο, «εκτός από την Κύπρο», συμπληρώνει ειρωνικά ο Φωκίων Δημητριάδης, σατιρίζοντας την πολιτική των ΗΠΑ («Τα νέα», 13.4.1964).

217

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

9:36 PM

Page 218

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Πάνω: Ο Βασίλης Μητρόπουλος σχολιάζει την τουρκική πολιτική παρουσιάζοντάς την ως ιδιοτελή, αφού επιδιώκει οικονομική βοήθεια τόσο από τη Ρωσία, όσο και από τις ΗΠΑ και τη Βρετανία. Στο σκίτσο ο Σοβιετικός ηγέτης, Νικίτα Χρουτσιόφ, προσφέρει σακουλάκια με χρήματα στον Τούρκο, ο οποίος όμως δείχνει πίσω από την πλάτη του προς τον Βρετανό και τον Αμερικανό την πραγματική πολιτική του, γραμμένη σε ένα κομμάτι χαρτί: «Η Κύπρος είναι τουρκική». Μηνύματα δίνει ο γελοιογράφος με τις εκφράσεις των προσώπων. Ο Αμερικανός δείχνει απορημένος, ενώ ο Βρετανός ικανοποιημένος («Ελευθερία», 19.4.1964). Αριστερά: Υπό τα βλέμματα του Αμερικανού προέδρου, Λίντον Τζόνσον, και του Βρετανού πρωθυπουργού, Άλεκ Χιουμ, η δέσμια ελληνοτουρκική φιλία, στο πρόσωπο ελκυστικής νεαρής, δέχεται τα τουρκικά βέλη, ενώ ο πρωθυπουργός της Τουρκίας, Ισμέτ Ινονού, υποδεικνύει ότι πρέπει να αποφευχθεί «προς το παρόν» το θανάσιμο κτύπημα στην καρδιά. Λόγω του Κυπριακού οι σχέσεις Ελλάδας - Τουρκίας ήταν τεταμένες, αλλά δεν είχαν φτάσει σε έσχατα όρια. Ο Φωκίων Δημητριάδης διακωμωδεί την επιθετική πολιτική της τουρκικής κυβέρνησης, αλλά ψέγει και την ανοχή των συμμαχικών κυβερνήσεων των ΗΠΑ και της Βρετανίας («Τα νέα», 17.4.1964).

218

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

9:36 PM

Page 219

η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και η συμφορά

1960- 1974

Στη διάρκεια των διακοινοτικών ταραχών είχαν παρουσιαστεί φαινόμενα λαφυραγώγησης καταστημάτων, οικιών και άλλων υποστατικών. Ο ελληνικός και ο ελληνοκυπριακός Τύπος έδιναν έμφαση στις λεηλασίες από ομάδες Τούρκων εξτρεμιστών, αλλά σε παρόμοιες πράξεις προέβαιναν και ορισμένοι Ελληνοκύπριοι. Στη γελοιογραφία του ο Αρχέλαος παρουσιάζει ομάδα Τούρκων, που είναι έτοιμοι να εφορμήσουν σε ελληνικά καταστήματα («Αθηναϊκή», 18.4.1964).

Το λαϊκό αίσθημα που επικρατούσε στην Ελλάδα εκφράζει ο Αρχέλαος, καλώντας τις ΗΠΑ και τη Βρετανία να συμμαζέψουν το... κοπρόσκυλο, δηλαδή την Τουρκία και τις επιθετικές της ενέργειες («Αθηναϊκή», 22.4.1964).

219

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

9:36 PM

Page 220

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Τον σταυρό στην πορεία προς τον Γολγοθά αποτελούσαν για τον πρωθυπουργό, Γεώργιο Παπανδρέου, διάφορα προβλήματα, με τις Συμφωνίες Ζυρίχης να βρίσκονται πάνω από τα υπόλοιπα, στη γελοιογραφία του Βασίλη Μητρόπουλου («Ελευθερία», 26.4.1964).

220

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

9:36 PM

Page 221

η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και η συμφορά

1960- 1974

Αριστερά: Το αυγό της Ζυρίχης στα χέρια του Ευάγγελου Αβέρωφ έγινε θρύψαλα κατά το τσούγκρισμα με τον Μακάριο. Με το σχόλιο ότι, «Αυγό Τουρκίας ήτανε», ο γελοιογράφος Κώστας Μητρόπουλος υπενθυμίζει ότι το σχέδιο για τη λύση του Κυπριακού, στη βάση του οποίου συνομολογήθηκαν οι Συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου, είχε ετοιμαστεί από την τουρκική πλευρά («Το βήμα», 3.5.1964). Κέντρο: Δύο είναι τα κύρια κωμικά στοιχεία σε αυτή τη γελοιογραφία του Αρχέλαου. Το ένα είναι η σούβλα για τον οβελία του Πάσχα στα χέρια του Κύπριου στρατιώτη και το άλλο είναι η κλίμακα με την οποία παρουσιάζει τον Κύπριο από τη μια και τον Τούρκο κρυβόμενο και φοβισμένο από την άλλη («Αθηναϊκή», 5.5.1964). Δεξιά: Μια συνηθισμένη του πρακτική χρησιμοποιεί στη γελοιογραφία αυτή ο Φωκίων Δημητριάδης. Σχολιάζει τα γεγονότα, δίνοντας εικαστική μορφή σε λαϊκές φράσεις, αποφθέγματα, αρχαία ρητά κ.λπ. Στη συγκεκριμένη περίπτωση αναπαριστά τη λαϊκή ρήση, «φωνάζει ο κλέφτης για να φοβηθεί ο νοικοκύρης», με αφορμή τις επικρίσεις που διατυπώθηκαν από την Τουρκία σε βάρος της Ελλάδας ότι με τη στάση της στο Κυπριακό προκαλεί αναταραχή στις ελληνοτουρκικές σχέσεις («Τα νέα», 6.5.1964).

221

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

9:36 PM

Page 222

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Πάνω: Απαράδεκτες δεν ήταν οι βάσεις των συζητήσεων για το Κυπριακό, αλλά οι βρετανικές βάσεις στην Κύπρο. Αυτό το μήνυμα επιχειρεί να δώσει ο Αρχέλαος («Αθηναϊκή», 8.5.1964). Αριστερά: Με δόλωμα την προσφυγή προσπαθούσε η Τουρκία να ψαρέψει σε θολά νερά στη σύνοδο του ΝΑΤΟ, κατά τον Φωκίωνα Δημητριάδη, ο οποίος δίνει στον αναγνώστη τα κλειδιά για την αποκωδικοποίηση της γελοιογραφίας, με τον τίτλο και τη λεζάντα («Τα νέα», 7.5.1964).

222

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

9:36 PM

Page 223

η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και η συμφορά

1960- 1974

Πάνω: Αν κινδυνεύει το ΝΑΤΟ, αυτό οφείλεται στην άγκυρα που έχει δεμένη στο πόδι του. Ο Αρχέλαος χρησιμοποιεί στη γελοιογραφία του τη διπλή σημασία που έχει η λέξη «άγκυρα», παραπέμποντας στην πρωτεύουσα της Τουρκίας («Αθηναϊκή», 8.5.1964). Δεξιά: Προτάσσοντας βέτο η Ελλάδα απέτρεψε προσπάθεια της Τουρκίας να εμπλέξει το ΝΑΤΟ στα τεκταινόμενα στην Κύπρο, ώστε να υποκατασταθεί ο ρόλος του ΟΗΕ, όπου τύγχανε σθεναρής υποστήριξης η Κύπρος. Ο Φωκίων Δημητριάδης απεικονίζει τον υπουργό Εξωτερικών της Τουρκίας, Κεμάλ Ερκίν, εξουθενωμένο, ενώ ως προπονητής του παρουσιάζεται ο Βρετανός πρωθυπουργός, Άλεκ Χιουμ, κι αυτό όχι τυχαία («Τα νέα», 15.5.1964).

223

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

9:36 PM

Page 224

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Ως καουμπόι απεικονίζει τον πρωθυπουργό της Ελλάδας, Γεώργιο Παπανδρέου, ο Φωκίων Δημητριάδης, ενόψει της επίσκεψής του στην Ουάσιγκτον. Μονολογώντας ότι θα μιλήσει στον πρόεδρο των ΗΠΑ, Λίντον Τζόνσον, στη γλώσσα που καταλαβαίνει, ο Φωκίων Δημητριάδης εξηγεί τι εννοεί με την επιγραφή που τοποθετεί στο χέρι του Παπανδρέου: «Ούτε συμβιβασμό, ούτε ανταλλάγματα, ούτε πιέσεις, ούτε χρήματα! Μια μόνον λύσις: Πλήρης ανεξαρτησία». Αναφέρεται φυσικά στο σχέδιο Άτσεσον, το οποίο οι ΗΠΑ επιδίωκαν να επιβάλουν πάση θυσία στην Κύπρο και την Ελλάδα («Τα νέα», 22.6.1964).

Ανελλιπώς πραγματοποιούσε στρατιωτικά γυμνάσια την περίοδο εκείνη η Τουρκία. Μάλιστα, εκφράζονταν φόβοι ότι τα γυμνάσια θα χρησιμοποιούνταν ως προκάλυμμα για αιφνίδια απόβαση στην Κύπρο. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν επέτρεψαν οι διεθνείς συνθήκες, λόγω της εμπλοκής της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία λειτούργησε ως «αντίπαλο δέος». Ιδιαίτερα, ύστερα από το ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, της 4ης Μαρτίου 1964, η Τουρκία έβλεπε να καθίσταται ολοένα και δυσκολότερη η πραγματοποίηση εισβολής, όπως σχολιάζει ο Φωκίων Δημητριάδης («Τα νέα», 18.5.1964).

224

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

9:36 PM

Page 225

η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και η συμφορά

1960- 1974

Μπροστά στον μαυροπίνακα τοποθετεί τον Αμερικανό πρόεδρο, Λίντον Τζόνσον, ο Φωκίων Δημητριάδης και τον πρωθυπουργό της Ελλάδας, Γεώργιο Παπανδρέου, σε ρόλο δασκάλου να του εξηγεί την εξίσωση: «Δημοκρατία + Ελευθερία = Κυπριακόν». Στη λεζάντα ο γελοιογράφος χρησιμοποιεί ένα αρχαίο απόφθεγμα, που σημαίνει, «Το οποίο πρέπει να αποδείξεις», θέτοντας έτσι τις ΗΠΑ προ των ευθυνών τους, αφού αυτοπαρουσιάζονταν ως η ηγέτιδα χώρα του ελεύθερου και δημοκρατικού κόσμου («Τα νέα», 25.6.1964).

Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας, Γεώργιος Παπανδρέου, απέρριψε προτροπές για συνάντηση με τον Τούρκο ομόλογό του, Ισμέτ Ινονού, παρά τις παρεμβάσεις της αμερικανικής κυβέρνησης («Τα νέα», 26.6.1964).

225

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

9:37 PM

Page 226

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Το ύφος και η στάση του Τούρκου είναι αποκαλυπτική όσον αφορά το ερώτημα κατά πόσο ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα τα όσα αναγράφονται στο πλακάτ που κρατεί. Η προσποίηση ότι η Τουρκία σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα ήταν απαραίτητη για να παραχωρήσουν οι ΗΠΑ οικονομική ενίσχυση προς τη χώρα. Ο Αμερικανός πρόεδρος, Λίντον Τζόνσον, δεν φαίνεται να πολυπιστεύει σε κάτι τέτοιο, όπως τον έχει αναπαραστήσει στη γελοιογραφία του ο Βασίλης Μητρόπουλος («Ελευθερία», 28.6.1964).

Τις επιθετικές προθέσεις της Τουρκίας εναντίον της Κύπρου, σατιρίζει ο Αρχέλαος, με τη γνωστή λιτή και παραστατική γραμμή του.

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

9:37 PM

Page 227

η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και η συμφορά

1960- 1974

Έντονες ήταν οι πληροφορίες για μυστική απόβαση τουρκικών δυνάμεων στην Κύπρο. Ο Αρχέλαος σχολιάζει ότι αυτό μπορούσε να γίνει μόνο με την ένοχη συμβολή των Βρετανών, οι οποίοι διατηρούσαν στρατιωτικές βάσεις στο νησί («Αθηναϊκή», 14.7.1964»).

Η γελοιογραφία αυτή αναδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ημέρα» στις 17.7.1964, από βρετανική εφημερίδα, με το σχόλιο ότι «Βρετανοί εξακολουθούν να βάλλουν κατά της Κύπρου εις το πρόσωπον του Προέδρου Μακαρίου». Μπροστά από τον Μακάριο, τον οποίο έντυσε ως καννίβαλο, ο γελοιογράφος τοποθέτησε μια κατσαρόλα με την επιγραφή, «Μενού. Μουσακάς εκ Τουρκοκυπρίων. Εξηντλήθη». Με τη γελοιογραφία αυτή ενισχυόταν η προπαγάνδα περί «γενοκτονίας» των Τουρκοκυπρίων, με στόχο να δικαιολογηθεί η σχεδιαζόμενη τουρκική εισβολή.

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

9:37 PM

Page 228

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Με τη στήριξη των ΗΠΑ και της Βρετανίας επιδίωκαν οι Τουρκοκύπριοι τη δημιουργία δικού τους κρατιδίου στην Κύπρο. Στη γελοιογραφία αυτή του Αρχέλαου δεν αναδεικνύεται η ουσία των διχοτομικών επιδιώξεων της τουρκοκυπριακής ηγεσίας για διαμελισμό του νησιού («Αθηναϊκή», 20.7.1964).

Η Τουρκία ήταν έτοιμη να εξαποστείλει τα βομβαρδιστικά της αεροπλάνα εναντίον της Κύπρου. Ο Αρχέλαος σατιρίζει τις επιδιώξεις της Τουρκίας αναπαριστώντας το βομβαρδιστικό ως χάρτινο («Αθηναϊκή», 22.7.1964). Αργότερα όμως οι βομβαρδισμοί έγιναν πραγματικότητα και το αίμα πότισε πάλι την κυπριακή γη.

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

9:37 PM

Page 229

η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και η συμφορά

1960- 1974

Ο Αρχέλαος τοποθετεί τον πρωθυπουργό, Γεώργιο Παπανδρέου, σε ρόλο φακίρη, ο οποίος βγάζει από το τουρκικό φέσι το φίδι (κι εδώ λειτουργεί εικαστικά ο συνειρμός για το Φόρειν Όφις), το οποίο όμως δεν φαίνεται να ελέγχει. Αντιθέτως, το φίδι παρουσιάζεται έτοιμο να επιτεθεί εναντίον του («Αθηναϊκή», 22.7.1964).

Τα αποβατικά γυμνάσια της Τουρκίας γίνονταν με στόχο όχι μόνο την Κύπρο, αλλά και το αμερικανικό θησαυροφυλάκιο, κατά τον Αρχέλαο. Οι ΗΠΑ παρείχαν πακτωλούς δολαρίων για τη στρατιωτική ενίσχυση της Τουρκίας («Αθηναϊκή», 27.7.1964).

229

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

9:37 PM

Page 230

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Αριστερά: Με την παρουσία της ελληνικής μεραρχίας, η οποία είχε μεταφερθεί μυστικά στην Κύπρο, το νησί μετατράπηκε σε απόρθητο φρούριο, σύμφωνα με το σκίτσο του Αρχέλαου, στο οποίο απεικονίζεται ο Γεώργιος Γρίβας επικεφαλής των στρατιωτικών δυνάμεων της Κύπρου. Η εξέλιξη αυτή έθεσε την Τουρκία προ του διλήμματος για πραγματοποίηση της από πολλού σχεδιαζόμενης εισβολής στο νησί («Αθηναϊκή», 28.7.1964). Δεξιά: Προσωπογραφία του Αμερικανού μεσολαβητή, Ντιν Άτσεσον, ο οποίος είχε αναλάβει την προώθηση του σχεδίου, που προνοούσε ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, έναντι εδαφικών ανταλλαγμάτων προς την Τουρκία, δηλαδή την παραχώρηση στρατιωτικών βάσεων («Το βήμα», 30.7.1964).

230

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

9:37 PM

Page 231

η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και η συμφορά

1960- 1974

Αριστερά: Η προσφυγή στον ΟΗΕ, που προωθούσαν ο Μακάριος και ο πρωθυπουργός της Ελλάδας, Γεώργιος Παπανδρέου, αποτελούσαν πλήγμα για την Τουρκία. Ο Αρχέλαος βρήκε αφορμή από το φεστιβάλ της Αθήνας για το λογοπαίγνιο στη λεζάντα («Αθηναϊκή», 30.7.1964). Δεξιά: Με αφορμή τα καλλιστεία, ο Βασίλης Μητρόπουλος παρουσιάζει τη Μις Τουρκία ως δυσαρεστημένη από τα αποτελέσματα του διαγωνισμού, γι’ αυτό και απευθύνει (μέσω του παιδιού) την απειλή για απόβαση, απειλή την οποία πλειστάκις η Τουρκία διατύπωσε εναντίον της Κύπρου. Τα παιδιά χρησιμοποιούνται συχνά από τον Βασίλη Μητρόπουλο για σχολιασμό προσώπων και καταστάσεων, ίσως επειδή, «από παιδί και από τρελό μαθαίνεις την αλήθεια» («Ελευθερία», 5.8.1964).

231

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

9:37 PM

Page 232

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Από την τσέπη Τούρκου φαίνεται να ξεπροβάλλει το σχέδιο Άτσεσον. Ο Βασίλης Μητρόπουλος με την αναπαράσταση αυτή δίνει το μήνυμα ότι το σχέδιο ήταν απόρροια των τουρκικών συμφερόντων. Η κίνηση του Τούρκου να φέρει το δάκτυλο στο στόμα ερμηνεύεται ως προσπάθεια για απόκρυψη της πραγματικότητας. Η Κύπρος και η Ελλάδα είχαν απορρίψει το σχέδιο ως απαράδεκτο («Ελευθερία», 10.8.1964).

232

Παρέμβαση στο Κυπριακό επιχείρησε και η Γαλλία, επί προεδρίας του ντε Γκωλ, μια παρέμβαση που ήταν ανεπιθύμητη για την Τουρκία, όπως σχολιάζει στο σκίτσο του ο Αρχέλαος («Αθηναϊκή», 14.8.1964).

2nd File 183-312A:Layout 1

11/22/09

9:37 PM

Page 233

η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και η συμφορά

Η Βρετανία και οι ΗΠΑ ωθούσαν την Κύπρο στον γκρεμό, αλλά και στις αγκάλες της Σοβιετικής Ένωσης, σύμφωνα με τον Κώστα Μητρόπουλο («Το βήμα», 18.8.1964).

1960- 1974

Η στρατιωτική ειρηνευτική δύναμη φαίνεται να παρακολουθεί απαθής τη διένεξη στην Κύπρο. Η γελοιογραφία αναδημοσιεύτηκε στην «Αθηναϊκή» από γερμανική εφημερίδα στις 21.8.1964.

233

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 2

ΓΙΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ WWW.ARMIDAPUBLICATIONS.COM

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 2

FOR MORE INFORMATION VISIT WWW.ARMIDAPUBLICATIONS.COM

3rd File 313-344:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

10:01 PM

Page 338

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Ως ειρηνοποιός και δαφνοστεφανωμένος, ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών, κρατά στο ένα χέρι κοντάρι, με το οποίο διατρυπά την Κύπρο, ενώ με το άλλο φιμώνει το άγαλμα της Ελευθερίας. Έτσι είδε την απονομή του βραβείου Νόμπελ για την Ειρήνη στον Χένρι Κίσσινγκερ ο Βαγγέλης Παυλίδης.

338

Ως χασάπη της Κύπρου χαρακτηρίζει τον υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ, Χένρι Κίσσινγκερ, ο Γιώργος Μαυρογένης («Σατιρική», 14.12.1974).

3rd File 313-344:Layout 1

11/22/09

10:01 PM

Page 339

η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και η συμφορά

1960- 1974

Μεγάλη γελοιογραφική σύνθεση του Γιάννη Κυριακόπουλου (ΚΥΡ), με κεντρικό πρόσωπο σατιρικής προσέγγισης τον Αμερικανό υπουργό Εξωτερικών, Χένρι Κίσσινγκερ, ως προαγωγό στον «Λευκό οίκο ανοχής». Στη σύνθεση, η οποία βρίθει από αριστοφανικά υπονοούμενα και παραλληλισμούς, υπάρχουν πολλές αναφορές για τον ρόλο του Κίσσινγκερ και τη βράβευσή του με Νόμπελ Ειρήνης. Η Κύπρος παρουσιάζεται ως νεαρή σε κορνίζα, κάτω από την οποία ο γελοιογράφος σχολιάζει: «άντε πάλι, Χένρυ... Την έκοψες...» Στην ταρίφα επίσης υπάρχουν κωδικοποιημένα καυστικά σχόλια, για το πραξικόπημα, τη Χούντα και τη διχοτόμηση. Η Τουρκία παρουσιάζεται ως ιερόδουλη, η οποία γέννησε ένα νόθο κράτος. Πιο κάτω εικονίζεται και το ίδιο το νόθο ή «τσιμπούκ ογλάν», το οποίο, κατά τον γελοιογράφο, είναι φτυστό ο Ραούφ Ντενκτάς, ο Τουρκοκύπριος εθνικιστής ηγέτης. Για την άλλη ιερόδουλη, την Αγγλία, παρατίθεται το σχόλιο ότι «πούλησε την τιμή της, αλλά κράτησε τη ‘‘βάσι‘‘ της ανέπαφη». Στον τοίχο κρέμμεται και μισός πίνακας της Αφροδίτης, με το σχόλιο ότι το υπόλοιπο το πήραν οι Τούρκοι, διότι ισχυρίζονται ότι η Αφροδίτη είναι Τουρκοκύπρια και βέβαια «πήρανε το καλύτερο κομμάτι», κατά τον ΚΥΡ.

339

3rd File 313-344:Layout 1

11/22/09

10:01 PM

κυπριακό

Ο Τουρκοκύπριος ηγέτης, Ραούφ Ντενκτάς, επέμενε στην εφαρμογή λύσης δύο ζωνών στο Κυπριακό. Ο Γιώργος Μαυρογένης σχολιάζει στη γελοιογραφία του ότι η «εισήγηση» αυτή του Ντενκτάς δεν ήταν δικής του έμπνευσης, όπως φυσικά δεν του ανήκε ούτε το έδαφος της Κύπρου που κατέλαβαν τα τουρκικά στρατεύματα («Σατιρική», 14.12.1974).

340

Page 340

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

3rd File 313-344:Layout 1

11/22/09

10:01 PM

Page 341

η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και η συμφορά

1960- 1974

Μια προφητική γελοιογραφία του Γιώργου Μαυρογένη, στην οποία παρουσιάζει τον κυπριακό λαό να εύχεται να μην αποτελέσει μαραθώνιο η κούρσα των συνομιλιών, με τους Ραούφ Ντενκτάς και Γλαύκο Κληρίδη στην αφετηρία. Οι φόβοι του επιβεβαιώθηκαν, αφού αλλεπάλληλοι γύροι συνομιλιών επρόκειτο να αποβούν άκαρποι («Σατιρική», 21.12.1974).

341

3rd File 313-344:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

10:01 PM

Page 342

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Μέσα στις τραγικές συνθήκες της προσφυγιάς ο Άντης Ψημενόπουλος βρίσκει τη δύναμη και τον τρόπο να προσφέρει ένα γλυκόπικρο χαμόγελο με τα σκίτσα του, τα οποία διακρίνονται από αυτοσαρκασμό, πολλές φορές και από σεξουαλικά υπονοούμενα, αντλημένα από την αριστοφανική παράδοση και την αρχαιοελληνική κωμωδία («Σατιρική», 23.11.1974 και 21.12.1974).

342

3rd File 313-344:Layout 1

11/22/09

10:01 PM

Page 343

η υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και η συμφορά

1960- 1974

Ένα σκίτσο του Γιάννη Ιωάννου γεμάτο πόνο και πίκρα για την τραγωδία του 1974. Η Κύπρος αποχαιρετούσε τη χρονιά της συμφοράς στα προσφυγικά αντίσκηνα.

343

3rd File 313-344:Layout 1

11/22/09

10:01 PM

Page 344

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:05 PM

Page 345

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:05 PM

Page 346

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:05 PM

Page 347

η πορεία προς τη λύση ή τη διάλυση

ον Ιανουάριο του 1975 άρχισαν νέες διαπραγματεύσεις για το Κυπριακό, μέσα στις τραγικές συνθήκες που προκάλεσε η τουρκική εισβολή: το 37% του κυπριακού εδάφους βρισκόταν υπό κατοχή, η υποδομή του νησιού ήταν κατεστραμμένη, 200.000 πρόσφυγες διαβιούσαν στα αντίσκηνα, ενώ χιλιάδες οικογένειες θρηνούσαν νεκρούς και αγωνιούσαν για τους αγνοούμενους. Παράλληλα, η Τουρκία μεθόδευε την αναγκαστική μετακίνηση των Τουρκοκυπρίων (που κατοικούσαν διάσπαρτοι στο νησί) στο κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου. Απώτερος στόχος ήταν, ανέκαθεν, η διχοτόμηση της Κύπρου, η δημιουργία τουρκικής κρατικής οντότητας με εθνικά «καθαρό» πληθυσμό. Γι’ αυτό και εντάθηκαν οι πιέσεις, οι βιαιοπραγίες και οι εκβιασμοί που ασκούνταν στους εγκλωβισμένους της Καρπασίας, οι οποίοι αριθμούσαν 9.000 άτομα, ώστε να εξαναγκαστούν να εγκαταλείψουν την περιοχή τους. Σε νέες αποσχιστικές ενέργειες προχώρησε η τουρκoκυπριακή ηγεσία στις 13 Φεβρουαρίου 1975, όταν ο Ραούφ Ντενκτάς ανακήρυξε παράνομα το «Τουρκικό Ομόσπονδο Κράτος της Κύπρου», λίγες ημέρες μετά την επιβολή του αμερικανικού εμπάργκο στη διάθεση όπλων στην Τουρκία. Κι ενώ διεξάγονταν εντατικές συνομιλίες μεταξύ του Γλαύκου Κληρίδη και του Ραούφ Ντενκτάς για το Κυπριακό, προέκυψε μείζων πολιτική κρίση. Τον Μάρτιο του 1976 ετοιμάστηκαν οι ελληνοκυπριακές προτάσεις, με τις οποίες γινόταν αποδεκτή η «επώδυνη», ύστατη υποχώρηση για την αποδοχή λύσης δικοινοτικής ομοσπονδίας στο Κυπριακό. Την ίδια ημέρα που το Εθνικό και το Υπουργικό Συμβούλιο συνεδρίαζαν από κοινού για την έγκριση των προτάσεων, παραιτήθηκε ο Γλαύκος Κληρίδης από τη θέση του διαπραγματευτή. Ο Γλαύκος Κληρίδης είχε κατηγορηθεί για διαρροή των προτάσεων και για δέσμευσή του, χωρίς τη συγκατάθεση του Μακάριου, να καταθέσει πρώτος εκ μέρους της ελληνοκυπριακής πλευράς προτάσεις για το Κυπριακό. Μετά την παραίτηση του Γλαύκου Κληρίδη, αναδιαμορφώθηκε ο πολιτικός χάρτης της Κύπρου. Ο Σπύρος Κυπριανού εξήγγειλε ότι θα ιδρύσει νέο κόμμα, τη Δημοκρατική Παράταξη, ενώ ο Γλαύκος Κληρίδης ανακοίνωσε ότι θα προ-

1975- 2008

χωρήσει επίσης σε σύσταση νέου κόμματος, του Δημοκρατικού Συναγερμού. Κατά τις πρώτες βουλευτικές εκλογές, ύστερα από την τουρκική εισβολή, στις 5 Σεπτεμβρίου 1976, τα κόμματα που υποστήριζαν τον Μακάριο κατέληξαν σε συμφωνία και πέτυχαν την κατανομή μεταξύ τους των 35 βουλευτικών εδρών, αποκλείοντας από τη Βουλή τον ΔΗΣΥ, ο οποίος κατηγορήθηκε ότι στέγασε πολιτικά οπαδούς και στελέχη της ΕΟΚΑ Β΄.

Ελπίδες που διαψεύστηκαν Για πρώτη φορά η τουρκική πλευρά έδειχνε κάποια σημεία συνδιαλλαγής, γεγονός που οδήγησε τον Μακάριο να δηλώσει ότι είτε θα λυθεί μέσα στο 1977 το Κυπριακό, είτε θα ακολουθήσει μακροχρόνιος αγώνας. Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος και ο Ραούφ Ντενκτάς σε συνάντησή τους υπό την αιγίδα του γενικού γραμματέα του ΟΗΕ, Κουρτ Βαλντχάιμ, συμφώνησαν σε τέσσερις κατευθυντήριες γραμμές για την επίλυση του Κυπριακού, τον Φεβρουάριο του 1977. Οι ελπίδες, που αναπτερώθηκαν με την εκλογή του Τζίμι Κάρτερ στην προεδρία των ΗΠΑ, όπως επίσης και οι διαβεβαιώσεις του Αμερικανού μεσολαβητή, Κλαρκ Κλίφορντ, διαψεύστηκαν. Ο Τουρκοκύπριος διαπραγματευτής κ. Ονάν επέδωσε στον εκπρόσωπο της ελληνοκυπριακής πλευράς, Τάσσο Παπαδόπουλο, χάρτη με απαράδεκτες προτάσεις στο εδαφικό. Στις 2 Αυγούστου 1977, ο Μακάριος υπέστη δεύτερο έμφραγμα μυοκαρδίου μέσα σε τέσσερις μήνες. Την επομένη επήλθε το μοιραίο, παρά τις προσπάθειες των γιατρών του. Ο Μακάριος απεβίωσε σε ηλικία 64 χρονών. Βρισκόταν στο πηδάλιο από το 1950, όταν ανακηρύχθηκε Αρχιεπίσκοπος. Τον Μακάριο διαδέχθηκε στην προεδρία της Δημοκρατίας ο πρόεδρος της Βουλής και της Δημοκρατικής Παράταξης (που αργότερα μετονομάστηκε σε Δημοκρατικό Κόμμα), Σπύρος Κυπριανού. Ουδείς άλλος διεκδίκησε τις εκλογές τον Φεβρουάριο του 1978, λόγω της έκρυθμης κατάστασης που δημιουργήθηκε μετά την απαγωγή του γιου του Σπύρου Κυπριανού, Αχιλλέα, από πραξικοπηματικά στοιχεία. Η επαναδραστηριοποίηση του διεθνούς παράγοντα για

347

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 2

ΓΙΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ WWW.ARMIDAPUBLICATIONS.COM

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 2

FOR MORE INFORMATION VISIT WWW.ARMIDAPUBLICATIONS.COM

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

10:12 PM

Page 416

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Ο Αμερικανός πρόεδρος, Τζίμι Κάρτερ, υποδέχεται στη θέση του αγάλματος της Ελευθερίας τον Έλληνα πρωθυπουργό, Κωνσταντίνο Καραμανλή. Αντί της δάδας όμως κρατεί τον Τούρκο πρωθυπουργό, Μπουλέντ Ετζεβίτ. Ο Κώστας Μητρόπουλος υπονοεί ότι η κυβέρνηση Κάρτερ στηρίζει την Τουρκία, παραβλέποντας τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ιδιαίτερα στην Κύπρο («Το βήμα», 28.5.1978).

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:12 PM

Page 417

η πορεία προς τη λύση ή τη διάλυση

Το χάσμα που χωρίζει τις απόψεις Κυπριανού - ΗΠΑ, είναι το ποτάμι αίματος που χύθηκε κατά το έγκλημα σε βάρος της Κύπρου, υπενθυμίζει ο Βαγγέλης Παυλίδης («Το βήμα», 31.5.1978).

1975- 2008

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

10:12 PM

Page 418

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Στη γελοιογραφία του Γιάννη Ιωάννου, όλοι οι ηγέτες του ΝΑΤΟ βοηθούν αθέμιτα τον παραχαϊδεμένο πρωθυπουργό της Τουρκίας, Μπουλέντ Ετζεβίτ, στην παρτίδα πόκερ με τον Έλληνα πρωθυπουργό, Κωνσταντίνο Καραμανλή, στο καουμπόικο σαλούν της Δύσης («Το βήμα», 31.5.1978).

418

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:12 PM

Page 419

η πορεία προς τη λύση ή τη διάλυση

1975- 2008

Οι ΗΠΑ ακολουθούσαν μεροληπτική πολιτική, ευνοώντας την Τουρκία, παρόλο που παραβίαζε το διεθνές δίκαιο και εκδήλωνε επεκτατικές βλέψεις εις βάρος της Ελλάδας και της Κύπρου. Ο Βαγγέλης Παυλίδης σατιρίζει και αποκαλύπτει την αμερικανική πολιτική των δύο μέτρων και δύο σταθμών, ενόψει της προθυμίας των ΗΠΑ να διαδραματίσουν ρόλο διαιτητή στις «ελληνοτουρκικές διαφορές» («Το βήμα», 1.6.1978).

419

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

10:12 PM

Page 420

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Σε αυτή τη γελοιογραφία του Γιώργου Μαυρογένη αποδίδεται ρόλος διαιτητή στον Γ.Γ. του ΟΗΕ, Κουρτ Βαλντχάιμ. Αντίπαλοι είναι ο πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας, Σπύρος Κυπριανού, ντυμένος με τα εθνικά χρώματα και ο Ραούφ Ντενκτάς, στο στόμα του οποίου ο γελοιογράφος τοποθετεί μια πιπίλα, χαρακτηρίζοντάς τον με εικαστικά μέσα ως πολιτικό νήπιο, στηριζόμενο από τον Τούρκο πρωθυπουργό, Μπουλέντ Ετζεβίτ. Ο Σπύρος Κυπριανού υποδεικνύει στον Κουρτ Βαλντχάιμ να αναλάβει πραγματικά τον ρόλο του διαιτητή και όχι του επόπτη «πρασίνων γραμμών». Η αναφορά παραπέμπει στη λεγόμενη «πράσινη γραμμή», τη διαχωριστική γραμμή κατάπαυσης του πυρός μετά την τουρκική εισβολή («Σατιρική», 3.6.1978).

420

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:12 PM

Page 421

η πορεία προς τη λύση ή τη διάλυση

1975- 2008

Με αφορμή την πραγματοποίηση του Μουντιάλ, ο Κώστας Μητρόπουλος παρομοιάζει το Κυπριακό με μπάλα που κλωτσοκοπούν τα μέλη του ΝΑΤΟ («Το βήμα», 4.6.1978).

421

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

10:12 PM

Page 422

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Η ομάδα του ΝΑΤΟ στο Μουντιάλ όπως την απεικονίζει ο Γιάννης Ιωάννου. Διακρίνονται ανάμεσα σε άλλους, ο πρωθυπουργός της Ελλάδας, Κωνσταντίνος Καραμανλής, πάντοτε κομψά ντυμένος, ο πρωθυπουργός της Τουρκίας, Μπουλέντ Ετζεβίτ, στην αγκαλιά του Αμερικανού προέδρου, Τζίμι Κάρτερ, ενώ η μπάλα - υδρόγειος βρίσκεται μπροστά από τον Γερμανό καγκελάριο, Χέλμουτ Σμιθ («Το βήμα», 4.6.1978).

Ακόμη ένας μαθητευόμενος θαυματοποιός, ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ, Κουρτ Βαλντχάιμ, έφερε τα αντίθετα αποτελέσματα, αντί της δικαίωσης του κυπριακού λαού, υπαινίσσεται ο Μάριος Αθηαινίτης (ΜΑΘ) (Από το λεύκωμα «Οι θαυματοποιοί»).

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:13 PM

Page 423

η πορεία προς τη λύση ή τη διάλυση

Τη θέση της κυβέρνησης Καραμανλή, ότι η Ελλάδα ανήκει στη Δύση, σατιρίζει ο Βαγγέλης Παυλίδης, παρουσιάζοντας τον «θείο Σαμ» να έχει γραμμένη την Ελλάδα στα παλιά του τα παπούτσια («Το βήμα», 2.7.1978).

1975- 2008

Ο Βαγγέλης Παυλίδης απεικονίζει Τούρκο στρατηγό έτοιμο να βάλει το πόδι του στα χωρικά ύδατα της Ελλάδας, εκφράζοντας έτσι τις επεκτατικές προθέσεις για το Αιγαίο. Στο σωσίβιο ο γελοιογράφος αποκαλύπτει ότι πίσω από αυτές τις βλέψεις βρίσκεται το ΝΑΤΟ («Το βήμα», 2.7.1978).

423

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

κυπριακό

10:13 PM

Page 424

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Οι πληροφορίες για νέες συνωμοσίες κατά της Κύπρου προκάλεσαν αυτό το καυστικό σχόλιο του Γιάννη Ιωάννου, ο οποίος ψέγει τις αλλεπάλληλες διακηρύξεις για άνοιγμα του Φακέλου για την προδοσία της Κύπρου. Οι υποσχέσεις παρέμεναν ανεκπλήρωτες. Με τους πολλούς φακέλους που σχεδίασε στον κάλαθο με την ένδειξη «Αρχείον», ο Γιάννης Ιωάννου υπονοεί επίσης ότι είχαν προηγηθεί πάμπολλες συνωμοσίες κατά της Κύπρου («Το βήμα», 18.7.1978).

424

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:13 PM

Page 425

η πορεία προς τη λύση ή τη διάλυση

1975- 2008

Ο Ραούφ Ντενκτάς, ο Τουρκοκύπριος ηγέτης, υποβάλλει προτάσεις προς την ελληνική πλευρά, στηριζόμενος στον Αττίλα. Ο Κώστας Μητρόπουλος χρησιμοποιεί στη γελοιογραφία του προσωποποιημένους συμβολισμούς για να σατιρίσει την κατάσταση («Το βήμα», 23.7.1978).

425

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 2

ΓΙΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ WWW.ARMIDAPUBLICATIONS.COM

1st File 01-182:Layout 1

11/22/09

8:22 PM

Page 2

FOR MORE INFORMATION VISIT WWW.ARMIDAPUBLICATIONS.COM

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

βιογραφικά

10:25 PM

Page 530

οι γελοιογράφοι και τα έργα τους

Μητρόπουλος, Βασίλης Υπηρετεί για πολλά χρόνια την ελληνική γελοιογραφία, με αξιόλογο έργο, άνκαι αυτοδίδακτος. Γεννήθηκε το 1936 στην Αθήνα. Αποφασίζοντας να ακολουθήσει τα αχνάρια του αδελφού του, Κώστα Μητρόπουλου, άρχισε να δημοσιεύει γελοιογραφίες του στην εφημερίδα «Ελευθερία», το 1963. Ακολούθησε η συνεργασία του ως γελοιογράφου με άλλες εφημερίδες και περιοδικά, όπως η «Ακρόπολη», ο «Ταχυδρόμος», ο «Ελεύθερος Τύπος», ενώ σήμερα δημοσιεύει τα σκίτσα του στην εφημερίδα «Αδέσμευτος Τύπος». Επίσης, είναι συνεργάτης σκιτσογράφος σε διάφορα έντυπα του εξωτερικού, κυρίως αμερικάνικα και ευρωπαϊκά. Σε αυτή τη διάσταση του έργου του οφείλεται το γεγονός ότι παραμένει ένας από τους λίγους γελοιογράφους, οι οποίοι δίνουν τα μηνύματά τους σχεδόν αποκλειστικά μέσω του σκίτσου, αντί του λόγου. Έχει βραβευτεί σε πολλές χώρες για το έργο του. Μεταξύ αυτών η Τουρκία, η Σερβία, η Αγγλία, η Νότια Κορέα, η Κίνα, η Πορτογαλία και φυσικά η Ελλάδα. Μέχρι σήμερα έχουν κυκλοφορήσει επτά λευκώματα με γελοιογραφίες του Βασίλη Μητρόπουλου.

Στα δύσκολα χρόνια της Χούντας δημοσίευσε στις σελίδες του «Ταχυδρόμου» δύο κόμικς. Το ένα έφερε τον τίτλο «Από τη Γη στη Σελήνη» (1970) και το δεύτερο «Παράξενος Καλυβιώτης». Ο τίτλος αποτελούσε παράφραση του δημοφιλούς τηλεοπτικού σίριαλ εκείνης της εποχής, που είχε τίτλο «Παράξενος ταξιδιώτης». Στη δεκαετία του 1990 ο Κώστας Μητρόπουλος άρχισε ένα διαφορετικό είδος γελοιογραφίας, το ημερήσιο κόμικ στριπ, με τίτλο «Άγρια μωρά». Κεντρικοί χαρακτήρες είναι παιδιά που σχολιάζουν περιπαιχτικά κοινωνικές και πολιτικές καταστάσεις. Στη διάρκεια αυτής της μακρόχρονης ενασχόλησης του Κώστα Μητρόπουλου με τη γελοιογραφία έχουν εκδοθεί πάνω από 20 λευκώματα με δικά του σκίτσα. Επίσης έχει βραβευθεί σε διεθνείς εκθέσεις, αλλά και από την Ακαδημία Αθηνών, το 2000. Σκίτσα του εκτίθενται σε πολλές πινακοθήκες ανά τον κόσμο. Σελ. 207 | 208 | 212 | 221 | 245 | 254 | 257 | 300 | 307 | 309 | 319 | 326 | 331 | 356 | 372 | 374 | 382 | 392 | 403 | 406 | 407 | 409 | 411 | 416 | 421 | 425 | 433 | 435 | 439 | 489 | 513 |

Σελ. 218 | 220 | 226 | 231 | 245 | 252 | 254 | 255 | 257 | 301 | Μητρόπουλος, Κώστας Αποτέλεσε και αποτελεί το πρότυπο για πολλούς νεότερους γελοιογράφους, αφού καθιέρωσε νέες προσεγγίσεις στον γελοιογραφικό σχολιασμό της πολιτικής επικαιρότητας. Τα πρώτα του σκίτσα δημοσιεύτηκαν σε αθλητική εφημερίδα, την «Αθλητική Ηχώ», το 1955. Δύο χρόνια αργότερα άρχισε μακρόχρονη συνεργασία με το περιοδικό «Ταχυδρόμος», καθιερώνοντας νέο στιλ στην ελληνική γελοιογραφία, με σκίτσα αφαιρετικά, χωρίς πολλές λεπτομέρεις, ώστε να αναδεικνύεται το κεντρικό μήνυμα προς τον αναγνώστη. Σκίτσα του συγκεντρώθηκαν σε άλμπουμ με τίτλο «Γελοιογραφίες», που εκδόθηκε το 1959. Το 1961 εξέδωσε νέο άλμπουμ με σκίτσα, που είχε τίτλο «Γιατί όχι». Πολιτικές γελοιογραφίες άρχισε να δημοσιεύει στο «Βήμα» το 1960, ενώ από το 1967 εντάχθηκε στο συντακτικό προσωπικό της εφημερίδας «Τα νέα», όπου εργάζεται μέχρι σήμερα.

530

Μιτίδης, Γιώργος Γεννήθηκε στον κατεχόμενο σήμερα Τράχωνα Λευκωσίας. Αφού αποφοίτησε από το Γυμνάσιο Νεάπολης πήγε στην Αθήνα, όπου σπούδασε αγγλική φιλολογία. Παράλληλα, ασχολήθηκε με τη γελοιογραφία, δημοσιεύοντας σκίτσα του στην εφημερίδα «Μεσημβρινή». Αργότερα κατέστη ο βασικός γελοιογράφος της εφημερίδας «Βραδυνή της Κυριακής», μετά το κλείσιμο της οποίας επέστρεψε στην Κύπρο. Συνεργάστηκε ως γελοιογράφος με πολλές εφημερίδες και περιοδικά, κυρίως στον «Πολίτη», τη «Σημερινή» και τον «Φιλελεύθερο», όπου δημοσιεύει μέχρι σήμερα. Πήρε μέρος σε πολλούς διεθνείς διαγωνισμούς και εκθέσεις γελοιογραφίας. Στον διεθνή διαγωνισμό στη Χάιφα του Ισραήλ πήρε το βραβείο Εξαίρετου Έργου. Έχει εκδόσει τρία βιβλία: «Όσα παίρνει ο άνεμος της αλλαγής» (1985), «Χάσαμε τη θεία, στοπ» (1986), «Μισό - μισώ» (1987). Σελ. 345 | 472 |

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:25 PM

Page 531

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

ευρετήριο

Σημαντικοί γελοιογράφοι παρέστησαν και συμμετείχαν στην έκθεση «Έλληνες γελοιογράφοι» που πραγματοποιήθηκε στη Λευκωσία, τον Απρίλιο του 2007. Στη φωτογραφία διακρίνονται, από αριστερά στην πρώτη σειρά, ο Γιάννης Ιωάννου, ο Πάνος Μαραγκός, ο Βασίλης Μητρόπουλος, ο Πέτρος Παπαπέτρου (ΠΙΝ), ο Γιώργος Μαυρογένης, ο πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας, Τάσσος Παπαδόπουλος, ο Σώτος Βοσκαρίδης (Αιπολίδης - BOSS), ο Γιώργος Ζήνωνος (Στασίνος), ο Βαγγέλης Παυλίδης, ο Στάθης Σταυρόπουλος, ο Ανδρέας Πετρουλάκης και ο Σπύρος Ορνεράκης. Στη δεύτερη σειρά από αριστερά, ο Κώστας Βλάχος, ο Ηλίας Μακρής, ο Αντώνης Κέλλας, ο Μάριος Αθηαινίτης (ΜΑΘ) και ο Γιώργος Μιτίδης.

Μποσταντζόγλου, Μέντης (Μποστ) Αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο στην ιστορία της ελληνικής γελοιογραφίας, αλλά και γενικότερα των εικαστικών τεχνών. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1918. Άρχισε σπουδές στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα το 1939, ωστόσο τις διέκοψε έξι μήνες αργότερα, λόγω του πολέμου και της κατοχής. Το 1942 εντάχθηκε στο ΕΑΜ και ανέπτυξε αντιστασιακή δράση. Αμέσως μετά την απελευθέρωση, το 1945, εξέδωσε

το πρώτο του βιβλίο με τίτλο «Ο Άγιος Φανούριος», με το οποίο επιδίωκε την κατανόηση Κινέζων κλασικών. Το 1952 έπιασε δουλειά στην εφημερίδα «Καθημερινή» ως ταμίας και βιβλιοθηκάριος, ωστόσο το ταλέντο του δεν άργησε να αναδειχθεί. Μετά από δύο χρόνια άρχισε να εργάζεται στις «Εικόνες» και αργότερα στον «Ταχυδρόμο» ως εικονογράφος. Το πρώτο του κόμικ με τίτλο «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος» το φιλοτέχνησε για τις εκδοσεις «Ατλαντίς». Από το

531

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

βιογραφικά

10:25 PM

Page 532

οι γελοιογράφοι και τα έργα τους

Ντούβλης, Πάνος Η γελοιογραφία του που παρουσιάζεται στο βιβλίο αυτό και έχει ως θέμα το πρόβλημα της Κύπρου την εντοπίσαμε στην εφημερίδα «Σατιρική», η οποία αναδημοσίευε γελοιογραφίες από αθηναϊκές εφημερίδες.

Ορνεράκης, Σπύρος Έχει στο ενεργητικό του σημαντικό γελοιογραφικό έργο και ο ίδιος προσπαθεί να μεταδώσει τα μυστικά της τέχνης του στους νεότερους. Γεννήθηκε το 1942 στα Χανιά της Κρήτης, τα οποία άφησε σε ηλικία 18 ετών για να μεταβεί στην Αθήνα, όπου σπούδασε διακόσμηση και σκηνογραφία. Μετά τη στρατιωτική του θητεία και για αρκετό χρονικό διάστημα εργάστηκε ως γραφίστας για διαφημίσεις. Η πρώτη του συνεργασία με τον Τύπο άρχισε το 1971 στο περιοδικό «Ταχυδρόμος», όπου εκτός από σκίτσα επιμελήθηκε και εξώφυλλα του περιοδικού. Ταυτόχρονα δημοσίευε σκίτσα του στις εφημερίδες «Τα νέα» και «Το βήμα». Σπάνια επιτυχία απέκτησε το διαχρονικό σκίτσο του με ένα παιδάκι που ουρεί στη βασιλική κορώνα. Με τον τρόπο αυτό ο Σπύρος Ορνεράκης είχε εκφράσει τη θέση του στο δημοψήφισμα μετά τη μεταπολίτευση του 1974 για την κατάργηση της βασιλείας στην Ελλάδα. Το 1975, του απονεμήθηκε το 2ο βραβείο στην Παγκόσμια Έκθεση Αντιφασιστικής Γελοιογραφίας που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα. Ο Σπύρος Ορνεράκης έχει αποδώσει σε σκίτσα ιστορικές δίκες, όπως η δίκη της Χούντας το 1975, για το περιοδικό «Ταχυδρόμος». Το 1991, τα «Νέα» ανέθεσαν στον Σπύρο Ορνεράκη την κάλυψη της δίκης Κοσκωτά με σκίτσα, τα οποία δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα. Τα σκίτσα αυτά εκδόθηκαν σε βιβλίο με τίτλο «Το χρονικό της μεγάλης δίκης». Μετά τη μεταπολίτευση εργάστηκε στην «Καθημερινή». Ακολούθως εργάστηκε στην «Πρωινή» και την «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία», στις «Ειδήσεις», στο «Βήμα της Κυριακής» και στα «Κυριακάτικα νέα». Αφότου επανήλθε στα «Νέα» παρέμεινε να εργάζεται μέχρι σήμερα. Συγχρόνως ασχολείται με τη σκηνογραφία στο θέατρο και την τηλεόραση. Συνεργάζεται με το περιοδικό «Θέατρο» και με πολλά περιοδικά, εξειδικευμένα και ποικίλης ύλης. Αφιέρωσε μεγάλο μέρος του καλλιτεχνικού του ταλέντου στην εικονογράφηση βιβλίων, μεταξύ των οποίων και σχολικά εγχειρίδια, παιδικά βιβλία, διηγήματα, μυθιστορήματα και ποιητικές συλλογές. Η Σχολή που ίδρυσε αποτελεί φυτώριο σκιτσογράφων και γελοιογράφων.

Σελ. 434 |

Σελ. 436 |

1958 καθιέρωσε στη στήλη του «Το Μποστάνι του Μποστ» τρεις φιγούρες που αποτέλεσαν σήμα κατατεθέν στο γελοιογραφικό και εικαστικό του έργο. Είναι η Μαμά Ελλάς, ο Πειναλέων και η Ανεργίτσα, που εκπροσωπούσαν ό,τι απασχολούσε τον ελληνικό λαό την εποχή εκείνη. Ακολούθησαν συνεργασίες του με τα περιοδικά «Ομάδα», «Θεατής» και «Ελευθερία», για να καταλήξει στην αριστερή εφημερίδα «Αυγή». Υπέστη πολλές διώξεις και την καταπίεση λογοκριτών, εξαιτίας της ανατρεπτικής του σάτιρας, η οποία εκφραζόταν με τον ιδιότυπο τρόπο γραφής του (με ανορθογραφίες και ασυνταξίες). Χαρακτηριστικό γνώρισμα του γελοιογραφικού έργου του Μποστ είναι το μαύρο χιούμορ, για κοινωνικές και πολιτικές καταστάσεις αφόρητα τραγελαφικές. Το 1966 ο Μποστ αποφασίζει να εγκαταλείψει την πίεση και το καθημερινό γράψιμο και αφιερώνεται στο εργαστήριο κατάστημά του, το οποίο ονόμασε «Λαϊκαί Εικόναι». Διακοσμούσε πιάτα, ποτήρια, βάζα και άλλα αντικείμενα, ζωγράφιζε πίνακες και τα πωλούσε μαζί με αντίκες. Παράλληλα, έγραφε θεατρικά έργα σε δεκαπεντασύλλαβους στίχους. Σε αυτό το διάστημα συνεργάστηκε κατά καιρούς με τον «Ταχυδρόμο, το «Αντί», τον «Θούριο», το «Men’s Look», την «Πρωινή» και την «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία», δημοσιεύοντας χρονογραφήματα και σκίτσα. Ασχολήθηκε με το θέατρο, υιοθετώντας μια ανορθόδοξη γραφή και παρέδωσε στο κοινό τα μοναδικά αριστουργήματα, «Φαύστα», «Μήδεια», «Δον Κιχώτη», «Όμορφη πόλη», «Μαρία Πενταγιώτισσα», «40 χρόνια Μποστ». Το τελευταίο του έργο, «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», ανεβάστηκε στο Ηρώδειο λίγους μήνες προτού φύγει για πάντα, στις 13 Δεκεμβρίου 1995. Σελ. 9 | 14 | 37 | 40 | 41 | 241 | 263 | 283 | 189 |

532

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:25 PM

Page 533

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Παναγιώτης Με αυτό το όνομα δημοσιεύτηκαν γελοιογραφίες στην περίοδο αμέσως μετά τη μεταπολίτευση του 1974, στην αριστερή εφημερίδα «Αυγή». Σελ. 369 | 370 | Παπαγεωργίου, Γήσης Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1939 και είναι απόστρατος πλοίαρχος του Πολεμικού Ναυτικού. Το 1981 παραιτήθηκε από το Π.Ν. και για ένα διάστημα 12 περίπου χρόνων ασχολήθηκε με τη γελοιογραφία σε συνεργασία με την εφημερίδα «Πρώτη» και στη συνέχεια με το «Βήμα», την «Ελευθεροτυπία» και διάφορα αθηναϊκά περιοδικά. Το 1996 κυκλοφόρησε το βιβλίο «Ελλάς! Χάρηκα!», ευθυμογραφική αντιμετώπιση της Ιστορίας της νεότερης Ελλάδας και ακολούθησαν στο ίδιο πνεύμα τα βιβλία «Ελλάς! Χάσαμε!» και «Ολυμπιακοί! Δώκαμε...». Παράλληλα, ολοκλήρωσε την έρευνα και τη σχεδίαση των στολών του Πολεμικού Ναυτικού, από την εποχή τον Καποδίστρια μέχρι σήμερα, και το 1998 κυκλοφόρησε το λεύκωμα «Στολές του Πολεμικού Ναυτικού». Ακολούθησαν τα λευκώματα, «Έλληνες γελοιογράφοι του 20ού αιώνα» το 1999 και «Ο μεγάλος θίασος» το 2000. Σελ. 436 | Παπαδάτος, Χρ. Ορισμένες γελοιογραφίες του που εντοπίσαμε και που αφορούν την Κύπρο είχαν αναδημοσιευτεί στην εφημερίδα «Σατιρική», κατά τα πρώτα χρόνια μετά τη μεταπολίτευση του 1974. Σελ. 323 | 333 | Παπαπέτρου, Πέτρος (ΠΙΝ) Ανήκει στη νέα γενιά των Κυπρίων γελοιογράφων, αλλά έχει ήδη μια μακρά παράδοση στον τομέα, μάλιστα αφήνει τη δική του σφραγίδα στον καθημερινό σχολιασμό της πολιτικής επικαιρότητας εδώ και πολλά χρόνια. Γεννήθηκε στη Λευκωσία το 1957. Άρχισε να ασχολείται με τη γελοιογραφία από τα

ευρετήριο

μαθητικά του χρόνια. Η «Σατιρική» αποτέλεσε το πρώτο του βάθρο για να επικοινωνήσει με την κοινή γνώμη. Για μεγάλο διάστημα δημοσίευε γελοιογραφίες του σε διάφορες εφημερίδες και περιοδικά. Από το 1987 ο Πέτρος Παπαπέτρου άρχισε να δημοσιεύει τις γελοιογραφίες του καθημερινά στον «Φιλελεύθερο» και συνεχίζει μέχρι σήμερα. Πολλά σκίτσα του χρησιμοποιούνται σε αφίσες, σε διαφημιστικές εκστρατείες, σε σχολικά βοηθήματα, σε εκπαιδευτικά σεμινάρια, στην εικονογράφηση βιβλίων και πολλά άλλα. Είναι πιστός στις γραφικές τέχνες, τις οποίες επίσης τιμά, γιατί από αυτές βγάζει το ψωμί του. Γι’ αυτό και η σχεδιαστική προσέγγιση των γελοιογραφιών του ΠΙΝ είναι αφαιρετική, καθαρή, σταθερή, όπως στις γραφιστικές τέχνες. Στις γελοιογραφίες του Πέτρου Παπαπέτρου (ΠΙΝ) κεντρικό πρόσωπο είναι ο μέσος Κύπριος, ο οποίος, όπως και ο γελοιογράφος, δυσανασχετεί, νιώθει αδύναμος, γι’ αυτό και αυτοσαρκάζει. Όσο κι αν αποπνέει πεσσιμισμό, αυτή είναι η κοινωνική κατάσταση κι αυτήν αποτυπώνει στα σκίτσα του, ευελπιστώντας ότι θα κεντρίσει με την πινέζα του τον λαό να αντιδράσει. Τα σκίτσα του δεν είναι καταγγελτικά, αλλά ειρωνικά και αιχμηρά, όπως ακριβώς μια πινέζα. Ο ΠΙΝ μπορεί να σαρκάζει για οτιδήποτε τον ενοχλεί χωρίς περιορισμούς και χωρίς αναστολές για πρόσωπα και καταστάσεις. Χαρακτηριστική φιγούρα στα έργα του ΠΙΝ είναι η Κυπρούλα, μια αθώα και απροστάτευτη νεανίς, η οποία υφίσταται τα πάνδεινα από τους ισχυρούς. Γελοιογραφίες του που δημοσιεύτηκαν στον «Φιλελεύθερο» έχουν εκδοθεί σε τόμο με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Μπανάνες και άλλα φρούτα». Συμμετείχε σε πολλές εκθέσεις, τόσο στην Κύπρο, όσο και διεθνώς, ενώ τιμήθηκε μεταξύ άλλων και από το Κίνημα Οικολόγων Περιβαλλοντιστών. Σελ. 353 | 444 | 446 | 447 | 448 | 449 | 450 | 451 | 456 | 474 | 475 | 476 | 480 | 482 | 490 | 491 | 500 | 501 | 502 | 503 | 504 | 508 | 515 | 516 | 517 | 520 | 538 | 540 | Παπασπυρόπουλος, Θανάσης Ανήκει στη νεότερη γενιά των γελοιογράφων στην Κύπρο. Είναι αυτοδίδακτος. Γεννήθηκε το 1975 στην Πάτρα, όπου

533

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:25 PM

βιογραφικά

Page 534

οι γελοιογράφοι και τα έργα τους

συνεργάστηκε με διάφορα έντυπα. Το 2003 άρχισε να δημοσιεύει γελοιογραφίες του ως συνεργάτης στην εφημερίδα «Πολίτης». Σήμερα ανήκει στο μόνιμο προσωπικό της εφημερίδας. Σελ. 511 | 514 | 518 | 519 | Παυλίδης, Βαγγέλης Είναι από τους λίγους γελοιογράφους που εφαρμόζει τη σχεδιαστική γραμμή της πληρότητας των σκίτσων, βασιζόμενος στις σχεδιαστικές του ικανότητες και στο έμφυτο ταλέντο του. Γεννήθηκε στη Ρόδο, όπου ζει και εργάζεται μέχρι σήμερα. Ασχολείται επαγγελματικά με την πολιτική γελοιογραφία από το 1971, καθώς και με την εικονογράφηση βιβλίων, κυρίως παιδικών. Το ταλέντο του αναγνωρίστηκε διεθνώς όταν, το 1976, σε έρευνα του Οίκου του Χιούμορ του Γκάμπροβο, συμπεριλήφθηκε ανάμεσα στους 100 καλύτερους σύγχρονους γελοιογράφους. Στην έκθεση είχαν πάρει μέρος 846 γελοιογράφοι, καθώς και εφημερίδες από 78 χώρες. Προσκλήθηκε τιμητικά και πήρε μέρος σε πολλές εκθέσεις γελοιογραφίας όπως, στην Μπιενάλε του Γκάμπροβο το 1987, στο Αννόβερο το 1990, στο Σεντ Έστεβ της Γαλλίας το 1992, στο Ρούθντρουμ της Ιρλανδίας το 1994. Την ίδια χρονιά το όνομά του αναγράφηκε στον τιμητικό πίνακα της Διεθνούς Επιτροπής Βιβλίων για τη Νεότητα για την εικονογράφηση βιβλίων και βραβεύτηκε στη Σεβίλλη της Ισπανίας. Το βιβλίο του «Ρόδος 13091522, μια Ιστορία», το οποίο είναι πλούσια εικονογραφημένο με δικά του σκίτσα, τιμήθηκε το 2002 από το Διεθνές Κέντρο για τη Διάσωση της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς. Σελ. 308 | 311 | 312 | 316 | 322 | 324 | 332 | 338 | 383 | 385 | 390 | 398 | 408 | 410 | 417 | 419 | 423 | 428 | 429 | Πετρουλάκης, Ανδρέας Γεννήθηκε το 1958 στα Χανιά. Σπούδασε ιατρική, με ειδικότητα την ακτινολογία. Είναι αυτοδίδακτος γελοιογράφος. Ξεκίνησε το 1984 στο «Αντί», ενώ το 1985 άρχισε να δημοσιεύει στο «Βήμα». Στο διάστημα 1985 - 2000 ήταν ο γελοιογράφος της «Αυγής». Από το 2000 εργάζεται στην «Καθημερινή»,

534

δημοσιεύοντας καθημερινά σκίτσα του, ενώ ένα χρόνο προηγουμένως άρχισε η συνεργασία του με τον «Επενδυτή». Έχει συνεργαστεί με τα περιοδικά «Μετρό», «Κλικ», «Men» κ.ά. Εξέδωσε μια σειρά από λευκώματα με γελοιογραφίες του, όπως «Το ημερολόγιο του Ανδρέα» (1987), «Η χώρα των θαυμάτων» (1989), «Τι είν’ η πατρίδα μας» (1991) κ.ά. Στις πολιτικές γελοιογραφίες του επιχειρεί να προσεγγίσει τις εξελίξεις από μια άλλη, απροσδόκητη οπτική γωνία, χρησιμοποιώντας οξύ σουρρεαλιστικό λόγο. Η σχεδιαστική του γραμμή είναι χαλαρή και τα σκίτσα του παρουσιάζουν εικαστική πληρότητα. Ο Ανδρέας Πετρουλάκης επιδιώκει να κρατήσει την προσοχή του αναγνώστη με εικαστικές λεπτομέρειες. Σελ. 463 | 464 | 470 | 481 | 485 | 487 | 493 | 494 | 496 | 497 | Πετσετίδης, Δημήτρης Γεννήθηκε στη Σπάρτη το 1940. Σπούδασε μαθηματικά στην Αθήνα και δίδαξε σε φροντιστήρια. Από το 1963 μέχρι το 1983 δούλεψε και ως γελοιογράφος σε περιοδικά και εφημερίδες της Αθήνας («Ταχυδρόμος», «Επίκαιρα», «Τα νέα», «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία», «Εξόρμηση», «Ποντίκι» κ.ά.). Έχει επίσης ασχοληθεί με τη λογοτεχνία. Τα πρώτα του διηγήματα άρχισαν να δημοσιεύονται στη λογοτεχνική σελίδα της εφημερίδας «Τα νέα» από το 1977. Παράλληλα συνεργάστηκε με το περιοδικό «Το δέντρο», στο οποίο δημοσίευε, επί χρόνια, διηγήματα. Μέχρι σήμερα έχει εκδώσει έξι συλλογές με διηγήματα και μία νουβέλα («Τροπικός του Λέοντος»). Σελ. 325 | Σάρπης, Δημήτρης Αφού σπούδασε οικονομικά, άρχισε να ασχολείται συστηματικά με τη γελοιογραφία από το 1974. Δημοσίευσε τα πρώτα του σκίτσα στην «Αυγή», ενώ αργότερα συνεργάστηκε με την «Καθημερινή», τις «Εικόνες», την «Αθηναϊκή», τη «Βραδυνή» και το «Έθνος» μέχρι το 1993. Σελ. 236 | 247 | 283 | 297 | 345 | | 247 | 283 | 297 | 345 | 247 | 283 | 297 | 345 | 247 | 283 | 297 | 345 | 247 | 283 | 297 | 345 | 247 | 283 | 297 | 345 |

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:25 PM

Page 535

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Σκουλάς, Ηλίας Γεννήθηκε στα Χανιά, «πριν από το 1930», όπως αναφέρει ο ίδιος σε ένα από τα λευκώματα που εξέδωσε. Άρχισε να δημοσιεύει σκίτσα του στην εφημερίδα «Μεσημβρινή». Κατά καιρούς έχει συνεργαστεί με διάφορα έντυπα, όπως τα περιοδικά «Εικόνες», «Γυναίκα» και «Φαντάζιο». Από το 1967 ήταν τακτικός γελοιογράφος της εφημερίδας «Απογευματινή». Σκίτσα του δημοσιεύτηκαν σε εφημερίδες και περιοδικά του εξωτερικού, ενώ πήρε μέρος και σε πολλές διεθνείς εκθέσεις γελοιογραφίας. O Ηλίας Σκουλάς εξέδωσε μετά τη μεταπολίτευση μια σειρά από λευκώματα γελοιογραφιών του, όπως «Το πιστεύω μου», που αποτελεί καυστική σάτιρα της Χούντας, «Σημασίες» με γελοιογραφίες από την καθημερινή ζωή και την επικαιρότητα, «Χορατά» κ.ά. Σελ. 349 | 361 | 362 | 426 | 437 | Σταυρόπουλος, Στάθης Συγκαταλέγεται ανάμεσα στους πιο επιφανείς σύγχρονους Έλληνες γελοιογράφους. Γεννήθηκε στον Πύργο της Ηλείας. Στα 18 του εγκαταστάθηκε στην Αθήνα για σπουδές, τις οποίες όμως δεν ολοκλήρωσε, καθόσον αφιερώθηκε στη γελοιογραφία. Τα πρώτα του σκίτσα δημοσιεύτηκαν στη «Σύγχρονη Γυναίκα», όταν υπηρετούσε ακόμα τη στρατιωτική του θητεία, την περίοδο 1977-1980. Ακολούθησαν γελοιογραφίες και κόμικς στον «Οδηγητή» (1980-1985). Από το 1982 μέχρι το 1991 δημοσίευε και στον «Ριζοσπάστη». Τότε άρχισε να συνεργάζεται με την εφημερίδα «Τα νέα», όπου καθιέρωσε τη στήλη «Υποβρύχιο», για μια ολόκληρη δεκαετία. Από τον Μάιο του 2001 εργάζεται στην «Ελευθεροτυπία». Στο μεσοδιάστημα συνεργάστηκε και με πλήθος άλλα περιοδικά και εφημερίδες, όπως το «Αντί», την «Πρώτη», το «Μετρό», τους «4 Τροχούς», τη «Νέμεση», τη «Μακεδονία», την «Πρώτη» Πύργου Ηλείας, το «Echo & Artist», τον «Εφοπλιστή», την «Ενέδρα» κ.ά. Επίσης, έχει πάρει μέρος σε πλήθος εκθέσεις γελοιογραφίας, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Έχει βραβευτεί με το Α΄ βραβείο στη Βαλκανική Έκθεση γελοιογραφίας στη Θεσσαλονίκη, το Β΄ βραβείο σε έκθεση στη Σερβία, με το βραβείο ελληνικής συμμετοχής στην πρώτη έκθεση της

ευρετήριο

Ρόδου. Βραβεύτηκε επίσης από τη ρωσική εφημερίδα «Πράβντα». Ασχολήθηκε με εικονογραφήσεις βιβλίων, ενώ τα σκίτσα του δημοσιεύτηκαν σε πλήθος προσωπικά λευκώματα και ανθολογίες. Σελ. 452 | 453 | 454 | 455 | 457 | 458 | 459 | 460 | 461 | 462 | 466 | 467 | 468 | 469 | 473 | 478 | 479 | 483 | 484 | 505 | 506 | Τολιάδης, Χρήστος Γεννήθηκε και μεγάλωσε στις γειτονιές της Δυτικής Αθήνας, στο Περιστέρι. Σπούδασε αρχιτεκτονική στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας και άσκησε το επάγγελμα του αρχιτέκτονα στην Αθήνα επί σειρά ετών. Από το 1985 ασχολείται και με την πολιτική γελοιογραφία, οπότε και άρχισε η συνεργασία του με το «Ποντίκι», μια συνεργαία που κράτησε είκοσι χρόνια. Έχει επίσης συνεργαστεί με την εφημερίδα «24 ώρες» και το περιοδικό «Ένα». Εδώ και χρόνια συνεργάζεται με το «Έθνος της Κυριακής», με την «Ημερησία» του Σαββάτου και με τη σατιρική εφημερίδα «Παρασκευή και 13». Σελ. 497 | Φασουλιώτης, Γιώργος Γεννήθηκε το 1895 και είναι από τους πρωτεργάτες της κυπριακής γελοιογραφίας. Φοίτησε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα, όπου και συνεργάστηκε με την «Εφημερίδα των συζητήσεων». Όταν επέστρεψε στην Κύπρο το 1915 εργάστηκε ως καθηγητής τεχνικού σχεδίου σε διάφορα γυμνάσια και ιδιωτικές σχολές. Για δύο χρόνια (19211922) συνεργάστηκε ως σκιτσογράφος με τη σατιρική εφημερίδα «Πειρασμός», που εξέδιδε ο Γεώργιος Ζήνων στη Λεμεσό, όπως επίσης και με τον «Κυπριακό Τύπο» του Γιάγκου Ιωαννίδη. Το 1928 εξέδωσε στη Λεμεσό την εφημερίδα «Το γέλιο», που αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία της κυπριακής γελοιογραφίας και σάτιρας. Η εφημερίδα αυτή εκδιδόταν για 10 χρόνια, μέχρι το 1938, όταν αναγκάστηκε να αναστείλει την έκδοσή της, λόγω οικονομικών προβλημάτων, αλλά και λόγω νέου αποικιακού νόμου, με τον οποίο απαγορευόταν σε δημόσιους υπαλλήλους να δημοσιογραφούν. Το 1931 ίδρυσε μαζί με τον Βίκτωρα Ιωαννίδη το «Ατελιέ», που ήταν το

535

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

βιογραφικά

10:25 PM

Page 536

οι γελοιογράφοι και τα έργα τους

πρώτο καλλιτεχνικό γραφείο για διαφημίσεις και διακοσμήσεις στην Κύπρο. Ο Γιώργος Φασουλιώτης ασχολήθηκε με το θέατρο, σκηνοθετώντας διάφορα έργα και κατασκευάζοντας τα σκηνικά. Πολιτικά ήταν ενταγμένος στην Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση Κύπρου (ΕΡΕΚ) και ανέπτυξε πλούσια κοινωνική και συνδικαλιστική δράση, ως πρόεδρος της Λεμεσιανής Νεολαίας και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της οργάνωσης των καθηγητών. Πέθανε λίγο πριν τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1944, σε ηλικία μόλις 49 ετών. Σελ. 44 | 45 | Φλώρος, Πάνος Δημοσίευσε γελοιογραφίες του για το Κυπριακό σε αθηναϊκά έντυπα μετά το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή του 1974. Πολλές από αυτές αναδημοσιεύτηκαν στη «Σατιρική», όπου τις εντοπίσαμε. Σελ. 320 | 325 | 326 | Χαντζόπουλος, Δημήτρης Γεννήθηκε το 1956 στην Πάτρα. Σπούδασε φυσική στην Αθήνα και κινούμενα σχέδια στον Καναδά. Αφού συνεργάστηκε για ένα διάστημα με το «Βήμα», από το 1985 εργάζεται ως σκιτσογράφος στην εφημερίδα «Τα νέα», ενώ ζει στην Καρέ Ρεθύμνου. Έχει εκδώσει τα βιβλία «Αί αγαπώσαι», «Αχ και νά ’ξερες τι μου θύμισες» και «Εις Άγραν Ρεθύμνου», και τα τρία με τις εκδόσεις «Άγρα». Στις γελοιογραφίες του δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον υπαινικτικό λόγο. Τα σκίτσα του συνήθως είναι λιτά, μινιμαλιστικά, ώστε να μην αποσπούν την προσοχή του αναγνώστη από την αποκωδικοποίηση του πολιτικού σχολιασμού. Οι φιγούρες των σκίτσων του είναι ως επί το πλείστον ακίνητες. Πολλές φορές όμως ο αναγνώστης αισθάνεται την αύρα στα σκίτσα του, βλέποντας τις γραβάτες των φιγούρων να ανεμίζουν. Ο Δημήτρης Χαντζόπουλος επιδιώκει με τέτοιους συμβολισμούς να κεντρίσει στον αναγνώστη την κριτική σκέψη για τις πολιτικές εξελίξεις. Σελ. 495 | 512 |

536

Χάρης Την υπογραφή «Χάρης» φέρουν γελοιογραφίες που δημοσιεύτηκαν στην αριστερή εφημερίδα «Αυγή», όταν αυτή επανακυκλοφόρησε μετά την πτώση της Χούντας το 1974. Αντλήσαμε τις γελοιογραφίες του από τη «Σατιρική». Σελ. 361 | 362 | 363 | 366 | 373 | 374 | 375 | Χριστοδούλου, Βασίλης Θεωρείται ως ένας από τους πρωθιερείς της ελληνικής γελοιογραφίας, αφού με το πενάκι του σχολίασε πολιτικά γεγονότα και κοινωνικές καταστάσεις πολλών δεκαετιών. Γεννήθηκε στον Πειραιά, αλλά μεγάλωσε στην Αθήνα. Το όνειρό του για σπουδές δεν εκπληρώθηκε, καθόσον μόλις γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα ήρθε η γερμανική κατοχή. Με μεγάλο πάθος για τη γελοιογραφία άρχισε να συνεργάζεται και να δημοσιεύει σκίτσα του σε ένα συνδικαλιστικό περιοδικό του Εργατικού Κέντρου Πειραιά, αμέσως μετά την απελευθέρωση από τους Γερμανούς. Όταν απαγορεύτηκε η κυκλοφορία του περιοδικού, λόγω του εμφυλίου πολέμου, ο Βασίλης Χριστοδούλου αποτάθηκε το 1948 στο λαϊκό περιοδικό «Ρομάντζο». Το ταλέντο του έπεισε τον ιδιοκτήτη του περιοδικού, Ιωάννη Παπαγεωργίου, να τον προσλάβει, μαζί με τον Αρχέλαο Αντώναρο, με τον οποίο έγιναν αχώριστο ντουέτο, σε σημείο που πολλοί τους θεωρούσαν ένα και το αυτό πρόσωπο. Ο Βασίλης Χριστοδούλου δημοσίευε κοινωνική γελοιογραφία και σε άλλα περιοδικά, όπως το «Πάνθεον» κ.ά. Όταν ο Παπαγεωργίου άρχισε την έκδοση της νέας του εφημερίδας, «Αθηναϊκή», παραχώρησε στον Αρχέλαο Αντώναρο και τον Βασίλη Χριστοδούλου περίοπτη θέση στην πρώτη σελίδα για έγχρωμες γελοιογραφίες και στριπ. Σε αυτό το γεγονός οφείλει εν πολλοίς η εφημερίδα τη μεγάλη της επιτυχία, αφού άγγιξε πρωτοφανείς αριθμούς κυκλοφορίας (125.000 φύλλα). Όπως ανέφερε ο ίδιος ο Βασίλης Χριστοδούλου σε συνέντευξή του, για δικό του σκίτσο σύρθηκε το 1952 στο δικαστήριο ο Αρχέλαος Αντώναρος. Πολλές φορές υπέγραφε ο ένας σκίτσα του άλλου. Η συγκεκριμένη γελοιογραφία σατίριζε τον στρατάρχη Παπάγο. Ύστερα από 12 χρόνια θητείας στην «Αθηναϊκή», αφού η

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:25 PM

Page 537

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

ευρετήριο

εφημερίδα είχε αρχίσει να παίρνει την κάτω βόλτα κυκλοφοριακά και οικονομικά, ο Βασίλης Χριστοδούλου αποφάσισε να «μετακομίσει» σε μια νέα εφημερίδα, τη «Βραδυνή», όπου υπηρέτησε τη γελοιογραφία για 22 χρόνια. Στη συνέχεια δημοσίευσε σκίτσα του ως συνεργάτης σε πολλά άλλα έντυπα. Εξέδωσε μαζί με τον Αρχέλαο Αντώναρο το λεύκωμα γελοιογραφιών, με τίτλο «Χαμογελάτε ελληνικά», καθώς και μια σειρά άλλα λευκώματα. Σελ. 33 | 53 | 54 | 55 | 56 | 81 | 82 | 83 | 84 | 86 | 89 | 94 | 95 | 96 | 115 | 128 | 129 | 130 | 131 | 132 | 133 | 134 | 136 | 137 | 138 | 140 | 141 | 142 | 145 | 146 | 152 | 172 | 175 | 318 | 328 | 401 | Ψημενόπουλος, Άντης Γεννήθηκε στη Λεμεσό, όπου εκδίδει σατιρική εφημερίδα με τον τίτλο «Νυστέρι». Συνεργάστηκε επίσης με πολλές κυπριακές, ελληνικές και ξένες εφημερίδες και περιοδικά. Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία του στην εφημερίδα «Σατιρική», όπου διατηρούσε μόνιμες στήλες. Το ενδιαφέρον του στις τέσσερις δεκαετίες που ασχολείται με τη γελοιογραφία στρέφεται κυρίως προς κοινωνικά θέματα και καταστάσεις. Ωστόσο, δεν απέφυγε την πολιτική γελοιογραφία, με την οποία έψεξε την υποκρισία και τον λαϊκισμό των πολιτικών, τη διαφθορά και την αναλγησία. Τα σκίτσα του είναι πολλές φορές τολμηρά, με σεξουαλικά υπονοούμενα, χωρίς όμως να καθίστανται αισχρά. Συμμετείχε σε πάμπολλες εκθέσεις γελοιογραφίας, στην Κύπρο και σε άλλες χώρες. Σελ. 335 | 342 |

Σημ. Εδώ αναφέρονται μόνο οι γελοιογραφίες για τις οποίες έχουμε στη διάθεσή μας διασταυρωμένα και επιβεβαιωμένα στοιχεία για τους δημιουργούς τους.

537

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:25 PM

Page 538

Η πράξη καλής θέλησης, με τη διάνοιξη της οδού Λήδρας, με στόχο την επαναπροσέγγιση των δύο κοινοτήτων, δεν εκτιμήθηκε αναλόγως από την άλλη πλευρά, κατά τον γελοιογράφο Πέτρο Παπαπέτρου (ΠΙΝ) («Ο φιλελεύθερος», 17.3.2008).

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:26 PM

Page 539

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Ανδρονίκου, Γ., Τοφαρή, Α. και Φλουρέντζου, Φ. (επ.) (2001) Πολιτική και γελοιογραφία, 1960 - 2000, Εκδόσεις Βουλής των Αντιπροσώπων, Λευκωσία. Anderson, B. (1991) Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, Verso, London and New York. Aριστοτέλης (1993) Hθικά Nικομάχεια, Άπαντα, τομ. 7, 8, 9, Εκδόσεις Kάκτος, Aθήνα. Aριστοτέλους, T. (1991) Iστορία της Kυπριακής Σάτιρας, Εκδόσεις Διόνυσος, Λεμεσός. Barthes, R. (1967) Elements of Semiology, Jonathan Cape, London. Baudelaire, C. (2000) Περί της ουσίας του γέλιου και γενικά περί του κωμικού στις πλαστικές τέχνες, Εκδόσεις Άγρα, Aθήνα. Berger, J. (1986) Η εικόνα και το βλέμμα, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα. Bergson, H. (1965) Tο γέλιο, Mετάφραση Nίκου Kαζαντζάκη, Eκδοτικός Oίκος Γ. Φέξη, Aθήναι. Βοσκαρίδης, Σ. (επ.) (2007) Έλληνες γελοιογράφοι, Λευκωσία. Burke, P. (2003) Αυτοψία. Οι χρήσεις των εικόνων ως ιστορικών μαρτυριών, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα. Γεωργίου, Χ. (2000) Mαυρογένης Γιώργος, Εκδόσεις Ένωσης Συντακτών Kύπρου, Λευκωσία. Γεωργουσόπουλος, Κ. (1999) Μίμησις πράξεως φαύλης και γελοίας, στο: Παπαγεωργίου, Γ. (1999) Οι Έλληνες γελοιογράφοι του 20ού αιώνα, Εκδόσεις Αστραία, Αθήνα. Δημητριάδης, Φ. (1960) Mε το μάτι του γελοιογράφου, 1950-1959, Aθήνα. Eco, U. (1985) H σημειολογία στην καθημερινή ζωή, Eκδόσεις Mάλλιαρης- Παιδεία A.E, Aθήνα.

βιβλιογραφία

Ένωση Συντακτών Κύπρου (1989) Tα Kυπριακά του Φωκίωνα Δημητριάδη, Εκδόσεις Ένωσης Συντακτών Kύπρου, Λευκωσία. Escarpit, R. (1963) Tο χιούμορ, Εκδόσεις Iωαν. N. Zαχαρόπουλος, Aθήναι. Ferro, M. (2001) Τα ταμπού της Ιστορίας, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα. Fiske, J. (2001) Introduction to Communication Studies, Routledge, London. Hobsbawm, E. (1998) Για την Ιστορία, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα. Iggers, G. (1999) Η ιστοριογραφία στον 20ό αιώνα. Από την επιστημονική αντικειμενικότητα στην πρόκληση του μεταμοντερνισμού, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα. Le Goff, J. (1998) Ιστορία και μνήμη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα. Lippman, W. (1988) Kοινή γνώμη, Eκδόσεις Kάλβος, Aθήνα. Λυμπουρίδης, A. (1972) H ιστορία της Kυπριακής Δημοσιογραφίας, 1878-1960, Λευκωσία. Μαυροσκούφης, Δ.Κ. (2005) Αναζητώντας τα ίχνη της Ιστορίας. Ιστοριογραφία, διδακτική μεθοδολογία και ιστορικές πηγές, Εκδόσεις Αδφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη. McCombs, M., Einsiedel, E. and Weaver, D. (1996) Tα Mέσα Mαζικής Eνημέρωσης και η διαμόρφωση της Kοινής Γνώμης, Eκδόσεις Kαστανιώτη, Aθήνα. McQuail, D. (1997) Eισαγωγή στη Θεωρία της Mαζικής Eπικοινωνίας, Eκδόσεις Kαστανιώτη, Aθήνα. McNair, B. (1994) News and journalism in UK. A text book, Routledge, London. Παπαγεωργίου, Γ. (επ.) (2000) Έλληνες γελοιογράφοι του 20ού αιώνα, 1901-1999, Εκδόσεις Aστραία, Aθήνα.

539

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:26 PM

Αμέσως μετά την ανάδειξη του Δημήτρη Χριστόφια στην προεδρία της Δημοκρατίας άρχισαν και πάλι οι διεργασίες για επίλυση του Κυπριακού. Ο Δημήτρης Χριστόφιας επέδειξε καλή θέληση για να αρθούν τα αδιέξοδα για τη διεξαγωγή συνομιλιών (όπως στην περίπτωση της διάνοιξης της οδού Λήδρας). Παράλληλα τόνισε ότι δεν πρόκειται να γίνει αποδεκτή η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τον τουρκικό στρατό κατοχής. Ωστόσο, δεν βρήκε ανταπόκριση από την τουρκοκυπριακή πλευρά, τον Μεχμέτ Αλί Ταλάτ και την Τουρκία, όπως επισημαίνει ο Πέτρος Παπαπέτρου (ΠΙΝ), χρησιμοποιώντας τους κατάλληλους συμβολισμούς (το πλακάτ με το ξεχασμένο σύνθημα «Δεν ξεχνώ» και το τείχος που φράσσει την πόρτα της λύσης). Η γελοιογραφία αυτή δημοσιεύεται για πρώτη φορά.

Page 540

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:26 PM

Page 541

γελοιο-γραφώντας την ιστορία

Παπαδανιήλ, Α. (2006) Ελληνική Πολιτική Γελοιογραφία, Αθήνα. Πλειός, Γ. (2001) Ο λόγος της εικόνας. Ιδεολογία και πολιτική, Εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα. Ροϊλός, Χρ. (επ.) (2006) Μάσκα και πολιτική, Εκδόσεις Fresh Communications, Πάτρα. Sabin, R. (1996) Comics, commix and graphic novels. A history of comic art, Phaidon Press, London. Σαπρανίδης, Δ. (1975) Iστορία της πολιτικής γελοιογραφίας στην Eλλάδα, Εκδόσεις Παπαζήσης - Kοραής, Aθήνα. Σαπρανίδης, Δ. (2001 και 2006) Iστορία της ελληνικής γελοιογραφίας - 3000 χρόνια αμφισβήτησης, τ. 1 και 2, Εκδόσεις Ποταμός, Aθήνα. Schaff, A. (1978) Ιστορία και Αλήθεια, Εκδόσεις Ράππας, Αθήνα. Σεραφετινίδου, M. (1995) Kοινωνιολογία των Mέσων Mαζικής Eπικοινωνίας. O ρόλος των Mέσων στην αναπαραγωγή του σύγχρονου καπιταλισμού, Εκδόσεις Gutenberg, Aθήνα. Σοφοκλέους, Α. (1995-2006) Συμβολή στην ιστορία του κυπριακού Τύπου, τ. 1- 4, Εκδόσεις Intercollege, Λευκωσία. Τζερμιάς, Π. (2004) «Γλυκείας χώρας» ιστόρηση. Η Κύπρος. Από την αρχαιότητα ώς την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Εκδόσεις Σιδέρης, Αθήνα. Χατζηβασιλείου, Ευ. (επ.) (2005) Η εξωτερική πολιτική της Ελλάδας με την πένα του γελοιογράφου. Ο Φωκίων Δημητριάδης σατιρίζει τον Ευάγγελο Αβέρωφ-Τοσίτσα, υπουργό των Εξωτερικών, 1956-1963, Αθήνα. Χρυσάνθου, Χ. (2003) Γελοιογραφία και εξουσία, σειρά «Κύπρος / Ιστορία», τ. 10, Εκδόσεις «Ο φιλελεύθερος», Λευκωσία. Ψυχογιός, Δ. (2004) Τα έντυπα Μέσα Επικοινωνίας. Από τον πηλό στο Δίκτυο, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα.

βιβλιογραφία

Ιστοσελίδες http://www.istoria.gr/oct01/3.htm http://www.soloup.gr http://cartoonistsgr.blogspot.com http://comicart.gr http://galera.gr http://www.boss.com.cy http://www.ornerakis.gr http://www.pincartoons.com.cy

Πηγές γελοιογραφιών * Αρχείο Ιδρύματος Σ.Ο.Φ.Ι.Α. * Εφημερίδες και περιοδικά: «Αυγή», «Αθηναϊκή», «Βραδυνή», «Εθνικός κήρυξ», «Έθνος», «Ελευθερία», «Ελεύθερος κόσμος», «Ελευθεροτυπία», «Ημέρα», «Καθημερινή», «Ο φιλελεύθερος», «Παπαγάλος», «Σατιρική», «Σημερινή», «Ταχυδρόμος», «Τα νέα», «Το βήμα», «Το γέλιο», «Χαραυγή», «Χριστιανική» «CityPress», «Punch», «The Illustrated London News»

* Προσωπικά αρχεία και λευκώματα γελοιογράφων

541

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:26 PM

Page 542

Σκίτσο του Γιάννη Κυριακόπουλου (ΚΥΡ).

4th File 345-544A:Layout 1

11/22/09

10:26 PM

Page 543

Δρ. Χρύσανθος Χρυσάνθου διεύθυνση αλληλογραφίας | Όθωνος 7, 2414 Μακεδονίτισσα Λευκωσία, Κύπρος τηλ/tel: +357 22 59 30 29

Dr. Chrysanthos Chrysanthou mailing address | 7 Othonos str., 2414 Makedonitissa Nicosia, Cyprus τηλ/tel: +357 99 68 65 08

chrysanthos.chrysanthou@phileleftheros.com - chrysan@ucy.ac.cy

Εκδόσεις Αρμίδα Λτδ (μέλος Συνδέσμου Εκδοτών Κυπριακού Βιβλίου - ΣΕΚΥΒΙ) γραφείο | Βαλέστα 36α, 2370 Άγιος Δομέτιος, Λευκωσία, Κύπρος διεύθυνση αλληλογραφίας | Τ.Θ. 27717, 2432 Έγκωμη, Λευκωσία, Κύπρος τηλ/tel: +357 22 35 80 28

Armida Publications Ltd (member of the Association of Cypriot Book Publishers - SEKYVI) office | 36a Valesta Street, 2370 Ayios Dhometios, Nicosia, Cyprus mailing address | P.O.Box 27717, 2432 Engomi, Nicosia, Cyprus φαξ/fax: +357 22 35 11 16

info@armidapublications.com - www.armidapublications.com

Ίδρυμα Σ.Ο.Φ.Ι.Α. Σύνδεσμος Οργανωμένων Φιλολογικών και Ιστορικών Αρχείων διεύθυνση αλληλογραφίας | Φιλελλήνων 20, 105 57 Αθήνα, Ελλάδα διεύθυνση αλληλογραφίας | Κρήτης 2, 1060 Λευκωσία, Κύπρος τηλ/tel: +30 210 3240 416 | +357 22 377 402

S.O.F.I.A. Foundation Foundation of Organized Literary & Historical Archives mailing address | 20 Philellinon Str., 105 57, Athens, Greece mailing address | 2 Kritis Str., 1060 Nicosia, Cyprus φαξ/fax: +30 210 3240 414

info@sofia-foundation.gr - www.sofia-foundation.gr

Α ΡΥΣ

ΝΘ

ΟΣ

ΥΣ ΧΡ

ΑΝ

ΘΟ

κυπριακού

6 67 γελοιογραφίες

51 γελοιογράφοι

ΧΟΡΗΓΟΣ ISBN 978-9963-620-62-3

789963 620623

Χρύσανθος Χρυσάνθου

Γελοιο-γραφώντας την Ιστορία του Κυπριακού

13 0 χρόνια

Χ ΡΥ Σ Α Ν Θ ΟΣ Χ ΡΥ Σ Α Ν Θ Ο Υ

Γελοιο-γραφώντας την Ιστορία του Κυπριακού

Στο ανά χείρας βιβλίο παρουσιάζονται γελοιογραφικές αναπαραστάσεις αυτής της δραματικής ιστορίας.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Α Ρ Μ Ι Δ Α