Αρχαία Κατεύθυνσης by arogi.edu

ΠΛΑΤΩΝ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 1

ΠΛΑΤΩΝ Ο κορυφαίος φιλόσοφος της αρχαίας Ελλάδας (428 – 347 π.Χ.) Η ΖΩΗ ΤΟΥ:

Γεννήθηκε στην Αθήνα κατά το δεύτερο χρόνο του Πελοποννησιακού πολέμου και καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια. Ο πατέρας του, που ονομαζόταν Αρίστωνας, ήταν απόγονος της γενιάς του μυθικού βασιλιά των Αθηνών Κόδρου, ενώ η μητέρα του, η Περικτιόνη, καταγόταν από τη γενιά του περίφημου νομοθέτη Σόλωνα. Στενός συγγενής του Αθηναίου ολιγαρχικού ευπατρίδη Χαρμίδη καθώς επίσης και του Κριτία, που είναι γνωστός στην ιστορία ως ένας από τους «Τριάκοντα τυράννους» των Αθηνών, ο Πλάτωνας έλαβε επιμελημένη μόρφωση, ανάλογη προς την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκε. Έτσι από τα νεανικά του χρόνια ήταν γνώστης της λογοτεχνίας και της ποίησης και είχε έρθει σε επαφή με τα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής του. Παράλληλα, σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής, ο Πλάτωνας επιδόθηκε με πάθος στη γυμναστική. Λέγεται μάλιστα πως πήρε το όνομά του χάρη στο ευρύ του στήθος, ενώ προηγουμένως λεγόταν Αριστοκλής, όπως ονομαζόταν και ο παππούς του. Έχοντας πολύπλευρα ενδιαφέροντα ο Πλάτωνας ασχολήθηκε από τα νεανικά του χρόνια με την ποίηση και τη φιλοσοφία. Λέγεται μάλιστα πως είχε γράψει και ο ίδιος, από πολύ νωρίς, ποιήματα λυρικού περιεχομένου καθώς και τραγωδίες. Στη φιλοσοφία μυήθηκε από τον ηρακλειτικό φιλόσοφο Κρατύλο, που είναι γνωστός για την προσφορά του στη διαμόρφωση της γνωστικής φιλοσοφίας του Ηράκλειτου. Εκείνος όμως που κυριολεκτικά σφράγισε με τη διδασκαλία του τη ζωή του Πλάτωνα ήταν ο Σωκράτης, με τον οποίο γνωρίστηκε όταν ήταν περίπου είκοσι χρονών. Από την περίοδο εκείνη χρονολογείται και η αποφασιστική στροφή του Πλάτωνα προς τη φιλοσοφία. Λέγεται μάλιστα πως η προσωπικότητα του Σωκράτη άσκησε τόσο συγκλονιστική επίδραση στο νεαρό Πλάτωνα, ώστε τον οδήγησε στην απόφαση να καταστρέψει, ρίχνοντας στη φωτιά, τα ποιητικά έργα και τις τραγωδίες με τις οποίες σκόπευε να πάρει μέρος στους δραματικούς αγώνες. Η δεκαετής μαθητεία του Πλάτωνα κοντά στο Σωκράτη έμεινε περίφημη, κυρίως για τις καλές σχέσεις μεταξύ των δύο ανδρών, που σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία δε διαταράχτηκαν από κανένα επεισόδιο. Αρχικά φαίνεται πως ο Πλάτωνας σχεδίαζε να πάρει άμεσα ενεργό μέρος στην πολιτική ζωή της πατρίδας του, δύο γεγονότα όμως φαίνεται πως επέδρασαν αρνητικά σ’ αυτά του τα σχέδια: το πρώτο ήταν η ανατροπή των «Τριάκοντα», που στα 404 π.Χ., με την υποστήριξη των Σπαρτιατών, είχαν πάρει την εξουσία στην Αθήνα και που ανάμεσά τους πρωταγωνιστές ήταν δύο συγγενείς του και μαθητές του Σωκράτη, ο Κριτίας και ο Χαρμίδης. Το δεύτερο γεγονός ήταν ο θάνατος του αγαπημένου του δασκάλου, του Σωκράτη, που έχοντας κατηγορηθεί ως άθεος και ολιγαρχικός, καταδικάστηκε το 399 π.Χ. σε θάνατο από το δικαστήριο της αθηναϊκής δημοκρατίας. Τα δύο αυτά γεγονότα ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 2

φαίνεται πως οδήγησαν τον Πλάτωνα σε μια καινούρια αντίληψη που είχε περισσότερο την έννοια της ηθικής αγωγής του λαού. Μετά το θάνατο του Σωκράτη, το βαρύ κλίμα που επικράτησε στην Αθήνα σχετικά με τους οπαδούς και τους μαθητές του, ανάγκασε τον Πλάτωνα να φύγει από την πατρίδα του και να εγκατασταθεί στα Μέγαρα, όπου κυβερνούσαν οι ολιγαρχικοί. Στα Μέγαρα έμεινε τέσσερα (4) περίπου χρόνια και σχετίστηκε με τον Ευκλείδη (450 – 380 π.Χ.), τον αρχηγό της λεγόμενης «Μεγαρικής σχολής», που ήταν ήδη φτασμένος φιλόσοφος. Επέστρεψε στην Αθήνα το 388 π.Χ. και ασχολήθηκε με την προφορική διδασκαλία σ’ ένα στενό κύκλο μαθητών, καθώς και με τη συγγραφή φιλοσοφικών διαλόγων. Στη συνέχεια άρχισε μια πολύχρονη περίοδος ταξιδιών και περιηγήσεων, κατά τη διάρκεια της οποίας ο Πλάτωνας επισκέφτηκε την Κυρήνη, την Αίγυπτο, τη Μικρά Ασία, τη Σικελία και την κάτω Ιταλία. Σύμφωνα με την παράδοση, στην Κυρήνη μελέτησε μαθηματικά κοντά στον ξακουστό μαθηματικό Θεόδωρο, ενώ στην Αίγυπτο ασχολήθηκε με τη μελέτη της αστρονομίας. Στην κάτω Ιταλία έχουμε πληροφορίες πως ήρθε σε επαφή με τους Πυθαγόρειους, ενώ στον Τάραντα της Σικελίας γνωρίστηκε με τον ονομαστό και πολυγραφότατο μαθητή του Πυθαγόρα, τον Αρχύτα τον Ταραντίνο, με τη μεσολάβηση του οποίου εξασφάλισε την πρόσκλησή του στην αυλή των Συρακουσών, που ήταν και ο επόμενος σταθμός της μακρόχρονης περιοδείας του. Στην αυλή του Διονυσίου Α΄ των Συρακουσών, όπου σύχναζαν και άλλοι σωκρατικοί φιλόσοφοι, όπως ο Αρίστιππος και ο Αισχίνης, συνδέθηκε με στενή φιλία με τον Δίωνα, το γυναικάδελφο του Διονυσίου, φιλία που διατηρήθηκε μέχρι το βίαιο θάνατο του Δίωνα. Σχετικά με την παρατεταμένη παραμονή του στις Συρακούσες, είναι πολύ πιθανό πως ο Πλάτωνας επιδίωξε να αποκτήσει επιρροή πάνω στο Διονύσιο, τρέφοντας την ελπίδα πως μέσω αυτού θα μπορούσε να υλοποιήσει τις περί πολιτείας απόψεις του. Η προσπάθεια αυτή όμως απέτυχε και οι σχέσεις των δύο ανδρών, του φιλοσόφου και του πολιτικού ηγέτη, ψυχράθηκαν. Μετά την αποτυχία του αυτή ο Πλάτωνας θέλησε να επιστρέψει στην Αθήνα αλλά ο Διονύσιος αρνήθηκε αρχικά να του δώσει άδεια αναχώρησης, στη συνέχεια όμως τον παρέδωσε σε κάποιο σπαρτιατικό εμπορικό πλοίο, για να τον μεταφέρει στην Ελλάδα. Το ταξίδι της επιστροφής ήταν γεμάτο περιπέτειες, το πλοίο έπεσε πιθανότατα σε χέρια πειρατών με αποτέλεσμα ο Πλάτωνας να μεταφερθεί στην Αίγινα, όπου κινδύνευσε να πουληθεί ως δούλος. Σωτήρας του υπήρξε κάποιος Αννίκερις από την Κυρήνη, που πλήρωσε τα λύτρα και του χάρισε την ελευθερία του. Επιστρέφοντας στην Αθήνα άνοιξε τη σχολή του την περίφημη «Ακαδημία», όπου άρχισε πάνω σε συστηματική βάση το διδακτικό του έργο. Στην «Ακαδημία» (που ονομάστηκε έτσι από τον τάφο του μυθικού ήρωα Ακάδημου, ο οποίος βρισκόταν εκεί κοντά) ο Πλάτωνας δίδαξε επί είκοσι (20) χρόνια (387 – 367 π.Χ.). Η σχολή είχε οργανωθεί πάνω στα πρότυπα των Πυθαγόρειων συλλόγων και απέκτησε μεγάλη φήμη. Συνέρρεαν σ’ αυτή μαθητές όχι μόνο από την Αθήνα, μα και από μακρινές ελληνικές πόλεις (όπως ο Αριστοτέλης που καταγόταν από τα Στάγειρα της Μακεδονίας). Διέκοψε τη ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 3

© Α Ρ Ω Γ Η 2014 - 2015 www.arogi.edu.gr διδασκαλία του το 368 π.Χ., για να πραγματοποιήσει ένα δεύτερο ταξίδι στη Σικελία. Το ζωηρό ενδιαφέρον του για την πολιτική και η έντονη επιθυμία του να παίξει ενεργό ρόλο στα δημόσια πράγματα, τον οδήγησαν για άλλη μια φορά στις Συρακούσες, όπου στο μεταξύ είχε πεθάνει ο Διονύσιος Α΄ (367 π.Χ.) και νέος τύραννος είχε ανακηρυχθεί ο γιος του Διονύσιος ο Β΄. Με το ταξίδι του αυτό ο εξηντάχρονος πια Πλάτωνας επιδίωκε, χάρη στη φιλία του με τον Δίωνα, (που έπαιζε πρωτεύοντα ρόλο στη νέα αυλή), να πείσει το νεαρό Διονύσιο Β΄ να ακολουθήσει τις συμβουλές του και να υλοποιήσει στις Συρακούσες το ιδανικό κράτος, που τόσο λεπτομερειακά σκιαγράφησε στο σύγγραμμά του Πολιτεία. Για άλλη μια φορά τα σχέδιά του απέτυχαν. Ο νεαρός Διονύσιος διαφώνησε με το Δίωνα, τον οποίο εξόρισε, ενώ ο Πλάτωνας με μεγάλη δυσκολία κατάφερε να γυρίσει στην Αθήνα. Έξι (6) χρόνια αργότερα ταξίδεψε για άλλη μια φορά στις Συρακούσες, σε μια προσπάθεια να συμβιβάσει το Διονύσιο Β΄ και το Δίωνα. Και η νέα αυτή προσπάθεια απέτυχε και ο Πλάτωνας επέστρεψε στην Αθήνα (360 π.Χ.), όπου συνέχισε το διδακτικό και συγγραφικό του έργο στην «Ακαδημία» μέχρι το θάνατό του. ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ:

Ο Πλάτων υπήρξε ένας από τους πολυγραφότερους συγγραφείς της αρχαιότητας. Διασώθηκαν 41 έργα του (το σύνολο σχεδόν της συγγραφικής του προσφοράς). Ορισμένα απ’ αυτά (ανάμεσά τους και οι διάλογοι Ερυξίας, Αλκυών, Αξίοχος, Σίσυφος και Δημόδοκος) είχαν από την αρχαιότητα ήδη θεωρηθεί νόθα. Μαζί με αυτά, η νεώτερη φιλολογική έρευνα έχει χαρακτηρίσει ως μη γνήσια και άλλα 6 έργα του, που είναι ο δεύτερος Αλκιβιάδης, οι Ερασταί, ο Θεάγης, ο Ίππαρχος, ο Μίνως και ο Κλειτοφών. Στο έργο του Πλάτωνα περιλαμβάνονται και 13 επιστολές (οι περισσότερες απευθύνονται στο Δίωνα). Οι επιστολές αυτές (που για πολλές αμφισβητείται η γνησιότητα) αποτελούν πηγή πληροφοριών για τη ζωή και τη δράση του Πλάτωνα. Εκτός από την Απολογία, όλα τα άλλα έργα του Πλάτωνα είχαν διαλογική μορφή. Πάντα έχουμε σ’ αυτά δύο, τρία ή και περισσότερα πρόσωπα που συζητούν και προσπαθούν να λύσουν διάφορα κεφαλαιώδη ηθικά, πολιτικά, γνωσιολογικά ή οντολογικά προβλήματα. Κύριος συζητητής σε όλα σχεδόν τα πλατωνικά έργα είναι ο δάσκαλός του ο Σωκράτης, μέσω του οποίου εκφράζεται ο Πλάτωνας. Το πλατωνικό έργο μπορεί να καταταχτεί σε ορισμένες περιόδους. Πρώτη ή «σωκρατική» περίοδος (398 – 387 π.Χ.). Στην περίοδο αυτή ανήκουν τα έργα Απολογία και Κρίτων (που αναφέρονται στη δίκη και το θάνατο του Σωκράτη), καθώς και οι διάλογοι Λύσις (που έχει ως θέμα του την ανάλυση της έννοιας φιλία), Χαρμίδης (που είναι αφιερωμένος στην ανάλυση της σωφροσύνης) και Λάχης (που αναφέρεται στην ανάλυση της ανδρείας). Στα έργα της περιόδου αυτής ανήκουν και οι διάλογοι: Ευθύφρων (που πραγματεύεται την έννοια της ευσέβειας), Ιππίας ο Ελάσσων (όπου αναλύεται η έννοια της αλήθειας και του ψέματος) και ο Πρώτος Αλκιβιάδης (όπου ο Πλάτων πραγματεύεται την έννοια της δικαιοσύνης). Πολλοί μελετητές του πλατωνικού έργου περιλαμβάνουν στην περίοδο αυτή και τους διαλόγους Μένων, Γοργίας και Πρωταγόρας. ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 4

Δεύτερη περίοδος (387 – 368 π.Χ.). Στην περίοδο αυτή ανήκουν οι διάλογοι Φαίδρος, Φαίδων, Πολιτεία, Συμπόσιον, Μενέξενος, Ευθύδημος και Κρατύλος. Στα έργα αυτά αναπτύσσεται η θεωρία των ιδεών και περιγράφεται η ιδανική πολιτεία, Χαρακτηριστικό των έργων της περιόδου αυτής είναι πως το διαλογικό στοιχείο υποχωρεί και χρησιμεύει κυρίως στο να δίνει την ευκαιρία να αναπτυχτούν συγκεκριμένες ή φιλοσοφικές απόψεις. Τρίτη περίοδος (368 – 360 π.Χ.). Στην περίοδο αυτή ανήκουν οι διάλογοι Θεαίτητος, Παρμενίδης, Σοφιστής, Φίληβος και Πολιτικός. Στους διαλόγους της περιόδου αυτής υποχωρεί το λογοτεχνικό στοιχείο της καλλιτεχνικής περιγραφής προσώπων και καταστάσεων και το κέντρο βάρους μετατοπίζεται προς την ανάλυση διαλεκτικής θεμελιακών φιλοσοφικών ιδεών. Τέταρτη περίοδος (360 – 347 π.Χ.). Στην τελευταία αυτή περίοδο (που συνήθως ονομάζεται και «γεροντική»), ανήκει ο Τιμαίος (μοναδικός πλατωνικός διάλογος που αναφέρεται στη φυσική επιστήμη), ο Κριτίας (όπου περιέχονται στοιχεία για τη μυθική Ατλαντίδα και την αρχαιότατη Αθήνα) και οι Νόμοι (όπου ο Πλάτωνας προσπαθεί να σκιαγραφήσει ένα ρεαλιστικό και εφαρμόσιμο πολιτειακό σύστημα, διατηρώντας τις θεμελιακές θέσεις της Πολιτείας, κάνοντας όμως και πολλές παραχωρήσεις απέναντι στις απαιτήσεις της πραγματικής ζωής). Το έργο Πλάτωνα, εκτός από το τεράστιο ενδιαφέρον που παρουσιάζει από φιλοσοφική άποψη, είναι ιδιαίτερα σημαντικό και από λογοτεχνική άποψη, γιατί ο μεγάλος φιλόσοφος υπήρξε και μεγάλος τεχνίτης του λόγου. Το πλατωνικό έργο άσκησε τεράστια επίδραση πάνω στην εξέλιξη της δυτικής σκέψης. Αλλά και στα νεώτερα φιλοσοφικά ρεύματα η επίδραση του πλατωνισμού υπήρξε σημαντική. Τέλος, τα σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα, συχνά αναφέρονται στο πλατωνικό έργο, γεγονός που αποτελεί απόδειξη της ζωτικότητας της αιωνιότητάς του.

Η ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Μπορεί να θεωρηθεί αποτέλεσμα συνάντησης διαφόρων παλαιοτέρων φιλοσοφικών συστημάτων, όπως είναι του Ηράκλειτου, των Πυθαγορείων, των Ελεατών και των ατομικών φιλοσόφων και του Σωκράτη. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι το έργο του Πλάτωνα είναι προϊόν ενός ανοργάνωτου και άκριτου εξωτερικού εκλεκτικισμού. Αντίθετα, ο Πλάτωνας επεξεργάστηκε κριτικά τις παλαιότερες φιλοσοφικές θεωρίες, δημιουργώντας ένα δικό του φιλοσοφικό σύστημα, που στην καθολικότητά του υπήρξε ανώτερο από τα προηγούμενα. Συγκεκριμένα, η φιλοσοφία του Ηράκλειτου έθεσε το πρόβλημα της γνώσης από την αρνητική όμως πλευρά, αφού την ηρακλειτική αβεβαιότητα, όσον αφορά τη δυνατότητα της γνώσης, την αντέστρεψε αναζητώντας ένα σταθερό γνωστικό αντικείμενο. Στο σημείο αυτό ο Σωκράτης του έδωσε τη δυνατότητα να ανακαλύψει ότι η γνώση ταυτίζεται με το αγαθό, δηλαδή ότι το αγαθό καθορίζεται από τη γνώση. Η γνωριμία του όμως με τους Πυθαγόρειους άνοιξε στον Πλάτωνα νέους διανοητικούς δρόμους, οδηγώντας τον στη δυϊστική αντίληψη σχετικά με τον αισθητό και το νοητό κόσμο. Η αντίληψη αυτή θα κυριαρχήσει στην οντολογία του και στην ανθρωπολογία του (ψυχολογία, ηθική), θέτοντας τα υπερβατικά θεμέλια που θα στηρίξουν την ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 5

επιστήμη και την πρακτική φιλοσοφία του. Στη διαμόρφωση επίσης της φιλοσοφίας του επηρεάστηκε και από τον Ελεάτη Παρμενίδη, που του έθεσε το πρόβλημα του ενός και των πολλών και τον εφοδίασε με την αντίληψη ότι ο αισθητός κόσμος δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα φαινόμενο. Από τις φιλοσοφικές αυτές αντιλήψεις προέκυψε το κεντρικό δόγμα του πλατωνικού φιλοσοφικού συστήματος, η θεωρία των ιδεών, που στηρίζεται σε ένα βαθύτατο δυϊσμό ανάμεσα στην ψυχή και το σώμα, ανάμεσα στον αισθητό και το νοητό κόσμο. Η θεωρία του αυτή δε μένει στατική, αλλά εξελίσσεται, ανάλογα με την πνευματική ωριμότητα του Πλάτωνα, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι χάνει την εσωτερική της ενότητα. Στους διαλόγους της πρώτης περιόδου, ο Πλάτωνας προσπαθεί να αναλύσει διάφορες έννοιες και να βρει την ουσία τους. Η προσπάθειά του αυτή παίρνει τη μορφή ερωτημάτων, όπως: Τι είναι το δίκαιο; Τι είναι η σωφροσύνη; Τι είναι η αρετή; κ.τ.λ. Οι απαντήσεις όμως που δίνονται, δεν ικανοποιούν τον πλατωνικό Σωκράτη, γιατί αυτές αποτελούν απλά και μόνο μερικά δείγματα των ζητουμένων και όχι το ίδιο το ζητούμενο. Αυτό συμβαίνει, επειδή ο Πλάτωνας επιδιώκει να βρει εκείνο που θα είναι «κοινό τοις πάσι», δηλαδή αυτό που θα το έχουν όλα τα επι μέρους παραδείγματα. Ζητάει με λίγα λόγια την ιδέα, την ουσία, που θα είναι κοινή για μια τάξη ή κατηγορία αντικειμένων. Αργότερα ο Πλάτωνας στο Φαίδωνα προχωρεί στην οντολογική «θεμελίωση των ιδεών». Συγκεκριμένα οι ιδέες συγκροτούν τον κόσμο των ιδεών, που θεωρείται ο μόνος πραγματικός, ο μόνος αληθινός, ο λεγόμενος νοητός κόσμος. Τον κόσμο αυτό τον είχε δει η ψυχή στην προΰπαρξη της, δηλαδή πριν γεννηθεί. Γι’ αυτόν η μάθηση, η γνώση δεν είναι τίποτα άλλο παρά ανάμνηση, υπενθύμιση των ιδεών, που είναι τα αιώνια και αναλλοίωτα πρότυπα των μεταβαλλόμενων αντικειμένων. Στο σημείο αυτό εμφανίζεται ένα βασικό πρόβλημα, που αναφέρεται στη σχέση των ιδεών προς τον κόσμο των αισθητών αντικειμένων. Το πρόβλημα αυτό λέγεται «της μεθέξεως», δηλαδή ο Πλάτωνας δέχεται ότι ανάμεσα στα αισθητά και τις ιδέες υπάρχει μια σχέση μίμησης και ομοιότητας. Τα αισθητά αντικείμενα είναι ομοιώματα, «απεικάσματα» των ιδεών. Αν όμως προχωρήσουμε στη λογική διερεύνηση της έννοιας της ομοιότητας, θα δούμε ότι αυτό σημαίνει συμμετρική σχέση. Κατά συνέπεια, τα αντικείμενα που συνδέει, πρέπει να βρίσκονται στην ίδια οντολογική περιοχή. Άρα καταρρίπτεται ο δυϊστικός χωρισμός ανάμεσα σε ιδεατό και αισθητό κόσμο και έτσι οι ιδέες δε μπορούν να βρίσκονται σε άλλο κόσμο από τα αισθητά. Μετά από το πρόβλημα αυτό ο Πλάτωνας, αφού αναγκάστηκε να δεχτεί στον Παρμενίδη ότι οι ιδέες δεν μπορούν να θεωρηθούν παραδείγματα και ούτε υπάρχει σχέση μεταξύ διαφορετικών οντοτήτων, όπως είναι οι ιδέες και τα πράγματα, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι ιδέες είναι λογικές κατηγορίες και στηρίγματα του νου. Μ’ αυτές ο άνθρωπος μπορεί να βάλει τάξη στο χάος των αντικειμένων που τον περιβάλλουν και να χωρίσει τα όντα. 

Ολόκληρο το άρθρο για τον Πλάτωνα είναι παρμένο από την Εγκυκλοπαίδεια «Επιστήμη & Ζωή» (τ. 16, σελ. 72 – 75).

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 6

ΠΛΑΤΩΝΟΣ, ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ:

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ:

Ο διάλογος αυτός ανήκει στους διαλόγους της νεανικής ηλικίας Πλάτωνα. Ορισμένοι μάλιστα λένε πως είναι ο πιο παλιός. Άλλοι τον κατατάσσουν στα έργα της μεταβατικής περιόδου της ζωής του. Ο διάλογος πρέπει να έγινε στα τελευταία χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο Πλάτωνας καταπολέμησε τους σοφιστές και τις αντιλήψεις τους για τη σχετικότητα της ανθρώπινης γνώσης. Οι σοφιστές έφτασαν στο συμπέρασμα ότι τίποτα δεν μπορεί να θεωρηθεί πραγματικά αλήθεια ή ψέμα. Η αλήθεια και το ψέμα δεν είναι οντολογικά χαρακτηριστικά των όντων, αλλά κάθε άνθρωπος σχηματίζει μια υποκειμενική αντίληψη. Ένα πράγμα, που ένας άνθρωπος το θεωρεί ως αλήθεια, ένας άλλος μπορεί να το θεωρήσει ως ψέμα. «Πάντων χρημάτων μέτρον ο άνθρωπος» διακήρυττε ο Πρωταγόρας. Έμμεσα ο Πλάτωνας αντιπαραβάλλει τη ζωή και τη διδασκαλία του Σωκράτη, που τον χαρακτήριζε η ταπεινοφροσύνη, με τη ζωή και τη διδασκαλία του Πρωταγόρα, τον οποίο εμφανίζει επιδεικτικό, άνθρωπο «ξιπασμένο», που πιστεύει ότι είναι πάνσοφος και που κερδίζει χρήματα με τη φαινομενική κι όχι πραγματική γνώση.

Πρόσωπα του διαλόγου είναι: ο Εταίρος (ένας άγνωστος φίλος του Σωκράτη), ο Σωκράτης, ο Ιπποκράτης, ο Πρωταγόρας, ο Αλκιβιάδης, ο Καλλίας, ο Κριτίας, ο Πρόδικος, ο Ιππίας. Η διαλογική μορφή του γίνεται με αναδιήγηση, όχι κατευθείαν. Τόπος της συζήτησης είναι το σπίτι του Καλλία, πλούσιου Αθηναίου, που έδειχνε αγάπη για τη μάθηση κι ήταν θαυμαστής των σοφιστών, γι’ αυτό και τους φιλοξενούσε συχνά στο σπίτι του, όπως τη φορά αυτή, που οι τρεις σπουδαιότεροι σοφιστές της εποχής του Σωκράτη – Πρωταγόρας, Πρόδικος και Ιππίας έχουν καταλύσει στο αρχοντικό του. Ο Πρωταγόρας, σοφιστής από τα Άβδηρα, σύγχρονος του Σωκράτη, διακήρυττε ότι ήταν σοφιστής και είχε επάγγελμα να μορφώνει ανθρώπους: «εγώ ουν…και ομολογώ τε σοφιστής είναι και παιδεύειν ανθρώπους» (317 Β). Ο Περικλής του είχε αναθέσει να συντάξει νομοθεσία για την αθηναϊκή αποικία, τους Θούριους, πόλη της Κάτω Ιταλίας το 444 π.Χ. Ο Πρωταγόρας φαίνεται ότι είχε ασχοληθεί με θέματα νομικά και φιλοσοφικά, γραμματικά και παιδαγωγικά και υπήρξε περίφημος ως δάσκαλος της ρητορικής. Είχε συγγράψει πολλά βιβλία, τα οποία δε σώθηκαν. Άσκησε πάντως μεγάλη επίδραση πάνω στη σκέψη των συγχρόνων του. ΓΕΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ: Ο Σωκράτης συναντάει τον Εταίρο, στον οποίο διηγείται τη συνάντησή του με τους σοφιστές και τη συζήτησή του με τον Πρωταγόρα. Ο Σωκράτης ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 7

συνόδεψε τον Ιπποκράτη, έναν πλούσιο και φιλομαθή νέο, που θέλει να γίνει «ελλόγιμος» (σπουδαίος στην πόλη), γι’ αυτό κι επιθυμεί να γίνει μαθητής του Πρωταγόρα, χωρίς ωστόσο να γνωρίζει τι πρόκειται να διδαχτεί από κείνον. Εδώ ο Πλάτωνας επισημαίνει τον κίνδυνο που διέτρεχαν οι νέοι, οι οποίοι έσπευδαν να μαθητεύσουν στους σοφιστές, καταβάλλοντας μάλιστα μεγάλα χρηματικά ποσά γι’ αυτό. Μέσα σε μια ατμόσφαιρα γεμάτη μεγαλόπρεπη επίδειξη του σοφιστή Πρωταγόρα, ο Σωκράτης κάνει τη σύσταση του Ιπποκράτη στο σοφιστή, τονίζοντας τη φιλομάθεια του νέου και ρωτάει τι έχει να ωφεληθεί ο Ιπποκράτης από τη συναναστροφή του με τον Πρωταγόρα. Ο Πρωταγόρας απαντάει ότι το μάθημα που θα διδάξει στον Ιπποκράτη είναι: «ευβουλία περί των οικείων, όπως αν άριστα την αυτού οικίαν διοικοί, και περί των της πόλεως, όπως τα της πόλεως δυνατώτατος αν είη και πράττειν και λέγειν» (318 Ε κ.ε.) (=σύνεση για τα οικεία, πως δηλαδή θα διοικεί άριστα το σπιτικό του και για τα πράγματα της πολιτείας, πως θα μπορεί να έχει την ικανότητα και να ενεργεί και να μιλάει γι’ αυτά). Ο Σωκράτης ρωτάει, αν αυτή η τέχνη είναι η πολιτική αρετή κι ο Πρωταγόρας τον βεβαιώνει ότι αυτή ακριβώς είναι η τέχνη που επαγγέλλεται. Ο Σωκράτης προβάλλει την αντίρρηση ότι έχει τη γνώμη πως η πολιτική αρετή δεν είναι διδαχτή. Ως απόδειξη φέρνει τις πολιτικές συγκεντρώσεις της Αθήνας. Σ’ αυτές οι Αθηναίοι, λέει, όταν πρόκειται να πάρουν μια απόφαση για ένα έργο τεχνικό (ναυπηγικής ή οικοδομικής), ζητούν ως σύμβουλο τον ειδικό σ’ αυτό. Όταν όμως πρόκειται για ένα θέμα πολιτικό, τότε επιτρέπουν στον καθένα να πει τη γνώμη του, που σημαίνει ότι δεν είναι μάθημα που διδάσκεται η πολιτική τέχνη. Άλλο παράδειγμα είναι τα παιδιά του Περικλή, που ο πατέρας τους δεν τα διδάσκει την πολιτική, γιατί φαίνεται πως έχει τη γνώμη ότι δεν μπορεί να διδαχτεί αυτή. Ο Πρωταγόρας αντικρούσει την άποψη του Σωκράτη πρώτα με ένα μύθο (320 C – 322 D) κι ύστερα με την ερμεηνεία του μύθου και με λογικά επιχειρήματα (322 D – 328 D). Στο μέρος αυτό γίνεται συζήτηση για την ενότητα της αρετής. Ο Πρωταγόρας έχει τη γνώμη ότι η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη, η οσιότητα κ.τ.λ. είναι μέρη της αρετής, όπως τα μέρη προσώπου (μύτη, μάτια κ.τ.λ.). Ο Σωκράτης αποδείχνει ότι δικαιοσύνη κι οσιότητα είναι το ίδιο πράγμα, καθώς και η σωφροσύνη με τη σοφία. Η προσπάθειά του να ταυτίσει ύστερα τη δικαιοσύνη με τη σωφροσύνη διακόπτεται από ένα ενδιάμεσο διάλογο (334 C – 338 E), όπου παίρνουν μέρος εκτός του Σωκράτη και τον Πρωταγόρα, οι Καλλίας, Αλκιβιάδης, Κριτίας και οι σοφιστές Πρόδικος και Ιππίας. Πρώτα συζητείται το νόημα ενός ποιήματος του Συμωνίδη που αναφέρεται στο ηθικό πρόβλημα (338 E – 348 C). Ο Σωκράτης με την ερμηνεία του ποιήματος συμπεραίνει πως είναι δυνατόν ένας άνθρωπος να γίνει αγαθός, αλλά είναι αδύνατο να μείνει ως το τέλος αγαθός. Αγαθός είναι μόνο ο Θεός. Με τις σκέψεις του εδώ ο Σωκράτης προβάλλει και τη δική του βασική θέση ότι: «ουδείς εκών κακός» (=κανένας με τη θέλησή του δεν είναι κακός), γίνεται κακός γιατί δεν ξέρει το καλό. Ύστερα από τη διακοπή αυτή που έγινε με την παρέμβαση και των άλλων συνομιλητών ο Σωκράτης προτείνει να συνεχίσουν την εξέταση για την ουσία της αρετής (348 E – 360 C). Πρώτα προσπαθεί να ταυτίσει την αδρεία με τη σοφία. Ο Πρωταγόρας δεν πείθεται κι ο Σωκράτης ξαναγυρίζει στην ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 8

ουσία του αγαθού που το ταυτίζει με το «ηδύ», (ηδύ = ευχάριστο). Το «ηδύ» γίνεται κακό μόνο από τα κακά αποτελέσματά του, ενώ ένα ανιαρό γίνεται αγαθό από τα αγαθά του αποτελέσματα. Παραδείγματα οι κοπιαστικές εκστρατείες, οι εγχειρήσεις που προξενούν λύπη, είναι όμως αγαθά (354 A). Άρα συμπεραίνει ότι κανένας δεν θα αναλάβαινε να κάνει κακό, αν το γνώριζε. Έτσι και η ανδρεία είναι γνώση των φοβερών και μη φοβερών, ενώ δειλία είναι «η των δεινών και μη δεινών αμάθια» (360 C – D). Στον επίλογο (361 A – 362 A) γίνεται ανακεφαλαίωση της πορείας του διαλόγου και διαπιστώνεται ότι ο Σωκράτης και ο Πρωταγόρας άλλαξαν τις απόψεις τους. Ο Σωκράτης, που αμφισβήτησε στην αρχή ότι η αρετή είναι διδαχτή, στο τέλος αποδείχνεται ότι παραδέχεται ότι είναι διδαχτή, αφού υποστηρίζει ότι είναι θέμα γνώσης «επιστήμη». Ο Πρωταγόρας πάλι, ενώ υποστήριζε στην αρχή ότι αυτός ήταν δάσκαλος της αρετής, έφτασε στο τέλος να δεχτεί, ότι η αρετή ταυτίζεται με την επιστήμη, τη γνώση. Έτσι διακόπτεται η συζήτηση με τη συμφωνία να γίνει μια νέα εξέταση του θέματος άλλη φορά.



Ολόκληρο το άρθρο για τον «Πρωταγόρα» του Πλάτωνος είναι παρμένο από την Εγκυκλοπαίδεια «Επιστήμη & Ζωή» (τ. 16, πράσινες σελ. 55 – 56).

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 9

© Α Ρ Ω Γ Η 2014 - 2015 www.arogi.edu.gr ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ Από το βιβλίο «Φιλοσοφικός Λόγος» των Μ. Κοπιδάκη, Δ. Λυπουρλή, κ.α., εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήνα 2001: Εισαγωγή: Πλάτωνος «Πρωταγόρας» οι σελίδες 49 – 52 (Α. Η διάρθρωση του λόγου και τα πρόσωπα) οι σελίδες 56 – 57 (Β. Η φιλοσοφική σημασία του διαλόγου)

Κείμενα: Πλάτωνος «Πρωταγόρας» από το πρωτότυπο: οι ενότητες 4, 5, 6. από μετάφραση: η ενότητα 7.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 10

ΠΛΑΤΩΝΟΣ, ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ Εισαγωγή σχολικού εγχειριδίου: σελ. 49 – 52

Α. Η διάρθρωση του λόγου και τα πρόσωπα Εισαγωγή: Ο Σωκράτης διηγείται τη συζήτησή του με τον Πρωταγόρα σε έναν φίλο του.

Ο φιλοσοφικός διάλογος του Πλάτωνα με τον τίτλο «Πρωταγόρας» δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αναδιήγηση από το Σωκράτη σε ένα φίλο του, του διαλόγου που είχε με το σοφιστή Πρωταγόρα στο σπίτι του πλούσιου Αθηναίου Καλλία, σχετικά με την ουσία της αρετής. Δεν πρόκειται για μια μονότονη αφήγηση της συνάντησης Σωκράτη – Πρωταγόρα. Ο Πλάτωνας φροντίζει να παρουσιάσει μια ζωντανή διήγηση του διαλόγου, βάζοντας έναν από τους πρωταγωνιστές της λεκτικής μονομαχίας, το Σωκράτη, να την περιγράψει σε φιλικό του πρόσωπο. Το έργο μ’ αυτόν τον τρόπο κερδίζει σε ζωντάνια και αμεσότητα, ενώ η παραστατικότητα και η γλαφυρότητα της αφήγησης του Σωκράτη μας κάνει να αναθεωρήσουμε την πιθανή μας δυσπιστία για την ακρίβεια της αναπαραγωγής λεπτομερειών και λεπτών αποχρώσεων, όπως απαιτεί ένας φιλοσοφικός διάλογος.

Πρόλογος. Ο Ιπποκράτης κι η σφοδρή του επιθυμία να γίνει μαθητής του Πρωταγόρα.

Στην αρχή διήγησης ο Σωκράτης εξηγεί στο φίλο του πώς και γιατί βρέθηκε στο σπίτι Καλλία, όπου συνάντησε τον Πρωταγόρα. Ένας φιλομαθής νέος, ο Ιπποκράτης, ήρθε να τον επισκεφτεί σπίτι του. Παρακάλεσε το Σωκράτη να τον παρουσιάσει στο σοφιστή Πρωταγόρα, που μόλις είχε φτάσει στην Αθήνα, ώστε να τον μυήσει στο μαγικό κόσμο της γνώσης και της σοφίας. Ο Σωκράτης έχει όμως μια εύλογη απορία. Ρωτά το νεαρό τι πρόκειται να ωφεληθεί από τον Πρωταγόρα. Ο νέος δεν είχε να δώσει συγκεκριμένη απάντηση. Τότε ο Σωκράτης συμφώνησε να μεταβούν μαζί στο σπίτι Καλλία και εκεί ο ίδιος να ρωτήσει τον Πρωταγόρα τι θα μπορούσε να τον διδάξει. Το θέμα του διαλόγου που θα ακολουθήσει είναι ήδη φανερό: «Ποια είναι η αξία της σοφιστικής και είναι στην πραγματικότητα διδακτή η αρετή στους νέους;» Ο Σωκράτης στο σπίτι του Καλλία. Περιγραφή του Πρωταγόρα και των άλλων προσώπων του διαλόγου. Ο Σωκράτης και ο νεαρός Ιπποκράτης φτάνουν στο σπίτι Καλλία. Εκεί, εκτός του Πρωταγόρα φιλοξενούνται από τον οικοδεσπότη και άλλοι δύο μεγάλοι σοφιστές, Πρόδικος και Ιππίας. Επίσης, παρών στο διάλογο θα είναι και ο Αλκιβιάδης με τον Κριτία. Αυτοί μαζί με τον Καλλία θα έχουν ελάχιστη συμμετοχή στην εξέλιξη της συζήτησης. Ειδικά ο Καλλίας θα προσπαθήσει μόνο σε κάποιες στιγμές να κατευνάσει τα οξυμένα πνεύματα των ομιλητών. ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 11

© Α Ρ Ω Γ Η 2014 - 2015 www.arogi.edu.gr Ο Πλάτωνας ενδιαφέρεται κυρίως να παρουσιάσει τους τρεις μεγάλους σοφιστές, που είναι παρόντες, Πρωταγόρα, Πρόδικο και Ιππία. Οι δύο τελευταίοι σχεδόν γελοιοποιούνται. Ο Πρόδικος παρουσιάζεται επιδεικτικά πολυμαθής και εκνευριστικά προσηλωμένος στους ορισμούς εννοιών, ενώ ο Ιππίας, εκτός της αλαζονικής πολυμάθειάς του, χαρακτηρίζεται και από μια ανούσια μεγαλοστομία κι έναν άκρατο ρητορισμό. Ο Πρωταγόρας αντίθετα αντιμετωπίζεται από τον Πλάτωνα με σεβασμό. Το πρόσωπό του, αν και προβάλλεται κι αυτό αλαζονικό σε σχέση με τη γνώση, εντούτοις δεν υποβαθμίζεται πουθενά. Ο Σωκράτης φαίνεται καθαρά ότι σέβεται απόλυτα τις απόψεις του αντιπάλου του, γι’ αυτό και η σωκρατική ειρωνεία, σε ό,τι αφορά τον Πρωταγόρα, είναι πολύ διακριτική. Πίσω βέβαια από όλα αυτά κρύβεται πάντα το ρωμαλέο μυαλό του Πλάτωνα, που έχει αναγνωρίσει στον Πρωταγόρα μια εξέχουσα θέση στην ιστορία της ελληνικής σκέψης. Η αρχή της συζήτησης. Είναι δυνατόν να διδαχτεί η πολιτική αρετή, όπως ισχυρίζεται ο Πρωταγόρας.

Ο διάλογος θα ξεκινήσει με αφορμή την υπόσχεση του Πρωταγόρα ότι ως σοφιστής θα διδάξει στο νεαρό Ιπποκράτη την «ευβουλία», τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο βίο του. Με τον όρο «ευβουλία» εννοεί την ικανότητα να σκέπτεται και να αποφασίζει κανείς σωστά. Συνεπώς, ο Πρωταγόρας θεωρεί διδακτή την πολιτική αρετή και αποδέχεται ότι υπάρχουν άνθρωποι που έχουν τη δυνατότητα να τη διδάξουν. Ο Σωκράτης διατηρεί σοβαρές επιφυλάξεις για τις υποσχέσεις του Πρωταγόρα. Ο ίδιος πιστεύει ότι δεν μπορεί κάποιος με τη διδασκαλία του να κάνει τον άλλον ικανότερο στην πολιτική αρετή. Για να στηρίξει τη θέση του, χρησιμοποιεί δύο παραδείγματα. Το πρώτο κινείται στο πλαίσιο λειτουργίας της αθηναϊκής δημοκρατίας. Στην εκκλησία του δήμου δηλαδή, όταν υπάρχει πρόβλημα πολιτικής και καλής διοίκησης, οι Αθηναίοι δέχονται τη γνώμη οποιουδήποτε, θεωρώντας ότι καθένας μπορεί να έχει ορθή άποψη, χωρίς αναγκαστικά να ειδικεύεται πάνω στο θέμα. Το αντίθετο συμβαίνει, εάν το θέμα αφορά για παράδειγμα κάποιο τεχνικό έργο. Στην περίπτωση αυτή ζητείται η γνώμη κάποιου ειδικού. Το δεύτερο έχει να κάνει με την τακτική του Περικλή, που δε δίδαξε στα παιδιά του την πολιτική αρετή. Αυτό σημαίνει ότι και οι καλύτεροι δάσκαλοι της αρετής, αν υπάρχουν, δεν καταφέρνουν τίποτα, τελικά με ανεπίδεκτους μαθητές. Η απάντηση του Πρωταγόρα και ο μύθος για τη δημιουργία της ανθρώπινης κοινωνίας [320c8 – 328d1] Ο Πρωταγόρας θα προσπαθήσει να αντικρούσει τα επιχειρήματα του Σωκράτη με ένα μεγάλο λόγο που χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος, όπου ο σοφιστής επιχειρεί να αποδείξει ότι όντως υπάρχουν «ειδικοί» στα θέματα της πολιτικής αρετής, ξεκινά με το μύθο του Προμηθέα. Ο μύθος αυτός επισημαίνει ότι οι άνθρωποι δε θα μπορούσαν να σχηματίσουν ποτέ οργανωμένες κοινωνίες, αν δεν είχαν τη δικαιοσύνη και τη ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 12

λογική, δύο ιδιότητες πάγιες για την αρετή του πολίτη, τις οποίες έχει ή πρέπει να έχει ο καθένας. Η διατύπωση ιδεών λοιπόν, η σκέψη, η ανάληψη ευθυνών και το δικαίωμα της ψήφου, που απορρέουν από τις δύο προηγούμενες ιδιότητες είναι δικαίωμα του κάθε ανθρώπου. Γι’ αυτό οι Αθηναίοι δίνουν το δικαίωμα της τοποθέτησης σε κάθε πολίτη πάνω στα πολιτικά θέματα. Άρα ο κάθε άνθρωπος έχει εξ ορισμού την ιδιότητα του πολίτη. Το πως θα βελτιώσει τώρα την ιδιότητα αυτή είναι το διδακτό κατά τον Πρωταγόρα. Το να είναι άλλωστε κανείς καλός πολίτης δεν είναι τυχαίο, όπως λ.χ. η ομορφιά. Είναι κάτι που κατακτά κανείς με τη θέλησή του. Αν ήταν διαφορετικά τα πράγματα, δε θα είχε νόημα και καμιά τιμωρία – ποινή. Τιμωρούμε κάποιον για ένα σφάλμα του, γιατί μπορεί να μάθει να είναι καλύτερος. Στο δεύτερο μέρος ο Πρωταγόρας με λογικά επιχειρήματα απαντά στην αντίρρηση ότι οι καλοί πολίτες (π.χ. ο Περικλής) δεν μπορούν να διδάξουν στα παιδιά τους την αρετή. Ο Πρωταγόρας πιστεύει ακλόνητα ότι η αρετή είναι διδακτή και μαζί με τη δικαιοσύνη, τη σωφροσύνη και το αίσθημα σεβασμού προς ό,τι είναι ιερό αποτελούν τα θεμέλια των ανθρώπινων κοινωνιών. Όποιος ακούσια ή εκούσια απέχει της μαθητείας της αρετής είναι επικίνδυνος και πρέπει να τιμωρείται με θάνατο ή εξορία. Το θέμα της διδαχής της αρετής από τον απλό πολίτη στο παιδί του δεν έχει να κάνει με τη στείρα μορφή του μαθήματος. Το παιδί από τότε που αρχίζει να καταλαβαίνει, όλοι προσπαθούν να του διδάξουν το δίκαιο και το λογικό. Πρώτα οι γονείς και οι συγγενείς του κι έπειτα οι δάσκαλοί του. Τέλος, η πόλη διδάσκει στους πολίτες αρετή, μέσω των νόμων και της υπακοής σ’ αυτούς. Εισαγωγή σχολικού εγχειριδίου: σελ. 56 – 57

Β. Η φιλοσοφική σημασία του διαλόγου

Ο φιλοσοφικός διάλογος του Πλάτωνα «Πρωταγόρας» θέτει στην ουσία δύο βασικά θέματα. Το πρώτο είναι και το κεντρικό ζήτημα που εξελίσσει τη συζήτηση των δύο κεντρικών πρωταγωνιστών (Σωκράτη και Πρωταγόρα): «Ποια είναι η φύση της αρετής;» Το δεύτερο αφορά το κατά πόσο η αρετή είναι διδακτή. Και αν είναι τέτοια, ποιος είναι ο καταλληλότερος διδάσκαλός της; Είναι οι σοφιστές; Ή μήπως κάποιος άλλος; Τα δύο βασικά θέματα διαπερνούν ολόκληρο το έργο και είναι εξίσου σημαντικά. Εκτός από τις απόψεις – σκέψεις των ομιλητών, σχετικά με το πρόβλημα που τους απασχολεί, μεγάλη σημασία έχει και αξίζει να παρακολουθήσει κανείς τις μεθόδους που ο καθένας χρησιμοποιεί για την προσέγγιση της αλήθειας. Άρα, η αξία του διαλόγου του Πλάτωνα είναι διπλή και κινείται σε δύο επίπεδα. Στο πεδίο της ουσίας των λόγων, το οποίο αποδίδει ιδέες και επιχειρήματα ικανά να φωτίσουν την έννοια της αρετής και στο πεδίο του τρόπου κατάκτησης της αλήθειας, που αποκαλύπτει τεχνικές λόγου, επιλογές επιχειρηματολογίας, αναζήτηση αποδεικτικών παραδειγμάτων. Η μέθοδος Σωκράτη είναι η διαλεκτική. Με λίγα λόγια είναι ο τρόπος προσέγγισης αλήθειας και ακριβούς νοήματος ενός όρου μέσω συνεχών και επίμονων ερωτήσεων. Έτσι, ορίζεται με κάθε δυνατή ακρίβεια και ασφάλεια μια έννοια και αυτό είναι σίγουρα προς όφελος των συνδιαλεγόμενων. ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 13

Ο Πρωταγόρας με το λόγο του (ιδέες και τρόπος έκφρασης) αντιπροσωπεύει γενικά τους σοφιστές. Η μέθοδός του για την προσέγγιση της αλήθειας είναι πολύ διαφορετική από εκείνη του Σωκράτη. Σε όλο το έργο ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί τρεις (3) τρόπους για να εκθέσει τις απόψεις του : α) το μύθο, β) τη διάλεξη και γ) το σχολιασμό των ποιητικών κειμένων. Την πρώτη μέθοδο, «της συμβολικής μυθικής αφήγησης», την έχει χρησιμοποιήσει και ο ίδιος ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία» (πρβλ. «το μύθο σπηλαίου»). Ο Πρωταγόρας εδώ μέσω της αφήγησης του μύθου Προμηθέα επιχειρεί να στηρίξει τις απόψεις του περί αρετής. Η ερμηνεία των μύθων και η προέκτασή της, μέχρι την εξαγωγή φιλοσοφικών και επιστημονικών συμπερασμάτων, κρίνεται εξαρχής ως μερικώς αναποτελεσματική μέθοδος. Ο Πλάτων όμως, που και ο ίδιος είχε μπει στον πειρασμό αυτόν, δεν ειρωνεύεται καθόλου τον Πρωταγόρα, που αφηγείται το μύθο Προμηθέα, έτσι ώστε να στηρίξει αργότερα πάνω στην αφήγηση αυτή τα επιχειρήματά του περί της διδακτής αρετής. Εκείνη τη μέθοδο που στηλιτεύει πραγματικά ο Πλάτωνας είναι η «διάλεξη». Το να μιλά δηλαδή κάποιος εκτενέστατα για ένα θέμα, χωρίς να μπορούν να τον παρακολουθήσουν οι γύρω του και πολύ περισσότερο να θυμηθούν στο τέλος το κεντρικό νόημα των λεγομένων του. Ο Πλάτωνας εντάσσει το σοφιστικό αυτό τρόπο στις μεθόδους πειθούς και τον βγάζει ακατάλληλο για την προσέγγιση της αλήθειας. Ο Πρωταγόρας λοιπόν φαίνεται τελικά ότι χρησιμοποιεί μια μέθοδο ιδανική για πολιτική συνέλευση ή δικαστήριο, αλλά σίγουρα όχι για φιλοσοφικό διάλογο με στόχο την αλήθεια. Τελευταία μέθοδος του σοφιστή είναι «ο σχολιασμός των ποιητικών κειμένων» (π.χ. του Ομήρου). Μιλάμε δηλαδή για την αναφορά στα λεγόμενα κάποιου ποιητή, τα οποία με κάποιο τρόπο στηρίζουν και ενισχύουν την άποψη του ομιλούντος. Ο Σωκράτης, δηλαδή στην ουσία ο Πλάτωνας, έχει αντιρρήσεις και γι’ αυτόν τον τρόπο, οι οποίες έχουν να κάνουν κατά βάση με τη γενική καχυποψία με την οποία αντιμετωπίζουν το γραπτό λόγο σε θέματα αναζήτησης μιας αλήθειας. Το γραπτό κείμενο πιστεύουν ότι είναι «βουβό», δεν μπορεί να απαντήσει σε αυτόν που του θέτει ερωτήματα. Τελικά, φαίνεται ότι ο Πλάτωνας μέσα από όλο το διάλογο έχει ένα βασικό στόχο: να εξυψώσει τη σωκρατική διαλεκτική πάνω από τις σοφιστικές μεθόδους και να την παρουσιάσει ως τη μοναδική φιλοσοφική μέθοδο ικανή να οδηγήσει στην αλήθεια. Τελειώνοντας ο διάλογος αφήνει μετέωρο το θέμα της συζήτησης περί αρετής, ακολουθώντας το συνηθισμένο μοντέλο λήξης και άλλων νεανικών φιλοσοφικών διαλόγων Πλάτωνα. Δεν διατυπώνεται οριστικό συμπέρασμα και η λύση μετατίθεται σε μια άλλη συζήτηση δοθείσης ευκαιρίας. Ωστόσο, αν και δεν υπάρχει ουσιαστική κατάληξη, οι απόψεις των ομιλητών διαγράφονται καθαρότατα. Ο Πρωταγόρας αρνείται την ύπαρξη του απόλυτου και ασπάζεται τη σχετικότητα. Αντίθετα, ο Σωκράτης αναζητά μια γενική και καθολική αλήθεια για την αρετή, χωρίς όμως (και αυτό ισχύει και για τον Πλάτωνα) να παρουσιάζει ολοκληρωμένη, κατασταλαγμένη άποψη για το θέμα. Αργότερα, ο Πλάτων στην «Πολιτεία» θα ολοκληρώσει τις αντιλήψεις του «περί αρετής». ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 14

© Α Ρ Ω Γ Η 2014 - 2015 www.arogi.edu.gr ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ ΤΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ Α. Η διάρθρωση του λόγου και τα πρόσωπα (σελ. 49 – 52) 1. Ποιο το περιεχόμενο της εισαγωγής του Πρωταγόρα και ποιος ο λειτουργικός της ρόλος;  Ο Σωκράτης, απαντώντας στις ερωτήσεις ενός φίλου του, που συνάντησε έξω από το σπίτι Καλλία, αρχίζει να του διηγείται πώς και γιατί βρέθηκε στου Καλλία, ποιους συνάντησε εκεί και τι συζητήθηκε.  Η εισαγωγή δίνει στο Σωκράτη την αφορμή να αφηγηθεί το διάλογό του με τον Πρωταγόρα. 2. Γιατί ο Πλάτωνας επιλέγει αυτή την εισαγωγή; Γιατί του δίνει τη δυνατότητα να προσφέρει στους αναγνώστες του μια ζωντανή διήγηση. 3. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της αφήγησης του Σωκράτη;

Η παραστατικότητα και η γλαφυρότητα.

4. Ποιος είναι ο λειτουργικός ρόλος του Προλόγου;

Είναι η πραγματική εισαγωγή στο θέμα : ποια είναι η αξία της σοφιστικής, και αν μπορούν οι σοφιστές να διδάξουν την αρετή στους νέους. 5. Από πού φαίνεται το αντισοφιστικό πάθος του Πλάτωνα;

Από τον τρόπο που παρουσιάζει τους σοφιστές Πρόδικο και Ιππία: και οι δύο είναι μάλλον γελοιογραφικά σχεδιασμένοι, παρουσιάζονται ως επιδεικτικά πολυμαθείς, ρηχοί και μεγαλομανείς. 6. Πώς παρουσιάζεται ο Πρωταγόρας; Πώς τον αντιμετωπίζει ο Σωκράτης και γιατί;  Παρουσιάζεται ως αλαζονικός και γεμάτος αυτοπεποίθηση, αγανακτισμένος με τις συνεχείς ερωτήσεις του Σωκράτη.  Ο Σωκράτης δείχνει έναν ειλικρινή σεβασμό προς τις απόψεις του, η ειρωνεία του είναι πολύ διακριτική. Κι αυτό λόγω της σημαντικής θέσης που κατείχε ο στοχαστής αυτός στην ιστορία της ελληνικής σκέψης. 7. Ποια είναι τα πρόσωπα του διαλόγου; Σωκράτης, Πρωταγόρας, Καλλίας, Αλκιβιάδης, Κριτίας, Πρόδικος, Ιππίας, Ιπποκράτης. 8. Ποιο είναι το τέλος της συζήτησης; Το έργο κλείνει με ένα μάλλον παράδοξο και απρόσμενο τρόπο, καθώς η συζήτηση καταλήγει σε μια περίεργη αντιστροφή των αρχικών απόψεων που διατυπώθηκαν. ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 15

© Α Ρ Ω Γ Η 2014 - 2015 www.arogi.edu.gr Β. Η φιλοσοφική σημασία του διαλόγου (σελ. 56 – 57) 1. Ποια είναι τα θέματα του Πρωταγόρα;  Ποια είναι η φύση της αρετής;  Ποιος μπορεί να διδάξει την αρετή; Είναι οι σοφιστές τα κατάλληλα πρόσωπα γι’ αυτό; 2. Ποια μέθοδο ακολουθεί ο Σωκράτης; Τη διαλεκτική. Ο φιλόσοφος επιμένει στις ερωτήσεις που επιτρέπουν να διευκρινίζεται και να ορίζεται με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια κάθε επιμέρους θέμα και κάθε όρος. 3. Ποιους τρόπους χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας για να εκθέσει τις απόψεις του; Το μύθο, τη διάλεξη, το σχολιασμό των ποιητικών κειμένων.

4. Ποιο είναι το αδύνατο σημείο του μύθου του Πρωταγόρα για τον Προμηθέα;

Το ότι δεν μπορεί να οδηγήσει με ακρίβεια στη φιλοσοφική και επιστημονική γνώση. 5. Πώς χρησιμοποιεί ο Πλάτων το μύθο;

Για να συμπληρώσει μια αυστηρή φιλοσοφική απόδειξη και όχι αυτόνομα ή ισοδύναμα με τις άλλες φιλοσοφικές μεθόδους, για να οδηγηθεί ο άνθρωπος στη γνώση.

6. Γιατί ο Πλάτων δε διστάζει να ειρωνευτεί και να υπονομεύσει με κάθε τρόπο τη διάλεξη; Γιατί δεν είναι καλή μέθοδος προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας, γιατί δεν είναι καλή για τη φιλοσοφία. 7. Πού οφείλεται η βασική αντίρρηση του Σωκράτη όσον αφορά τη μέθοδο του σχολιασμού ποιητικών κειμένων; Στη γενική καχυποψία του απέναντι στο γραπτό λόγο (το γραπτό είναι «βουβό»). 8. Η σωκρατική – πλατωνική θέση για την αρετή ολοκληρώνεται: α. στον Πρωταγόρα. β. στην Πολιτεία. γ. σε κανένα από τα έργα αυτά. Βάλε σε κύκλο τη σωστή απάντηση. (βάζουμε σε κύκλο το β).

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΣΟΦΙΑ ΣΕΡΓΗ

Σελίδα 16