Νεοελληνική Λογοτεχνία by arogi.edu

Λογοτεχνία Κατεύθυνσης : ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Επιμέλεια :Άννα Παπαδοπούλου

Α. ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΕΣ (Λογοτεχνικά Ρεύματα) Κλασικισμός: Είναι η τεχνοτροπία που αντλεί τα θέματα της από την κλασσική αρχαιότητα, δηλαδή τα έργα των αρχαίων ελλήνων και ρωμαίων λογοτεχνών. Χαρακτηριστικό της είναι η λιτότητα στα εκφραστικά μέσα. Πιο συγκεκριμένα: α) ως προς τη μορφή, ο κλασικισμός χρησιμοποιεί λέξεις αυστηρά επιλεγμένες, που εκφράζουν υψηλές αφηρημένες έννοιες και δε

χρησιμοποιούνται στον απλό, καθημερινό λόγο.

Προσπαθώντας να εκφράσει το μέτρο και την ισορροπία, ο κλασικισμός αποφεύγει την υπερβολή στα εκφραστικά μέσα και επιλέγει ύφος λιτό. β) ως προς το περιεχόμενο, ο κλασικισμός χαρακτηρίζεται από ανθρωποκεντρισμό (περίοδος Αναγέννησης). Ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται ως ιδέα, ιδανικό και όχι ως πρόσωπο συνηθισμένο, με ελαττώματα και αδυναμίες. Στον κλασικισμό επικρατεί η λογική και όχι το συναίσθημα, ενώ

η σύγχρονη ζωή θεωρείται κατώτερη της αρχαίας. Προφανώς, ο κόσμος του κλασικισμού είναι

εξιδανικευμένος,απομακρυσμένος από την πραγματικότητα.

Ρομαντισμός: Πρόκειται για το λογοτεχνικό ρεύμα που λειτούργησε ως αντίδραση

στον κλασικισμό και στον ορθολογισμό της περιόδου του Διαφωτισμού. Ο Ρομαντισμός αντλεί θέματα από τους αγώνες των λαών και από τη φύση, με έντονο συναίσθημα, φαντασία και με

πλούτο εκφραστικών μέσων. Πιο συγκεκριμένα: α) ως προς τη μορφή, ο ρομαντισμός χρησιμοποιεί πλούσιο λεξιλόγιο από τη λαϊκή γλώσσα. Το είναι

ρητορικό,

πλούσιο,

ύφος

πομπώδες,

τα

εκφραστικά

μέσα

χρησιμοποιούνται

ανοικονόμητα, αφθονούν οι υπερβολές, οι εικόνες, οι παρομοιώσεις, οι μεταφορές. Επικρατεί κλίμα ελευθερίας και ακαταστασίας και ο στίχος δεν είναι ιδιαίτερα και αυστηρά φροντισμένος. β) ως προς το περιεχόμενο, ο ρομαντισμός αντλεί τα θέματα του από το Μεσαίωνα, από το χώρο της θρησκείας, της εποχής των ιπποτών, τις λαϊκές παραδόσεις. Επικεντρώνεται όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στη φύση. Κυριαρχεί το συναίσθημα, η ελευθερία, η φαντασία, ο ενθουσιασμός. Ρεαλισμός : Είναι η τεχνοτροπία που αναπαριστά πιστά,

αντικειμενικά και λιτά τη σύγχρονη

πραγματικότητα. Αφορά στην πεζογραφία και λειτουργεί ως αντίδραση στον ρομαντισμό. α) ως προς τη μορφή, ο ρεαλισμός αποφεύγει τα εκφραστικά στολίδια. Το ύφος είναι λιτό, έως και

ξερό,

μονότονο και κουραστικό. Τα

γεγονότα εξιστορούνται

περιγραφές είναι εκτενείς. 1

λεπτομερώς και

οι

Λογοτεχνία Κατεύθυνσης : ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Επιμέλεια :Άννα Παπαδοπούλου

β) ως προς το περιεχόμενο, ο ρεαλισμός ασχολείται με θέματα της σύγχρονης, καθημερινής ζωής του κοινού ανθρώπου, χωρίς να την εξωραΐζει ή να επεμβαίνει ο ίδιος, κατά τρόπο δηλαδή αντικειμενικό και όσο το δυνατόν πιο πειστικό, με σκοπό να αφήσει τα ίδια τα γεγονότα να μιλήσουν από μόνα τους. Βέβαια, ο ρεαλισμός δεν παύει να είναι ένα ρεύμα λογοτεχνικό, επομένως θα ήταν αφελές να θεωρήσουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν επεμβαίνει καθόλου, απλά φωτογραφίζει την πραγματικότητα. Αντίθετα, παρουσιάζει γεγονότα επινοημένα από τη φαντασία του, έτσι όπως θα ήταν στην πραγματικότητα. Νατουραλισμός: είναι η τεχνοτροπία που εμφανίζεται ως η ακραία μορφή του ρεαλισμού, καθώς ασχολείται με την ανθρώπινη ζωή αλλά βλέποντας μόνο τις αρνητικές πλευρές της. α) ως προς τη μορφή, ο νατουραλισμός κινείται στα χνάρια του ρεαλισμού β) ως προς το περιεχόμενο, ο νατουραλισμός μελετά την ανθρώπινη ζωή υπό το πρίσμα της πεποίθησης ότι η προσωπικότητα του ατόμου διαμορφώνεται αποκλειστικά από τις

περιβαλλοντικές επιδράσεις που δέχεται. Κατά τους νατουραλιστές, η ανθρώπινη ελευθερία περιορίζεται από εξωγενείς δυνάμεις που καθορίζουν τη συμπεριφορά του σε συνδυασμό με τα

ένστικτα και τις παρορμήσεις της στιγμής. Το νατουραλισμό ενδιαφέρουν οι λεπτομέρειες

εκείνες που δείχνουν την κακή όψη της ζωής και της ανθρώπινης προσωπικότητας. Παρνασσισμός: Είναι η τεχνοτροπία που αφορά στην ποίηση και ήρθε ως αντίδραση στο

ρομαντισμό. Δίνει πολύ μεγάλη σημασία στη μορφή των ποιημάτων στα οποία ο στίχος, η ομοιοκαταληξία, το μέτρο είναι άριστα επεξεργασμένα, τα θέματα του αντλούνται από την

αρχαία μυθολογία και ιστορία, τα εκφραστικά μέσα χρησιμοποιούνται με φειδώ

και

επιδιώκεται η ακριβολογία.

α) ως προς τη μορφή, ο παρνασσισμός χαρακτηρίζεται από την λεπτομερέστατη επεξεργασία του στίχου, του μέτρου και της ομοιοκαταληξίας, από την λιτότητα όσον αφορά στα εκφραστικά μέσα, από την ακριβολογία. Στόχος είναι η μουσικότητα. Εξαιτίας της ιδιαίτερης προσοχής που δίνεται από τους παρνασσιστές στη μορφή, τα ποιήματα συχνά καταλήγουν να γίνονται ψυχρά και αφύσικα. β) ως προς το περιεχόμενο, οι παρνασσιστές αντλούν θέματα από την αρχαία παράδοση, μυθολογία και ιστορία, προσεγγίζοντας τα με απάθεια και ψυχρότητα, χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις. Συμβολισμός: Είναι η τεχνοτροπία που παρουσιάστηκε στη Γαλλία ως αντίδραση στον παρνασσισμό (στην ποίηση) και το νατουραλισμό (στην πεζογραφία). Οι συμβολιστές 2

Λογοτεχνία Κατεύθυνσης : ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Επιμέλεια :Άννα Παπαδοπούλου

προσπαθούν να παρουσιάσουν τον εσωτερικό τους κόσμο, χρησιμοποιώντας τη μουσικότητα των λέξεων καθώς και τη συμβολική λειτουργία που μπορεί αυτές να έχουν. α) ως προς τη μορφή, ο συμβολισμός χαρακτηρίζεται από την ιδιαίτερη μουσικότητα που προκύπτει από τους συνδυασμούς και την επιλογή των λέξεων και της θέσης τους μέσα στο ποίημα, τη χρήση συμβόλων που αντικατοπτρίζουν ψυχικές καταστάσεις ή σκέψεις του ποιητή, την υποβλητικότητα, δηλαδή τη μετάγγιση στην ψυχή του αναγνώστη των

σκέψεων και

συναισθημάτων του καλλιτέχνη, το σύντομο στίχο, τις ασύνδετες εικόνες και τη χρήση μεταφορών και παρομοιώσεων. β) ως προς το περιεχόμενο, βάση του συμβολισμού είναι ο εσωτερικός κόσμος του λογοτέχνη, γι' αυτό και ο εξωτερικός κόσμος περιγράφεται κατά τρόπο συγκεχυμένο (και όχι με ακρίβεια όπως στον παρνασσισμό ή στο νατουραλισμό) εφόσον περνά από το πρίσμα της σκέψης και των συναισθημάτων του λογοτέχνη. Τελικά, φτάνουμε στο σημείο ο εξωτερικός κόσμος να

αποτελεί, σε όλες τις εκφάνσεις του, σύμβολο ατομικής έκφρασης. Υπερρεαλισμός: Είναι η τεχνοτροπία εκείνη που διαμορφώθηκε κάτω από την επιρροή της

φροϋδικής θεωρίας περί υποσυνειδήτου και ψυχανάλυσης. Ο υπερρεαλισμός απορρίπτει την πραγματική ζωή, αντιδρά στο βιομηχανοποιημένο πολιτισμό και χρησιμοποιεί την ελευθερία

της φαντασίας για να παρουσιάσει εικόνες και γεγονότα ονειρικής φύσεως, χωρίς λογική συνοχή.

α) ως προς τη μορφή, χαρακτηριστικό του υπερρεαλισμού είναι η αυτόματη γραφή, οι πολύ ζωντανές και έντονες εικόνες, που δεν

παρουσιάζουν λογική συνάφεια και συνέχεια, οι

συνειρμοί, ο ελεύθερος στίχος και η ελεύθερη χρήση των λέξεων. β) ως προς το περιεχόμενο, ο υπερρεαλισμός δεν εμπνέεται από την εξωτερική πραγματικότητα αλλά από το υποσυνείδητο και τον εσωτερικό κόσμο. Κυριαρχεί η ελεύθερη φαντασία και η λογική απορρίπτεται.

Β. ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑ Η ομοιοκαταληξία σε ένα ποίημα μπορεί να έχει τις ακόλουθες μορφές: α) ζευγαρωτή (ααββ), οπότε ομοιοκαταληκτεί ο πρώτος με το δεύτερο και ο τρίτος με τον τέταρτο στίχο, ανά ζευγάρια. β) πλεχτή (αβαβ), οπότε ο πρώτος ομοιοκαταληκτεί με τον τρίτο και ο δεύτερος με τον τέταρτο στίχο. 3

Λογοτεχνία Κατεύθυνσης : ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Επιμέλεια :Άννα Παπαδοπούλου

γ) σταυρωτή (αββα), οπότε ο πρώτος στίχος ομοιοκαταληκτεί με τον τελευταίο και ο δεύτερος με τον τρίτο. δ) ζευγαροπλεχτή (ααβγγβ), πρόκειται για

ένα μεικτό είδος ομοιοκαταληξίας στο

οποίο ομοιοκαταληκτούν οι δύο πρώτοι μεταξύ τους, ο τρίτος με τον έκτο στίχο και ο τέταρτος με τον πέμπτο. Γ. ΜΕΤΡΑ – ΣΤΙΧΟΣ – ΡΥΘΜΟΣ α) Μέτρα της νεοελληνικής ποίησης Στη νεοελληνική ποίηση το μέτρο ενός στίχου βασίζεται όχι στην αναλογία μακρόχρονων και βραχύχρονων συλλαβών (όπως στην αρχαία) αλλά στην αναλογία τονισμένων και άτονων ίαμβος: -υ- (άτονη, τονισμένη συλλαβή)



τροχαίος: - υ- (τονισμένη, άτονη συλλαβή)



ανάπαιστος: υυ –



δάκτυλος: - υυ



μεσότονος: υ - υ



συλλαβών. Τα είδη των μετρικών συστημάτων είναι τα ακόλουθα:

Προσοχή! Ο μετρικός τόνος δε συμπίπτει πάντοτε με τον γραμματικό τόνο της λέξης Ο στίχος χαρακτηρίζεται ανάλογα με το μέτρο στο οποίο είναι γραμμένος (π.χ.

β)

αναπαιστικός, ιαμβικός, τροχαϊκός κ.τ.λ.), ανάλογα με τον αριθμό των συλλαβών του

(οχτασύλλαβο ς, ενδεκασύλλαβος κ.τ.λ.) και ανάλογα με το αν τονίζεται στην τελευταία (οξύτονος), στην προτελευταία (παροξύτονος) ή στην τρίτη από το τέλος συλλαβή (προπαροξύτονος). γ) Ρυθμός Πρόκειται

για

το

ιδιαίτερο

αίσθημα

που

προξενεί

στα

αυτιά

μας

ανά-

γνωση ενός ποιήματος (αλλά και ενός πεζογραφήματος). 

Χασμωδία: Κακόηχο άκουσμα δύο διαδοχικών φωνηέντων είτε στην ίδια λέξη είτε σε

δύο ακόλουθες λέξεις. 

Διασκελισμός: η συνέχεια του νοήματος ενός στίχου στον επόμενο στίχο, ή μιας

στροφής στην επόμενη στροφή, είτε από ατεχνία του ποιητή είτε από σκοπιμότητα, για να εξυπηρετηθεί ο ρυθμός ή το περιεχόμενο του ποιήματος.

Λογοτεχνία Κατεύθυνσης : ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Επιμέλεια :Άννα Παπαδοπούλου

Δ. ΑΦΗΓΗΣΗ Αφήγηση ονομάζουμε τη γραπτή παρουσίαση της ιστορίας, δηλαδή μιας σειράς γεγονότων, που συνιστούν την υπόθεση ενός αφηγηματικού κειμένου. Τα γεγονότα που αποτελούν αντικείμενο της αφήγησης συνέβησαν σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα αλλά παρουσιάζονται από τον αφηγητή σε ένα άλλο χρονικό πλαίσιο. Έτσι: ο χρόνος των γεγονότων/ της δράσης/ της ιστορίας είναι ο χρόνος μέσα στον οποίο



εκτυλίχθηκε η ιστορία. ο χρόνος της αφήγησης/ αφηγηματικός χρόνος/ χρόνος του μύθου είναι ο χρόνος



μέσα στον οποίο οριοθετείται η παρουσίαση των γεγονότων και δε συμπίπτει με το χρόνο της ιστορίας. Μάλιστα συχνά στην αφήγηση τα γεγονότα παρουσιάζονται με διαφορετική χρονική

σειρά από αυτήν που συνέβησαν, άλλα παραλείπονται κ.ο.κ. Ο ρυθμός της αφήγησης, που μπορεί να είναι γρήγορος ή αργός, καθορίζεται από:

1. τη χρονική σειρά: πρόκειται για τη σειρά με την οποία παρουσιάζει ο αφηγητής τα γεγονότα.

Η σειρά αυτή σπάνια συμπίπτει με τη φυσική τους σειρά. Για παράδειγμα, ο αφηγητής μπορεί να επιλέξει να ξεκινήσει από τα μισά της ιστορίας που τον απασχολεί και σε κάποιο σημείο να γυρίσει πίσω για να παρουσιάσει όσα προηγήθηκαν. Η

παραβίαση

της

φυσικής

σειράς

των

γεγονότων

δημιουργεί

τις

λεγό-

μενες αναχρονίες που είναι δύο ειδών:

α) αναδρομικές αφηγήσεις/ αναδρομές/ αναλήψεις/ flash back,

οπότε ο αφηγητής περιγράφει

γεγονότα προγενέστερα του σημείου της αφήγησης στο οποίο βρίσκεται β) πρόδρομες αφηγήσεις/ προλήψεις, οπότε ο αφηγητής περιγράφει γεγονότα που έπονται του σημείου της αφήγησης στο οποίο βρίσκεται. ii) Η χρονική σειρά μπορεί να είναι ομαλή/ γραμμική, δηλαδή ο αφηγητής να παρουσιάζει τα γεγονότα με τη χρονική σειρά με την οποία συνέβησαν. iii) In media res έχουμε στην περίπτωση που ο αφηγητής επιλέγει να αρχίσει την αφήγηση όχι από την αρχή αλλά από τη μέση της υπόθεσης. iv) Αντίστροφη χρονική σειρά έχουμε όταν ο αφηγητής ξεκινά από το τέλος για να πάει στην αρχή. 5

Λογοτεχνία Κατεύθυνσης : ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Επιμέλεια :Άννα Παπαδοπούλου

v) Εγκιβωτισμός λέγεται η παρεμβολή μιας αφήγησης στο εσωτερικό μιας άλλης. Διακόπτεται μια αφήγηση, παρεμβάλλεται μια άλλη και έπειτα συνεχίζεται η κυρίως αφήγηση από το σημείο στο οποίο διεκόπη. vi) Παρεκβάσεις έχουμε όταν ο συγγραφέας απομακρύνεται εντελώς από το θέμα το οποίο τον απασχολεί και περιγράφει κάτι άλλο. vii) Προοικονομία έχουμε όταν ο συγγραφέας προετοιμάζει την πλοκή της υπόθεσης του, δημιουργεί σε ένα σημείο του έργου τις κατάλληλες προϋποθέσεις ώστε όσα θα επακολουθήσουν να φαίνονται φυσικά επακόλουθα αυτών που προηγήθηκαν. viii) Προσήμανση/ προειδοποίηση/ προϊδεασμός είναι η ψυχική προετοιμασία του αναγνώστη

για όσα θα ακολουθήσουν.

2. Tη χρονική διάρκεια: ο χρόνος της αφήγησης είναι συνήθως μικρότερος (κάποιες φορές μεγαλύτερος) από το χρόνο της ιστορίας. Έτσι, γεγονότα που διήρκεσαν χρόνια ή μήνες

παρουσιάζονται σε λίγες σελίδες ή γραμμές ενώ γεγονότα που διήρκεσαν στιγμές μπορούν να απασχολήσουν σελίδες ολόκληρες ενός έργου. Η συμπύκνωση αυτή και η επιμήκυνση του

χρόνου της ιστορίας επιτυγχάνεται στην αφήγηση με τους εξής τρόπους:

i) έλλειψη/ αφηγηματικό κενό: Ο αφηγητής παραλείπει ολόκληρο τμήμα της αφήγησης. ii) σύνοψη: Σύμπτυξη και περιληπτική παρουσίαση από τον αφηγητή ενός τμήματος της αφήγησης. iii) επιβράδυνση: καθυστέρηση της εξέλιξης της υπόθεσης μα σκοπό να επιτείνει ο αφηγητής την αγωνία του αναγνώστη iv) παύση: Γίνεται μια περιγραφή που αντιστοιχεί σε μηδενικό χρόνο της ιστορίας 3. Tη χρονική συχνότητα: ενώ ένα γεγονός της ιστορίας συμβαίνει μόνο μια φορά, στην αφήγηση ενδέχεται να παρουσιάζεται περισσότερες, αφηγημένο κάθε φορά με διαφορετικό τρόπο. Η χρονική σειρά καθορίζεται από: 6