2021 Afstudeerscriptie Nikki Witsenboer by ArtEZ University of the Arts

PELGRIMAGE EEN TOCHT NAAR DE BRON

NIKKI WITSENBOER 11 JUNI 2021

COLOFON PELGRIMAGE | EEN TOCHT NAAR DE BRON NIKKI WITSENBOER ArtEZ University of the Arts Master architectuur Onderlangs 9 6812 CE Arnhem Mentor: Arjen Aarnoudse Interne mentoren: Annemariken Hilberink, Ralph Brodrück Afstudeercoördinator: Gerard van Heel Extern gecommiteerde: Stijn de Weerd Beoordelaar scriptie: Miranda Nieboer Tweede beoordelaar: JaapJan Berg Contact: nikkiwitsenboer@gmail.com

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, door middel van druk, fotokopieën, geautomatiseerde gegevensbestanden of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande toestemming van de auteur. Drukwerk : We love recycled Amsterdam Kaft : Recycled board 300gr/m2 Binnenwerk : Freelife Kendo White 120gr/m2 | 40% postconsumer | 55 % milieuvriendelijk hout | 5% Hennep Trefwoorden: NL: pelgrimage, pelgrimstocht, alpenlandschap, hooggebergte, zwitserland, berghutten, toevluchtsoord, materialen, biobased, stress, natuurgetrouw, sculpturen, atmosferen, sfeer, lopen, wandelen. EN: sustainability, materials, vernacular architecture, hiking, mountains, shelter, landart.

PELGRIMAGE EEN TOCHT NAAR DE BRON

NIKKI WITSENBOER 11 JUNI 2021

VOORWOORD Al van kinds af aan hebben de Alpen mij gefascineerd. Een plek waar ik kon klimmen en klauteren over de bergen. Omhoog naar de hoogste toppen. Ik herinner mij hoe ik van grote hoogte neer keek op de kleine dorpjes. Aan de hand van herkenningspunten probeer ik mezelf een plek te geven in het immense landschap. Soms verdwijnt elke vorm van beschaving uit het zicht en ben je alleen, alleen met de rotsen die je omsluiten, met ongekende dimensie. Alleen op de wereld waarin je benen het enige zijn wat je verder kan brengen. Lopen verandert in het eenzame landschap van dagelijkse handeling naar het belangrijkste mechanisme om te overleven. Door te lopen kunnen we de meest afgezonderde plekken bereiken. Plekken om tot jezelf te komen en los te komen van de maatschappij. De maatschappij bepaalt hoe we ons dienen te gedragen, hoe we moeten werken, leren en leven. De sleur van het dagelijks leven verdwijnt in de bergen. De klok telt hier geen minuten, maar de zon die langzaam over het landschap glijdt geeft de tijd aan die ertoe doet. Tijdens het lopen lijkt alles in een balans te komen. De dag verglijdt terwijl je benen ritmisch stap voor stap over de aarde lopen. De hartslag versnelt bergopwaarts en vertraagd als het vlakker wordt. Het lichaam past zich aan naar de complexiteit van de bergen en in dit ritme ontstaat een balans tussen lichaam, geest en landschap. Het is een waar

genoegen onderdeel te mogen zijn van de overweldigende gletsjers en steile bergen. Tegelijkertijd is er een angstig bewustzijn van de kracht van de natuur tegenover het fragiele menselijke zijn. De bergen en mijn ervaringen in het Alpenlandschap zijn een grote inspiratiebron geworden voor mij als ontwerper. Maar in mijn korte leven van nog geen 30 jaar zie ik het landschap lijden door het toedoen van de mens. We zijn gaan samenwonen in de beschermde omgevingen van steden en dorpen. Een omgeving waarin we ons in distantiëren van de vrije natuur. Het is alsof we niet willen zien wat we de natuur aandoen en hoe we de planeet misbruiken voor ons levensonderhoud zonder daar iets voor terug te doen. We verblijven nog maar weinig in de vrije natuur en vele hebben dat zelfs nog nooit gedaan. Door dit niet te doen worden we ook niet geconfronteerd met de gevolgen die onze levensstijl achterlaat in het landschap. We worden ons niet bewust van onze werkelijke voetafdruk. Naar mijn mening is het distantiëren van de mens met de vrije natuur één van de oorzaken van de huidige klimaatcrisis. Met mijn project Pelgrimage wil ik daarom functioneren als een berggids en mijn lezers meenemen op een reis door de Zwitserse Alpen. Een uitnodiging om op te staan en al lopend de wereld te gaan ontdekken om met eigen ogen te zien wat er gebeurt. Op deze reis gaat het over de betekenis van lopen en hoe dat

ons mensen een unieke kijk geeft op de wereld. Het lopen op twee benen zorgde ervoor dat onze handen vrij kwamen om materialen op te pakken en met ons mee te dragen. De verzamelde materialen leerde we samen te voegen om zo een toevluchtsoord te bouwen. Het maken van een verblijfsplek was een belangrijke ontwikkeling in de geschiedenis van de mens en het beginpunt van architectuur. Pelgrimage onderzoekt een nieuwe houding tegenover de planeet. Hoe we kunnen verblijven in de natuur zonder haar te beschadigen. Hoe architectuur een bijdrage kan leveren aan het herstellen van de verbinding tussen mens en aarde. Door los te komen van de maatschappij en de dagelijkse sleur en bewust te worden van de schade die we aanrichten op deze plekken. Een vorm van architectuur die teruggrijpt naar de bron met alle kennis van nu. Architectuur als een universele taal tussen mens en landschap. Uiteraard liep ik deze tocht niet alleen en wil ik een aantal mensen bedanken die mij geïnspireerd en geholpen hebben tijdens dit onderzoek. Allereerst bedank ik mijn ouders die me van jongs af mee hebben genomen naar de bergen en me al deze herinneringen hebben geschonken. Daarnaast de academie van bouwkunst Artez voor de grote ontwerpvrijheid die ik heb gekregen om me eigenheid in dit project te kunnen leggen. Evenals Arjen Aarnoudse die me met zijn enthousiasme, feedback en bovenal kritische vragen heeft

begeleid als mentor. Alle mensen die de discussie met me aangingen over de onderwerpen die aan bod komen. En als laatste Anna Witsenboer die mee is geweest de bergen in om samen deze tocht te lopen. Dit is mijn pelgrimage een tocht naar de bron. Nikki Witsenboer 11 juni 2021

Afbeelding 1: Foto Canada zomer 2001 Het is magisch om in de bergen te klimmen naar een hoogte waar sneeuw en ijs te vinden is in de zomer. Sneeuw die nooit smelt, die daar al eeuwen ligt en daar ook voor eeuwig hoort te blijven. Het zijn mooie herinneringen om over de rotsen omhoog te klimmen om even op het ijs te gaan staan. De herinnering is bitterzoet met de kennis dat de kinderen van de toekomst dit nooit zullen ervaren. Dat wat er al eeuwen was, zal in de komende jaren verdwijnen.

INHOUDSOPGAVE P. P. P. P. P.

4 6 8 12 16

Voorwoord Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding Afstudeervoorstel

P. P. P. P. P. P.

18 22 24 28 32 34

- Het lopen - Evolutie - Het lopend brein - Ervaring van het landschap - Een moderne pelgrimage - Mentale en fysieke connectie met de natuur

P. P.

38 42

P. P. P. P. P. P.

48 50 56 64 72 74

- De bergen - Het leegbloeden van de gletsjers - Bergtoerisme - Moderne berghutten - Bouwen met de natuur - Locatie - Route - Gevonden materialen

P. P.

76 82

P. P. P. P. P. P.

86 88 90 96 104 106

- Dag 1 Felsen - Felsen een rots om te verblijven - Steen, mineralen en biobased beton - Panorama - Bereikbaarheid - Graven en uitgraven - Uitwerking - Bouwmethode - Een rots om te verblijven

vegetatiegrens

boomgrens pelgrimage

HOOGTEPROFIEL TOCHT KLIMMEN

2023 M

DALEN

2164 M

AFSTAND

44,3 KM

P. P. P. P. P. P. P. P. P.

112 - Dag 2 Nest 118 - Veilig in het nest 120 - Hout en hars 122 - Panorama 124 - Bereikbaarheid 126 - Zagen, schaven en afwerken 132 - Uitwerking 140 - Bouwmethode 142 - In het nest

P. P. P. P. P. P. P. P. P.

148 - Dag 3 Kamin 154 - Het hart van de haard 156 - Trias 158 - Panorama 160 - Bereikbaarheid 162 - Opbouwen, boetseren en afbranden 168 - Uitwerking 176 - Bouwmethode 178 - Van hooistapel tot haard

P. P. P. P. P. P. P. P. P.

184 - Dag 4 Stein 190 - Over grenzen gaan 192 - Dry stone wall 194 - Panorama 196 - Bereikbaarheid 198 - Stapelen 202 - Uitwerking 210 - Bouwmethode 212 - Grenzen definiëren

P. P. P. P. P. P.

218 - Dag 5 Damm 224 - De tweestrijd van de dam 228 - Panorama 230 - Bereikbaarheid 232 - Situatie 234 - De dam als manifest

P. P. P. P.

242 244 246 254

Conclusie Nawoord Proces Bronnen

- Bijlage - Afstudeervoorstel - Hersenspinsels - Kaart

PELGRIMAGE | SAMENVATTING Het project Pelgrimage bewandelt een 5-daagse tocht door een van de meest authentieke gedeeltes van de Zwitserse Alpen. Op de route in het hooggebergte tussen de Oberalppas en de Lukmanierpas worden vijf ontwerpen gemaakt die zich adaptief vormen naar hun omgeving. In de ontwerpen is gezocht naar de universele taal tussen mens en landschap door middel van architectuur. De westerse mens heeft een zelf gecentreerd wereldbeeld waarin de aarde wordt gedomineerd en de mens de balans tussen flora en fauna genadeloos verstoord. In de hebzucht naar meer grondstoffen raakt de aarde inmiddels uitgeput. De natuur heeft zwaar te lijden onder deze hebzucht en de gevolgen van de huidige klimaatcrisis tekenen zich scherp af in het landschap. Pelgrimage grijpt terug naar de bron om te achterhalen waar deze relatie tot het landschap vandaan komt. Om een bewuster wereldbeeld te creëren speelt wandelen in de uitgestrekte natuur een belangrijke rol van wat het betekend om mens te zijn. Het idee van een pelgrimage is om aandacht te vragen voor een groter doel. Om jezelf terug te werpen op de natuur en grip te krijgen op je werkelijke voetafdruk door middel van lopen. De balans van het lopen en de activiteiten die daarmee plaatsvinden in de hersenen worden teruggebracht in de ontwerpen om zo dezelfde balans te creëren en niks meer dan

een tijdelijk afdruk te maken in het landschap van de route. De vier toevluchtsoorden die op de route zijn ontworpen, zijn voorbeelden om als adaptieve mens architectuur te maken met de materialen die worden gevonden op de locatie. Dit is gedaan door fysiek met de materialen modellen te maken om op zoek te gaan naar balans tussen de menselijke behoefte en de essentie van de plek in het landschap. Deze zoektocht heeft geleid tot een methode om te ontwerpen met het landschap en niet in het landschap.

kilometers verderop aangetast. Het vijfde ontwerp manifesteert zich op de stuwdam om aandacht te vragen voor de bescherming van onze planeet. We moeten nu in actie komen.

Een groot gedeelte van het probleem vraagt om een bewuste aanpak. Tijd, aandacht en respect voor de omgeving en alles wat daarin leeft zijn hierin de sleutel. Door jezelf als louter organisme op te stellen en samen te werken met het landschap ontstaat een symbiose tussen mens, architectuur en landschap in het ontwerp. Op de laatste dag van de pelgrimage volgt de route de rivier de Rijn terug naar beneden waar het landschap zijn identiteit is verloren. Een 3km lang stuwmeer dat eindigt in een 117 meter hoge dam. De dam staat misschien wel voor de tweestrijd waar we in de moderne wereld mee te maken hebben en de dominante positie die de mens opeist. Voor het voortbestaan van de mens wekt de dam relatief ‘duurzame’ energie op. Anderzijds tasten dammen de natuurlijke flora en fauna aan. Ecosystemen verdwijnen, mineralen en sedimenten blijven achter in het stuwmeer en de biodiversiteit wordt tot duizenden

Afbeelding 2: Foto 22 augstus 2020 De dam die voor de tweestrijd staat.

“De pelgrimage bewandelt een delicate scheidslijn tussen het

spirituele en het materiële, met haar klemtoon op het verhaal en het kader daarvan: alhoewel de zoektocht gericht is op spiritualiteit

wordt daarnaar gestreefd met oog voor de meest materiële details -

over waar de Boedha geboren was of waar Christus stierf of waar het heilig water stroomt. Of misschien verzoent de tocht het spirituele met het materiële want op een pelgrimstocht gaan is hetzelfde als het lichaam en de handelingen een uitdrukking laten zijn van de

ziel. De pelgrimage verenigt geloof met dagen, denken met doen en het is ook niet raar dat deze harmonie bereikt wordt wanneer het heilige een materiële aanwezigheid en locatie bezit.”

-Rebecca Solnit | Wanderlust | 72 -

INLEIDING Het lopen van een pelgrimage wordt in de westerse cultuur al snel gekoppeld aan de Christelijke pelgrimage. Echter de pelgrimstocht is een gebruik wat in meerdere culturen en geloofsovertuigingen een belangrijke rol speelt. Een grote kans dat je zelf ook ooit mee hebt gedaan aan een moderne vorm van een pelgrimage. Een pelgrimage verenigd de eenvoud van lopen met een groter doel. Het is een symbiose tussen de reis en de aankomst. Reizen of lopen zonder aan te komen zou even incompleet zijn als het bereiken van de bestemming zonder te hoeven reizen. Dit boek is het naslagwerk van mijn afstudeeronderzoek als architect. Een traject wat ik zelf ook zie als een zoektocht. Een pelgrimage om op een andere manier naar mijn vak te leren kijken. Deze behoefte komt voort uit de vervuilende sector die de bouw is en de tegenstrijdigheden waar ik dagelijks mee te maken krijg in de praktijk. Duurzaam bouwen gaat vaak niet over de duurzamere keuze maken, maar over de commerciële winst waarbij de groeiende economie nog steeds de drijfveer is. Niet onze eigen gezondheid en al helemaal niet de gezondheid van onze planeet. We zien de mens als middelpunt van het bestaan, waarbij we de aarde gebruiken, misbruiken en uitputten, om onze eigen welvaart te voeden en zelfs te overvoeden, met als gevolg een spoor van menselijke verwoesting die zwaar op de aarde drukt. Het onderzoek begon met het geluk

12.

van de mens in relatie te zetten tot het geluk van de aarde. Want behalve afval heeft overproductie ook het negatieve gevolg dat we te veel hebben. Dit kan gezien worden in de breedste zin van het woord. Meer spullen dan je nodig hebt, meer eten dan je op kan, meer activiteiten dan je in de tijd kan doen, te veel werk om af te krijgen, te veel keuzes die de richting van je leven bepalen, en ga zo maar door. Al deze ‘luxe’ veroorzaakt uiteindelijk stress en angst1. Inmiddels is stress dan ook onze grootste beroepsziekte en een groot maatschappelijk probleem. Welvaart kan tot een bepaalde hoogte positief zijn voor het menselijk geluk, maar in de westerse landen zijn we dit punt ver gepasseerd en kunnen we stellen dat meer welvaart uiteindelijk voor minder gelukkige mensen zorgt2. Maar behalve dat overproductie en een te grote rijkdom schadelijk is voor onze gezondheid, heeft deze overconsumptie grote nadelige gevolgen voor onze aarde. We onttrekken allerlei grondstoffen om te voorzien in deze levensstijl maar doen niks terug om de aarde te herstellen of te beschermen. Hierdoor is de balans tussen mens en planeet verstoord geraakt. Initiatieven om te investeren in de planeet kosten geld en worden nu uitgesteld ondanks dat ze op lange termijn zullen uitbetalen. De kortzichtige houding van de maatschappij lijkt de waarde van een leefbare planeet ver te onderschatten. In 2020 gebruikte we wereldwijd 1,6 keer onze aarde.

Als iedereen zou leven zoals een Nederlander, hebben we elk jaar drie keer de aarde nodig om in onze huidige manier van leven te voorzien3. Ook in dit geval kunnen we stellen dat rijkdom zorgt voor een uitgeputte aarde. Met deze kennis, is het onlogisch dat we altijd maar op zoek zijn naar economische groei en meer welvaart. In mijn pelgrimage ga ik niet veel dieper in op dit aspect van welvaart en economie omdat ik me juist los wil wringen van dit gedeelte van de maatschappij. Maar het zegt wel iets over het wereldbeeld waarvan ik ben vertrokken om juist op zoek te gaan naar balans. Balans in wat je als mens toe kan voegen zonder een negatieve ballast neer te leggen op de planeet.

Afbeelding 3: digitale schets Stress van de menselijk greep op de aarde. Krampachtig knijpen we de aarde uit in de waanzin te streven naar economische groei. 1 | Verhoeven | ‘De prijs van welvaart’. 2 | Prof. Dr. Veenhoven |‘Welvaart en geluk’. 3 | voor de wereld van morgen | ‘Earth overshoot day 2020’.

13.

> INLEIDING Voor dit ontwerpend onderzoek is gezocht naar een plek waarbij terug kon worden gegrepen op de bron. Een neutraal terrein waarin de mens nog niet dominant aanwezig is. Een plek om juist afstand te kunnen nemen van de blokkades van de maatschappij. De plek die hiervoor als casus is gekozen bevindt zich in het hooggebergte van de Zwitserse Alpen. Hier is een trektocht uitgestippeld van vijf dagen. Een overbrugbare periode om voldoende tijd te krijgen om tot rust en inkeer te komen van wat nu daadwerkelijk nodig is om mens te zijn. De reis brengt ons naar een van de meest authentieke delen van Zwitserland. Een gebied wat ruig en moeilijk begaanbaar is. Een landschap waarin de natuur nog grotendeels onaangetast is, maar waar ondanks dat ook het lijden onder de klimaatcrisis zijn sporen nalaat. Op deze route zijn toevluchtsoorden gemaakt om stil te staan bij onze voetafdruk. Op deze plekken ontstond een zoektocht naar natuurlijke verwondering waarbij persoonlijke herinneringen in relatie tot de vondsten in het landschap worden geëxposeerd. De ingrepen om in het landschap te verblijven ‘toevluchtsoorden’ worden vorm gegeven met de materialen die op de locatie worden gevonden. De beschikbare materialen, de bereikbaarheid van de plek, de tijd die nodig is om het bouwwerk te maken en de maakbaarheid van het object moeten daarin in balans komen. Met die balans van mogelijkheden ontstond

14.

de essentie van de plek. Door een adaptieve houding aan te nemen tegenover de omgeving om architectuur te maken. Op zoek naar de balans tussen natuur en architectuur om met beide benen op de grond te staan. Het onderzoek zal in het eerste hoofdstuk dieper in gaan op het aspect wandelen. Wat betekent lopen voor de mens en op welke manier kan lopen ons helpen dichter bij de natuur te komen? In het tweede hoofdstuk zal de locatie en de situatie in de Zwitserse Alpen verder worden onderzocht. Hoe verloopt de vijf daagse pelgrimage, wat komen we onderweg tegen, welke materialen zijn er te vinden, hoe wordt er momenteel gebouwd in het hooggebergte en welke kritiek is daarop? Uiteindelijk heeft deze context geleidt tot ontwerp experimenten met de materialen die gevonden zijn op de plekken in relatie tot hun omgeving van hun locaties. In de opvolgende vijf hoofdstukken die genoemd zijn als dag 1 t/m dag 5 zullen de ontwerpen op hun specifieke locaties aan bod komen. Hier worden de materialen op locatie onderzocht, evenals de relatie met deze specifieke plek en de wijze waarop deze relatie een rol speelt in het ontwerp. De onderzoeksmethode is hoofdzakelijk de fysieke handeling van het maken en experimenteren met de materialen door middel van modellen. Deze modellen worden ondersteunt door tekeningen,

materiaalproeven, schetsen, eigen reiservaringen en literatuur met zowel een wetenschappelijke als een filosofische context. Op deze manier wordt getracht een groter verhaal te vangen in kleine ondergeschikte ontwerpen. Een methode om met de natuur te ontwerpen en jezelf als ontwerper daarin open op te stellen. De ingrepen worden ook niet gezien als gebouwd in het landschap, wat de dominante houding uitstraalt, maar gebouwd met het landschap. Waardoor juist die balans en de samenwerking tussen mens en natuur wordt opgezocht. De laatste dag is ontworpen als aansporing om nu te reageren op de klimaatcrisis. De tocht vraagt om een stukje bewustwording in de veronderstelling dat bewustwording noodzakelijk is om te kunnen reageren op deze crisis. De eerste vier ontwerpen laten zien hoe je anders om kan gaan met context en materiaal. Het laatste ontwerp zal daarmee ook bijna naadloos overgaan in de conclusie van mijn het onderzoek. Het is een oproep jezelf te onderwerpen aan de natuur en de mens als organisme te zien, in plaats van wereld heersend. Laten we leren van onze bron om daarmee een pelgrimage naar de toekomst te lopen. Graubunden Ticino

WANDELKAART PELGRIMAGE

DISENTIS/MUSTER

Afbeelding 4 : Kaart Zwitserland met de Kantons. De route zal plaatsvinden in het kanton Graubunden en Ticino. Afbeelding 5 : Wandelkaart Pelgrimage met daarin de route en toevluchtsoorden geprojecteerd, inclusief de aanreisroute per trein en terugreisroute per bus. Vanaf Disentis/Muster kan je per trein de Oberalppas bereiken. Vanaf daar begint de wandeltocht door het hooggebergte van vijf dagen. Aan het eind van elke dag vinden we op de route een toevluchtsoord voor de nacht. Aan het eind van de vijfde dag eindigt de route op de Lukmanierpass. Vanuit hier vertrekt de bus terug naar Disentis/Muster. FELSEN

DAMM

STEIN

KAMIN

landkaart pelgrimage KLIMMEN

NEST

2023 M

DALEN

2164 M

AFSTAND

44,3 KM

1 KM

schaal 1:20000

GSEducationalVersion

15.

AFSTUDEERVOORSTEL Het gehele voorstel is te vinden in de bijlage. Hier een kleine reflectie op het voorstel vormgegeven als wandelkaart. Reflectie In het afstudeervoorstel raak ik op een aantal plekken de gevoelige snaar maar zijn landschap en mens nog wel twee autonome dingen die weinig met elkaar te maken hebben. Naarmate mijn onderzoek vorderde leerde ik dat het verhaal groter was en ook veel fundamenteler. Er gaat iets fundamenteel mis met onze westerse kijk op het landschap en ons eigen welbevinden. In het voorstel was ik me nog niet bewust van deze houding. Hierin is mijn eigen mens gecentreerde houding nog sterk voelbaar. Mijn persoonlijke motivatie om los te breken van die maatschappij was intuïtief een goede keuze, waarvan ik inmiddels zelf begrijp waarom ik dit moest doen om te kunnen komen waar ik nu sta. Zoals de nieuwe titel van het project doet vermoeden is het een zoektocht geweest, een pelgrimage om mezelf en mijn project te ontwikkelen.

Afbeelding 6,7,8: presentatie afstudeerverslag als wandelkaart

16.

Smart …?

(Maatschappelijke relevantie) Het afgelopen decennia is misschien wel het decennia van de smartphone en 24-uurs economie te noemen. We zijn altijd bereikbaar en gaan ervan uit dat iedereen altijd bereikbaar is. Tot enkele jaren geleden zagen we hier voornamelijk de voordelen van maar intussen wordt er ook steeds meer bekend over de nadelen van deze technologie. Psychologen luiden de noodklok en kranten en websites koppen:

In mijn afstuderen wil 5 gebouwen ontwerpen met materialen uit de omgeving en daarmee terug te grijpen op de bron van het bouwen. Ik wil prettige ruimtes ontwerpen waar Sfeer, harmonie en balans de boventoon spelen. Architectuur is een kunstwerk wat een verhaal verteld. Het gebouw moet slim in zichzelf zijn en niet door zijn technologie. Dit wil ik doen op een moeilijk bereikbare plek midden in de bergen. Waar zit het spanningsveld tussen bereikbare en onbereikbare architectuur?

“Last van stress? Neem je smartphone eens niet mee naar het toilet” (24 april 2019 RTLZ)1 “Stress door smartphone wordt volksziekte “ (26 maart 2018 gezondheid&co)2 “De smartphone maakt meer kapot dan je lief is” (26 maart 2018 Parool)3 “Minder smartphonegebruik, minder stress?” (19 februari 2018 arbo-online.nl)4 “Stress door smartphone verslaving deel 1: de oorzaak” (onspannu.nl)5

TERUG NAAR DE BRON NIKKI WITSENBOER

Slechts een greep uit de artikelen die zijn geschreven over het onderwerp. Maar allen duidelijk. Teveel gebruik van een smartphone kan leiden tot stress doordat de hersenen geen rust meer krijgen. Daarnaast heeft het overmatig smartphonegebruik een verslavende werking die vergelijkbaar is met een gokverslaving. Dit komt omdat de hersenen constant gevoed worden door beloningen. Bij elk berichtje komt dopamine vrij in de hersenen die een prettig gevoel veroorzaken. Dit kan komen door een like op sociale media , een berichtje van een vriend, een mailtje met reactie van een opdrachtgever etc. Het is een constante spanning tot je opnieuw een melding krijgt. Ook de informatie die je krijgt via berichten op sociale media en nu.nl voeden de hersenen in een drang naar meer informatie. Het web staat er vol mee een overload aan informatie en al snel zijn de hersenen verveeld. Zelfs tijdens het kijken van tv en het wachten voor een stoplicht veroorzaken verveling in de hersenen, waardoor velen geneigd zijn op hun smartphone te kijken, wellicht een nieuwe berichtje wat een nieuwe dopamine release veroorzaakt. Uit de verschillende artikelen komt naar voren dat hierdoor de hersenen overprikkeld raken en uiteindelijk veroorzaakt dit stress. Wanneer dit stressniveau te hoog wordt en het te lang duurt voordat de hersenen weer rust krijgen, kan uiteindelijk een burn-out ontstaan.

Mentor

Inhoud

Voor mijn mentor ben ik opzoek gegaan naar een iemand die de essentie van een plek probeert te vangen . Iemand die mij kan begeleiden in het vastleggen van die waarde om dit om te kunnen zetten naar een evenwichtig ontwerp. Het maken van een ontwerp in een landschap zo overweldigend als de bergen vraagt om verantwoordelijkheid wat en hoe je dat bouwt. Deze affiniteit en verantwoordelijkheid voor de plek heb ik gevonden in Arjen Aarnoudse van The Way We Built. Ik hoop met hem constant de dialoog aan te gaan over de plek in relatie tot het gebouw en de mensen die zich in het landschap en de gebouw zullen bevinden. Daarnaast zullen duurzaamheid en maakbaarheid een belangrijke rol gaan spelen.

• • • • • • • • •

De reis en de bestemming (afstudeeronderwerp)

Het leven gaat over bergen en door dalen. De vreugde en het verdriet wisselen elkaar af, de vraag is hoe we daarmee omgaan. Maar vaak veroorzaakt dit stress. De hersenen krijgen te veel informatie en te weinig rust wanneer dit te lang voortduurt kan uiteindelijk een burn-out ontstaan. Dit afstudeerproject de dialoog tussen ruimte en context en in hoeverre deze een rol kunnen spelen bij het herstellen van overmatig stress tot een burn-out. Om hier vorm aan te geven ga ik een reis van vijf dagen maken. Deze reis leidt door de bergen en dalen om zo terug te keren naar de bron. Tijdens deze vijf dagen is elke dag een reis (route) en een bestemming (gebouw). Dit onderwerp is gekozen vanuit eigen ervaringen waarbij bergen en dalen zich zo snel opvolgde dat leven overleven werd. De reis die ik wil gaan maken is opgeknipt in twee delen, de reizen en de bestemmingen ook wel de routes en gebouwen. Elke dag heeft een reis/route en een bestemming/gebouw. Elke reis en elke bestemming moeten elkaar versterken. Tezamen vormen zij een spanningsveld om te reflecteren, te overdenken en te mediteren over het leven. Tijdens deze reis loop je langs verschillende rivier bronnen. deze bronnen lopen uit in verschillende grote europese rivieren. De bronnen staan symbool voor de bronnen die stress veroorzaken. Waanneer je teruggrijp naar de bron kan je een weg gaan kiezen om te vervolgen. De rivier kiest de weg van de minste weerstand. Al reflecterende kan je je afvragen of jij ook deze route hebt gekozen. Dit reflecteren is nodig om te onthaasten uit het stressvolle bestaan van de vele jong volwassenen tussen de 25-35 jaar. Deze leeftijdscategorie neemt de rust niet meer om hun leven te verwerken.

eerste hersenspinsels. bereikbaar - onbereikbaar balans - onbalans

Beroepsziekte nummer 1

In de beroepsziekte nummer 1 wordt genoemd dat de leeftijdsgroep tussen 25-35 jaar een grotere kans heeft op een burn-out. In de artikelen over stress door smartphones wordt de zelfde leeftijdscategorie aangesproken en wordt meerdere malen herhaald dat de smartphone weleens veroorzaker kan zijn.

(Probleemstelling)

In het westerse bestaan rennen we door het leven. Tijd om na te denken en te reflecteren is er nauwelijks. Het stressniveau is hoog en steeds meer mensen bezwijken onder de druk van het leven. Als we kijken naar cijfers van TNO is stress op de werkvloer beroepsziekte nummer één in Nederland1. Zeker onder jonge werknemers tussen de 25-35 jaar is het aantal ziektemeldingen door overspanning en burn-out klachten groot. De meeste van deze klachten worden veroorzaakt door te weinig autonomie en te hoge taakeisen op het werk.

Inmiddels zijn er verschillende apps op de markt die je kunnen helpen om het smartphone gebruik te reduceren. maar de oplossing is volgens sommige psychologen simpel. Neem een detox en ga eens een paar dagen offline. Ga terug naar de bron van het probleem en probeer vanaf daar op te lossen waarom die smartphone zo belangrijk is. Kies bewust wanneer de smartphone gebruikt wordt en welke informatie belangrijk voor je is en waarom. Zie je hersenen als een rugzak. Hoe voller je deze stopt hoe meer ballast je mee moet nemen de berg op.

(architectonisch opgave en relevantie voor het vakgebied)

YESTERDAY brown was still thy head, as the locks of my loved one, Whose sweet image so dear silently beckons afar. Silver-grey is the early snow to-day on thy summit, Through the tempestuous night streaming fast over thy brow. Youth, alas, throughout life as closely to age is united As, in some changeable dream, yesterday blends with to-day. Uri, October 7th, 1797.

Architectuur en het welbevinden van de mens zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ik wil me verdiepen in de psychologie achter stress, burn-out, rust en harmonie in architectuur. Ik denk dat wereld om ons heen een goede spiegel is voor de problemen die zich in de mentale wereld afspelen. Ik vraag me af op welke manier architectuur een bijdrage kan leveren aan het herstel van deze klachten. Op welke manier kunnen we daaraan ontwerpen. Wat betekend balans en onbalans in de ruimte? Op dit moment is de wereld op veel manieren in onbalans. Niet alleen de mensen maar ook de wereld zelf heeft last van een burn-out. De vraag is moeten we dit hightech of lowtech aanpakken. Gaan we gebouwen volstoppen met technologie om deze slimmer en zuiniger te maken, of gebruiken we de omgeving en de fysieke mens om een gebouw duurzamer te ontwerpen? Gaan we een nieuwe app installeren om stress aan te pakken of zoeken we een onbereikbare plek op om rust te vinden. Blijven we vooruit rennen of gaan we terug naar de bron? De duurzaamheidskwestie; Het houd de gemoederen bezig. Als het hierom gaat kan je naar mijn inziens twee dingen doen. Een Lowtech of Hightech aanpak. In het Nederland om mij heen zie ik de overheid sturen op een Hightech aanpak van gebouwen. Het gebouw wordt ontworpen als een enorme computer die moet voldoen aan allerlei eisen die in een formule worden gestopt. Hier rolt een nietszeggend gestal uit een EPC van 0.4 het gebouw is duurzaam? Overal bevinden zich sensoren hoe warm is het in elke ruimte, wat is de luchtvochtigheid. Moeten we koelen of verwarmen, zijn er mensen aanwezig. Er loopt iemand binnen licht aan. Maak alles luchtdicht dan kan kou er niet uit en warmte er niet in. Anderzijds zien we mensen zelf een hele andere wegen inslaan met kleine initatieven. Tiny houses zonder nutsvoorzieningen. earthships gemaakt van materialen uit de omgeving. De harvestmap om nieuw te bouwen uit afval, het plaatsen van een leilinde om warmte buiten te houden in de zomer. Een openhaard die alleen wordt opgestookt met hout van eigen grond. Een te openen raam om schone lucht toe te voegen wanneer mensen aanwezig zijn in het gebouw. Allemaal alledaagse voorbeelden die niet van invloed zijn, niet ingevuld kunnen worden, of zelfs een negative invloed hebben op deze EPC berekening.

Op dit moment is de wereld op veel manieren in onbalans. Niet alleen de mensen maar ook de wereld zelf heeft last van een burn-out. De vraag is moeten we dit hightech of lowtech aanpakken. Gaan we gebouwen volstoppen met technologie om deze slimmer en zuiniger te maken, of gebruiken we de omgeving en de fysieke mens om een gebouw duurzamer te maken? Gaan we een nieuwe app installeren om stress aan te pakken of zoeken we een onbereikbare plek op om rust te vinden. Blijven we vooruit rennen of gaan we terug naar de bron?

1 https://www.rtlz.nl/life/artikel/4688546/kantoortuin-stress-smartphone-burn-out-psychologie 2 https://www.gezondheidenco.nl/stress-smartphone-wordt-volksziekte/?harvest_referrer=https%3A%2F%2Fwww. google.com%2F&harvest_referrer=https%3A%2F%2Ftoestemming. ndcmediagroep.nl%2F%3Ftoken%3D8095bca0-3ee5-4d7e-80b1ca14306ec492 3 https://www.parool.nl/kunst-media/de-smartphone-maakt-meer-kapot-dan-je-lief-is~b7d23b05/?referer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F 4 https://www.arbo-online.nl/gezond-werken/artikel/2018/02/ minder-smartphonegebruik-minder-stress-101359?vakmedianet-approve-cookies=1&_ga=2.157784575.439485622.1567361983729207880.1536495903 5 https://www.ontspannu.nl/stress-smartphone-verslaving-oorzaak/

Wat stop je in je rugzak (Persoonlijke motivatie)

Route

Start

De locatie De context zal zich bevinden in een berglandschap in de Zwitserse Alpen. Een plek waarbij voorzieningen op een paar uur loopafstand zijn. Totaal afgezonderd van de wereld. Om deze plek te vinden heb ik als leidraad het internet en telefoonbereik van Zwitserland geanalyseerd en op basis daarvan de plek gekozen waar de dekking het minst is. Veel plekken in de Zwitserse Alpen zijn afgezonderd van het data verkeer of mobiele netwerken. Vaak zijn alleen noodnummers op deze plekken in de bergen bereikbaar. Het grootste gebied bevindt zich in het Kanton Graubünden. De vijfdaagse reis zal in dit gebied plaatsvinden.

In 2018 heb ik mijn tas gepakt en ben ik samen met een vriendin de Zwitserse Alpen in getrokken. Vijf dagen lang zijn we van berghut naar berghut getrokken. Los van de prachtige uitzichten, bergmeren, gletsjers en ander natuurgeweld, heeft deze reis mij iets belangrijks over mezelf geleerd. Het alleen zijn in een ruig landschap doet je beseffen dat je klein en fragiel bent als mens. Je bent op jezelf en op elkaar aangewezen. Je bent afgezonderd van de wereld. De plek is alleen te voet of per helicopter bereikbaar, je telefoon krijg geen signaal, de navigatie is een kaart. Je laat je leiden door het pad. De bewustwoordig van de vergankelijkheid van het leven. Elke misstap kan van levensbelang zijn.

Het Graubünden Kanton is een sterke bergachtige kanton die een belangrijke rol speelt in de Europese waterscheiding. Grote Europese rivieren zoals de Rijn vinden hun herkomst in dit gebied. Het kanton telt 150 dalen, 615 meren en 937 bergtoppen. De hoogste top is de Piz Bernina met 4049 meter. De oorspronkelijke hoofdstad van dit gebied is Chur. Deze stad vindt zijn herkomst in de Romeinse tijd en bevindt zich eveneens langs de Rijn. De rivier de Rijn begint op twee plekken in dit gebied. De Achter-Rijn aan de voet van de Paradiesgletsjer en de Voor-Rijn in het Oberalpgebergte bij de welbekende Oberalppas en is genoemd de Tomasee of Lai da Tuma. Dit gebied wordt ook wel de bron van de Rijn genoemd. Deze twee voor rivieren komen bij elkaar in Reichenau, een plaats die zich vlakbij de stad Chur bevindt.

De route was zwaar en vermoeidheid treed in met de dagen. Elke dag moet je de hut halen want overnachten op de gletsjer is geen optie. De pijn drong door mijn hele lichaam en ik had het gevoel dat ik niet meer kon. De duisternis treed in de bergen al vroeg op en de nachten op 2000 hoogte zijn koud. Ik moest verder ondanks de vermoeidheid en pijn. Deze pijn stond voor mij symbool voor een opeenstapeling van gebeurtenissen in 2017, 2018 en 2019. Uiteindelijk na het doorzetten behaal je het doel, na het behalen kan je ontspannen en terugkijken naar de reis. Een reis die je moest doorstaan om door te kunnen gaan, om de obstakels achter je te kunnen laten. Het behalen van het doel geeft ook aan dat doorzetten om doelen te behalen uiteindelijk verlichting geeft. Tijdens deze reis heb ik de tijd gehad om na te denken. zonder afgeleid te worden van de wereld om mij heen. Mentale rust om na te denken over wat echt belangrijk is, over hoe ik mijn doelen wil behalen. Je hebt niks bij je, alleen een rugzak. Alles wat je teveel meeneemt is alleen maar ballast. Juist dat zorgde ervoor dat ik ging nadenken over mezelf, over wat ik belangrijk vind en wat ik wil meenemen naar de toekomst. Welke ballast is belangrijk genoeg? en welke ballast veroorzaakt alleen maar extra stress en onnodige ruis? Uiteindelijk kon ik na deze reis stoppen met constant op mijn tenen lopen om alles te bolwerken. Ik had een stukje rust teruggevonden. De tocht door de Zwitserse Alpen heeft mij geholpen om fris een nieuwe periode in mijn leven te starten.

De bronnen van de Zwisterse Alpen maar zijn wereldwijd bekend. Vroeger kwamen veel mensen naar de Zwitserse Alpen als een resort om te kunnen genezen van ziekten als tuberculose en andere longaandoeningen1. De bergen, bronnen en ijle berglucht zouden een helende kracht hebben. De bekendste plek om af te reizen is Davos, eveneens gelegen Graubunden Kanton. Uit enkele onderzoeken is gebleken dat de ijle lucht in eerste instantie zorgt voor meer vermoeidheid, waarop vervolgens het lichaam een boost energie krijgt. Velen omschrijven het als het vinden van nieuwe energie2. Precies die nieuwe energie is waar ik in mijn afstuderen naar op zoek ben in de tocht van rust en reflectie. Een vermoeiende tocht waarna er vervolgens met hernieuwde energie teruggekeerd kan worden. Deze helende kracht is dus niet enkel mentaal maar ook zeker op de fysieke gesteldheid hebben de Zwitserse Alpen een positief effect.

1. De uiteindelijke route zal starten bij de Oberalppas en als eerste voeren naar de bron van de Vorderrhein, de tomasee. Een tocht van ongeveer 3 uur. Vervolgens zal de weg terugvoeren naar een dal om te overnachten bij bergbron Lai Carin.

Tijdens mijn afstuderen ga ik ontwerpen aan een tocht door de Zwitsere Alpen. Hoe kan een ervaring of een sfeer zich vertalen in architectuur? Hoe verhoudt deze architectuur zich tot het landschap? Welke bijdrage kan architectuur leveren aan het welbevinden van de mens en in hoeverre zou deze vijfdaagse tocht een bijdrage kunnen leveren aan het ontstressen van de geest en het herstellen van een burn-out?

Dit probleem wordt versterkt door de veelal grote gebeurtenissen die zich afspelen buiten het werk. Voor deze gebeurtenissen wordt geen tijd genomen om deze te verwerken, waardoor dit extra stress oplevert. Hierbij kan gedacht worden aan het verliezen van dierbaren, het krijgen van een ongeluk, ernstig ziek worden, trouwen, scheiden of het krijgen van kinderen. Allemaal gebeurtenissen met een levensveranderd effect, wat verwerkt moet worden2. De tijd om dit te verwerken wordt niet erkend met alle gevolgen van dien, waaronder depressies, stress en burn-out klachten.

Sfeer als bewuste fysieke aanwezigheid in de ruimte THE SWISS ALPS by Johann Wolfgang von Goethe

De reis en de bestemming Beroepsziekte nummer 1 Wat stop je in je rugzak Route De locatie Smart..? Sfeer als bewuste fysieke aan wezigheid in de ruimte Planning Mentor

4. Op de vierde dag begint de tocht rustig je loopt richting twee andere bergmeren van Ticino die geregelt bezocht worden door toeristen. Even kom je terug in de bewoonde wereld enkele boerderijen maar bewoonder dan dat wordt het niet. Al snel volgen de paden zich weer terug de bergen in voor een klim van 500 meter naar bron Bocchetta della miniera. Misschien wel het zwaarste gedeelte van de route. De hut bevindt zich in de kom van de berg tussen twee hooggebergte valleien.

Fascinatie voor contrasten warm - koud aanwezig - afwezig licht - donker zwaar - licht open - gesloten

Ik stel mijzelf de vraag in hoeverre een gebouw invloed kan hebben op het onhaasten van de menselijke geest. Kan een architect ruimtelijk ontwerpen aan het terugbrengen van balans en harmonie? Zou een vijfdaagse reis door de Zwitserse Alpen op een onbereikbare plek de hersenen voldoende rust kunnen geven om tot de bron te komen? In dit voorstel geef ik antwoord op deze vragen die ik tijdens mijn aftuderen wil gaan uitdiepen en wil vertalen in een ruimtelijk ontwerp.

Planning

“citaat uit OASE #91” bijdrage van Gernot Böhme “Reizen bijvoorbeeld is met de ontwikkeling van de telecommunicatie niet afgenomen, maar juist toegenomen. Het verwachte grote succes van teleconferenties is uitgebleven. We nemen liever de auto, de trein, het vliegtuig: we willen samen zijn, face tot face. Naast die groei van het toerisme is er ook een herontdekking van ons lichaam gaande, die zich parallel met de ontwikeling van de moderne technologie in de twintigste eeuw heeft afgespeeld. Van de opleving van filosofie tot en met de massale belangstelling voor yoga, tai-ji en meer van dat soort cursussen, je een nieuw soort zelfbesef ontstaan te aanzien van ons lichaam. De situatie lijkt alleen paradoxaal als je een simplistische opvatting hebt van de ontwikkeling van de technische beschaving. In werkelijkheid is die ontwikkeling uiterst dubbelzinnig. De algemene condities van onze beschaving mogen dan door de techniek gestuurd zijn, maar binnen dat kader - en deels tegengesteld aan dat kader - houdt de mens vast aan zijn fysieke bestaan en definieerd hij vanuit die positie zijn waardigheid, waarvoor hij respect verlangt, en zijn behoeften, die hij bevredigd wil zien. In deze context is de actualiteit van menselijke lichamelijkheid in de architectuur niet verwonderlijk. De architectuur staat toch al aan beide kanten, is gevormd door zowel de vooruitgang van de moderne technologie als de ontwikkeling van menselijke behoeften.”

5. De vijfde dag volgt de route terug naar het dal. Volg het water en laat je leiden naar de laatste bron van het avondtuur. Terug in de vallei van de bronnen van de Rijn. onder aan de voet van dit laatste meer zal vijfde nacht plaatsvinden. Deze plek laat je langzaam kennismaken met je terugkomst in de bewoonde wereld. een hoogspanningsmast maakt een zoemend geluid. Het maken van al deze netwerken in de natuur is dat nu wel nodig ?

Daarnaast zijn steeds meer mensen opzoek naar innerlijke rust. Boeken over mindfullnes, omgaan met stress, en hoe gelukkig te worden verschijnen overal. Daarnaast gaan mensen vaker mediteren, en zoeken ze vaker hulp bij een coach of psycholoog om te helpen in deze zoektocht naar innerlijke rust en harmonie.

fase 1: bezoek van de locatie en gebied augustus 2019. fase 2: diepte-interview vakbekwame onderzoekers op het gebied van stress en burn-out klachten. september 2019 fase 3a: wat betekenen de vijf fases , ruimtelijke analyse (09/10 2019) fase 3b: precedenten analyse referenties(09/10 2019) fase 3c: literatuur onderzoek (09/10 2019) fase 4: conceptontwikkeling (10/11 2019) - eerste schouw fase 5: reflectie controleren bron(11 2019) fase 6: schetsontwerpen(11/12 2019) fase 7: massastudies (12 2019-1 2020) fase 8: ontwerp &context (1-2020) fase 9: schetsontwerp eerste aanzet VO. Concept, programma,massa maquettes(1/2 2020) - tweede schouw fase 10: reflectie controleren bron (2/3 2020) fase 11: uitwerken concept, programma, massa, ruimtelijke modellen (2/3 2020) fase 12: ontwikkeling voorlopig ontwerp (3 2020) fase 13: verdere verdieping (3/4 2020) fase 14: aanzet defintief ontwerp (4 2020) fase 15: materialen studie (4 2020) fase 16: Details en mock-up (4/5 2020) - 3e fase fase fase fase fase fase

schouw (6 2020) 17: reflectie controleren bron (5/6 2020) 18: bezoek locatie (6 2020) 19: definitief ontwerp uitwerken (6 2020) 20: uitwerken maquette en tekeningen (6/7 2020) 21: puntjes op de i (7 2020) 22: afstudeerklaar maken (8/9 2020)

Het oversteken van de Gamchigletscher: Paden zijn nog nauwelijks zichtbaar , een brug wijst ons over een ravijn van twee ijswanden.

Route Deze route is ontstaan na een eerste analyse van de locatie. Wat is de minst bereikbare plek van het Zwitserse mobiele netwerk. Daarnaast loopt deze route langs verschillende bronnen van belangrijke europese rivieren te beginnen en eindigen bij de bronnen van de Rijn. De reiziger begint aan de route om 5 dagen te overleven zonder technologie, Offline en in eigentijdse maar sobere gebouwen tijdens de reis loopt de reiziger langs verschillende bergbronnen. Allen anders van kleur, samenstelling, reflectie, temperatuur en stroming. De route en de gebouwen dienen als middel van zelfreflectie en rust. Ik denk dat zelfreflectie een van de belangrijkste motoren is om over bestaande problemen heen te kunnen komen. Maar ook jezelf overtreffen en over angsten heen stappen.

Elk gebouw zal onderdak bieden voor de nacht een ruimte om eten te bereiden en te nuttigen en ruimte om te mediteren, te overdenken en tot rust te komen.

Vast zit deze brug niet. De combinatie van zon en metaal maken de bevestiging in het meters dikke eeuwenoude ijs onmogelijk.

Eind

2 3

één voor één maken we de oversteek. Over verschillende bruggen beklimmen we de gletscher. We zijn ons zo bewust van het gemak van lopen en het gevaar van vallen. Op onze volgende rustplek kijken we terug op de gletscher. Weer kunnen we een obstakel achter ons laten.

- AFSTUDEREN 09-2020

1 https://www.monitorarbeid.tno.nl/dynamics/modules/SFIL0100/view. php?fil_Id=149 2 Jan Verhulst, Stress onder controle , ISBN 903134446x. pagina 15, oorzaken van stress

1 https://www.ntvg.nl/artikelen/geschiedenis-van-het-genezen-de-behandeling-van-tuberculose-nederland-rond-1900/volledig 2 https://mens-en-gezondheid.infonu.nl/leven/98815-ijle-bergluchtgeeft-uw-lichaam-kracht-en-nieuwe-energie.html

GSEducationalVersion

17.

HET LOPEN

Afbeelding 9: foto Bewustwording van je eigen afdruk op de aarde.

HET LOPEN In 2018 liep ik mijn eerste trektocht in de Zwitserse Alpen. Vijf dagen lang liep ik van berghut naar berghut. Het was onstuimig jaar en om me te herpakken wilde ik even helemaal weg van de bewoonde wereld. Met mijn rugzak ben ik de trein in gestapt en vanaf daar gaan lopen. Mijn rugzak was zwaar, maar mijn mentale rugzak nog veel zwaarder. Het lopen gaf me tijd om na te denken. Tijdens het omhoogklimmen ontstond er meer overzicht, zowel visueel als mentaal kreeg alles een ruimer perspectief. De tocht was zwaar met steil klimmen en afdalen. Vijf dagen lang was ik fysiek en mentaal op mezelf aangewezen. Enerzijds beangstigend, anderzijds moedig, vastberaden en het ultieme gevoel van vrijheid. Onderweg kwam ik enkele wandelaars tegen, ieder met een eigen verhaal. Toch was het loskomen van de maatschappij en teruggrijpen op de natuur veelal de motivatie om daar te lopen. Bij terugkomst ben ik me gaan verdiepen in de betekenis van het menselijk lopen en waarom dat zo een krachtig en eenvoudig middel is. In dit hoofdstuk HET LOPEN gaat het over de betekenis van lopen. Waarbij zowel de neurologische kant als de filosofische kant van lopen worden belicht.

Afbeelding 10:Een eerste trektocht | 6 augustus 2018 Om 6:30 ben ik vertrokken uit de bewoonde wereld. Ongeveer twee uur later is deze wereld veranderd naar klein en nietig. Met een maatschappij die er naarmate ik hoger klim steeds minder toe doet. Citaat pagina 21: Solnit | ‘Wanderlust’ | 48 Voor mij een bron van herkenning. Hoe landschap en het lichaam met elkaar verbonden raken tijdens het maken van een trektocht.

20.

“Wandelen laat het lichaam terugkeren binnen zijn

oorspronkelijke begrenzingen, binnen iets wat soepel is, gevoelig en kwetsbaar, maar het wandelen zelf reikt ook

uit de wereld in, net als die instrumenten die het lichaam vergroten. Het pad is een extensie van het wandelen, de

plekken die gereserveerd worden voor wandelen zijn monumenten voor wat die bezigheid betreft, en wandelen is evengoed

een wijzen van de wereld maken als van erin zijn. Wandelen heeft met maken en werken dat cruciale element gemeen van

de betrokkenheid van lichaam en geest op de wereld, van de

wereld leren kennen door het lichaam en het lichaam door de wereld.”

- Rebecca Solnit | Wanderlust | 48 -

21.

EVOLUTIE Het is eigenaardig om na te denken over de dominante positie die de mens inneemt. Wat maakt de mens nu anders dan alle andere diersoorten? Is het de manier van communiceren, of de manier waarop we complexe samenlevingen maken? De emotionele binding die we aangaan met soortgenoten en andere dieren, of is het de capaciteit om na te denken over de toekomst en het grotere geheel daarvan? Het begon allemaal met iets waar we ons dagelijks amper bewust van zijn. Het begon met een diersoort die op stond en op twee benen ging lopen. Wij mensen zijn het enige zoogdier wat uitsluitend op twee benen loopt. Tijdens het lopen zijn de fysieke en mentale activiteit onlosmakelijk met elkaar verbonden. Om te begrijpen waarom lopen fysiek en mentaal zo gezond is, is het belangrijk te weten dat organisme die niet zelf kunnen bewegen over het algemeen ook geen brein hebben. Hersenen zijn nodig om te navigeren en bewegingen aan te sturen. Ze zijn gelinkt aan de zintuigen die allerlei prikkels krijgen van buitenaf met het doel te overleven. Uiteindelijk is één diersoort rechtop gaan lopen. Deze diersoort is uiteindelijk geëvolueerd tot de homo sapiens. Ondanks dat lopen op twee benen in vergelijking met veel viervoeters niet heel erg snel of krachtig overkomt veranderde bipedie het perspectief van de mens. Lopen op twee benen, ook wel bipedie genoemd, is een bijzonder efficiënte maar neurologisch ingewikkelde manier

22.

van voortbewegen. Waar andere dieren hun hoofd vaak gericht hebben op de grond, balanceren de hersenen van de mens boven op de romp met zijn blik gericht op de horizon. Dieren met hun blik gericht op wat zich letterlijk onder hun voeten af speelt leven vaak in het hier en nu. Rechtop lopen bij de mens heeft in letterlijke zin de horizon en zowel fysiek als mentaal verbreedt. Het geeft de kracht om de blik op de toekomst te richten en na te denken over de horizon en daar voorbij. Zonder deze horizon uit het oog te verliezen kunnen we overzicht bewaren en richting deze plek in de verte en toekomst lopen. Als mensen hebben we maar weinig calorieën uit voedsel nodig om ons over een grote afstand te verplaatsen. Ter vergelijking kunnen mensen twee keer zover lopen met dezelfde hoeveelheid voedsel als chimpansees. Mits een gematigd tempo wordt aangehouden, is de mens uitermate geschikt voor het afleggen van grote afstanden op twee benen. Behalve dat we de kracht van lopen onderschatten in het algemene denken over wat ons mens maakt, heeft lopen nog een groot ander voordeel. Lopen zorgde ervoor dat onze handen vrij kwamen, zodat we objecten kunnen verplaatsen. Bijvoorbeeld onze jonge kinderen of ons voedsel. Maar ook materialen waarmee we werktuigen of een veilig onderkomen kunnen maken. De materialen die mensen in hun omgeving vonden en gebruikte om zo een onderkomen mee te bouwen zijn in zekere zin de oudste voorbeelden

van architectuur. Een vernacular architecture die de taal van het landschap in relatie tot de mens sprak.

Afbeelding 11: Digitale schets | Evolutie van de mens

“Bomen hebben geen hersenen, net zomin als dieren met een sessiel leven. Maar als je je voortbeweegt, op jacht naar

eten of een partner, of op zoek naar een schuilplaats, dan heb je hersenen nodig. De wereld om ons heen is complex en stelt je voor een hoop problemen die je moet oplossen en

gauw ook. Je hebt hersenen nodig om je gecontroleerd in de richting van mogelijke voedselbronnen, een schuilplaats of

een partner te bewegen, en weg van de dingen die jou kunnen opeten. Dat brein moet ook leren om goed, veilig en eetbaar

voedsel te herkennen en vervolgens het lichaam aan te sturen om het te vangen of te oogsten.”

- Shane O’Mara | Te voet | 39 -

23.

HET LOPEND BREIN Ruimtelijk besef van de wereld De prehistorische mens heeft zijn voettocht over de hele wereld verspreid. Een prestatie als je bedenkt dat deze mensen geen idee hadden waar ze naar toe liepen. De reden dat we niet in rondjes zijn blijven lopen heeft te maken met de cognitieve kaart die we maken door het opdoen van loopervaringen. Deze kaart kan je zien als een zelflerend GPS-systeem wat prikkels van de zintuigen omzet in de hersenen tot een kaart van de wereld. Dit verklaart waarom we redelijk de weg kunnen vinden op plekken waar we nog nooit zijn geweest. Dit doen we op basis van alle gegevens die zijn opgeslagen op onze cognitieve kaart van herinneringen. Voor het maken van een bruikbare cognitieve kaart is het noodzakelijk veel ruimtelijke ervaring op te doen. Het ruimtelijk inzicht is gebouwd aan de hand van onze loopervaring op de wereld. “We weten dat de hippocampale formatie in de hersenen, waarin de cognitieve kaart van de wereld is ingeprent, informatie ontvangt van al onze zintuigen, plus een terugkoppeling van het motorisch systeem. Al zijn we ons er niet van bewust hoe krachtig ons ruimtelijk inzicht eigenlijk is, toch is het er, en het wordt het effectiefst geactiveerd op loopsnelheid.”1. We kunnen onze hersenen zien als een spier die we trainen door te bewegen. “Beweging is essentieel voor het opbouwen van onze kennis van de wereld om ons heen en de beste vorm van beweging

24.

daarvoor is fysieke beweging. Lopen is waarschijnlijk de beste beweging van allemaal, omdat met lopen het verstrijken van de tijd overeenkomt met het tempo waarin we ons hebben ontwikkeld en waarin het oppikken van informatie uit de omgeving het gemakkelijkste plaatsvind.”2. Voor een goed werkende cognitieve kaart zijn er hoofdzakelijk drie soorten cellen actief in de hersenen: -Plaatsbepalingscellen zorgen voor het ruimtelijk besef van tijd over verleden, heden en toekomst; -Hoofdrichtingcellen, deze kan je eerder zien als een kompas wat signaleert wat de positie van het lichaam is ten opzichte van de aarde en of je je hoofd recht houdt of scheef; -Gridcellen, of roostercellen die afstanden tot objecten inschatten. Deze werken als een systeem voor het meten van de ruimte.

hoofdrichtingcellen 9 gebieden gridcellen 2 gebieden

plaatscellen 3 gebieden

Het is ook niet vreemd dat we vrijwel altijd een grid uitzetten om kaarten te tekenen of om hele stedenbouwkundige plannen uit te werken. Door de ruimte te verdelen in overzichtelijke blokken kunnen we een groter geheel in kaart brengen. Om als architect een goed ruimtelijk inzicht te krijgen is het dus belangrijk om voldoende ruimtelijke ervaringen op te doen. Architectuur ervaren zal dus een beter ruimtelijk vermogen voortbrengen dan leren over ruimtelijke ervaringen vanuit collegebanken.

Als het leven zelf, het tijdsverloop dat ons is toebedeeld, als een reis

wordt beschreven, wordt die over het algemeen afgebeeld als een voetreis, een

pelgrimstocht door het landschap van persoonlijke geschiedenis. En vaak wanneer we ons een beeld van onszelf voorstellen, stellen we ons onszelf lopende voor,

op aarde rondlopen is een manier om het feit dat iemand bestaat te beschrijven, op haar cv is haar levensloop terug te vinden, een expert is een wandelende encyclopedie, en hij wandelde met god is de oudtestamentische wijze om een

staat van genade te beschrijven. Het beeld van de wandelaar alleen en actief,

en eerder op doorreis dan gesetteld in de wereld, is een krachtig beeld van wat het betekent om mens te zijn, of het nu om een hominide gaat die graslanden

doorkruist of een personage van Samuel Beckett dat over een landweggetje voort schuifelt. De metafoor van het lopen wordt opnieuw letterlijk als we ook echt lopen. Als het leven een reis is, dan wordt ons leven echt tastbaar wanneer we daadwerkelijk onderweg zijn, met doelen waar we naar toe kunnen bewegen,

voortgang die we kunnen waarnemen, prestaties die we kunnen begrijpen, metaforen die met handelingen samenvallen. Labyrinten, pelgrimstochten, bergbeklimmingen en voettochten met duidelijke aantrekkelijke bestemmingen, stellen ons allen in staat de ons toegemeten tijd op te vatten als een letterlijke reis met spirituele dimensies, die we via de zintuigen kunnen begrijpen.

Afbeelding 13: Interpetatie van het brein als machine van tijd, ruimte, verleden heden en toekomst besef | handschets citaat pagina 25: Solnit |‘Wanderlust’|98/99. Lopen als betekenis van mens zijn

- Rebecca Solnit | Wanderlust -

25.

> HET LOPEND BREIN Een creatief idee Behalve dat lopen ons helpt om de weg te vinden, de wereld in kaart te brengen en ons besef van tijd en ruimte vormgeeft, zorgt lopen ook voor andere voordelen in de hersenen. De hersenen zijn als een spier die we ook met fysieke activiteit moeten trainen. Voor mij was het een grote bron van herkenning toen ik las over lopen in relatie tot creatief denken. Het gevoel dat je al uren vastzit met een probleem totdat je vanaf de trein naar huis loopt, of soms alleen al naar de keuken om koffie te zetten en ineens lijken alle puzzelstukjes op zijn plek te vallen en heb je een oplossing of idee. Deze ervaring is eigenlijk heel goed te verklaren. “We kunnen ons de hersenen in dit geval het beste voorstellen als een enorm ingewikkeld netwerk van cellen, gebieden en circuits, met meer of minder verkeer tussen de verschillende delen van het hele netwerk.”[…] Stel het voor als een samenleving. “Waarschijnlijk leer je meer van mensen met wie je niet zo vaak omgaat. Bij het bedenken van nieuwe ideeën werken de hersenen op dezelfde manier. We hebben toegang nodig tot verbindingen tussen verschillende hersengebieden die doorgaans niet met elkaar samenwerken, want zo ontstaan mogelijke interessante, creatieve ideeën. Het is duidelijk dat je heel veel kennis in huis moet hebben bij dit vraagstuk: een goed gevuld brein is een belangrijke voorwaarde voor het creatief oplossen van problemen.

26.

Daarnaast helpt het om een groter deel van de hersenen tot actie aan te zetten. Een van de eenvoudigste manieren om dit te bereiken is opstaan en rondlopen.[…] Een simpel, bijkomend effect van opstaan en lopen is dat de activiteit zich naar verder weg gelegen hersengebieden uitbreidt, waardoor de kans toeneemt dat halve gedachten en vage ideeën die in ons onderbewustzijn sluimeren, tot nieuwe combinaties worden samengevoegd”3

3 | O’Mara | ‘Te voet’ | 169. Afbeelding 14 en 15: Verbeelding van de processen in het zitten en lopend brein. Zittend wachten de hersenspinsels op nieuwe inspiratie, maar lopend ontmoeten ze elkaar en komen ze elkaar tegen in de wegen van het brein.

Als je op let wanneer mensen hun lichaam actief gaan inzetten, valt het op dat mensen gaan ijsberen op het moment dat ze harder na moeten denken. Als we fysiek bewegen denken onze hersenen nu eenmaal efficiënter dan wanneer we stil zitten. Het fascinerende is dat we een wandeling ook binnen ons hoofd kunnen maken zonder dat we echt actief bewegen. Dit zijn momenten van mindwandering waarin we ervaringen verwerken. Ik denk dat het vak van architect bestaat uit een gezonde dosis mindwandering. Waarbij er een balans moet zijn tussen gefocust werken en je gedachte laten afdwalen om alle ideeën te verwerken. “Kinderen krijgen van hun leraren op school vaak te horen dat ze niet uit het raam mogen staren en dat ze moeten opletten. Maar het lijkt erop dat leraren het al generaties lang misschien wel mis hebben: taakgerichte aandacht en je gedachten de vrije loop laten zijn twee kanten van dezelfde mentale medaille. We richten onze aandacht op opdrachten om ze uit te voeren, en wanneer we vastzitten laten we onze gedachten even afdwalen om middelen te vergaren die ons helpen een oplossing te vinden, of om simpelweg de informatie te verwerken die we bij het focussen te weten zijn gekomen. Dankzij dit heen en weer schakelen tussen verschillende toestanden kunnen we een productief en creatief leven leiden.“4 Dit proces van gefocust werken en dan weer een periode van afdwalen is

actief ingezet tijdens het ontwerpen van dit onderzoek. Zeker bij het maken van modellen waarbij je fysiek bezig bent met het maken van ruimte. Grotendeels gefocust en vervolgens afdwalend om je een voorstelling te maken bij hoe die ruimte er dan straks uit ziet en welke gebeurtenissen daar plaats kunnen vinden. Deze vorm van mindwandering in relatie tot ontwerpen deed me denken aan dit stukje tekst uit een interview met Peter Zumthor: “Peter Zumthor stelt dat het de taak van de architect is om de interactie tussen mensen en objecten aan de orde te stellen door middel van architectuur. Hij noemt het zijn passie om met echte dingen te werken, met ‘de magie van de dingen, de magie van de echte wereld’. Tijdens het gesprek benadrukt Zumthor dit aspect van de werkelijkheid regelmatig: het fysiek object is belangrijker dan de conceptuele gedachte. Deze gerichtheid op fysieke objecten is niet oppervlakkig, integendeel, het kost inspanning je te concentreren op het maken van echte dingen: ‘denk eraan dat voor het scheppen van sfeer ook vakmanschap en hard werk nodig is.’”5 In de hoofdstukken van de verschillende dagen zal dit aspect veel vaker terugkomen. Het materiaal leren kennen door er geconcentreerd en fysiek mee bezig te zijn en te blijven. Mijn ontwerpmethode is daarmee te koppelen aan de kennis in dit hoofdstuk. Fysiek en mentaal bezig zijn tijdens het maken, bewerken en ontwerpen met materiaal.

4 | O’Mara | ‘Te voet’ | 163. 5 | Havik en Thielens |’Oase#91’ |72. Afbeelding 16: Foto van maquette uit: Peter Zumthor building and projects volume 3 19982003. Het geconcentreert en fysiek maken met het materiaal om ideën voor de werkelijkheid te testen Afbeelding 17: Foto zomer 2018 locatiebezoek van de Bruder Klaus Kapelle Wachendorf.

27.

ERVARING VAN HET LANDSCHAP In een wereld waarin andere activiteiten geen doorgang konden vinden vanwege de Covid-19 pandemie werd te voet erop uittrekken in de natuur populairder dan ooit. De Nederlandse natuurgebieden werden een grote attractie en zoals in het westerse denken, gaan we deze plekken domineren en bezitten zodra we daar met grotere groepen mensen aanwezig zijn. We verstoren daarmee de rust en natuur. Boswachters maken zich zorgen en zien dat de natuurgebieden veelal met weinig respect worden behandeld.6 Dit is nu ineens urgent geworden, maar deze houding om natuur met weinig respect te behandelen heeft een diepere laag. Om dit beter te begrijpen gaat deze paragraaf een paar stappen terug in de geschiedenis van onze westerse cultuur in relatie tot het landschap. Mensen zijn van oorsprong nomaden die rondreizen. Dit rondreizen zorgde ervoor dat we onderdeel waren van het landschap en de flora en fauna die daar leefde. We bewoonde deze plekken tijdelijk en maakte het landschap geen eigendom van onszelf. Wereldwijd zijn er nog enkele nomade volkeren, maar binnen Europa vinden we deze vrijwel niet meer. In Europa wonen we al lange tijd in samenlevingen op een vaste plek in gemeenschappen, dorpen en steden. We maken plekken ons eigendom en bewonen deze plekken permanent. Elke samenleving had daarin een zelf gecentreerd bestaan met eigen regels. Iedere inwoner kreeg binnen deze samenleving een eigen plek. Deze eigen plek is vaak een klein stukje grond waar je zorg

28.

voor uitdraagt. Elke samenleving was een middelpunt van bestaan. Rondom deze kern werd op eigen grond eten verbouwd voor het levensonderhoud. Tussen de kernen van verschillende volken was er natuur. We bevonden ons enkel lange periode in de natuur om het moment tussen twee middelpunten van beschaving te overbruggen. Deze overbrugging was vaak een gevaarlijke onderneming waarbij allerlei natuurlijke vijanden (onder andere mystieke wezens en boze geesten) op de loer lagen in combinatie met het risico te verdwalen en je eigen beschaving niet meer terug te kunnen vinden. Met de tijd werden de samenlevingen groter en gingen deze onderling samenwerken. Er kwam een groter algemeen besef voor de god van de westerse wereld, het Christendom. Deze god had de mens geschapen op de wereld als bovenaan de ladder van al het leven. Wat er vandaag de dag nog steeds voor zorgt dat we het belang van de mens boven alles en ten koste van alles stellen. Een gedeelte van wat het landschap voor ons betekend kunnen we herleiden uit de schrijf- en schilderkunst. Tot de late middeleeuwen was het landschap eerder de achtergrond of opvulling van de restruimte op het doek. Rond 1450 veranderde dat meer richting een eigen thema in de vorm van landschapskunst. De Hollandse Meesters waren bij uitstek landschapskunstaars. De rol van het landschap veranderde en tijdens de Romantiek (1790-

1850) waarin schilders, dichters, en filosofen gegrepen zijn door het landschap als esthetische waarde. Er was een zeker verlangen naar de oneindigheid van het landschap toen de positie van god in de periode van de verlichting(1715-1789)onder druk kwam te staan. In zekere zin vergoddelijkte de kunstenaars van de romantiek het landschap. Voor het eerst wordt beschreven hoe poëtisch, mooi en filosofisch het landschap kan zijn. “ De romantici zijn de eerste echte wandelaars van het westen, maar niet op de neutrale, kalm-genietende manier van onze tijd, maar in die oorspronkelijk zin waarin iets nieuws zich steeds van alle latere imitaties onderscheidt: het waren mateloze wandelaars, wandelaars van het onmetelijke landschap, de nieuwe vromen van de natuur.”7

6 | Straver |‘De natuur lijdt onder het corona’| 07/09/2020 7 | Lemaire |’Filosofie van het landschap’|43

Afbeelding 18: Der wanderer über dem Nebelmeer | Caspar David Friedrich | ca. 1817 Wanneer iemand verwijst naar de Romantiek (ca.1790-1850 ) is dit schilderij het eerste wat in mij opkomt. Misschien ook wel een van de beroemdste schilderijen uit deze periode. Een periode waarin het menselijk gevoel een rol gaat spelen in de schilderkunst. Waarin landschap niet meer louter de achtergrond is, maar een hoofdrol mag spelen. Zoals Casper David Friedrich dat hier afbeeld is de mens ondergeschikt aan het landschap. Wij zijn enkel toeschouwers in dit schouwspel, waarin de mens zich ondergeschikt mag opstellen tegenover het landschap. Het gaat er niet om wie daar staat, het gaat om de fantasie van het uitzicht en de tocht die daar mogelijk aan vooraf is gegaan. Een verlangen naar de verte. Maar anderzijds staat deze man hier krachtig afgebeeld. Hij is onderdeel van het landschap maar bedwingt het ook. Hij loopt hier niet enkel. Hij trotseert het landschap en baant zich een weg daardoor heen.

29.

> ERVARING VAN HET LANDSCHAP Terwijl veel mensen het landschap aanbeden waarbij wandelen bijna een vorm van bidden werd, was het ook een plek van ontberingen waarin je als vrouw niet kon verblijven. In de tweede helft van de 18e eeuw deed de landschapstuin zijn intrede. Waar de Franse tuinen nog volledig bedwongen werden met rechte haagjes en symmetrische bloemperken, was de landschapstuin een afspiegeling van het romantische landschap. Een plek om veilig te wandelen door een natuurlijke omgeving. Maar ondanks dat de landschapstuin er natuurlijk uitzag was deze wel degelijk vormgegeven naar de menselijke hand. In de tuinen werden verschillende landschappen geëxposeerd met planten vanuit de hele wereld. Het hebben van een groot landgoed en het bezitten van veel grond was een teken van rijkdom. Het landschap moest bedwongen worden en naar de hand gezet om het gevaar ervan te laten wijken. Daarnaast moest het landschap bewandelbaar blijven door het aanleggen van paden en structuren waarmee wandelen een tijdverdrijf werd en vaak een moment om te paraderen in het park om te zien en gezien te worden. Mijn conclusie hieruit is dat we tegenwoordig een te korte periode verblijven in de natuur om haar onderdeel te laten zijn van ons bestaan. De natuur die we belichamen bezitten we ook waardoor het geen natuurlijke maar een menselijke omgeving wordt. Het zorgt voor een onbewuste relatie met het landschap. We lopen vaak maar een kort moment

30.

over aangelegde paden waaraan het landschap is onderworpen. Daarnaast wordt de vrije natuur gezien als gevaarlijke plek van ontberingen. Wanneer ik zeg dat ik ga rondtrekken in de hooggebergtes vindt men dat een gevaarlijke onderneming. Bivakkeren in de vrij natuur vraagt uiteraard om zorgvuldige voorbereiding, maar ergens zit daar ook een strijdigheid in. We reizen met groot gemak in een metalen machine met 100k/m per uur en duizenden tegelijk over de snelwegen en komen dagelijks misschien wel honderden vreemden tegen waarvan je geen idee hebt of ze deugen. Als ik die dagelijkse risico’s afzet tegen mijn gang van voetje voor voetje, maximaal 5k/m per uur en de 5 tot 10 vreemden die ik maximaal op een dag tegenkom, dan voelt dat wandelen relatief veilig. Ik denk dat weinig bewust zijn van de risico’s die we dagelijks nemen. Dat het een dagelijkse activiteit is die heel veel mensen doen en de omgeving daarnaar ontworpen hebben, zegt nog niet dat het veilig is en normaal zou moeten zijn. Een belangrijke motivatie om mijn project kritisch en vanuit een ander perspectief te benaderen. Niet enkel vanuit het mens-gecentreerd perspectief maar ook vanuit het perspectief van het landschap en haar verhaal.

Afbeelding 19: Dag en nacht | Escher | 1938 Het omdenken van het gekozen perspectief van de wereld om ons heen. Het vrije en het gemaakte landschap. Citaat pagina 31: Solnit | ‘Wanderlust’ |199 Het omdenken van het landschap. Als zelf levend wezen dat we niet moeten willen bezitten.

“Het conflict gaat over twee manieren om je het landschap voor te stellen. Stel je het platteland voor als een

gigantisch lichaam. Eigenaarschap stelt dat lichaam voor als opgedeeld in economische units, denk aan inwendige organen, of aan een koe die opgedeeld is in plakken vlees. Een dergelijke opsplitsing is inderdaad een

valide manier om een voedselproducerend landschap te organiseren, maar verklaart niet waarom heidevelden,

bergen en wouden ook omheind en verdeeld zouden moeten

worden. Wandelen heeft niets van doen met de grenzen van

eigendom die het land in stukken delen, maar alles met de paden die als een soort bloedsomloop functioneren en het hele organisme met elkaar verbinden. Wandelen is op deze manier gezien de antithese(tegenstelling) van bezitten. Het veronderstelt een mobiele en deelbare ervaring van het land, met legen handen.”

- Rebecca Solnit | Wanderlust -

31.

EEN MODERNE PELGRIMAGE Een pelgrimage is een eeuwenoud gebruik om door middel van een lange voettocht op zoek te gaan naar een hogere waarheid, god, of om na te denken over het leven. Het gebruik kenmerkt zich over de hele wereld in allerlei culturen en geloofsovertuigingen. Door het lopen ontstaat een synergie tussen de reis en de bestemming. Deze synergie is ook herkenbaar uit het bergbeklimmen. “Het maken van een pelgrimstocht zorgt voor de mogelijkheid om stap voor stap, door fysiek inspanning van het lichaam, voort te bewegen naar ongrijpbare spirituele doelen die anders zo onbereikbaar zijn. Hoe we de juiste keuzes moeten maken voor de toekomst is ongelofelijk ingewikkeld, maar we weten wel hoe we van A naar B moeten lopen hoe zwaar die tocht ook is. We verbeelden de toekomst en het leven vaak als een reis, door daadwerkelijk op pelgrimstocht te gaan krijgen we grip op dat beeld en dat maakt het concreet.-De wandelaar die over een weg voortploetert, op weg naar een plek ergens in de verte, is een van de meest fascinerende en universele beelden van wat het betekent om mens te zijn, waarbij het individu wordt afgeschilderd als klein en eenzaam in een grote wereld, vertrouwend op de kracht van lichaam en wil.”8 Op 1 januari 1953 begon een vrouw die bekend was onder de naam peace pelgrim aan een voettocht terwijl ze beloofde dat ze zou blijven wandelen tot de mensheid had geleerd in vrede te leven.

32.

Zij was misschien wel de eerste die de religieuze vorm van de pelgrimage een politieke lading gaf. Van oudsher ging de pelgrimage over god en het vragen om bijvoorbeeld ziekte te genezen van geliefde. Maar Peace Pelgrim liep om aandacht te vragen voor oorlog, geweld en epidemieën die de wereld kwellen. De thema’s die haar dreven maken haar tot de eerste van een grote menigte moderne politieke Pelgrims. Het ondernemen van een pelgrimstocht is misschien wel de oudste manier van het reizen. Het Engelse woord voor reizen ‘travel’ is afkomstig van het Franse woord traivail, dat werken en lijden betekend.9 Het bereiken van een doel, jezelf ondergeschikt te maken aan dat doel en te durven lijden om een groter betekenis te leren begrijpen. Om contact te krijgen met de hogere machten en te laten zien hoeveel je over hebt om bijvoorbeeld je geliefde te genezen. Dit laatste kunnen we herkennen in een moderne variant van de pelgrimstochten. Bijvoorbeeld de inzamelingsactie van Serious Request “The lifeline” in 2019 en 2020 waarin Nederland doorkruist wordt door wandelaars. Met hun wandeling vragen ze aandacht voor ziekte, onrecht of rampen om geld in te zamelen voor betere hulp. Iedereen loopt mee of doneert met een eigen verhaal en motief. Zo een moderne pelgrimage heeft nog maar weinig met geloofsovertuiging te maken en gaat des te meer om het doel of het aandacht vragen voor een groter doel.

Mijn pelgrimage zie ik als een symbiose tussen de oude en moderne vorm van een pelgrimstocht. Door voort te ploeteren in het ruige berglandschap en afstand durven nemen van alle gemakken van onze maatschappij om terug te komen tot de natuur en jezelf. Om met eigen ogen te zien welke schade we aanrichten. De tocht is een samensmelting van loodzware paden en een verlichting van prachtig natuurschoon. Elke dag is opnieuw een reis en elke avond opnieuw een bestemming als pelgrimsoorden in het landschap. De pelgrimsoorden ongeacht hun oorsprong hebben de overeenkomst dat het plekken zijn waar verlichting, openbaring en wonderen ooit gebeurde, nog steeds gebeuren of waar ze misschien in de toekomst zullen gebeuren. Deze wonderen geven de plek betekenis. Ze worden gemarkeerd als bijzonder of heilig. Deze heiligheid beschermd de plekken. Een plek van ongerepte natuur is voor mij ook zo’n oord. De ongerept natuur verdient het om gezien te worden als heiligdom en op die manier behandeld en beschermd te worden. We moeten deze plekken met dezelfde tederheid beschermen als onze oudste pelgrimsoorden.

8 | Solnit | ‘Wanderlust’ | 73 9 | etymonline | travail Citaat pagina 33: Nancy Frey over de lange afstandspelgrimstocht naar santiago de compostela in Spanje. Afbeelding 20:Foto 19 augustus 2020 Het landschap als mijn pelgrimsoord Nabij Passo Bornengo dag 2 van de pelgrimage

“Als pelgrims gaan lopen beginnen er gewoonlijk een aantal dingen te gebeuren met hun waarneming van de wereld, en dat gaat de hele reis lang door: ze ontwikkelen een veranderend tijdsbesef, een verscherping van de zintuigen en een nieuw bewustzijn van hun lichaam en het landschap.”

- Nancy Frey -

33.

FYSIEKE EN MENTALE CONNECTIE MET DE NATUUR In de voorgaande paragrafen heb ik het menselijk lopen in een breed kader toegelicht. Onze cultuur en het wandelen zijn sterk met elkaar verweven en bepalen hoe we ons landschap behandelen. Het verduidelijkt waarom we in de westerse wereld zo vernietigend zijn op dat landschap, maar ook op ons zelf. Er is een wisselwerking tussen de menselijke burn-out en de burnout die geprojecteerd wordt op onze planeet.10 Alles is met elkaar verweven waardoor oorzaken en gevolgen extreem complex zijn. Ons brein is niet meer in staat de situaties te overzien met als resultaat stress, depressie en burnout klachten. Je terugtrekken tot de eenvoud en je hersenen trainen door middel van lopen. Jezelf laten terugkeren naar dat eenvoudige ritme kan hierin verlichtend en helend werken. De aandachthersteltheorie onderschrijft dat de natuurlijke omgeving een herstellend effect heeft op het welzijn. Onze beleving van het landschap draagt bij aan het koesteren van een gevoel van subjectief zijn. De omgeving waarin we wandelen moet volgens psychologen drie belangrijke elementen bevatten om herstellend te werken. Het moet: -Het gevoel geven dat je uit je dagelijkse leven en omgeving weg bent, -Boeiende visuele en andere zintuigelijk elementen bevatten, -Ruim en uitgestrekt zijn.

34.

“Door de toenemende druk van het moderne leven neemt de geestelijke vermoeidheid doorgaans toe, maar door herstellende ervaringen in de natuur zou deze kunnen afnemen. Dit herstellende effect wordt het best bereikt door blootstelling aan natuurlijke omgevingen, omdat die een essentiële rol spelen in het normale functioneren van de mens.”11

“Het menselijke bestaan zal steeds minder een pelgrimstocht van de ziel worden om meer en meer een reis van het bewustzijn en van de ervaring te zijn.”

- Filosofie van het landschap | Ton Lemaire -

10 | Maarhuis| Moeder Aarde is de spiegel van onze ziel | 22/04/2020

11 | O’Mara | ‘Te voet’ | 142 Afbeelding 21 : Foto 19 augustus 2020 nabij Passo Bornengo. Drie belangrijke elementen van het landschap. weg van het dagelijkse, uitgestrekt en zintuigelijk boeiend. De lucht ruikt anders op 2600 m.U.M, de stenen bewegen onder me voeten. In de verte hoor ik smeltwater naar beneden vallen. Citaat pagina 34: Lemaire |’Filosofie van het landschap’| 24

35.

> FYSIEKE EN MENTALE CONNECTIE MET DE NATUUR Lopen is een eenvoudig en traag middel voor het activeren van de hersenen om nieuwe ervaringen op te doen en te herstellen van stress. De traagheid en ogenschijnlijke eenvoud van lopen in het landschap wordt ook getracht terug te brengen in de architectuur van de toevluchtsoorden. Er zit een soort intuïtief ritme in het ontwerpen wat ook zo kenmerkend is voor onze trage gang van lopen. Het lichaam is een extensie van ons brein. De toevluchtoorden een synergie tussen het bewustzijn van de plek en het bewustzijn van de ontwerpende mens. Er is gezocht naar een hele bewuste bouwmethode. Enerzijds teruggrijpend op wat al eeuwen bestaat, maar dan met de kennis en kunde van de hedendaagse bouwtechniek en architectuur. Door materialen waarde toe te kennen en ze op de plek direct te gebruiken haal je de complexiteit uit de ontwerpen. Je ontwerpt met wat de natuur je geeft zonder haar te schaden. In het hoofdstuk ‘Bergen’ ga ik dieper in op het belang van het Alpenlandschap en de schade die we daar zien optreden. Het gaat om een balans tussen het beschermen van het landschap zonder haar eigen te willen maken en te domineren.

Afbeelding 22 : Foto 19 augustus 2020 Nabij Maighels Gletsjer in de ochtend van dag 2. Passanten maken kleine monumenten met de stenen die daar liggen tijdens het nemen van een adempauze. Het is eenvoudig en traag en vraagt een zekere concentratie voor balans. Een synerchie tussen de ogenschijnlijke eenvoud van lopen en de ogenschijnlijke eenvoud van maken

36.

37.

DE BERGEN

Afbeelding 23: Foto Tomasee 2019 Daar waar de Rijn ontspringt. De rivier die en onbewust miljoenen mensen dagelijks voorziet van drinkwater. Waneer de Gletsjers smelten en de Alpen opwarmen zullen de bronnen in de bergen met uitsterven bedreigd worden.1 1 | Climatechallenge | ‘Directe gevolgen’.

DE BERGEN In 2018 liep ik mijn eerste trektocht van berghut naar berghut. Hierin vond ik mezelf terug in de Zwitserse Alpen. Maar naast de schoonheid van het landschap zag ik ook het verval en de pijn van het landschap. Ik zie moeder natuur als een moeder voor al het leven. Een moeder die voor de mensheid heeft gezorgd als haar eigen kind. Bij mensen zorgt de moeder lang voor haar kinderen. De verbinding met onze moeders verbreken we doorgaans ons leven lang niet en later zullen we voor haar gaan zorgen als ze ouder wordt. Het is typisch menselijk gedrag wat andere dieren niet kennen. Moeder natuur heeft lang voor ons gezorgd, tegen beter weten in. Het wordt tijd dat we voor de moeder van het leven gaan zorgen, om in menselijke metaforen te blijven. Ze ligt op haar sterfbed en raakt met de dag verder uitgeput. Deze uitputting begint zich scherp af te tekenen tegen het landschap. In het vorige hoofdstuk heb ik uiteengezet hoe we ons als mens hebben ontwikkeld tot de houding die zo vernietigend is voor het landschap. Het is duidelijk een westers idee over hoe het landschap werkt. Dit westerse idee is voor mij ook het vertrekpunt geweest, ondanks dat ik mateloos ben gefascineerd door bijvoorbeeld het boeddhisme waarin mensen duidelijk een andere houding hebben tot het landschap. Het is een bewuste keuze geweest om het onderzoek vanuit het westerse gedachtegoed te benaderen. Dit omdat ik bloot wil leggen wat deze houding aanricht en hoe je vanuit die

40.

cultuur, met uiteraard inspiratie uit andere culturen, het landschap kan benaderen tijdens het ontwerpen. Ik ben opgegroeid met onze westerse bergwandelcultuur. Tijdens het onderzoek is het ook een strijd geweest om afstand te nemen van deze cultuur en me te laten leiden door het berglandschap. Natuur is voor mij een plek waar ik los kan komen van de maatschappij, waar ik eindeloos kan dwalen. Ik kan oprecht zeggen dat het zijn de bergen voor mij voelt als thuiskomen, ondanks dat niks daarvan fysiek van mij is. Het is mijn mentale relatie met het landschap waarin ik vrijheid vind. Het hoofdstuk ‘Bergen’ gaat over het landschap als levend wezen. De tekenen van verval in het landschap. Hoe de moderne Zwitserse berghutten worden gebouwd en bouwmethodes die dichter bij de natuur liggen als basis voor mijn ontwerpend onderzoek. Daarna zal ik de keuze voor de locatie van de tocht en wat daar te vinden is verder onderbouwen. Er zijn al wat beelden van verschillende plekken op de route gepasseerd. Deze momenten van mindwandering krijgen in dit hoofdstuk en de hoofstukken hierna een plek.

Afbeelding 24: De oversteek over de Gamchigletsjer | 7 augustus 2018 Paden zijn nog nauwelijks zichtbaar, een paar houten planken die een brug voor moet stellen wijzen me over een ravijn tussen twee ijswanden. Tientallen meters onder mij raast het water door de kloof in het ijs. Vast zit deze brug niet. De combinatie van zon en metaal maken de bevestiging in het meters dikke eeuwenoude ijs onmogelijk.Ik verplaats langzaam mijn voeten en voel het hout doorbuigen onder mijn gewicht. Te midden van deze brug is het geluid van het water oorverdovend en angstaanjagend. Ik maak de oversteek en verplaats me verder over het onbetrouwbare ijs van de gletsjer. Het bewustzijn overspoelt me, het gemak van lopen en het gevaar van vallen. Op mijn volgende rustplek kijk ik terug op de gletsjer en de herinnering die ze mij heeft gegeven.

41.

HET LEEGBLOEDEN VAN DE GLETSJERS Zichtbaarheid van het verval Toen ik over de Gamchigletsjer liep was het eerste keer dat ik niet direct door had dat ik het ijs op stapte (afbeelding 24). Er ligt veel steenslag op de gletsjer door het opwarmen van de aarde. Het water smelt en steen blijft achter op de gletsjer. Door deze steenslag is het moeilijk in te schatten hoe veilig de ijslaag onder je is. Het smelten maakt de gletsjers instabiel en onveilig. Niet alleen om te bewandelen, maar ook omdat grote brokken ijs af kunnen breken die ijslawines kunnen veroorzaken. In de verschillende afbeeldingen is goed te zien hoe snel het ijs van de Gamchigletsjer smelt. Ik kan vol bewondering terugkijken op dit eeuwenoude ijs. Voor de komende generaties zal dit onmogelijk zijn. De gletsjers in de Alpen zullen snel verdwijnen.

42.

Afbeelding 25: Smeltverloop van de Gamchigletsjer sinds 1883 -899 meter. Afbeelding 26: Foto Gamchi gletsjer 7 augustus 2018 |Je herkent nog duidelijk het bovenste gedeelte van de gletsjer het lagere gedeelte verdwijnt onder de steenslag Afbeelding 27: Smelting in het gebied van de Jungfrau-Aletsch regio. Unesco werelderfgoed. rood 1850 groen 1973 blauw 2010

1976 2010

Afbeelding 28: Foto terugkijken op de gletsjers nu het nog kan.

1850

43.

> HET LEEGBLOEDEN VAN DE GLETSJERS De Alpen onder druk In de zomer van 2019 werd Europa in juni en juli getroffen door een groot aantal hittegolven. Zo ook in de Alpen. Na 14 dagen van aanhoudende hitte werd gemeten dat de gletsjers in die dagen 800 miljoen ton aan sneeuw en ijs hadden verloren. Gevisualiseerd in de afbeelding hiernaast: Een ijsblok wat 3 keer zo hoog is als de Eiffeltoren. Genoeg drinkwater om alle 8,5 miljoen Zwitsers een jaar lang te voorzien.2

met steenlawines tot gevolg. In 2017 vond de grootste steenlawine in 130 jaar tijd plaats in het Kanton Graubünden. Vier miljoen kubieke meter aan steen en modder viel naar beneden en overspoelde het dorpje Bondo.3

Dat de gletsjers smelten is niets nieuws. Sinds 1850 zijn de gletsjers in de Alpen al met 60% afgenomen en tegen het eind van deze eeuw zijn de gletsjers bijna volledig verdwenen. De helft van alle gletsjers in de Alpen zal in de komende 30 jaar verdwijnen. De gletsjers die we tegenkomen tijdens de Pelgrimage zullen waarschijnlijk voor 2030 al verdwenen zijn. Gletsjer reageren traag op de opwarming van de aarde. Zelfs al zouden we ons gedrag drastisch aanpassen, voor een groot gedeelte van de Alpen is het nu al te laat. Met het smelten van de Gletsjers zal uiteindelijk de ondergelegen permafrost (permanent bevroren grond) ook ontdooien. Het ontdooien van de permafrost legt een grote druk op de bergwanden doordat water wat hier duizenden jaren was opgeslagen uit de berg loopt. De permafrost kan je zien als het bindmiddel wat de bergtoppen bij elkaar houdt. Door het smelten zullen de bergwanden instabiel worden

44.

Gletsjers langs de route.

start Pelgrimage Oberalppass toevluchtsoord 1 Felsen

In de afbeelding hiernaast is de route van de 5-daagse Pelgrimage te zien. Vanaf het eerste toevluchtsoord hebben we uitzicht op de Maighelsgletsjer. Op de kaart is te zien hoe sterk deze is gesmolten. - Rood 1850 - Groen 1973 - Blauw 2010

Maighelsgletsjer drie grote stuwmeren gekoppeld aan de waterkrachtcentrale

Alle gletsjers die we op deze kaart zien zijn in 2030 verdwenen. Het is de rivier de Rijn die in dit gebied ontspringt en de bewoners in het dal nu altijd voorziet van schoon drinkwater. Door de opwarming van de Alpen zal het in de zomermaanden droger worden. Het is moeilijk voor te stellen dat de gevolgen hier onomkeerbaar zijn. Veel water wat afkomstig is uit de bergen wordt nu opgestuwd in de stuwmeren. Deze stuwmeren zijn nu een grote bron van energie in dit gebied. Als de gletsjers permanent verdwenen zijn zal dit ook grote gevolgen hebben voor de energievoorziening.4 De stuwmeren zullen een andere balans krijgen. Waar nu sneeuw in de bergen blijft liggen en het hele voorjaar en in de zomer geleidelijk smelt om de stuwmeren te vullen, zal in de toekomst regenwater direct worden opgevangen in het stuwmeer. In de zomer zal het droger zijn en zullen de stuwmeren op momenten van droogte lange tijd leeg kunnen staan. Dit zal een tekort aan energie en drinkwater kunnen betekenen.

4 | Harby | ‘Dams-and-their-uncertain-future’ | 24/03/2017 Afbeelding 30: Rood 1850 Groen 1973 Blauw 2010

45.

> HET LEEGBLOEDEN VAN DE GLETSJERS

46.

Voor 2030 zal deze gletsjer verdwenen zijn.

Afbeelding 31 : Foto 18 augustus 2020 uitzicht op de Maighelsgletsjer tijdens de eerste dag van de Pelgrimage

In de afbeelding hiernaast is de Maighelsgletsjer te zien. Links de foto die ik afgelopen zomer zelf maakte tijdens de eerste dag van de Pelgrimage. Hiernaast een sequentie van drie beelden waarin duidelijk wordt hoe sterk de gletsjer in de afgelopen 40 jaar is gesmolten. Voor deze gletsjer zijn de gevolgen onomkeerbaar. De Maighelsgletsjer zal in de komende jaren verdwijnen.

Afbeelding 32-34 :Fotos van het krimpen van de gletsjer in nog geen 40 jaar tijd. Notitie: Van deze fotovergelijking is geen exacte datum bekend. Elk jaar is net anders maar de boodschap is onvermijdelijk.

47.

BERGTOERISME Bergen werden vroeger enkel bestegen om praktische noodzaak. Zoals in het vorige hoofdstuk naar voren kwam veranderde dit tijdens de Romantiek. In deze periode werd het landschap vergoddelijkt en waren wandelaars op zoek naar vereniging met het landschap. Tegenwoordig worden de bergen beklommen voor esthetische doeleinden. Waar dit eerder een enkeling was die zich in het landschap bevond. Worden sommige plekken in de bergen steeds populairder. De laatste jaren zien we grotere groepen toerisme de bergen in trekken voor de mooie vergezichten. Echter het poëtische doel van daar alleen zijn met het overweldigende landschap is verwaterd. Het gaat veel van deze toeristen om een kort moment van het zijn op de bestemming. De reis ernaartoe moet vaak snel en het liefst met weinig moeite. Om in deze behoefte te voorzien worden wegen gebouwd om nabij deze plekken met de auto te kunnen komen, of er zijn kabelbanen die het landschap doorkruizen. Zelf noem ik dit toerisme de ‘been there, done that’ cultuur. Het doel is enkel nog om te kunnen zeggen dat je er bent geweest. Deze houding weerspiegelt ook een groot gedeelte van onze doelgerichte samenleving vol met levensdoelen die je gedaan moet hebben. Het gaat niet om de reis, de bestemming en de boodschap, maar om te kunnen zeggen dat je er bent geweest, zodat je dat met de hele wereld kan delen. Tijdens mijn Pelgrimage probeer ik

48.

me te begeven op het spanningsveld van een ontwerp wat men graag wil zien, maar wat teruggebracht is tot de essentie. Op deze manier wil ik de bewustwording en onderwerping aan het landschap intrede laten doen. De reis in tijd maakt dat er een fysieke inspanning ontstaat in het landschap. De architectuur van de toevluchtoorden moet onopvallend en onderdeel zijn van het grotere geheel, maar interessant genoeg om er een aantal dagen voor te moeten lopen. Ze bieden enkel onderdak aan de mensen die zich terug durven te werpen op zichzelf en het landschap. Daarmee wil ik mijn bezoekers bewust om laten gaan met het landschap en zichzelf.

Afbeelding 35 : Foto grote groepen toerisme in de bergen bij Gornegrat voor een foto van de Zermatt top. Je kan hier met de trein heen. Het Gornegrat hotel is van alle luxe voorzien en je hebt hier de hoogste shoppingmal van Europa, in geval van slecht weer. Alles om te voorzien in de behoefte van de snelle toerist.

49.

MODERNE ZWITSERSE BERGHUTTEN Door het toenemen van deze veranderde vorm van bergtoeristen nemen ook de hoeveelheid berghutten in de bergen toe. Ook moeten deze berghutten aan hele andere eisen voldoen dan de berghutten die van oudsher in de bergen staan. De S.A.C (Schweizer Alpen Club)is grotendeels verantwoordelijk voor het verblijven in de bergen. Maar ook deze vereniging merkt dat ze moeite hebben met de grote vraag naar luxere verblijven en veranderende infrastructuur in het landschap. Een aantal van deze moderne berghutten, gebouwd tussen 2000-2020, heb ik geanalyseerd. Drie daarvan zal ik kort toelichten.

Afbeelding 36: Publicatie SAC | ‘SAC Hüttenbau 2000-2020’ | Teil 1 |Februari 2019

50.

De Sewenhütte ligt in een rustig gebied nabij Wassen. De hut is toegankelijke voor mensen die de ronddagtocht T2 route lopen van ongeveer vier uur. Daarnaast is de hut aangesloten op het Alpine netwerk naar verschillende bergtoppen in de omgeving. Deze hut is in 2006 verbouwd waarbij de oorspronkelijke hut gehandhaafd is gebleven. De hut is vooral gemoderniseerd. Er kan op verzoek warm gedoucht worden. Door

de verlenging van het terras is er een extra stuk kelder bijgekomen voor de nieuwe installaties en als opslagruimte voor de huttenwacht6. Door een aanpassing in het dak zijn er twee extra slaapruimtes gekomen. Echter door de ruimtes te voorzien van ruimere bedden is het aantal slaapplekken niet toegenomen. Het ziet er ruim uit en ondanks dat het groepskamers zijn slaap je niet echt in massenlager(groepsmatras).

Legenda 1. Entree/ schoenenruim 2. Woonkamer/eetzaal 3. Keuken 4. Installatie 5. Slaapruimtes 6. Sanitair 7. Privevertrek Huttenwacht 8. Sainitair Huttenwacht 9. Winterkamer

Doorsnede

Kelder

Begane grond

Verdieping 1e

51.

Camona Da Terri is een berghut nabij het plaatsje Vrin in het Graubünden Kanton. De hut is gebouwd in 1925 en daarna nog drie keer verbouwd. De vierde en voorlopig laatste renovatie in 2007 is ontworpen door de plaatselijke architect Gion A. Caminada. Wat deze hut uniek maakt is dat ervoor gekozen is om in de traditionele materialen en technieken te bouwen en de stenen direct uit de omgeving toe te passen. Deze stenen zijn met de hand uitgehouwen en

rondom een houten draagconstructie gestapeld. Daarnaast zijn de ramen ongebruikelijk laag. Het idee was om direct vanuit de massenlager naar buiten te kunnen kijken. Het gevoel alsof je dicht bij de natuur slaapt achter de stenen wand. Er is tijdens de verbouwing ingezet om de hut te moderniseren. Zo is deze voorzien van een grote keuken en heeft de huttenwacht een ruim eigen vertrek. Ook is er ingezet op kleinere slaapkamers voor twee of vier personen voor meer privacy.8

Legenda 1. Entree/ schoenenruim 2. Woonkamer/eetzaal 3. Keuken 4. Installatie 5. Slaapruimtes 6. Sanitair 7. Privevertrek Huttenwacht 8. Sainitair Huttenwacht 9. Winterkamer

Doorsnede

52.

Kelder

Begane grond

Verdieping 1e

Verdieping 2e

De Monte Rosa Hutte is een hypermoderne berghut waarbij volledig is ingezet op hightech innovatie. De berghut ligt boven de Gornergletsjer en aan de voet van de 4.634 meter hoge Dufourspitze. Vanaf het met de trein te bereiken Gornergrat is het nog circa vier uur lopen over een T4 (zwaarste categorie) wandelroute naar de hut. In 2019 is de route naar deze hut veranderd omdat de route, die eerder grotendeels over de gletsjers liep, door het snelle smelten van de gletsjer te gevaarlijk

was geworden. Naar mijn mening een vreemde discrepantie dat je via een levensgevaarlijke route bij de misschien wel meest luxe berghut in Zwitserland terecht komt. Op de plattegrond zie je dat veel ruimtes worden opgeslokt voor de techniek om te voorzien in de luxe. Om de hut te bouwen zijn er 3000 helikotervluchten naar de locatie georganiseerd. Deze vluchten hebben een groot aandeel gehad in de hoge bouwkosten.10

Legenda 1. Entree/ schoenenruim 2. Woonkamer/eetzaal 3. Keuken 4. Installatie 5. Slaapruimtes 6. Sanitair 7. Privevertrek Huttenwacht 8. Sainitair Huttenwacht 9. Winterkamer

Doorsnede

Kelder

Begane grond

Verdieping

53.

> MODERNE ZWITSERSE BERGHUTTEN Een aantal dingen zijn essentieel anders in deze berghutten in relatie tot hun oudere voorgangers. Waar oude berghutten werden gebouwd met de stenen uit de omgeving en hout, zijn de nieuwe hutten vaak van lichte materialen gemaakt. Camona Da Terri is daarop een uitzondering Opvallend aan de analyses zijn de bouwkosten. Deze zijn vaak lager op het moment dat de hut met traditionele materialen wordt gebouwd. Ook de hoogte en bereikbaarheid spelen hierbij een rol. Het bouwen met een helikopter is kostbaar en vraagt de nodige nauwkeurigheid met betrekking tot afmetingen en gewicht. Hierdoor zijn de kosten van de Monte Rosa Hutte extreem hoog. Wat ook opvalt is de grote hoeveelheid ruimte die nodig is om alle installaties van deze moderne hutten onderdak te bieden. In bijna alle gevallen is ongeveer 25% van het gebouwde volume voor het installaties en techniek om te voorzien in luxe op deze ruige locaties. De Monte Rosa Hutte steekt sterk af tegen zijn omgeving. Wat ik opvallend vind, is dat ik altijd geleerd heb een spiegelend oppervlak mee te nemen de bergen in voor het geval je in nood komt en geen bereik hebt. Op deze manier kan je seinen in combinatie met een noodfluit. Het maken van een spiegelende berghut is in mijn ogen curieus. Het materiaal is allemaal aangevoerd per helikopter en voorbereid in

54.

de fabriek. Op deze manier worden enorm veel bouwmaterialen onttrokken uit de natuur en verplaatst over de hele wereld, op weg naar deze bergtoppen. De berghutten zijn veranderd van onderkomens naar een hightech samenraapsel van alle uithoeken van de wereld. Door deze manier van bouwen heeft elk project een voetafdruk die de hele wereld overschaduwd. De hedendaagse architectuur lijkt in dit opzicht ontheemd van zijn omgeving. Als samenraapsel van materialen die daar als vreemde toerist zonder ‘tour guide’ in het landschap staan. Materialen worden onttrokken, bewerkt en verplaatst op een manier waarop ze nooit meer terug kunnen keren naar hun oorspronkelijke plek en staat. Als deze berghutten door de veranderende omstandigheden in de bergen zullen instorten, zal niet alleen het onderkomen verloren gaan maar zal er ook een hoop afval onder het puin verdwijnen. Ook de SAC lijkt zichzelf deze kritische vragen te stellen over hun veranderende berghutten architectuur. Hoeveel moderniteit is vereist op deze afgezonderde plekken en tegen welke prijs?

Afbeelding 46: Foto traditionele berghut Camona Da Terri 1925 Citaat pagina 63: Zettel |’SAC-hüttenarchitektur’ | 9

“Wie viel Modernität wird benötigt, welcher Komfort ist überflüssig? Ist eine autarke

energiegewinnung überhaupt möglich, und wenn ja, zu welchem Preis?”

“Hoeveel moderniteit is noodzakelijk en welk comfort is overbodig. Is een autarkische

energiewinning mogelijk, en zo ja, tegen welke prijs?”

55.

BOUWEN MET DE NATUUR Het is goed dat de SAC zichzelf ook de kritische vragen stelt hoe ze om moeten gaan met de bergen en de verblijfsplaatsen die daar zijn. Maar hoe verbind je nu deze plekken met hun landschap? In welke mate kan architectuur als schakel tussen mens en landschap dienen? In deze paragraaf wil ik een aantal begrippen introduceren. Begrippen waarop ik mijn architectuur probeer aan te sluiten in haar relatie tot het landschap.

Land Art Een kunststroming in de jaren 60 die besluit dat kunst niet alleen voor in het museum is. Deze kunstenaars exposeren in het landschap. Niet alle Land Art vind ik even landschapsvriendelijk, maar een aantal van deze kunstenaars herstructureerd enkel de al aanwezige landschappelijke elementen waardoor er een kort moment van een menselijke handtekening ontstaat. Ze zijn als een voetstap in de drassige grond die uiteindelijk zal vervagen en terugkeren naar zijn natuurlijke staat. Het beeld van Richard Long hiernaast exposeert zo een werk. Het is ook de kunst van het ongewone zien in hele gewone dingen. Laten zien dat de hele gewone dingen ook heel bijzonder zijn, en de moeite waard om gewaardeerd te worden.

Afbeelding 47: Richard Long | ‘A Line Made by Walking’ | 1967 Citaat pagina 57: Solnit | ‘Wanderlust’| 233

56.

“De hedendaagse kunstenaar die het meest toegewijd is aan het onderzoek naar wandelen als artistiek medium is de Engelsman Richard Long. Veel van wat hij sindsdien gedaan heeft was

al aanwezig in zijn vroege werk ‘line made by walking’ uit

1967. De zwart-witfoto laat een pad in het gras zien dat recht door het midden naar de bomen aan de andere kant van het

weiland voert. Zoals de titel duidelijk maakt, had Long het

pad met zijn voeten aangegeven. Het was zowel ambitieuzer als bescheidener dan de conventionele kunst: ambitieus wat schaal

betreft, en de manier waarop hij zijn stempel op de aarde zelf drukt, bescheiden in die zin dat het gebaar zo gewoon en het resulterende werk zo aards was. Met de voeten gemaakt was.

Zoals het werk van veel andere artiesten die destijds opkwamen, was dat van Long ambigu: was a line made by walking een

performance waarvan de lijn het overgebleven spoor was, of een beeldhouwwerk- de lijn- waarvan de foto de documentatie was of was de foto het kunstwerk of was het al die dingen tezamen.”

- Rebecca Solnit | wanderlust -

57.

> BOUWEN MET DE NATUUR Vernacular Architecture Vernacular betekent letterlijk vertaalt volkstong, of wel het taalgebruik van een bepaalde omgeving. In de architectuur bedoelen we met dit begrip de bouwmethode en architectuur die een streek/omgeving typeert. Dit is te herleiden uit de materialen die in een omgeving voorkomen, waarbij het klimaat een belangrijke rol speelt. Gebieden met veel regen hebben over het algemeen grote overhellende en steile daken. In de Zwitserse Alpen zien we van oudsher veel houten constructie met stenen daken. Afhankelijk van de hoogte en de soort steen kan je verschillende gebieden in de Alpen onderscheiden. De foto hiernaast zijn traditionele schuren en een woonhuis in het dropje Vrin in het Graubünden Kanton. In dit gebied vind je veel Zweiglimmergneis gesteende. Dit is een gesteente wat ontstaat onder hoge druk in combinatie met warmte. In dit gebied gebeurt dat met sedimenten waardoor het gesteente van zichzelf een gelaagde structuur heeft. Afhankelijk van de druk liggen de lagen van het gesteende relatief los op elkaar waardoor deze als een soort leisteen afbreken. Deze worden dan ligt overlappend op het dak gelegd om zo een waterdichte laag te vormen. Afhankelijk van de schuur of de woning is het hout bewerkt. Op de woning is veel detail toegevoegd en ziet de constructie er goed gesloten uit. Het staat op een basement van

58.

steen wat afgesmeerd is. Afhankelijk van de sneeuwhoogte in de winter wordt dit basement hoger of lager gebouwd zodat het hout ‘droog’ blijft in de winterperiode.

“Vernacular architecture, the simplest form of

addressing human needs, is seemingly forgotten in

modern architecture. However, due to recent rises in energy costs, the trend has sensibly swung the other

way. Architects are embracing regionalism and cultural building traditions, given that these structures have

proven to be energy efficient and altogether sustainable. In this time of rapid technological advancement and

urbanization, there is still much to be learned from the traditional knowledge of vernacular construction. These low-tech methods of creating housing which is perfectly

adapted to its locale are brilliant, for the reason that these are the principles which are more often ignored by prevailing architects.”

Afbeelding 48: Foto augustus 2019, Traditionele architectuur in het dorpje Vrin in het Zwitserse Graubunden Kanton. Citaat pagina 59: Edwards | ‘archdaily.com’ | 12/08/2011

59.

> BOUWEN MET DE NATUUR Drie voorbeelden van bouwen met de natuur. Drie verschillende interpretaties van wat dat kan zijn: 1 Het bouwen met materiaal uit de omgeving maar daar duidelijk het menselijke archetype huis aan toekennen. 2 De grond wordt hier gebruikt als mal. Het paviljoen krijgt de afdruk van het landschap waardoor het een rotsachtige uitstraling krijgt. Het materiaal is niet uit de omgeving gehaald maar uitgevoerd in schuimbeton. 3 De boomstammen zijn nog goed te herkennen in dit paviljoen maar wel vermaakt tot makkelijk bouwbare rechthoekige blokken. Deze zijn gestapeld en daarna in de vorm van de menselijke maat geshaped, waardoor hout en zijn jaarringen zich verschillend tonen.

Afbeelding 49 : Foto Haus | Werner Blaser

boek | Der Fels ist mein

Afbeelding 50 : Foto Wageningen 2020: ontwerp: Barbar Batara | Anne Holtrop Afbeelding 51 : Foto: Snohetta.com Ontwerp: Tverrfjellhytta | Snohetta

60.

61.

> BOUWEN MET DE NATUUR Genius Loci (geest van de plek)

Landschap als levend wezen

Tijd

Om met de natuur te kunnen bouwen is er uitvoerig onderzoek gedaan naar de omgeving van de toevluchtsoorden.

Het landschap zou gezien moeten worden als levend wezen waarmee een relatie kan worden opgebouwd. Architectuur is hierin een middel om het landschap en de mens met elkaar te verbinden. Door gebruik te maken van de materialen uit het landschap en ze een menselijke schaal te geven. De architectuur mag hierin zelf ook levend blijven. Hiermee wordt bedoeld dat de materialen in bruikleen worden genomen. De materialen blijven dicht bij hun oorspronkelijke locatie. Uiteindelijk zullen de bouwwerken zonder onderhoud naar verloop van tijd weer terugkeren naar het landschap. Het landschap zal ze verteren en er zal nieuwe energie vrijkomen om nieuw landschap te laten groeien. Door deze wisselwerking kan er architectuur ontstaan die enkel tijd en zorg kost voor de mens en geen schade aanbrengt in het landschap. Alles heeft daarin een tijd. Mens, architectuur en landschap.

Bij tijd wordt misschien zelden gedacht over een periode van miljoenen jaren. Maar de Alpen wonen al 150 miljoen jaar op hun plek.12 Ze groeien en verweren door duizenden jaren heen. De gletsjers wonen al 10.000 jaar samen met de Alpen en de permafrost houdt de toppen bij elkaar. De bomen staan enkele honderden jaren en zorgen samen met anderen voor hun bos en de fauna die haar bewoont. De tijd als mens is vaak nog geen 100 jaar en de tijd van mensheid pas ongeveer 60.000 jaar.13 Ondanks dat we de aarde maar korte belichamen, is het de mens gelukt de afgelopen generaties de balans met de bewoners die al miljoenen of duizenden jaren het landschap vormen in gevaar te brengen met ons leefpatroon en gedrag.

Normaal gesproken verbind je aan een project een P.V.E (programma van eisen). Het begrip is voor het ontwerpen van de toevluchtsoorden omgedraaid hiermee ontstond de vraag naar de essentie van de plek (EVP). Het P.V.E gaat uit van de menselijke behoeften. Door de essentie van de plek boven de behoeften van de mens te zetten kwamen de ontwerpen los van het idee dat er functies toegekend moesten worden waar dan ruimtes voor werden ontworpen. Essentie van de plek kan ook gelezen worden als de Genius Loci. Een oud begrip voor de geest van de plek. Definitie: In de oudheid werd met ‘Genius Loci’ de beschermende geest van een bepaald gebied bedoeld; tegenwoordig gebruikt men het vooral in overdrachtelijke zin, om de ‘eigenheid’ van een locatie te benadrukken.11

62.

Foto Gamchigletsjer augustus 2018

De rivieren zijn als de bloedsomloop van het aarde. De gletsjers zijn als het kloppend hart.

Een hart wat langzaam leeg bloed.

63.

LOCATIE Waar in Zwitserland De route begint vanuit het Graubünden Kanton in Zwitserland. Dit kanton kenmerkt zich door de ruige natuur, het gebied is dunbevolkt en er wordt gesproken in traditioneel Zwitserse Reto-Romaanse taal. Het is de enige van de vier talen die in Zwitserland worden gesproken die niet buiten het land wordt gesproken. Naast het Graubünden Kanton loopt de route ook door het Kanton Ticino. Dit Kanton grenst aan Italië en er wordt dan ook hoofdzakelijk Italiaans gesproken. De tocht begint in het plaatsje Disentis/Muster. De naam van deze plaats betekend: (disentis - desertina - deserted) een eenzaam gebied op de splitsing van de valleien verbonden door het klooster (muster - monasterium monastery). Met deze splitsing wordt de geografische splitsing waar twee valleien bij elkaar komen bedoeld. De ene vallei loopt richting de Oberalppass en de andere vallei richting de Lukmanierpass. Een pas is een hoge overgang tussen 2 bergtoppen. De vallei waar Disentis/ Muster ligt was vanwege de hoge bergpassen lastig bereikbaar. Desondanks was de Lukmanierpass al rond het jaar 720 toen de Abdij van Disentis werd gebouwd een belangrijke route om naar Italië te reizen. Tegenwoordig zijn de Oberalppass en de Lukmanierpass in de winter gesloten. Afhankelijk van de hoeveelheid sneeuw openen deze vaak eind april en sluiten meestal weer in november.

64.

Vanuit de plaats Disentis/Muster gaat de trein naar de Oberalppass waar de tocht te voet zal beginnen. Na vijf dagen lopen komt de tocht ten einde bij de Lukmanierpass. Vanaf hier rijdt een bus terug naar Disentis/Muster. Vanwege de hoogte is de route alleen zomers veilig begaanbaar voor wandelaars. Afhankelijk van het jaar is de route van eind juni tot eind september begaanbaar. De begaanbaarheid en het weer moet altijd lokaal gecontroleerd worden bij de verschillende informatiepunten.

Graubunden

Ticino

Afbeelding 53 : Kaart Zwitserland met de Kantons. De route zal plaatsvinden in het kanton Graubunden en Ticino. Afbeelding 54 : Wandelkaart Pelgrimage met daarin de route en toevluchtsoorden geprojecteerd. inclusief de aanreisroute per trein en terugreisroute per bus

WANDELKAART PELGRIMAGE

DISENTIS/MUSTER

1 KM

Disentis/Muster

Beginpunt route Oberalppas

Tomasee FELSEN

Toevluchtsoord 1

Felsen

DAMM

Einde route

Manifest Damm Passo Bornengo Hoogste punt STEIN

KAMIN

Toevluchtsoord 4 Stein

Toevluchtsoord 3 Kamin

NEST

Toevluchtsoord 2 Nest

schaal 1:20000

GSEducationalVersion

65.

Start route

Toevluchtsoord 1

Oberalppas

Toevluchtsoord 2

Felsen

Nest

2631m

vegetatiegrens

boomgrens pelgrimage

16 80 m

HOOGTEPROFIEL TOCHT KLIMMEN

2023 M

DALEN

2164 M

AFSTAND

44,3 KM

Toevluchtsoord 3 Kamin

Toevluchtsoord 4 Stein

Einde route

Manifest Damm

Afbeelding 55 : Tekening hoogteprofiel van de route met daar de positie van de toevluchtsoorden aangegeven.

> LOCATIE Fysieke bereikbaarheid Er is onderzocht hoe de locaties van de toevluchtsoorden bereikbaar zijn voor de uitvoerbaarheid van de bouwwerkzaamheden. Toevluchtsoord 1 Felsen is over een grindpad tot een afstand van 65m bereikbaar voor een kleine vrachtwagen om materieel op de locatie te brengen. Toevluchtsoord 2 Nest is vanuit het dal bereikbaar met een lastdier over de smalle bergpaden. Een ezel of muildier kan in dit gebied groter en zwaarder materieel meedragen. Toevluchtsoord 3 Kamin. Tot op een afstand 1,5 uur lopen is deze locatie bereikbaar met een kabeltrein. Deze kabeltrein is gebouwd voor de bouw van de stuwdam bij Lago Ritom. De trein kan opnieuw gebruikt worden tijdens het bouwen van Kamin. Toevluchtsoord 4 Stein. Elke zomer loopt hier drie maanden lang een kudde Yaks (bergkoe van Nepalese afkomst). Deze dieren zijn geschikt voor dit ruige gebied. De boer woont in die tijd in een Joert (nomadetent). Materieel wat nodig is om Stein te bouwen kan door de kudde mee naar boven worden genomen. Manifest Damm bevindt zich aan het einde van de tocht waar de dam bereikbaar is met een kleine vrachtwagen om eventueel materieel te vervoeren.

68.

Afbeelding 56 : Wandelkaart Pelgrimage met daarin de route en de bereikbaarheid van de toevluchtsoorden.

WANDELKAART PELGRIMAGE

DISENTIS/MUSTER

FELSEN

DAMM

STEIN

KAMIN

NEST

1 KM schaal 1:20000

GSEducationalVersion

69.

> LOCATIE Maatschappelijke bereikbaarheid Met maatschappelijke bereikbaarheid wordt bedoeld de connectie tussen de pelgrim en de maatschappij tijdens de pelgrimage. Deze bereikbaarheid is bepaald op basis van de netwerkdekking van het Zwitserse mobiele netwerk. De pelgrim is dus niet enkel fysiek onbereikbaar maar ook mentaal onbereikbaar voor de maatschappij. Op deze manier is de wandelaar echt op zichzelf aangewezen zonder afgeleid te worden. Het doel is om de wandelaar ook mentaal terug te laten keren naar dat landschap. Om zo in het ritme van lopen en verblijven komen zonder daarbij de zintuigen te prikkelen met de problemen van bewoonde wereld. Dit is een moment om van jezelf bewust te worden en jouw eigen voetafdruk op de aarde.

Afbeelding 57: Mobiel netwerkdekking van het Zwitserse netwerk. Het mogen duidelijk zijn waar de grote steden zijn en waar de dun bevolkte gebieden. Gebieden in de bergen zijn nog onbereikbare plekken voor het netwerk.

70.

71.

ROUTE Met deze collage wordt de 5-daagse tocht in één beeld gevangen. Met het hoogteprofiel verandert het landschap. Hoe hoger de route, hoe rotsachtiger het landschap. Op de lagergelegen delen van de route zal er een gedeelte onder de boomgrens duiken. De collage helpt om het grotere overzicht van de route te bewaren zonder de details uit het oog te verliezen. De ontwerpopgave is enerzijds 45 km lang en anderzijds uitgewerkt in modellen op schaal van 1:10 om de materialen en de ruimte tot zijn recht te laten komen.

Afbeelding 58: Collage van de route op basis van het hoogteprofiel. Eigen foto’s.

72.

STARTPUNT OBERALPPAS

FELSEN

NEST

EEN ROTS OM TE VERBLIJVEN

TUSSEN DE STAMMEN

2631m

KAMIN

IN HET HART VAN DE HAARD

STEIN

OVER GRENZEN GAAN

DAMM

HET MANIFEST

16 80 m

73.

GEVONDEN De unieke eigenschap van het lopen op 2 benen zorgde er in de evolutie voor dat onze handen vrij kwamen om materialen mee te nemen en daarmee onze omgeving vorm te geven. Om de verbinding met het landschap op te zoeken is gezocht naar de taal van het landschap in vernacular architecture. Hoe heeft het landschap zich in de tijd gevormd en welke materialen zijn er op de route te vinden om ruimte mee te maken. Dit is gedaan door te achterhalen wat de samenstelling van de bodem is en door te kijken wat er op deze grond groeit en gebeurt. Uiteindelijk is er voor elke locatie gekozen welke materialen er worden gebruikt en op welke manier deze worden ingezet. Hout en hars op de boomgrens, kalk uit het geologische Trias, gedroogde bergplanten, mineralen uit metamorfe gesteentes en sedimentlagen, of losliggende Zweiglimmergneis die gelaagd is afgebroken. Door de taal van deze materialen te leren begon een nieuw vernacular te ontstaan. Een taal die de essentie van de plek blootlegt.

Gneiss Klei | Leem Lokalmoräne Hangschutt| Puin

Gletsjer

Zweiglimmergneis

Gips | kalk |dolomit kalksteen | marmer

Afbeelding 59 : Kaart met geologische lagen en bodemsoorten.

3 KM 0

74.

Ge http

www.geo.admin.ch ist ein Portal zur Einsicht von geolokalisierten Informationen, Daten und Diensten, die von öffentlichen Einrichtungen zur Verfügung gestellt w Haftung: Obwohl die Bundesbehörden mit aller Sorgfalt auf die Richtigkeit der veröffentlichten Informationen achten, kann hinsichtlich der inhaltlichen Richtigkeit, Vollständigkeit dieser Informationen keine Gewährleistung übernommen werden.Copyright, Bundesbehörden der Schweizerischen Eidgenossenschaft. http://ww © swisstopo

- Zweiglimmergneis -

- metamorfe gesteentes - morene en klei -

- kalk -

- hout en hars -

- gedroogde bergplanten -

Afbeelding 60 : Foto van de gevonden materialen tijdens de tocht

75.

Oberalppass

vegetatiegrens

DAG 1 boomgrens

pelgrimage

Startpunt Hoogte Klimmen Dalen Afstand Eindpunt Hoogte

: : : : : : :

Oberalppas 2041 m.ü.M 632 m 413 m 9,7 km Felsen | Lai Carin 2260 m.ü.M

2631m Lai Carin Felsen

FELSEN

DAG 1 We starten de tocht vanaf de Oberalppas 2041 m.ü.M. De weg van de bergpas waar veel toeristen overheen trekken is duidelijk aanwezig. Het pad wijkt van de weg en loopt omhoog naar de Tomasee (Rheinquelle). Het pad begint glooiend maar klimt al snel steil omhoog en wordt rotsachtiger. Het geluid en het zicht op de bewoonde vallei verdwijnt. Tussen de bergen doemt de helderblauwe Tomasee op. Het water verdwijnt tussen de bergen en we volgen het een stukje in zijn weg de berg af. Daarna scheiden onze wegen. In de verte wordt het restant van de Maighelsgletsjer zichtbaar tegen de wand van de berg. De Maighelsvallei staat bekend om zijn rijke mineralen en bergkristal. De vallei zelf is drassig en groen. Hier en daar liggen rotsblokken verspreid als de bewoners van dit landschap. Felsen is de Duitse vertaling van het woord rots. Felsen is een toevluchtsoord om als een rots in het landschap te kunnen verblijven.

Afbeelding 61 : Foto Het pad omhoog met in de verte nog het door mensen bewoonde dal. Afbeelding 62 : Foto De bron van de rivier de Rein. vanaf hier loopt deze 1320 km tot aan de uitmonding in Nederland Afbeelding 63: Foto Tomasee | Lai da Tuma Het helder blauwe meer op 2344 m.ü.M.

78.

79.

Afbeelding 64 : Foto Wanneer de wegen met het water zijn gesplitst en de weg richting de gletsjer vervolgen Afbeelding 65 : Foto De rotsen als bewoners van het landschap aan de voet van Lai Carin 2260 m.ü.M.

80.

81.

FELSEN EEN ROTS OM TE VERBLIJVEN Het ontwerp felsen is geïnspireerd op de rotsen in dit landschap en de manier waarop de wandelaars om gaan met deze rotsen. Ze zijn in deze drassige Alpenweide de schone en droge plekken om te verblijven voor een korte pauze tijdens het lopen. Voor het ontwerp van Felsen is daarom gezocht om een rots te ontwerpen als verblijf voor de nacht.

Afbeelding 66 : Foto Rotsen zijn schone en droge plekken om uit te rusten in de drassige Alpenweides.

82.

83.

STEEN, MINERALEN EN BIOBASED BETON De Maighels vallei staat bekend om haar rijkdom aan verschillende gesteentes en mineralen.1 Op deze plek bevindt zich een dikke laag zand en klei die in de miljoenen jaren is afgezet door het water uit de bergtoppen om ons heen. Door de verschillende geologische lagen is er een divers palet aan materialen. Gesteentes ontstaan vaak doordat ze onder druk en warmte aan elkaar binden. Daarnaast kennen we gesteentes die hydraulisch binden door water. Of soorten die uitdrogen zoals klei en leem.

het maken van een betonsoort zonder cement.

Het gesteente verucanno2, een metamorf gesteente dat te vinden is in dit gebergte, bevat vulkanische assen. Daarnaast is in de morene laag die afkomstig is van de gletsjer, klei en leem te vinden als bindmiddel. Al deze materialen komen samen bij Lai Carin. Beton en vooral het cement in beton zorgt jaarlijks voor 7% van de totale CO2 uitstoot wereldwijd.3 Wetenschappers die op zoek zijn naar een duurzamere betonsoort kijken terug naar de tijd van de Romeinen en hun Puzzolaanbeton (opus caementicium)4. Zij gebruikte kalk in combinatie met vulkanische assen (puzzolaan) die zich hydraulisch binden tot een nieuw gesteente. Daarnaast gebruikte het puzzolaanbeton minder bindmiddel dan de reguliere betonsoorten.5 Het is dus goed mogelijk om beton te maken zonder het vervuilende ingrediënt cement. De mineralen uit Maighels vallei lijken ideaal geschikt voor

84.

- metamorfe gesteentes - morene en klei -

85.

PANORAMASCHETS SITUATIE Deze tekening is gemaakt om grip krijgen op de grote schaal van het landschap en de kleine ingrepen die worden gedaan. Door het menselijke perspectief op het landschap te projecteren is het alsof je het op dat moment belichaamd. Op deze manier kan je in het landschap ontwerpen zonder het geheel uit het oog te verliezen.

Afbeelding 68 : Tekening digitale schets panorama

86.

87.

LOCATIE EN BEREIKBAARHEID De locatie van Felsen bevindt zich aan Lai Carin, een smeltwater bron van de Rijn. De locatie is tot op 65m bereikbaar via een grindweg om tijdens het maken materieel aan te voeren.

Grindweg Lai Carin Locatie Felsen

< p elg

rim

age

ge < pelgrima

Afbeelding 69 : Tekening 3D overview van de locatie en directe omgeving Afbeelding 70 : Foto Rechts lai Carin en links de Maighels gletsjer. In het midden kentmerkt zich het grindpad en de Rijn Loopt als een kristallen ketting door het landschap naar beneden

88.

89.

HET PROCES VAN MAKEN

Het maken van de rots wordt gedaan door het landschap als mal te gebruiken. In het eerste model was dit heel intuïtief.

90.

In de modellen die volgen is er een duidelijk verschil tussen de landschappelijk mal (rots afdruk) en de menselijke mal (geometrisch).

Er wordt gebruik gemaakt van een houten bekisting om ruimtes te maken die voldoen aan de menselijke behoeftes. Eten slapen, zitten etc. Elke bekisting kende een eigen functie voor het verblijven op die plek. Het idee was om de rotsen in het landschap te storten om ze vervolgens op te tillen en verticaal in het landschap te plaatsen.

Dat resulteerde in het eerste schetsontwerp zoals hiernaast te zien is met een uitleg van de bouwmethode. Afbeelding 71 t/m 75 : Modellen Schetsmodellen van zand, kalk en water Afbeelding 76 : Tekeningen Eerste tekeningen hoe dit op de plek gemaakt kan worden.

aanvoeren en materieel

buitenbekisting ontgraven

binnenbekisting inhangen + afstorten Felsen + ballast in bekisting i.v.m. drijven

uitgraven + positioneren Felsen. Let op trekbelasting

91.

> HET PROCES VAN MAKEN Het eerste schetsontwerp is alleen niet haalbaar met de ‘beton’ kwaliteit die het landschap gaat bieden. Zeker zonder wapening zullen de objecten breken. Het model moest dus gestort worden en uitgegraven zonder het te verplaatsen. Ook was het model duidelijk 3 schijven en niet een rots. Dit vroeg om een andere manier van maken. Uiteindelijk is ervoor gekozen om niet meer te werken met bekistingen van hout maar enkel met bekistingen van zand.

Hier werd eerst een onderzoek gedaan om de 3 schijven meer als 1 rots te kunnen laten samenwerken.

92.

Bij dit model was er wel ruimte om droog te verblijven tegen het weer, maar niet tegen het water van onderaf. Daarnaast is het in zichzelf gekeerd.

Door het model in lagen te storten kan de mal bij elke laag nog aangepast worden om ruimtes te maken. In deze twee modellen gebeurt dat veelvuldig waardoor de het er complex uit ziet en zich niet goed zal voegen in het landschap.

Uiteindelijk werden de modellen steeds eenvoudiger waardoor de balans tussen de menselijke rots en de landschappelijke rots weer dichter bij elkaar kwamen.

Het idee dat alle menselijke behoefte een eigen ruimte nodig had was hierin de sleutel. Het moest één rots zijn en één ruimte waarvandaan het landschap kon worden ervaren en kon dienen als toevlucht voor de nacht. Er hebben vele modellen gevolgd totdat een model uit de grond kwam wat in balans was. Afbeelding 77 t/m 83 : Modellen Schetsmodellen van zand, kalk en water

93.

> HET PROCES VAN MAKEN Door het fysiek maken van modellen wordt het brein geactiveerd waardoor het maken van de modellen een manier werd om bewust bezig te blijven met het landschap. Het graven van het negatief (mal) in de aarde. Het maken van de verbeelding van wat het model (contramal) moet gaan worden. De ruimtes vormgeven door ze als massa te maken(binnenruimte). De aarde die tegen elkaar blijft plakken, maar altijd een zekere ruwheid blijft houden (textuur). Na het uitgraven van dit model bleef het me fascineren. Het model zit vol verrassingen in de gelaagdheid van texturen en ruimtes van hoe de materialen op elkaar hebben gereageerd tijdens het maken. Het is een vorm van het wederzijdse respect waar ik naar op zoek was in het ontwerpen. Hoe ik dit samen met de aarde kan maken, waarbij ik respecteer dat de aarde haar eigen ideeën heeft en net zo goed mee ontwerpt aan dit model. Ik geef vorm aan de ruimte en de gebeurtenissen die ik daar voor ogen zie. De aarde maakt het af en ontwerpt de details tot de laatste zandkorrel.

Afbeelding 84 en 85 : model Het ontwerp van Felsen Model van zand, kalk en water. Bovenaanzicht en rechtzijaanzicht

94.

3550

6850

1300

2530

6850

2660

95.

SITUATIE Positionering van het model in het landschap Lai Carin is een bergmeer op 2255 meter hoog. Op 65 meter van de locatie ligt een grindpad wat het mogelijk maakt hier met een kleine vrachtwagen te komen. Aan de westzijde lopen verschillende stromen water het meer in en aan de oostzijde loopt dit verder naar beneden. Felsen staat aan de noordzijde van het meer.

SCHOTTERWEG

REIN DA MAIGHELS PELGRIMAGE

+2.280 M +2.270 M

+2.260 M

FELSEN

65 M

T3 BERGWANDERWEG LAI CARIN 2.255 M

+2.250 M

+2.240 M

Afbeelding 86 :Situatieteking Afbeelding 87 :Situatietekening

96.

SITUATIE

20 M

+2.263

PELGRIMAGE

+2.262 REIN DA MAIGHELS +2.261 FELSEN

+2.260 +2.259 +2.258 +2.257 +2.256

LAI CARIN 2.255 M

SITUATIE

4 M

97.

PLATTEGROND Een hoekje om uit de wind te liggen. Het uitzicht op de gletsjer en de weerspiegeling van de ondergaande zon in het meer En bovenal een ruimte om droog te kunnen verblijven van regen en optrekkend vocht.

ontwaken met de ochtendzon

omarming om in de luwte te verblijven

Weerspiegeling van de avondzon op het water. uitzicht op de gletsjer

Afbeelding 88 : Plattegrond Afbeelding 89 : 3D model in het landschap

98.

PLATTEGROND

1 M

< p elg r

ima

ge < pelgrima

N 99.

DOORSNEDE De zon zal achter de Schwartzberg zakken en zijn laatste stralen over het meer werpen. Om de volgende ochtend in het oosten weer achter de bergen vandaan te komen en de pelgrim te ontwaken. Terwijl deze veilig in Felsen zit en uitkijkt over de Maighelsgletsjer.

Afbeelding 90 : Doorsnede in panorama

100.

MAIGHELSGLETSJER

PASSO BORNENGO

SCHWARTZBERG

DOORSNEDE 1 M

101.

DOORSNEDE

Afbeelding 91 : Doorsnede in panorama

102.

DOORSNEDE 1 M

103.

BOUWMETHODE

BOUWMETHODE 4 M

Het graven van de mal in het landschap

104.

Het storten van de eerste lagen puzzolaanbeton.

Het maken van de menselijke mal om de ruimte te maken. Door de mal van de ruimte in zand aan te brengen.

Het storten van de volgende lagen totdat de holte is afgevuld. Het puzzolaan zal nu langzaam kristalliseren en de mineralen binden zich aan elkaar.

Na het uitharden zal het overige zand worden weggegraven om het object te onthullen

uiteindelijk zal Felsen achterblijven als toevluchtoord na de eerste dag lopen

Afbeelding 92 : Sequentie van de bouwmethode

105.

Textuur als resultaat van de samenwerking tussen mens en landschap

Afbeelding 93 : Foto van de textuur van de maquette

106.

107.

FELSEN EEN MODEL ALS ROTS

108.

Afbeelding 94-96 : Foto’s eindmaquette Afbeelding 97 : blz. 110 Foto waarbij Felsen op gaat als bewoner van het landschap van rotsen Afbeelding 98 : blz. 111 Foto van Felsen in het landschap

109.

FELSEN EEN ROTS OM TE VERBLIJVEN

110.

111.

Lai Carin Felsen

2631m

vegetatiegrens pelgrimage

DAG 2 boomgrens

Startpunt Hoogte Klimmen Dalen Afstand Eindpunt Hoogte

: : : : : : :

Felsen | Lai Carin 2260 m.ü.M 519 m 780 m 11.9 km Nest 2000 m.ü.M

Laghetto Dell‘Alpe Nest

NEST

16 80 m

DAG 2 De ochtend breekt aan. De slaapzak wordt opgerold en de schoenen weer aangetrokken. De dag begint met een klim die naargelang de ochtend steeds steiler wordt. De alpenweide veranderd in het landschap van steen. Aan onze linkerzijde bevindt zich de gletsjer. Het landschap onder onze voeten had ook bedekt moeten zijn met ijs zoals de duizenden jaren hiervoor. Maar inmiddels is het ijs hier verdwenen. De waterflessen worden gevuld met het ijskoude water wat uit het ijs sijpelt. Tegen de middag wordt de laatste klim gemaakt naar Passo Bornengo het hoogste punt van de route op 2633 m.ü.M. Het is de kantongrens tussen Graubünden en Ticino. Op dit punt kijken we terug naar de Maighelsvallei en vooruit naar de Canariavallei waar de afdaling zal worden ingezet. Het rotsachtige landschap veranderd langzaam in een droge ondergrond met gras. De zuidflanken van de bergen zijn in de zomermaanden droog. Na een afdaling van 600m brengt de route ons bij de boomgrens de hoge boomgrens op 2000m. Hier kan het tweede toevluchtsoord nest worden gevonden.

Afbeelding 99 : Foto | Linksboven de gletsjer die onder onze voeten had moeten lopen Afbeelding 100 : Foto | Bronwater uit de gletsjer met daarachter Passo Bornengo Afbeelding 101: Foto | Het puin wat achter blijft wanneer het ijs verdwijnt.

114.

115.

Afbeelding 102 : Foto | Passo Bornengo 2633 m.ü.M met uitzicht richting de Maighelsvallei. Afbeelding 103 : Foto | Het steile pad naar beneden in de Canariavallei. Een afdaling van 600 hoogtemeters. Afbeelding 104: Foto | Het landschap wat veranderd richting de boomgrens. Afbeelding 105: Foto | Laghetto Dell‘Alpe 2008 m.ü.M waar het water door de droge zomers verdampt.

116.

117.

VEILIG IN HET NEST Het ontwerp Nest is geïnspireerd op de manier waarop vele diersoorten huizen in de stammen of tussen de takken van bomen. Hout is een materiaal wat ook vaak geassocieerd wordt met huiselijkheid. Er is voor gekozen om het nest vorm te geven op basis van de stapels houtstammen die je vaak tijdens een wandeling vaak tegenkomt. Het toevluchtsoord wordt uitgehouwen uit de stammen waardoor er in het hart van de stapel kan worden verbleven. De ruimte wordt wind en waterdicht gemaakt door de hars uit de bomen te gebruiken om de ruimte op te vullen.

Afbeelding 106 : Foto | Boomstammen als plek om je eigen ruimte te creëren zoals deze houtworm of schorskever dat doet. Afbeelding 107 : Foto | De boomstammen in het landschap

118.

119.

HOUT EN HARS Hout De boomsoort die in het gebied groeit is de Pinus. Beter bekend als de Den. Door de hoogte van 2000 m.ü.M is het waarschijnlijk dat er op de locatie van Nest de Alpenden (Punis Cembra) groeit. Ook de grove den, zwarte den en bergden kunnen hier voorkomen. De Punis familie staat er om bekend dat het harsrijke bomen zijn. De Alpenden heeft een zilvergrijze schors. Het hout kan variëren van geelachtig tot roodbruin in de kern. De Alpenden wordt veel gebruikt voor het maken van meubels vanwege zijn makkelijke bewerkbaarheid. Daarnaast is het hars in de boom antibacterieel waardoor het hout veel gebruikt wordt op plekken die schimmelgevoelig zijn.1 Ook zou de Alpenden een helende werking hebben.2

De hars kan worden geoogst door de bast van de boom te beschadigden. Een traditie die onder andere terug te vinden is in de Oostenrijkse Alpen. Tegenwoordig worden vele toepassingen van hars vervangen door gebruik te maken van aardolie om kunstharsen te maken. Deze methodes zijn minder arbeidsintensief en goedkoper. Echter het oogsten van hars uit naaldbomen is duurzaam en hernieuwbaar.4 In het ontwerp van Nest zal de lijm van hars worden toegepast om de ruimte waterdicht te maken en te voorzien van een okergele gloed.

Hars Hars beschermt de boom op het moment dat de bast wordt beschadigd. Het vormt een laagje over de ‘wond’ die infecties tegenhoudt. Hars uit naaldbomen is plakkerig, transparant en heeft een okergele kleur. Het is niet oplosbaar in water en wordt veel voor lijmtoepassingen gebruikt of om objecten waterdicht te maken. Om van de hars lijm te maken moet de hars worden gekookt. Om de lijm minder bros te maken kunnen houtskool of uitwerpselen van konijnen of herten worden toegevoegd tijdens het koken.3

120.

- hout en hars -

121.

Afbeelding 111 : Tekening digitale schets panorama locatie Nest

122.

123.

FYSIEKE EN VISUELE BEREIKHEID De locatie van Nest bevindt zich op de rand van de boomgrens. Vanuit het nest kijk je uit over de in de verte bewoonde vallei en de stad Airolo. Aan de overkant van het dal is bebouwing zichtbaar en geluiden zijn hoorbaar vanaf het lagergelegen Paután. Maar ondanks dat de bewoonde wereld dichtbij lijkt is het nog zeker 6 uur lopen. Er bestaat een sterk contrast tussen wat visueel en fysiek bereikbaar is.

Locatie Nest Laghetto Dell‘Alpe Paután

pelgrimage >

Afbeelding 112 : Tekening 3D overview van de locatie en directe omgeving Afbeelding 113 : Foto De boomgrens met in de verte de stad Airolo in het dal.

124.

125.

HET PROCES VAN MAKEN Het bewerken van hout een nauwkeurige bezigheid. Het vraagt om geduld in het maakproces zelf en niet in het wachten zoals bij het vorige ontwerp. Het schaven en bijwerken kan heel nauwkeurig maar eenmaal afgezaagd kan het niet meer terug. Het hout toont zijn leeftijd in jaarringen de geschiedenis van het weer en de verandering van het klimaat zijn af te lezen uit deze ringen. Was het een droog, warm, koud, of nat jaar. Met het zagen en schaven krijgt de boomstam constant een nieuwe uitstraling. De jaarringen veranderen in vlammen en waar takken aangehecht waren komen noesten voor. Met elke laag die er wordt afgeschaafd wordt een nieuwe laag aan het verhaal van de boom toegevoegd. Hij kenmerkt een hele andere tijd dan de tijd van een rots en gesteente. Op basis hiervan zijn een aantal proeven gedaan met de materialen hout en hars. In eerste instantie kunsthars De werking van de stammen en de ruimte ertussen veranderd met het licht. Bij licht in de rug wordt het hout oranjebruin van kleur en de hars ertussen blijft onopvallend. Het object gaat over hout en niet over de hars

Met tegenlicht verandert het object de hars zal oplicht en het hout verdwijnt naar de achtergrond. Hier gaat het object over de hars en niet meer over het hout.

In het eerste schetsontwerp is onderzocht hoe het model op de locatie kon worden geprojecteerd. Het model werd op de rand van de afgrond gezet waarbij het over het dal heen stak

Afbeelding 114 en 115 : Model licht tegenlicht schetsmodel van hout en kunsthars. Afbeelding 116 : Model eerste schetsontwerp Afbeelding 117 en 118 : Schetsen | Tekeningen bij het schetsontwerp

126.

houtstapel tussen de bomen

kettingzaag met toebehoren, Bijl, schaaf, 4 x beam bracket boormachine

127.

> HET PROCES VAN MAKEN Om het schetsontwerp op deze manier te maken zijn zware boomankers nodig en het model is daarnaast afhankelijk van de gezondheid van de bomen waar het inhangt. Met de kleine Alpenden is dit een uitdaging en waarschijnlijk niet mogelijk. Daarnaast zou de lichtinval tussen de stammen minimaal zijn waardoor het effect van de hars geen standhoudt.

De zoektocht ging verder om de werking van de vlammen in het hout te onderzoeken.

Afbeelding 119 t/m 123 : Modellen | Studiemodellen naar de werking van hout en hars.

128.

Ook de dikte van de stapel in relatie tot de lichtinval tussen het hout.

In dit model is er geëxperimenteerd met het maken van een eigen harslijm op basis van hars uit dennenbomen.

De ruimte wordt uit de houtstapel gehouwen. In dit model is de ruimte in relatie tot de stapel groot waardoor er te weinig massa is om het model stabiel te houden tijdens het bewerken. Door de kleiachtige kalkrijke grond over het model uit te smeren kon het model stabiel blijven. Maar het doet een te grote afbreuk aan het idee dat er een houtstapel in het landschap ligt.

Door de stapel te vergroten wordt de verhouding tussen ruimte en massa anders. Er blijft meer massa op de ruimte liggen waardoor deze stabiel blijft tijdens het zagen en schaven. Wel was de lijm in dit model nog te bros waardoor deze zou breken als de stammen gaan werken.

129.

> HET PROCES VAN MAKEN Door het fysiek maken van modellen wordt het brein geactiveerd waardoor het maken van de modellen een manier werd om bewust bezig te blijven met dat landschap. Het bewerken van hout is hierin een geduldig en precies werk. In het uiteindelijk model is de keuze gemaakt om de houtstapel op vier lange stammen te leggen zodat de houtstapel zelf geventileerd boven het landschap ligt en minder snel zal rotten. De stammen zijn drie meter lang zodat er in het hart van de stammen voldoende massa is om een ruimte te maken die groot genoeg is om te slapen. De ruimte in het model kan vanaf de korte kant dwars op de stammen worden benaderd, zodat de houtstapel stabiel kan blijven liggen. Om deze stabiliteit te garanderen worden de stammen opgespannen met twee spanbanden. De houtstapel is 2,8 meter hoog, zeven meter lang en drie meter breed.

Afbeelding 124 en 125 : Model Het ontwerp van Nest Model van dennenhout en hars Zijaanzicht en vooraanzicht

130.

3000

2800

7000

131.

SITUATIE Positionering van het model in het landschap

+1.920 M

Aan de voet van Lachetto Dell’Alp bevindt zich op deze hoge boomgrens het Nest. Het Nest maakt gebruik van de bomen uit de omgeving

+1.930 M +1.940 M +1.950 M

Het Nest is enkel bereikbaar via de route die alleen voor mens en dier toegankelijk is. Het Nest is vanuit het zuiden te betreden en heeft een oost-west oriëntatie die belangrijk is voor de lichtinval: ochtendlicht en avondlicht. Dit zijn de momenten waarop het nest bezet is en de zon laag is om tussen de stammen te schijnen en de ruimte te verlichten

+1.960 M +1.970 M +1.980 M +1.990 M +2.000 M NEST

+2.010 M

PELGRIMAGE

+2.020 M

BOOMGRENS

Lachetto dell’alp +2.008 m.U.M.

Afbeelding 126 :Situatieteking Afbeelding 127 :Situatietekening

132.

SITUATIE 20 M

+1.987 m +1.988 m

+1.989 m

+1.990 m +1.991 m +1.992 m +1.993 m +1.994 m +1.995 m +1.996 m +1.997 m +1.998 m +1.999 m NEST

+2.000 m +2.001 m

+2.002 m

+2.003 m

BOOMGRENS +2.004 m PELGRIMAGE +2.005 m

SITUATIE 4 M

133.

PLATTEGROND Het Nest is vanuit het zuiden te benaderen. Binnenin bevindt zich rechts een plek om te zitten die organisch transformeert tot de slaapruimte in het binnenste van de houtstapel.

Stammen t.b.v. ventilatie

spanbanden om de stammen op te spannen

Buiten is op de westzijde nog een kleine zitruimte gemaakt waar je de zon ziet ondergaan achter de bergen. Eenmaal donker zullen de dorpjes in het dal en het stadje Airolo oplichten. De houtstapel ligt op 4 stammen zodat deze geventileerd blijft. Tussen de eerste 2 en laatste 2 worden spanbanden gespannen om het Nest stabiel te houden zodat het functioneert als één massa.

geborgen ruimte tussen de stammen om te slapen

uitkijken over de vallei en de huisjes tegen de bergwand avondzon

Afbeelding 128 : Plattegrond Afbeelding 129 : 3D model in het landschap

134.

PLATTEGROND 1 M

pelgrimage >

Laghetto Dell‘Alpe

Paután

pelgrimage >

N 135.

DOORSNEDE In het Nest kan de pelgrim zich terugtrekken voor de nacht. Het hout van de Alpenden schijnt een helende werking te hebben die het slapen bevorderd.

Urell

DOORSNEDE Afbeelding 130 en 131 : Doorsneden in panorama

136.

1 M

Lachetto dell’alp +2.008 M

DOORSNEDE 1 M

137.

AANZICHT Buiten bevindt zich een kleine ruimte om uit te kijken over het dal en zijn bewoners. De bewoonde wereld lijkt vanaf hier dichtbij maar het is nog een dag lopen om deze plekken te bereiken.

Lachetto dell’alp +2.008 M

Afbeelding 132 : Westaanzicht in panorama

138.

PUNTÌN

AANZICHT 1 M

139.

BOUWMETHODE

BOUWMETHODE 2 M

De bomen op de locatie worden uitgezocht op de lengte en dikte van hun stam om de houtstapel te maken Vroegtijdig, voordat de bouw van Nest kan beginnen, zullen aan aantal stammen worden beschadigd om de hars uit deze bomen te winnen.

140.

De dennen worden omgezaagd en de takken rondom de stam worden verwijderd.

De takken worden gebruikt om vuur te maken om de hars te koken voor de lijm en de houtskool wordt gebruikt om de lijm minder bros te maken. De overige takken kunnen worden meegenomen naar het dal als brandstof. Of naar locatie 3

Na het omzagen van de bomen wordt net boven de grond een stapel met stammen gemaakt. Deze worden met spanbanden extra opgespannen.

Vervolgens kan het zagen, raspen, en schaven beginnen. De ruimte kan zorgvuldig worden vormgegeven zolang er voldoende draagkracht blijft bestaan in het geheel.

Afbeelding 133 : Sequentie van de bouwmethode

141.

IN HET NEST De ruimte wordt uiteindelijk geschaafd en geschuurd tot een glad oppervlak ontstaat. De jaarringen en vlammen vertellen de historie van de stammen en de plek. Met de boomhars die uit de stammen loopt kan een natuurlijk Resin gemaakt worden. De holtes tussen de stammen worden oppervlakkig opgevuld met dit bioresin en functioneren als translucent glas wat een okergele gloed in de ruimte verspreid.

Afbeelding 134 en 135 : Foto’s van de binnenruimte van de maquette

142.

143.

NEST EEN MODEL VAN STAMMEN

144.

Afbeelding 136 - 138 : Foto’s eindmaquette Afbeelding 139 : blz. 146 | Foto waarbij Nest als houtstappel aan de afgrond ligt Afbeelding 140 : blz. 147 | Foto van het Nest in het landschap

145.

TUSSEN DE STAMMEN VAN HET NEST

146.

147.

Laghetto Dell‘Alpe Nest

vegetatiegrens

DAG 3 boomgrens pelgrimage

Startpunt Hoogte Klimmen Dalen Afstand Eindpunt Hoogte

: : : : : : :

Nest | Laghetto Dell‘Alpe 2000 m.ü.M 493 m 471 m 8.9 km Kamin | Lago di Tom 2020 m.ü.M

16 80 m

lago di Tom Kamin

KAMIN

DAG 3 De derde dag daalt de route verder af de bossen in. De geur van de naaldbomen in de ochtend ruikt fris, schoon en vol leven. De insecten zoomen en de vogels fluiten. In de verte zijn doffe geluiden uit het stadje Airolo te horen. Zien doen we dit stadje nauwelijks. Alle zintuigen worden geprikkeld in het ritme van onze gang. Het pad meandert eerst omlaag en daarna omhoog tussen de bomen. De achtergrond van het bos veranderd in een grijze massa. Vanuit het bos komt de route abrupt op een geasfalteerde weg met als achtergrond de stuwdam van Lago Ritom. Langs het stuwmeer zijn enkele mensen aanwezig die een dagje naar de dam gaan en hier recreëren. Het is augustus en het water in het stuwmeer staat laag. Het meer is volledig afhankelijk van regenwater omdat de gletsjers in dit gebied zijn verdwenen. De op het zuiden gerichte bergen zorgen ervoor dat de sneeuw al snel in het voorjaar smelt. Door de droge zomer en de grote energievraag van de Gothardtunnel loopt het meer snel leeg. Aan de achterkant van het meer loopt het pad omhoog terug naar de rust van het Alpenlandschap. De rotsen veranderen van kleur. De grijze steen veranderd naar witte kalkrotsen. Tussen de bergen ligt in de kom een blauw meer met een wit strand wat bijna tropisch aan doet. Aan de noordzijde van het meer steek een witte gedaante als een oude kalkoven uit het landschap. Het is het derde toevluchtsoord Kamin. De Duitse vertaling voor haard.

150.

Afbeelding 141 : Foto | De aan de overkant bewoonde vallei Afbeelding 142 : Foto | Het pad door het bos op het laagste punt van de route waar de vergezicht door het bos worden ontnomen

151.

152.

Afbeelding 143 : Foto aan de voet vn de stuwdam van Lago Ritom Afbeelding 144 : Foto stuwmeer Lago Ritom augustus 2020. Afbeelding 145: Foto kalkrotsen bij Lago di Tom Afbeelding 146: Foto Lago di Tom

2020 m.ü.M.

153.

HET HART VAN DE HAARD In de kom tussen de bergen ligt een Alpenweide. Ditmaal niet drassig maar met droge stengelige planten en gras. De geur van dit gras bracht de herinneringen van hooi en de hooistapels die in Alpen lagen tijdens de wandeltochten naar boven. Kamin is de Duitse vertaling voor haard. Het ontwerp maakt de afdruk van de hooistapel. Door het met de kalk uit de kalkrotsen te bekleden. Uiteindelijk zal Kamin branden als een haard in het landschap waarbij het negatief van de hooistapel als ruimte achterblijft.

Afbeelding 147 : Foto | Het stengelige gras wat groeit bij Lago di Tom | augustus 2020 Afbeelding 148 : Foto | Kuriositas | ‘The Art of the Romanian Haystack’| 23/10/2016 De oude hooistapeltechniek die vroeger in de Alpen werd gebruikt om het gras tot hooi te drogen. Afbeelding 149 : Foto | tracks4africa | Hort | ‘Old lime oven’ Oude kalkoven uit Afrika voor de productie van gebroken kalk om als bindmiddel te gebruiken

154.

155.

HET TRIAS Lago Di Tom ligt op de grens van twee geologische lagen. Het Gothard Massive bestaande uit Gneis, Graniet en Glimmerschist en de laag Trias. Trias bestaat zoals de naam al doet vermoeden uit 3 lagen. Buntsandstein, Muschelkalk en Keuper. De laag die we bij Lago Di Tom kunnen onderscheiden is een Muschelkalk op marien basis. Dat betekent dat het gesteente is ontstaan door een opeenhoping van kalkhoudende overblijfselen van vroeger zeeleven.1 Kalk is een poreus gesteente dat, indien het verhit wordt, kan dienen als bindmiddel met een hydraulische werking (reageert met water). Om van kalksteen het bindmiddel kalk te maken moet de kalksteen verwarmd worden op vuur. De stenen moeten verwarmd worden totdat ze breken maar nog uit elkaar vallen. Met water worden de stenen gekoeld terwijl ze door elkaar worden geharkt zodat ze breken en verpulveren. Daarna moet het mengsel goed afgedekt worden met zand. De kalk moet 6 dagen rusten voordat de het bruikbaar is als bindmiddel.2 Voor Kamin zullen de takken die overblijven van het Nest (toevluchtsoord 2) dienen als brandhout om het vuur voor de kalkstenen op te stoken. Ten noorden van het meer zal een hooistapel worden gebouwd met de grassen die daar groeien.

Gotthard-Massiv Lago Di Tom Trias

www.geo.admin.ch ist ein Portal zur Einsicht von geolokalisierten Informationen, Daten und Diensten, die von öffentlichen Einrichtungen zur Verfügung gest Haftung: Obwohl die Bundesbehörden mit aller Sorgfalt auf die Richtigkeit der veröffentlichten Informationen achten, kann hinsichtlich der inhaltlichen Richtig Vollständigkeit dieser Informationen keine Gewährleistung übernommen werden.Copyright, Bundesbehörden der Schweizerischen Eidgenossenschaft. http: © swisstopo

156.

- gedroogde bergplanten -

- kalksteen -

157.

Afbeelding 154 : Tekening digitale schets panorama locatie Kamin

158.

159.

LOCATIE EN BEREIKBAARHEID De locatie van Kamin bevindt zich aan de noordzijde van het bergmeer Lago Di Tom op 2020 m.ü.M. Het meer ligt in een kom omringt met steile bergen. Rondom het meer ligt een droge Alpenweide met lang stengelig gras. De locatie is bereikbaar vanaf het zuiden. Het stuwmeer Lago Ritom is bereikbaar met een kabeltrein vanuit daar is het nog 1,5 a 2 uur lopen naar de locatie.

Alpenweide Locatie Kamin Lago Di Tom

< pelgrimage

Het hout vanaf de vorige locatie kan ook via een andere route worden aangevoerd via een bergpas nabij Pizzo Tom. Aan de zuidzijde van de locatie liggen de kalkrotsen aan het oppervlak en aan de noordzijde de Alpenweide waar het gras zal worden gemaaid voor de hooistapel < pel gr

image

t < Hou

Afbeelding 155 : Tekening 3D overview van de locatie en directe omgeving Afbeelding 156 : Foto Lago di Tom met de witte kalkrotsen

160.

161.

OPBOUWEN, BOETSEREN EN AFBRANDEN

Het eerste model met kalk en hooi ontstond vanuit de vraag hoe deze 2 materialen op elkaar zouden reageren. De kalk vormt zich rondom het hooi waardoor er allerlei tussenruimtes ontstaan. Er ontwikkelde zich een nieuwsgierigheid om te ontdekken welke tussenruimtes het zou opleveren als je het hooi weg zou halen waardoor enkel de kalk over zou blijven.

162.

Dit leverde het volgende model op. Door een hooistapel te maken en deze te overgieten met kalk. Na het uitharden wordt het model uitgebrand en blijft er een ruimte over als residu van de hooistapel. In de kalk is de tekening van het hooi nog duidelijk zichtbaar.

Op grotere schaal was dit moeilijker te realiseren omdat de kalk tussen het hooi naar beneden loopt. In het eerste schetsontwerp is er daarom gekozen om stenen vanaf de noordkant van de locatie te gebruiken om een buitenbekisting te maken. Zodat de kalk tussen de hooistapel en de stenen laag voor laag kon worden gestort.

Afbeelding 157 : Model eerste studie naar de combinatie tussen hooi en kalk Afbeelding 158 - 161 : Model sequentie van het model tijdens het maken. Afbeelding 162: Model het schetsontwerp Afbeelding 163: Schetsen tekeningen bij het schetsontwerp

kalk

steen

vuur

oude droogtechniek in de bergen. opleggen van hooi op stapels rekken

163.

> OPBOUWEN, BOETSEREN EN AFBRANDEN

Het maken hiervan was complex en de uitstraling van de eerste studie was interessant, terwijl die kracht verloren gaat in het schetsontwerp.

Het hooi zelf moest dus een andere kwaliteit krijgen. Door het hooi met de kalk te mengen krijgt het hooi een andere eigenschap het verkrijgt stabiliteit en de kalk bindt zich aan het hooi.

164.

Op deze manier kan de kalk als een soort gipsverband worden aangebracht rondom de hooistapel.

Op deze manier werd het model alleen nog niet waterdicht of een toevluchtsoord. Door de verhouding tussen kalk en hooi in lagen te veranderen ontstond een model wat waterdicht kon zijn.

De laatste laag wordt afgesmeerd met enkel kalk om het model een gladde uitstraling te geven en te beschermen van invloeden van buitenaf

Afbeelding 164 t/m 167 : Studiemodellen met hooi en kalk

165.

> OPBOUWEN, BOETSEREN EN AFBRANDEN

Op deze manier kan je de hooistapel in lagen opbouwen en openingen maken in de huid.

6020

In eerste instantie wordt er een hooistapel gebouwd die de basis vormt voor het model. De kalk wordt vermengd met het hooi dat als een gipsenverband aangelegd wordt rondom de stapel. Tijdens het maken wordt de kalk warm in zijn hydraulische reactie met het water. De kalk bedekt de stengels hooi luchtdicht waardoor de vezels niet zullen rotten. De openingen en gaten die in het model zitten zijn naar eigen hand geboetseerd door het hooi uit elkaar te trekken en extra hooi tegen de wand aan te leggen waar het model zich open vouwt. Wanneer de basis is uitgehard wordt deze afgesmeerd met een laatste laag kalk waardoor deze wind en waterdicht wordt. Nadat de kalk droog en uitgehard is, steek ik nieuwsgierig het model aan. Als de rook is opgetrokken en het hooi is uitgebrand zal de binnenwereld van deze haard ontstaan. De verkoolde laag aan de binnenkant beschermt het model tegen het rotten.

Afbeelding 168 t/m 170 : Model Het ontwerp van Kamin Model kalk en hooi. Bovenaanzicht en zijaanzichten

166.

2570

4520 750 6020

580 5540

167.

SITUATIE Positionering van het model in het landschap

+2.100 M +2.090 M +2.080 M

Kamin staat aan de noordzijde van Lago Di Tom. Op een relatief vlak gedeelte in de kom tussen deze bergen. Aan de achterkant bevindt zich een opening die uitkijkt op de route van de volgende dag: Weer steil omhoog de bergen in.

+2.070 M +2.066 M

T3 BERGWANDERWEG

+2.060 M

+2.050 M

Kamin is bereikbaar via de T3 route die daar loopt door een klein stukje van het pad te wijken.

+2.040 M

+2.030 M

KAMIN TICINO GE > PELGRIMA

LAGO DI TOM 2.020 M

Afbeelding 171 :Situatieteking Afbeelding 172 :Situatietekening

168.

SITUATIE 20 M

+2029

+2028

RIMA

GE >

TICINO

PELG

+2027

KAMIN

+2026

GE >

RIMA

PELG

+2025

+2024

4 M

169.

PLATTEGROND Aan de zuidwest kant van het model schuift Kamin open waardoor een smalle opening ontstaat om het toevluchtsoord te betreden. Aan de achterkant bevindt zich op het noorden een tweede opening waarvandaan je uitkijkt op de waterval van de bovenliggende bergmeren. Daarnaast is er gekozen voor een opening aan de bovenzijde die nodig is om trek te veroorzaken tijdens het uitbranden en daarna als sterrenkijker richting de hemel tuurt. Binnenin heeft Kamin een ruige zwarte textuur die is overgebleven als negatief tijdens het uitbranden. Het vormt een scherp contrast met de witte afgesmeerde buitenkant. Binnenin wordt later een bank gemaakt van stenen die worden afgesmeerd met een laag kalk. Hierdoor wordt ook binnenin dit scherpe contrast voelbaar en krijgt de haard een schone droge omgeving om te verblijven.

via de

opening uitkijken

op de waterval

de gladde witte

buitenwereld als kalkoven in het landschap

de haard in het hart van Kamin

de zwarte ruwe

binnenwereld als residu van het hooi

Het model schuift open waardoor een smalle doorgang ontstaat

Afbeelding 173 : Plattegrond Afbeelding 174 : 3D model in het landschap

170.

PLATTEGROND 1 M

ima

gr pel

Alpenweide

Lago Di Tom

< pel gr

image

t < Hou

171.

DOORSNEDE In Kamin kan de pelgrim zich terugtrekken voor de nacht. Vanaf de lange verhoging kijkt hij uit naar de waterval Laghetti Di Taneda.

Afbeelding 175 : Doorsnede in panorama

172.

laghetti Di Taneda waterval

LAGO DI TOM 2.020 M

DOORSNEDE 1 M

173.

DOORSNEDE De verhoging wordt verbreed en zal uiteindelijk voldoende breedte verkrijgen om te kunnen dienen als slaapplek.

LAGO DI TOM 2.020 M

Afbeelding 176 : Doorsnede in panorama

174.

laghetti Di Taneda waterval

DOORSNEDE 1 M

175.

BOUWMETHODE

2 M

Met een basis van een paar kleine stokken kan de Hooistapel opgebouwd worden. Lang en stengelig gras wordt in elkaar gedraaid en geknoopt tot een hoge stapel hooi ontstaat.

176.

De kalkhoudende stenen worden gebakken en gebroken in de grond zodat deze een hydraulische verbinding met water aan kan gaan.

Hooi en kalk worden vermengd om als een gipsverband de hooistapel in te pakken. In lagen wordt op deze manier een wand gebouwd die met een aantal lagen kalk wordt afgesmeerd. Daarna zal de ingepakte hooistapel uitharden.

Eenmaal droog zal via de opening het hooi aangestoken worden. Het organisch materiaal verbrand en verkoolt in de wanden.

De witte haard blijft over als residu van de hooistapel. De gladde afgesmeerde buitenkant vormt een scherp contrast met de grille zwart gebrande binnenkant. Afbeelding 177 : Sequentie van de bouwmethode

177.

KAMIN VAN HOOISTAPEL TOT HAARD Zichtbaarheid van het scherpe contrast tussen de binnen en buitenwereld van het model.

Afbeelding 178 en 179 : Foto’s Het contrast tussen de binnen en buitenzijde van de maquette van de maquette

178.

179.

KAMIN VAN HOOISTAPEL TOT HAARD

180.

Afbeelding 180 en 181 : Foto’s eindmaquette Afbeelding 182 : blz. 182 | Foto waarbij Kamin zich opent om de pelgrim uit te nodigen. Afbeelding 183 : blz. 183 | Foto van Kamin in het landschap

181.

182.

183.

Lago di Tom Kamin

DAG 4

Startpunt Hoogte Klimmen Dalen Afstand Eindpunt Hoogte

: : : : : : :

Kamin | Lago di Tom 2020 m.ü.M 494 m 278 m 7.8 km Stein | Reno di Medel 2250 m.ü.M

Reno di Medel Stein

STEIN

DAG 4 Na 3 dagen intensief lopen treedt meestal flinke spierpijn op. Maar ondanks dat voelt het lichaam energiek. Door langere periode op hoogte te verblijven gaat het lichaam meer rode bloedlichaampjes aanmaken om het lagere percentage zuurstof goed door het lichaam te transporteren. Dit fenomeen wordt ook veel gebruikt in de sport onder de term hoogtestage. Met de nieuwe energie loopt het eerste gedeelte van de 4e dag steil omhoog langs het water. Het gras is hier drassig en het landschap voelt meer doorvoed. Uiteindelijk veranderd ook hier de drassige alpenweide in enkel steen. De losliggende stenen verschuiven onder mijn voeten. Het steen is niet meer wit maar grijs en glimmend. Ze liggen als platte laagjes op elkaar verspreid door het dal. De route voert naar het oosten tussen 2 bergkammen in. De toppen van deze bergen zijn bijna 3000m hoog en de route zelf loopt ook op 2300 m hoogte. Tussen de rotsen groeit af en toe een plantje. We volgen een beekje die als een kristallen ketting door het landschap loopt bergafwaarts. In de verte verschijnt tussen de 2 bergkammen

186.

een hoge berg. Deze top heet de Scopi. De volgende dag zal aan de voet van deze berg ons eindpunt liggen. Voor ons ligt een geometrische grijze massa. Het is het vierde toevluchtsoord Stein. Logischerwijs de vertaling voor steen. Stein vormt de grens tussen de vorige dagen en het laatste gedeelte van de route. Morgen zal te tocht ten einde komen.

Afbeelding 184 : Foto vanuit Kamin het uitzicht op de waterval Laghetti Di Taneda Afbeelding 185 : Foto het pad omhoog veranderd in steen met hier en daar nog kleine hoeveelheden sneeuw. Afbeelding 186: Foto terug bij de bergmeren van de rivier de Rijn

187.

Afbeelding 187 : Foto hier ligt nog enkel steen als laagjes op elkaar. Afbeelding 188 : Foto het dal tussen 2 bergkammen waar af en toe wat groen groeit of sneeuw tussen de rotsen ligt Afbeelding 189: Foto de Rijn die we terug volgen naar beneden.

188.

189.

OVER GRENZEN GAAN In het landschap van steen ligt een geometrische vorm Stein. Stein is geïnspireerd op een oude droogstapel techniek ‘Dry Stone Walling’. Een techniek waarmee onderkomens en bruggen gebouwd konden worden zonder gebruik te maken van een bindmiddel. Landeigenaren gebruikte deze techniek ook veel om de grens van hun grondgebied aan te geven. Stein is het laatste toevluchtsoord op de route om te overnachten op de grens tussen de vorige 4 dagen en het laatste gedeelte van de tocht. Wat neem je morgen mee naar beneden?

Afbeelding 190 : Foto | Elk jaar loopt er 3 maanden lang een kudde Yaks (Soort bergkoe van Nepalese afkomst) in dit gebied te grazen. Deze dieren zijn geschikt voor dit ruige gebied. De boer woont in die tijd in een Joert (nomadetent). Voordat hij in deze tent ging wonen verteld hij me dat hij in deze hut woonde gemaakt van de stenen en wat hout om de overspanning van het dak te maken di bekleed is met golfplaten. op dit moment bewaard hij daar enkel de voorraden.

190.

191.

DRY STONE WALLING Drystone walling, of in het Nederlands vertaald droge steen wand, is een oude stapeltechniek om zonder bindmiddelen een wand op te bouwen uit steen. De locatie van Stein leent zich goed voor deze techniek vanwege zijn van nature leivormige stenen. De stenen die hier liggen zijn een metamorfe Zweiglimmergneis. Voor het bouwen van een drystone wall heb je verschillende maten stenen nodig. Stenen die niet passen kan je bewerken met steenbeitels en verschillende mokers/vuisthamers. Afhankelijk van het gereedschap kan je de stenen precies bewerken om ze passend te maken.1 Om een stabiele wand op te bouwen moet je goed nadenken over de natuurlijke krachtenoverdracht van de stenen. In basis moet je onderscheid maken tussen 4 soorten stenen. - Cap stones | hoekstenen - Risers | stenen om verticaal verschillende lagen aan elkaar te binden. - Tie stones | deze stenen liggen overdwars om de binnen en buitenwand met elkaar te verbinden. - kleineren stenen en zand om de ruimte tussen de stenen op de vullen zodat deze stabiel blijven liggen. De rest van de techniek is respect hebben voor de wet van de zwaartekracht en heel veel geduld hebben tijdens het stapelen.

Waar bij de vorige locaties organische vormen ontstaan door de gekozen technieken, werkt de techniek van het droogstapelen het best met pure geometrische vormen om de krachtenafdracht naar de grond te transporteren.

tie stone risers cap stones gereedschap voor op maat maken van stenen

1 | Rimmington | ‘How to build dry-stacked stone walls’ Afbeelding 191 : Schets om de techniek van het dry stone walling uit te leggen en waar de verschillende soorten stenen worden toegepast. Afbeelding 192 : Foto gevonden materiaal

192.

- Zweiglimmergneis -

193.

Afbeelding 193 : Tekening Digitale schets panorama locatie Stein

194.

Punta Negra

Scopi

195.

LOCATIE EN BEREIKBAARHEID De locatie van Stein bevindt zich tussen 2 bergkammen in. In de vallei loopt de Reno di Medel. Het pad volgt het water naar beneden. Links van de route ligt een klein bergmeer als een spiegel in het landschap. Aan de westzijde van het meer ligt de locatie van Stein.

Locatie Stein

De locatie is alleen te voet te bereiken. Vanaf de kabeltrein bij Lago Ritom is dit ongeveer 7 a 8 uur lopen. Vanaf de eindlocatie bij Lai da Sontga Maria is dit 6 uur lopen. Materieel kan hiernaartoe gebracht worden met een lastdier door bijvoorbeeld gebruik te maken van de kudde Yaks die hier in de zomermaanden loopt.

i gr

Afbeelding 194 : Tekening 3D overview van de locatie en directe omgeving Afbeelding 195 : Foto Reno di Medel met het bergmeer wat als de scherf van een spiegel in het landschap ligt

196.

197.

STAPELEN De techniek lijkt ogenschijnlijk eenvoudig maar het is een puzzel van duizenden stukjes die net niet passen. Om mezelf deze techniek eigen te maken heb ik een aantal modellen gestapeld. Om een ruimte te maken kunnen er twee keuzes gemaakt worden. Een grote steen boven op plaatsen als latei om de ruimte te overbruggen of door gebruik te maken van een getoogde constructie waarbij de stenen onderling kracht op elkaar uitoefenen en deze zo verticaal naar beneden transporteren. Het maken van een latei om een grotere ruimte te overbruggen vraag om een hele zware steen. Bij de getoogde ruimte is een hulpconstructie nodig tijdens het bouwen. Er is gekozen om te werken met handzame stenen om getoogde ruimtes te maken door middel van een hulpconstructie

Stenen verdelen in categorieën en op maat maken

198.

De eerste twee modellen zijn nog gestapeld als wanden met een beperkte dikte. Het zijn de eerste studies naar deze techniek en de manier van stapelen door gebruik te maken van de verschillende soorten stenen die gevonden zijn op de locatie

Het derde model is daadwerkelijk een ruimte geworden. De binnenruimte wordt overspannen door een koepel te maken. De openingen kunnen daardoor enkel in de platte vlakken gemaakt worden. De hoeken zijn in die model het moeilijkste op te lossen doordat deze rondom de spatkrachten moeten opvangen

Afbeelding 196 : Foto benodigd gereedschap bij het maken van de modellen. Afbeelding 197 t/m 200 : Studiemaquettes naar de techniek van het droogstapelen | steen

199.

> STAPELEN Om droog te kunnen stapelen heb je een paar dingen nodig: Een hamer, een beitel en een hulpconstructie. Ik begin met het stapelen van een plateau waarop ik wil gaan bouwen. Vervolgens plaats ik de hulpconstructie voor de eerste cirkel. Deze schuif ik op en zo plaats ik nog een aantal cirkels achter elkaar. De laatste cirkel is kleiner om een beschutte ruimte te creëren. De stenen worden zorgvuldig geplaatst. Grotere stenen op de hoeken om deze stabiel te maken. Lange stenen om de binnen- en buitenkant met elkaar te verbinden door voldoende wrijving in het model te laten ontstaan. Per laag wordt de tussenruimte gevuld met kleinere stenen, kiezels, zand, modder en klei. De stenen moeten allemaal zo goed mogelijk in positie blijven liggen. Het is een puzzel met duizenden stukjes die zo goed mogelijk in elkaar moeten passen om met voldoende massa ruimte te kunnen maken.

Afbeelding 201 t/m 202 : Model Het ontwerp van Stein Model van gestapelde stenen Voor- en achteraanzicht

200.

4000

201.

1250

3000

2500

SITUATIE Positionering van het model in het landschap

+2.300 m

In het midden van de vallei loopt de rivier de Rijn, die hier Reno di Medel wordt genoemd. Het landschap is bezaaid met de leiachtig platte Zweiglimmergneis die zich uitermate goed leent voor de techniek drystone walling, het stapelen van stenen.

+2.290 m

+2.280 m

Stein wordt benaderd vanuit het westen. Het model wordt vanaf de route in de zichtlijn richting de berg Scopi geplaatst. Vanaf het pad kijk je door het oog van de achterwand naar de berg waar aan de voet het eindpunt ligt van de route.

+2.270 m pelgrimage >

pelgrimage > +2.260 m

STEIN

RENO DI MEDEL

+2.260 m

+2.270 m

+2.280 m

Afbeelding 203 :Situatieteking Afbeelding 204 :Situatietekening

202.

SITUATIE 20 M

+2.270 m +2.269 m

+2.268 m +2.267 m +2.266 m +2.265 m

STEIN

pelgrimage >

+2.264 m

RENO DI MEDEL +2.263 m

SITUATIE 4 M

203.

PLATTEGROND Stein wordt vanuit het westen benaderd als een vierkant basement met daarin een cirkel. In de cirkel bevindt zich een plateau waarop verbleven kan worden in Stein.

cap stones

Op de plek waar de plattegrond wordt doorgesneden kan je de techniek van het stapelen herkennen. Op het plateau zelf liggen de stenen plat zodat er een vlakke verblijfplaats ontstaat.

luwe plek om uit de wind

De opening aan de achterwand is een stuk kleiner waardoor er tegen deze wand een windluwe hoek ontstaat om te verblijven.

plateau om op te

tie stone stones

te liggen

verblijven tussen het

opening met uitzicht op

steen

de berg Scopi

risers opvulmateriaal van

kleinere stenen, grind zand en klei

Afbeelding 205 : Plattegrond Afbeelding 206 : 3D model in het landschap

204.

PLATTEGROND 1 M

r lg

e >

mag

gri

pel

N 205.

AANZICHT Stein ligt als een stenen baken in het landschap tussen de 2 bergkammen terwijl de Rijn naar beneden stroomt

Punta Negra

Reno Di Medel

AANZICHT Afbeelding 207 : Aanzicht in panorama

206.

1 M

Scopi

207.

AANZICHT Terwijl de pelgrim zich terugtrekt en uitkijkt terug naar Punta Negra waaronder Lago di Tom ligt en vooruit naar Scopi waar het eindpunt van de route ligt loopt de boer met zijn Yaks door het dal langs de rivier.

Afbeelding 208 : Aanzicht in panorama

208.

Punta Negra

Scopi

Reno Di Medel

AANZICHT 1 M

209.

BOUWMETHODE In de vallei kwam ik een oude man tegen. Hij zat op een klein bankje naast een Joert. Hij woonde drie maanden van het jaar met zijn kudde Yaks in deze bergen. Zijn kudde heb ik helaas niet gezien en ondanks dat het communiceren lastig was vertelde hij me hoe hij samen met zijn kudde hier elk jaar naar boven klom.

2 M

Om de getoogde ruimte te kunnen maken heb ik een houten constructie nodig als mal om de stenen te stapelen. Deze constructie zal door de kudde mee naar boven worden genomen en aan het einde van de zomer weer mee naar beneden, waar deze hergebruikt kan worden.

210.

Door de constructie slim in te zetten en her te gebruiken in Stein, kan met een zeer beperkt gewicht de hele hulpconstructie worden meegenomen de bergen in. Eerst wordt een basement gemaakt om het hoogteverschil in het landschap te egaliseren. Daarop wordt de constructie in elkaar gezet.

Vervolgens wordt deze laag voor laag gestapeld met de op locatie gevonden stenen.

Totdat de cirkel rond is en de constructie naar achteren toe kan worden hergebruikt.

Om de ruimte meer beschut te maken wordt de laatste cirkel met de helft verkleint.

In Stein wordt daarna een verblijfplaats gemaakt in de ruimte. De constructie wordt weer afgebroken en Stein in stenen blijft staan als baken in het landschap.

Afbeelding 209 : Sequentie van de bouwmethode

211.

GRENZEN DEFINIËREN De binnenruimte van Stein. Een puzzel met duizenden stukjes landschap. Puur uit zijn omgeving met een duidelijke handtekening. Het materiaal blijft onaangetast en wordt alleen opnieuw gestructureerd naar de menselijke maat.

Afbeelding 210 en 211 : Foto’s de binnenruimte van de stenen baken

212.

213.

GRENZEN DEFINIËREN

214.

Afbeelding 212-214 : Foto’s eindmaquette Afbeelding 215 : blz. 216 | Foto waarbij recht voor stein met Scopi op de achtergrond Afbeelding 216 : blz. 217 | Foto van Stein in het landschap

215.

GRENZEN DEFINIËREN

216.

217.

Reno di Medel Stein

vegetatiegrens

pelgrimage

DAG 5 boomgrens

Startpunt Hoogte Klimmen Dalen Afstand Eindpunt Hoogte

218.

: : : : : : :

Stein 2250 m.ü.M 84 m 432 m 9.2 km Damm | Lukmanierpass 1905 m.ü.M

Passo dell lukmanier Damm

DAMM

219.

DAG 5 Tussen de bergen ligt een kleine waterbron als scherf van een spiegel in het landschap. Kijk naar je eigen reflectie en bedenk wat je meeneemt naar beneden. Wat neem je van deze reis mee naar de toekomst?

Afbeelding 217 : Foto de spiegel in het landschap Afbeelding 218 : Foto het pad naar beneden terwijl we het water volgen

220.

221.

Afbeelding 219 : Foto | Lai da Sontga Maria met op de achtergrond de tunnel van de lukmanierpass Afbeelding 220 : Foto | Het stuwmeer Lai da Sontga Maria met aan het einde de stuwdam.

222.

223.

DE TWEESTRIJD VAN DE DAM Op de vijfde dag voltrekt zich het einde van de route. De route komt uit in het landschap waar de mens zich dominant manifesteert. Zoemende elektriciteitsmasten, een kloppend geraas door de tunnel, en aan het eind van het 3km lange stuwmeer, Lai da Sontga Maria, een enorme stuwdam. Velen zullen stuwdammen associëren met een bron van duurzame energie. Een manier om met de natuur samen te werken om energie op te wekken. En dat is enerzijds waar. Het is een relatief duurzame bron om in onze energiebehoefte te voorzien. Dit is vanuit het oogpunt van maar één organisme bekeken, namelijk de mens. De dam staat misschien wel voor de tweestrijd waar we in de moderne wereld mee te maken hebben en de dominante positie die de mens opeist. Voor het voortbestaan van de mens wekt de dam relatief ‘duurzame’ energie op.1 We kunnen onze landbouwgronden gereguleerd irrigeren en gebieden aan de rivieren veiliger maken voor huisvesting doordat deze minder snel zullen overstromen. Anderzijds tasten dammen de natuurlijke flora en fauna aan.2 Ecosystemen verdwijnen onder het water, terwijl mineralen en sedimenten achterblijven in het stuwmeer waardoor biodiversiteit tot duizenden kilometers verderop wordt aangetast3.

224.

225.

> DE TWEESTRIJD VAN DE DAM Het is duidelijk dat de gletsjers in dit gebied al jaren smelten. Zoals we ook hebben gezien bij de Maighelsgletsjer tijdens de tweede dag. In 2030 zullen de gletsjers in dit gebied al verdwenen zijn en omdat gletsjers vertraagd reageren zijn deze niet meer te redden. Met ons huidige leefpatroon zal 50% van de gletsjers in 2050 zijn verdwenen en in 2100 zijn de Alpen waarschijnlijk ijsvrij. Met alle consequenties zoals besproken in het hoofdstuk bergen van dien. Als de verkoelende deken van de gletsjers uit onder andere de Alpen verdwijnt zal de aarde versneld opwarmen. In de toekomst zal het neerslagseizoen in de Alpen verschuiven waar sneeuw nu grotendeels in de winter blijft liggen en in de zomer voor een constante toevoer van water zorgt zal straks de neerslag in de winter in de vorm van water vallen en gelijk in het stuwmeer terecht komen. Door de hoge energievraag zal het opslaan van water in de vorm zoals dat nu gebeurt steeds complexer worden. Dit zal ervoor zorgen dat de stuwmeren in de zomermaanden leeg zullen zijn. In de toekomst gaan de Alpen daardoor steeds verder uitdrogen. Door de sterke onbalans van de waterstand kunnen flora en fauna niet leven in deze omgeving. Als we het de ecologen vragen zullen we de dammen moeten afbreken om de ecosystemen en de biodiversiteit te herstellen.4 Maar vanuit de energietransitie en de vraag naar ‘duurzame’ energie voor het leven van de mens is dit een lastige opgave.

226.

Zeker met de kennis dat Zwitserland af wil van zijn kernenergie tegen 2034.5 Nog afgezien van de vraag hoe we deze enorme bouwwerken moeten afbreken.

Wat nu nog een blauw stuwmeer is in de zomermaanden zal in de toekomst leeg komen te staan. De stuwdam verliest hiermee grotendeels zijn functie. Een betonnen wand blijft achter in het landschap zoals op de impressie hiernaast gevisualiseerd.

227.

PANORAMASCHETS SITUATIE Een landschap gedomineerd door de menselijke greep.

zoemende elektriciteitsmasten

Pelgrimage >

Afbeelding 223 : Panoramaschets

228.

stuwdam

Scopi

half open tunnel die letterlijk de berg doorsnijd op de Lukmanierpass

Lai da Sontga Maria

229.

LOCATIE EN BEREIKBAARHEID Aan het eind van het 3km lange stuwmeer met een oppervlakte van 1,77km2 bevindt zich de stuwdam. Deze dam is 560m lang, 117m hoog en is in 1968 in gebruik genomen. De muurkroon is 8m breed en de voet 21m.6 Langs het meer loop de weg van de Lukmanierpass een belangrijke doorgaande route naar Italië. Eerder liep de weg waar nu het stuwmeer ligt. Deze weg is verplaatst en omdat de berghelling van de Scopi aan de oostzijde van het meer te steil is loopt de weg door een halfopen tunnel.

stuwdam

bushalte

< D ise n

tis

De locatie is vanaf de grote weg makkelijk bereikbaar om materieel aan te voeren.

/Mu

Lai da Sontga Maria

tunnel Lukmanierpass

ste

ge >

rima

pelg

Voor het maken van de ingreep van dam wordt alleen materiaal weggehaald.

< e

ag im

r lg pe

6 | graubuenden | Santa Maria Reservoir Afbeelding 224 : Tekening 3D overview van de locatie en directe omgeving Afbeelding 225 : Foto Lai da Sontga Maria.

230.

231.

SITUATIE De dam ligt aan de noordkant van het meer. Vanuit alle richtingen wordt het meer gevuld met smeltwater uit de bergen. Het meer is ongeveer 86m diep als het volledig is gevuld.

+2.400 m

Damm

GRI

+2.300 m

MAG

E >

busstop

We benaderen het meer vanuit het zuiden en lopen langs de westkant richting de Dam. De boodschap van het laatste ontwerp is al van grote afstand duidelijk

PEL

+2.200 m +2.100 m +2.000 m

+1.900 m

LAI DA SONTGA MARIA

+1.900 m +2.000 m +2.100 m +2.200 m +2.300 m +2.400 m +2.500 m +2.600 m TUNNEL

R LG

Medel > Reno di

Afbeelding 226 : Situatieteking

SITUATIE

Afbeelding 227 : Situatietekening

500 M

232.

busstop

PELG DAMM RIMA GE >

+2.100 m

LAI DA SONTGA MARIA +2.000 m

+1.880 m +1.860 m

SITUATIE 250 M

+1.840 m

tunnel

+1.900 m

+2.000 m

233.

DE DAM ALS MANIFEST In de toekomst zal het stuwmeer steeds verder opdrogen in de zomermaanden. Het nu nog blauwe meer zal veranderen in een rotsige afgrond waar organismen moeilijk kunnen gedijen vanwege de extreme omstandigheden. De dam staat nu al als manifest van het mensgericht denken in het landschap. Ik maak hier alleen de boodschap zichtbaar door weg te halen en niks aan dit mens gedomineerde landschap toe te voegen.

Dit kan twee dingen betekenen we koelen de aarde af waardoor het stuwmeer nooit leeg zal komen te staan waardoor de laatste zin voor altijd onder water zal blijven. Maar nog veel beter is dat we leren leven in het ritme van de natuur waardoor we deze dam kunnen afbreken en ecosystemen zich kunnen herstellen. Ook dan zal deze boodschap nooit zichtbaar worden. De eerste zin is nu al duidelijk leesbaar. Kom in actie!

Een ding is zeker. Deze klimaatcrisis moet stoppen. We moeten alles op alles zetten om de balans te herstellen. Daarmee moeten we ons gedrag jegens moeder natuur veranderen. De dam is het manifest van mensgericht denken. De mens misbruikt de aarde om in zijn behoefte te voorzien ook al verstoren we daarbij al het andere leven. De vier toevluchtoorden zijn het bewijs dat het anders kan. Dat er ook balans kan zijn tussen mens en natuur en dat architectuur daar een belangrijke rol in kan spelen. De dam krijgt de boodschap om het anders te doen. Met elke letter die ik in deze dam beitel breek ik een klein stukje van de dam af en wordt de noodkreet van de natuur steeds meer zichtbaar. De boodschap is duidelijk. Moeder natuur heeft ons nodig voor dat het te laat is. Laten we er samen voor zorgen dat deze boodschap nooit volledig zichtbaar wordt. Laten we de aarde afkoelen en de balans herstellen.

234.

Afbeelding 228 : Aanzicht ingreep

KOM IN ACTIE GA OP REIS EN VERTEL WAT DE NATUUR WAARD IS NEEM DE UITDAGING VOOR DE TOEKOMST TE LEVEN IN DE BALANS VAN DE NATUUR DE KEUZE IS AAN DE MENSHEID LAAT deze boodschap NOOIT BOVEN DRIJVEN

235.

> DE DAM ALS MANIFEST

Afbeelding 229 : Foto Damm Afbeelding 230 : Studiemaquette Afbeelding 231 : Impressie van het manifest in de dam

236.

237.

> DE DAM ALS MANIFEST

Afbeelding 232 : 3D overview met detail van de ingreep Afbeelding 233 - 235 : Foto’s eindmaquette

238.

239.

Start Route

Toevluchtsoord 1

Oberalppas

Toevluchtsoord 2

Felsen

Nest

2631m

vegetatiegrens

boomgrens pelgrimage

16 80 m

HOOGTEPROFIEL TOCHT KLIMMEN

2023 M

DALEN

2164 M

AFSTAND

44,3 KM

240.

Toevluchtsoord 3 Kamin

Toevluchtsoord 4 Stein

Einde route

Manifest Damm

Afbeelding 236 : Tekening hoogteprofiel van de route met daarin de posities van de toevluchtsoorden aangegeven.

241.

CONCLUSIE Het moge duidelijk zijn dat het project pelgrimage een zoektocht is geweest naar de mogelijkheden te ontwerpen vanuit een minder mens gecentreerd perspectief. De vraag hierbij was hoe architectuur de verstoorde relatie tussen mens en landschap kan herstellen, om zowel het landschap als de mens te rehabiliteren van de stress van de westerse maatschappij. Door de hebzucht naar groei en bezit heeft de mens te lijden onder stress en burnoutklachten. Deze stress kenmerkt zich in het landschap in de vorm van de huidige klimaatcrisis. In het onderzoek naar de rol van architectuur binnen deze problematiek is als casus gekozen om een 5-daagse route uit te zetten in het Zwitserse hooggebergte. Dit gebeurt op een plek waar het landschap grotendeels onaangetast is. Vanuit zowel neurologische als filosofische beweegredenen is geconcludeerd dat een plek in de vrije natuur het beste werkt om los te komen van de maatschappij en je bewust te worden van je voetafdruk op de aarde. Het lopen door het ruige berglandschap laat de mens nietig en ondergeschikt zijn waardoor de dominante houding tegenover het landschap kan vervagen. De klimaatcrisis is al lange tijd in het landschap zichtbaar. De gletsjers in het onderzochte gebied zullen de komende 10 jaar verdwijnen en tegen het eind van deze eeuw zijn de Alpen ijsvrij, hierdoor zal het drinkwater van onder andere de rivier de Rijn onder druk komen te staan en zullen

242.

bergtoppen uit elkaar vallen door het smelten van de permafrost. Deze tekenen van verval moeten gezien worden om inzichtelijk te maken dat er snel actie moet worden ondernomen. Dit gaat veel verder dan wat er tot nog toe door de overheden wordt gedaan. Het vraagt om een wezenlijk andere houding aan te nemen tegenover onze aarde. Deze houding wordt getest in de architectuur op de route. Het resultaat is 4 toevluchtsoorden die in balans zijn met hun directe omgeving door gebruik te maken van de materialen die op de locatie zijn gevonden. De ontwerpen zijn het verbindend element tussen de mens en het landschap. Door intensief te experimenteren met deze materialen in het maken van modellen ontstaan nieuwe ontwerpmogelijkheden met materialen die nu niet worden gezien als bouwmaterialen. De ruimtes zijn zo ontworpen dat ze bijdragen aan de ervaring van hun specifieke plek. Ze omvatten een heel groot verhaal met hele kleine ingrepen die op de schaal van het landschap bijna onzichtbaar zijn. Deze ontwerpmethode heeft tot inzicht gebracht dat er een symbiose is tussen mens en landschap door het fysiek maken van architectuur. Zowel de mens als de architectuur belichamen het landschap tijdelijk zonder schade aan te richten op deze plek. Het 5e ontwerp is het slotakkoord van de route met de onderliggende vraag hoe kom je terug van deze 5-daagse tocht.

Al met al moeten we als mens kritisch zijn op onszelf en de vraag stellen wat de maatschappij waard is als er geen planeet overblijft om op te leven. Het vraagt om een kritische houding aan te nemen naar wat nu duurzaam is en wat er nodig is om te leven en welke bagage daarin overbodige ballast is. Als een stuwdam alleen maar duurzaam is om in energie te voorzien maar daarbij de biodiversiteit tot duizenden kilometers verderop aantast, dan is dat geen oplossing. We moeten begrijpen dat ons leven niet meer waard is dan al het andere. We moeten fundamenteel anders gaan nadenken over de manier waarop we omgaan met onze planeet. De boodschap is duidelijk. Het is tijd voor actie om de klimaatcrisis aan te pakken. Het project draagt bij om op een andere manier met het landschap te leren ontwerpen. Ik zie deze ontwerpen dan ook als de eerste stap en hoop hiermee aandacht te vragen voor de klimaatcrisis. We moeten als mensheid een fundamenteel andere houding ontwikkelen naar de toekomst. Het zal een zoektocht zijn, een pelgrimage, maar we moeten deze stap zetten.

Afbeelding 237 : Foto model Voetafdruk op de aarde

1 tocht, 5 dagen, 5 ontwerpen, 1 boodschap

Wat is jou voetafdruk op de aarde ? 243.

NAWOORD Het complexe maar leuke aan het proces was misschien om mezelf kritisch aan te kijken en te realiseren dat ik een westers denkend mens ben. Ik was niet alleen bezig met het vormgeven van mijn onderzoek maar moest daarin ook continu op mezelf en mijn dagelijkse keuzes reflecteren. Het was voor mezelf niet meer uit te leggen waarom ik zou pleiten voor een ander wereldbeeld als ik dat zelf niet dagelijks zou nastreven. In mijn afstudeerproject moest ik dus niet alleen kritisch kijken naar mijn werk als ontwerper maar werd ik ook uitgedaagd om kritisch naar mezelf te kijken als mens op deze aarde. Zo ontstond er een wisselwerking tussen het project en mijn eigen leven. Enerzijds vertelt het project een heel groot verhaal over hoe we als mensheid een andere houding aan kunnen nemen om te ontwerpen aan een oplossingsrichting van de klimaatcrisis, anderzijds is het proces van dit afstudeerproject voor mij heel persoonlijk. Zo hebben de keuzes die ik maak in mijn project invloed gehad op de keuzes die ik nu maak in het dagelijks leven en uiteraard voor de keuzes die ik straks wil maken als architect. Het project omvat een groter verhaal in hele kleine ontwerp ingrepen. Dit maakte het enerzijds heel interessant, maar daarnaast ook heel ingewikkeld. Ik heb heel veel gelezen en onderzocht waardoor ik soms niet meer wist welke kant ik op moest met alle informatie die ik tot me had genomen. Ondanks dat ik zoveel heb geleerd is er een diepgeworteld

244.

verlangen om me nog veel verder in dit onderwerp te gaan verdiepen. Om het zo ook beter toepasbaar te maken in de praktijk. Zo zijn er nog legio aan andere culturen, perspectieven, overtuigingen en projecten die ik zou willen onderzoeken en aansluiten bij mijn onderzoek. Als ik het nog een keer moest over doen zou ik proberen om alle informatie beter te structuren en niet willen proberen om alles wat ik interessant vind mee te nemen, maar meer te focussen op alles wat echt relevant is en gerichter te werk gaan. Tot slot heb ik enorm veel van mijn eigen project geleerd en ben ik er zelf anders door in het leven gaan staan. Met beide benen op de grond mag ik hierna als architect verder de toekomst in lopen en wie weet welke richting ik vanuit hier zal kiezen. Word vervolgd … Nikki Witsenboer 11 juni 2021

Alle pelgrimsoorden hebben dit gemeen: Ze worden gezien als plekken waar ooit wonderen gebeurd zijn, waar nog steeds wonderen gebeuren en misschien nog zullen gebeuren.

- Rebecca Solnit | Wanderlust -

245.

PROCES | SCHOUW 1 Hier is een selectie van mijn schouwen te zien.

246.

247.

> PROCES | SCHOUW 2

te lopen route

nieuwe route

waterbron

N weg

niets vermoedende wandelaar

60 m Lai Carin

opstaan met de ochtendzon

haard opslag meditatie was toilet bed zit

in elkaar te stapelen voor vervoer.

248.

Felsen ting

rich

jn de Ri

waterbron

te lopen route

stuwdam niets vermoedende wandelaar

nieuwe route

nieuwe route zichtlijn dorpje pautàn

te lopen route

hoogspanningskabels

Kamin

niets vermoedende wandelaar

Grotte

Nest op rens

boom

waterbron

Lago dell‘Isra

nieuwe route

waterbron

m 2000

autotunnel

nieuwe route

te lopen route

Lai da Sontga Maria

Lago di Tom waterbron Stein

te lopen route

Lago dello stabbio

Laghetto dell’Alpe

Balklaag

wake up light

zitten

Grotte tunnel

druk bezochte dagwandeling houtstapel

horizontale ligger.

sliding beam bracket schoor indien nodig beam screw

draagkracht 2500kg t/m 4500 per beam bracket. circa 200,-

constructieve boom

stuwmeer afgieten met kalk

hooi bekisting binnen stenen bekisting buiten

sunset meditation avondzon Sunset meditation

ochtend zon wake up light

boorgaten na springstof afvullen met vulmateriaal i.v.m. energieverval

Inboren onder hoek naar boven

natuurlijke waterbron/beek

geleider / ontsteker voor ontsteken springstof

springstof

laag voor laag opbouwen

kantplank balast/stenen beek als erosie door het ontwerp heen

vuur of zelfontbranding door rotting

scheurvorming na explosie Stein

sunset meditation slaapruimte

slapen

opvang trechter

waterval

ruimte schaven, hakken, zagen uit de houtstapel

opslag water

richting Lago Dell’Isra Telescoopbuis Ø n.t.b.

breuklijn

tunnelbouten te versteviging tunnel circa 4m

Is grotte de rots in de branding ?

249.

GSEducationalVersion

> PROCES | SCHOUW 2 FELSEN

NEST

KAMIN

Te lopen route

Maighelshütte CAS Lai Urlaun

Nest

opslag brandstof

wake-up light

composttoilet

wandelaar

beek richting Lago di Tom

Wandelaar op dagroute

slaapruimte

route Te lopen

Kamin

nieuw pad

vers smeltwaterkraan

wake-up light

zitten bij de haard

sliding beam bracket

Te lopen route

N opvang water

zitten bij de haard

tr sm ec el ht tw er at er

Laghetto dell ‘Alpe

Situatie 1:1000 pad

Felsen

afgron

Nest

waterval

Lago di Tom

toillet

slaapruimte grindweg 60 m rookkanalen verwarmen rond om de slaapruimte

Situatie 1:1000

Wandelaar Lai Carin

sunset meditation

pad

Kamin

sunset meditation

N Doorsnede 1:1000

Plattegrond 1:20

GSEducationalVersion

Situatie 1:1000

GSEducationalVersion

pad

Felsen

grindweg

Doorsnede 1:1000

GSEducationalVersion

N Lai Carin

Doorsnede 1:1000

Plattegrond 1:20 ion ers alV tion uca Ed GS

GSEducationalVersion

s sunset meditation GSEducationalVersion

GSEducationalVersion

Airolo

toilet Maighels hütte

GSEducationalVersion

wandelaar

wake-up light

waterbron voor vers smeltwater

zitten bij de haard

opslag brandstof

rookkanalen verwarmen rondom de slaapruimte

wandelaar

toevoer water

wake-up light

slapen in het hart van het nest

GSEducationalVersion

sunset meditation

Doorsnede 1:20

pautàn

Hooien volgens een oude techniek

slaapruimte

Doorsnede 1:20

GSEducationalVersion

Doorsnede 1:20

GSEducationalVersion

250. GSEducationalVersion

GROTTE

STEIN

Waterbron

wake-up light

tunnelbouten

slaapruimte toillet

Grotte

Lai da sontga maria

Waterbron

slaapruimte

wake-up light

Lago dell’Isra

slaapruimte

wake-up light

slapen bij de haard

sunset reflection zitten bij de haard

zitten bij de haard

route Te lopen

nieuw pad

Lai da sontga maria

opslag brandstof vers smeltwaterkraan

Situatie 1:1000

beek voorziet Kamin van vers smeltwater

douche achter de waterval

uiteinde boorgaten

Stein

composttoilet

Pad

Lago dello Stabbio

Grotte

houten balklaag

unset meditation

composttoilet

N GSEducationalVersion

sunset meditation

Situatie 1:1000 Lago di Tom

Doorsnede 1:1000

N Plattegrond 1:20

Plattegrond 1:20 Scopi

Stein

GSEducationalVersion

GSEducationalVersion GSEducationalVersion

Doorsnede 1:1000

Plattegrond 1:20

GSEducationalVersion

waterbronnen van Scopi

GSEducationalVersion

wandelaar

GSEducationalVersion

tunnel als noodoverstort

smeltwater

Lago dell’Isra

Dam

tunnelbouten

GSEducationalVersion

douche onder waterval

wandelaar

Sunset Meditation

houten balklaag h.o.h. afhankelijk van steengrote

toillet

opslag brandstof

zitten bij de haard wake-up light GSEducationalVersion

GSEducationalVersion

Oog op reflectie

GSEducationalVersion

waterbron voor vers smeltwater

Doorsnede 1:20

zitten bij de haard

Beek snijd door der Kamin

Doorsnede 1:20

GSEducationalVersion

251.

> PROCES | SCHOUW 3

252.

253.

254.

51 : Snohetta | ‘tverrfjellhytta’ |2009 - 2011 | https://snohetta.com/projects/2-tverrfjellhyttanorwegian-wild-reindeer-pavilion

bij, 2020 Citaten : p. 39 Noten : Het lopen | 1 p92, 2 p100, 3 p169, 4 p163, 11 p142. De Bergen | 12 P51

57 : Nperf | ‘3G / 4G / 5G coverage map, Switzerland’ | nd | https://www.nperf. com/en/map/CH/-/152755.Swisscom-Mobile/ signal/?ll=46.81911309679875&lg=8.23&zoom=8

Ton Lemaire |‘Filosofie van het landschap’|12e| Amsterdam, Ambo Anthos, 2019 Citaten : p.24 Noten : Het lopen |7 p43

59 : Schweizerische Eidgenossenschaft | Thema Geologie | Geocover Vectordaten | nd. | www.map. geo.admin.ch

Klaske Havik et al.|‘Oase#91’ | Rotterdam, nai010 uitgevers, 2013 Noten :

108: Bergfalke GmbH | ‘Pecherei’ | Alpengummi | nd. | www.alpengummi.at/en/blog/ the-handcraft-of-resin-extraction-the-pecherei/

Martin Zettel | ‘SAC-hüttenarchitektur’ | weberverlag.ch | Citaten : p.9

Johan van Lengen | The Barefoot Architect | Bolinas, Shelter Publications, 2008 Noten : Kamin | 2 p326

Solnit | ‘Wanderlust’ | nijgh & Van 2019 : p.48, p.98/99, p.233 Het lopen | 8 p73.

Shane O’Mara | ‘Te Voet’ | Amsterdam, De bezige

Encyclo | ‘Genius Loci’ | nd. | www.encyclo.nl/ lokaal/10776&page=6 Noten : De bergen | 11

Etymonline | ‘Travail’ | nd. | https://www.

Joris | ‘ontstaan bergen’ | in de bergen | 29/11/2019 | https://www.indebergen.nl/

255.

BIJLAGE

AFSTUDEERVOORSTEL De reis en de bestemming (afstudeeronderwerp)

Beroepsziekte nummer 1 (Probleemstelling)

Het leven gaat over bergen en door dalen. De vraag is hoe we daarmee omgaan. Maar vaak veroorzaakt dit stress. De hersenen krijgen te veel informatie en te weinig rust wanneer dit te lang duurt kan uiteindelijk een burn-out ontstaan. Dit voorstel zoekt de dialoog tussen ruimte en context en in hoeverre deze een rol kunnen spelen bij het herstellen van overmatig stress tot een burn-out. Om hier vorm aan te geven ga ik een reis van vijf dagen maken. Tijdens deze vijf dagen is elke dag een reis (route) en een bestemming (gebouw). Waanneer je teruggrijp naar de bron kan je een weg gaan kiezen om te vervolgen. De rivier kiest de weg van de minste weerstand. Al lopende kan je je afvragen of jij ook deze route hebt gekozen. Dit reflecteren is nodig om te onthaasten uit het stressvolle bestaan van de vele jong volwassenen tussen de 25-35 jaar. Deze leeftijdscategorie neemt de rust niet meer om hun leven te verwerken.

In het westerse bestaan rennen we door het leven. Tijd om te reflecteren is er nauwelijks. Het stressniveau is hoog en steeds meer mensen bezwijken onder de druk. Als we kijken naar cijfers van TNO is stress op de werkvloer beroepsziekte nummer één in Nederland1. Zeker onder werknemers tussen de 25-35 jaar is het aantal ziektemeldingen door overspanning en burn-out klachten groot. Deze klachten worden veroorzaakt door te weinig autonomie en te hoge taakeisen op het werk. Dit probleem wordt versterkt door grote gebeurtenissen die zich afspelen buiten het werk. Gebeurtenissen met een levensveranderd effect, wat verwerkt moet worden2. De tijd die hiervoor nodig is wordt niet erkend met alle gevolgen van dien, depressie, stress en burnout klachten. De 24-uurs economie drukt zwaar op onze hersenen. Tegenwoordig zijn we altijd bereikbaar. Deze bereikbaarheid wordt gefaciliteerd door de smartphone.

In eerste instantie werd deze bereikbaarheid enkel positief ervaren maar inmiddels komt de smartphone ook steeds vaker negatief in het nieuws. De constante berichtenstroom hebben een verslavende werking en maken in de tussentijd de hersenen rusteloos. Vanuit deze rusteloosheid zijn mensen opzoek naar innerlijke rust. Boeken over mindfullnes, omgaan met stress, en hoe gelukkig te worden verschijnen overal. Daarnaast gaan mensen vaker mediteren, en zoeken ze vaker hulp bij een coach of psycholoog om te helpen in deze zoektocht naar innerlijke rust en harmonie. Ik stel mijzelf de vraag in hoeverre een gebouw invloed kan hebben op het onhaasten van de menselijke geest. Kan een architect ruimtelijk ontwerpen aan het terugbrengen van balans en harmonie? Zou een vijfdaagse reis door de Zwitserse Alpen op een onbereikbare plek de hersenen voldoende rust kunnen geven om tot de bron te komen?

Smart …? (Maatschappelijke relevantie) Het afgelopen decennia is het decennia van de smartphone en 24-uurs economie. We zijn altijd bereikbaar en gaan ervan uit dat iedereen altijd bereikbaar is. Tot enkele jaren geleden zagen we hier voornamelijk de voordelen van maar intussen wordt er ook steeds meer bekend over de nadelen van deze technologie. Psychologen luiden de noodklok en kranten en websites koppen: “Last van stress? Neem je smartphone eens niet mee naar het toilet” (24 april 2019 RTLZ)3 “Stress door smartphone wordt volksziekte “ (26 maart 2018 gezondheid&co)4 “De smartphone maakt meer kapot dan je lief is” (26 maart 2018 Parool)5 “Minder smartphonegebruik, minder stress?” (19 februari 2018 arboonline.nl)6 Een greep uit de artikelen die zijn geschreven over het onderwerp. Maar allen duidelijk. Teveel gebruik van een smartphone kan leiden tot stress doordat de hersenen geen rust meer krijgen. Overmatig smartphonegebruik

heeft een verslavende werking die vergelijkbaar is met een gokverslaving. Dit komt omdat de hersenen constant gevoed worden door beloningen. Bij elk berichtje komt dopamine vrij in de hersenen die een prettig gevoel veroorzaken. Het is een constante spanning tot je opnieuw een melding krijgt. Ook de informatie die je krijgt via berichten op sociale media voeden de hersenen in een drang naar meer informatie. Het web staat vol met een overload aan informatie en al snel zijn de hersenen verveeld. Zelfs tijdens het kijken van tv en het wachten voor een stoplicht veroorzaken verveling, waardoor velen geneigd zijn op hun smartphone te kijken. wellicht een nieuwe berichtje wat een nieuwe dopamine release veroorzaakt. Uit de verschillende artikelen komt naar voren dat hierdoor de hersenen overprikkeld raken en uiteindelijk veroorzaakt dit stress. Wanneer dit stressniveau te hoog wordt en het te lang duurt voordat de hersenen weer rust krijgen, kan uiteindelijk een burn-out ontstaan. Inmiddels zijn er verschillende apps op de markt die je kunnen

helpen om het smartphone gebruik te reduceren. maar de oplossing is volgens psychologen simpel. Neem een detox en ga eens een paar dagen offline. Ga terug naar de bron van het probleem en probeer vanaf daar op te lossen waarom die smartphone zo belangrijk is. Kies bewust wanneer de smartphone gebruikt wordt en welke informatie belangrijk voor je is en waarom. Zie je hersenen als een rugzak. Hoe voller je deze stopt hoe meer ballast je mee moet nemen de berg op. 1 www.monitorarbeid.tno. nl/nl-nl/publicaties/ verzuimkosten-door-werkstress-lopen-op/ 2 Jan Verhulst, Stress onder controle , ISBN 903134446x. pagina 15, oorzaken van stress 3 www.rtlz.nl/life/artikel/4688546/kantoortuin-stress-smartphone-burn-out-psychologie 4 www.gezondheidenco.nl/stress-smartphone-wordt-volksziekte 5 www.parool.nl/kunst-media/de-smartphone-maakt-meer-kapot-dan-je-lief-is 6 www.arbo-online.nl/gezond-werken/artikel/2018/02/minder-smartphonegebruik-minder-stressAfbeelding 6: Afstudeervoorstel een eerste verkenning in deze pelgrimage toen nog met de titel “terug naar de bron” vormgegeven als wandelkaart

Smart …?

TERUG NAAR DE BRON NIKKI WITSENBOER

Mentor

Inhoud

• • • • • • • • •

De reis en de bestemming (afstudeeronderwerp)

eerste hersenspinsels. bereikbaar - onbereikbaar balans - onbalans

Beroepsziekte nummer 1

(Probleemstelling)

Sfeer als bewuste fysieke aanwezigheid in de ruimte

(architectonisch opgave en relevantie voor het vakgebied) THE SWISS ALPS by Johann Wolfgang von Goethe YESTERDAY brown was still thy head, as the locks of my loved one, Whose sweet image so dear silently beckons afar. Silver-grey is the early snow to-day on thy summit, Through the tempestuous night streaming fast over thy brow. Youth, alas, throughout life as closely to age is united As, in some changeable dream, yesterday blends with to-day. Uri, October 7th, 1797.

GSEducationalVersion

De reis en de bestemming Beroepsziekte nummer 1 Wat stop je in je rugzak Route De locatie Smart..? Sfeer als bewuste fysieke aan wezigheid in de ruimte Planning Mentor

De 24-uurs economie drukt zwaar op onze hersenen. Tegenwoordig zijn we altijd bereikbaar. Deze bereikbaarheid wordt gefaciliteerd door de smartphone. In eerste instantie werd deze bereikbaarheid enkel positief ervaren maar inmiddels komt de smartphone ook steeds vaker negatief in het nieuws. De constante berichtenstroom hebben een verslavende werking en maken in de tussentijd de hersenen rusteloos. Een katalysator in stress en burn-out klachten. Daarnaast zijn steeds meer mensen opzoek naar innerlijke rust. Boeken over mindfullnes, omgaan met stress, en hoe gelukkig te worden verschijnen overal. Daarnaast gaan mensen vaker mediteren, en zoeken ze vaker hulp bij een coach of psycholoog om te helpen in deze zoektocht naar innerlijke rust en harmonie.

Fascinatie voor contrasten warm - koud aanwezig - afwezig licht - donker zwaar - licht open - gesloten

Planning

Het oversteken van de Gamchigletscher: Paden zijn nog nauwelijks zichtbaar , een brug wijst ons over een ravijn van twee ijswanden. Vast zit deze brug niet. De combinatie van zon en metaal maken de bevestiging in het meters dikke eeuwenoude ijs onmogelijk. één voor één maken we de oversteek. Over verschillende bruggen beklimmen we de gletscher. We zijn ons zo bewust van het gemak van lopen en het gevaar van vallen. Op onze volgende rustplek kijken we terug op de gletscher. Weer kunnen we een obstakel achter ons laten.

- AFSTUDEREN 09-2020

1 https://www.monitorarbeid.tno.nl/dynamics/modules/SFIL0100/view. php?fil_Id=149 2 Jan Verhulst, Stress onder controle , ISBN 903134446x. pagina 15, oorzaken van stress

> AFSTUDEERVOORSTEL . Wat stop je in je rugzak (Persoonlijke motivatie) In 2018 heb ik mijn tas gepakt en ben ik de Zwitserse Alpen in getrokken. Vijf dagen lang ben ik van berghut naar berghut getrokken. Los van de prachtige uitzichten, bergmeren, gletsjers en ander natuurgeweld, heeft deze reis mij iets belangrijks over mezelf geleerd. Het alleen zijn in een ruig landschap doet je beseffen dat je klein en fragiel bent als mens. Je bent op jezelf aangewezen afgezonderd van de wereld. De plek is alleen te voet bereikbaar, je telefoon krijg geen signaal, de navigatie is een kaart. Je laat je leiden door het pad. De bewustwoordig van de vergankelijkheid van het leven. Elke misstap kan van levensbelang zijn. De route was zwaar en vermoeidheid treed in met de dagen. Elke dag moet je de hut halen want overnachten op de gletsjer is geen optie. De duisternis treed in de bergen al vroeg op en de nachten boven 2000m hoogte zijn koud. Ik moest verder ondanks de vermoeidheid. Deze vermoeiheid stond voor mij symbool voor een opeenstapeling

van gebeurtenissen. Uiteindelijk behaal je het doel en kan je ontspannen en terugkijken naar de reis. Een reis die je moest doorstaan, om de obstakels achter je te kunnen laten. Het behalen van het doel geeft ook aan dat doorzetten om doelen te behalen uiteindelijk verlichting geeft. Tijdens deze reis heb ik de tijd gehad om na te denken zonder afgeleid te worden van de wereld om mij heen. Mentale rust om na te denken over wat echt belangrijk is, over hoe ik mijn doelen wil behalen. Het enige wat je mee neemt is een rugzak. Alles wat je teveel meeneemt is alleen maar ballast. Juist dat zorgde ervoor dat ik ging nadenken over mezelf, over wat ik belangrijk vind en wat ik wil meenemen naar de toekomst. Welke ballast is belangrijk genoeg? en welke ballast veroorzaakt alleen maar extra stress? Ik had een stukje rust teruggevonden. De tocht door de Zwitserse Alpen heeft mij geholpen om fris een nieuwe periode in mijn leven te starten.

Sfeer als bewuste fysieke aanwezigheid in de ruimte (architectonisch opgave en relevantie voor het vakgebied)

te pakken of zoeken we een onbereikbare plek op om rust te vinden. Blijven we vooruit rennen of gaan we terug naar de bron?

Architectuur en het welbevinden van de mens zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ik wil me verdiepen in de oorzaken achter stress, burn-out, rust en harmonie in architectuur. Ik denk dat wereld om ons heen een goede spiegel is voor de problemen die zich in de mentale wereld afspelen. Ik vraag me af op welke manier architectuur een bijdrage kan leveren aan het herstel van deze klachten. Op welke manier kunnen we daaraan ontwerpen. Wat betekend balans en onbalans in de ruimte?

De duurzaamheidskwestie; Het houd de gemoederen bezig. Als het hierom gaat kan je naar mijn inziens twee dingen doen. Een Lowtech of Hightech aanpak. In het Nederland om mij heen zie ik de overheid sturen op een Hightech aanpak van gebouwen. Het gebouw wordt ontworpen als een enorme computer die moet voldoen aan allerlei eisen die in een formule worden gestopt. Hier rolt een nietszeggend getal uit een EPC van 0.4 het gebouw is duurzaam? Overal bevinden zich sensoren hoe warm is het in elke ruimte? wat is de luchtvochtigheid? zijn er mensen aanwezig? Er loopt iemand binnen licht aan. Maak alles luchtdicht dan kan kou er niet uit en warmte er niet in.

Op dit moment is de wereld op veel manieren in onbalans. Niet alleen de mensen maar ook de wereld zelf heeft last van een burn-out. De vraag is moeten we dit hightech of lowtech aanpakken. Gaan we gebouwen volstoppen met technologie om deze slimmer en zuiniger te maken, of gebruiken we de omgeving en de fysieke mens om een gebouw duurzamer te ontwerpen? Gaan we een nieuwe app installeren om stress aan

Anderzijds zien we mensen zelf een hele andere wegen inslaan met kleine initatieven. huizen zonder nutsvoorzieningen. earthships gemaakt van materialen uit de omgeving. De harvestmap om nieuw te bouwen uit afval. Maar ontwikkelaars en gemeente

lopen hier zelden warm voor dus blijft het bij kleine individuele initiatieven Tijdens mijn afstuderen wil 5 gebouwen ontwerpen met materialen uit de omgeving en daarmee terug te grijpen op de bron van het bouwen. Ik wil prettige ruimtes ontwerpen waar Sfeer, harmonie en balans de boventoon spelen. Architectuur is een kunstwerk wat een verhaal verteld. Het gebouw moet slim in zichzelf zijn en niet door zijn technologie. Dit wil ik doen op een moeilijk bereikbare plek midden in de bergen. Waar zit het spanningsveld tussen bereikbare en onbereikbare architectuur? Route Deze route is ontstaan na een eerste analyse van de locatie. Wat is de minst bereikbare plek van het Zwitserse mobiele netwerk. Daarnaast loopt deze route langs verschillende bronnen van belangrijke europese rivieren te beginnen en eindigen bij de bronnen van de Rijn. De reiziger begint aan de route om 5 dagen te overleven zonder technologie, Offline en in eigentijdse maar sobere

gebouwen tijdens de reis loopt de reiziger langs verschillende bergbronnen. Allen anders van kleur, samenstelling, reflectie, temperatuur en stroming. De route en de gebouwen dienen als middel van zelfreflectie en rust. Ik denk dat zelfreflectie een van de belangrijkste motoren is om over bestaande problemen heen te kunnen komen. Maar ook jezelf overtreffen en over angsten heen stappen. Elk gebouw zal onderdak bieden voor de nacht een ruimte om eten te bereiden en te nuttigen en ruimte om te mediteren, te overdenken en tot rust te komen. De locatie De context zal zich bevinden in een berglandschap in de Zwitserse Alpen. Afgezonderd van de wereld. Om deze plek te vinden heb ik als leidraad het internet en telefoonbereik van Zwitserland geanalyseerd en op basis daarvan de plek gekozen waar de dekking het minst is. Veel plekken in de

Wat stop je in je rugzak (Persoonlijke motivatie)

Route

Start

2. De dag daarop zal je in dit dal je weg vervolgen links en rechts een bergketen en de weg loopt bijna constant omhoog richting het kanton Ticino. Na 6 uur omhooglopen bevindt je je vlak voor Passo Bornengo. Hier overnacht je op 2509 meter langs aan een klein aantal bronnen. 3. De derde dag begint zwaar. Een stijle klim over de rug van Passo Bornengo laat je uitkomen in het kanton Ticino. Hier daal je flink af. De rest van de dag zal je afdalen tot Lago di Tom op 2020 meter één van de bronnen van de italiaanse rivier Ticino waar het hele kanton naar vernoemd is. 4. Op de vierde dag begint de tocht rustig je loopt richting twee andere bergmeren van Ticino die geregelt bezocht worden door toeristen. Even kom je terug in de bewoonde wereld enkele boerderijen maar bewoonder dan dat wordt het niet. Al snel volgen de paden zich weer terug de bergen in voor een klim van 500 meter naar bron Bocchetta della miniera. Misschien wel het zwaarste gedeelte van de route. De hut bevindt zich in de kom van de berg tussen twee hooggebergte valleien. 5. De vijfde dag volgt de route terug naar het dal. Volg het water en laat je leiden naar de laatste bron van het avondtuur. Terug in de vallei van de bronnen van de Rijn. onder aan de voet van dit laatste meer zal vijfde nacht plaatsvinden. Deze plek laat je langzaam kennismaken met je terugkomst in de bewoonde wereld. een hoogspanningsmast maakt een zoemend geluid. Het maken van al deze netwerken in de natuur is dat nu wel nodig ?

Elk gebouw zal onderdak bieden voor de nacht een ruimte om eten te bereiden en te nuttigen en ruimte om te mediteren, te overdenken en tot rust te komen.

Eind

2 3

Afbeelding 7: Afstudeervoorstel een eerste verkenning in deze pelgrimage toen nog met de titel “terug naar de bron” vormgegeven als wandelkaart

GSEducationalVersion

> AFSTUDEERVOORSTEL Zwitserse Alpen zijn afgezonderd van het data verkeer of mobiele netwerken. Vaak zijn alleen noodnummers op deze plekken in de bergen bereikbaar. Het grootste gebied bevindt zich in het Kanton Graubünden. De vijfdaagse reis zal in dit gebied plaatsvinden. Het Graubünden Kanton is een bergachtige kanton wat een belangrijke rol speelt in de Europese waterscheiding. Grote Europese rivieren zoals de Rijn vinden hun herkomst in dit gebied. Het kanton telt 150 dalen, 615 meren en 937 bergtoppen. De hoogste top is de Piz Bernina met 4049 meter. De oorspronkelijke hoofdstad van dit gebied is Chur. Deze stad vindt zijn herkomst in de Romeinse tijd en bevindt zich eveneens langs de Rijn. De rivier de Rijn begint op twee plekken in dit gebied. De Achter-Rijn aan de voet van de Paradiesgletsjer en de VoorRijn in het Oberalpgebergte bij de welbekende Oberalppas en is genoemd de Tomasee of Lai da Tuma. Dit gebied wordt ook wel de bron van de Rijn genoemd. De bronnen van de Zwisterse Alpen zijn wereldwijd bekend. Vroeger kwamen veel mensen

naar de Zwitserse Alpen als een resort om te kunnen genezen van ziekten als tuberculose en andere longaandoeningen7. De bergen, bronnen en ijle berglucht zouden een helende kracht hebben. De bekendste plek om af te reizen is Davos, eveneens gelegen Graubunden Kanton. Uit enkele onderzoeken is gebleken dat de ijle lucht in eerste instantie zorgt voor meer vermoeidheid, waarop vervolgens het lichaam een boost energie krijgt. Velen omschrijven het als het vinden van nieuwe energie8. Precies die nieuwe energie is waar ik in mijn afstuderen naar op zoek ben in de tocht van rust en reflectie. Een vermoeiende tocht waarna er vervolgens met hernieuwde energie teruggekeerd kan worden. Deze helende kracht is dus niet enkel mentaal maar ook zeker op de fysieke gesteldheid hebben de Zwitserse Alpen een positief effect. 7

www.ntvg.nl/artikelen/geschiedenis-van-het-genezen-de-behandeling-van-tuberculose-nederland-rond-1900/ volledig 8

mens-en-gezondheid.infonu.nl/ leven/98815-ijle-berglucht-geeft-uwlichaam-kracht-en-nieuwe-energie.html

Mentor Voor mijn mentor ben ik opzoek gegaan naar een iemand die de essentie van een plek probeert te vangen . Iemand die mij kan begeleiden in het vastleggen van die waarde om dit om te kunnen zetten naar een evenwichtig ontwerp. Het maken van een ontwerp in een landschap zo overweldigend als de bergen vraagt om verantwoordelijkheid wat en hoe je dat bouwt. Deze affiniteit en verantwoordelijkheid voor de plek heb ik gevonden in Arjen Aarnoudse van The Way We Built. Ik hoop met hem constant de dialoog aan te gaan over de plek in relatie tot het gebouw en de mensen die zich in het landschap en de gebouw zullen bevinden. Daarnaast zullen duurzaamheid en maakbaarheid een belangrijke rol gaan spelen.

kader - en deels tegengesteld aan dat kader - houdt de mens vast aan zijn fysieke bestaan en definieerd hij vanuit die positie zijn waardigheid, waarvoor hij respect verlangt, en zijn behoeften, die hij bevredigd wil zien. In deze context is de actualiteit van menselijke lichamelijkheid in de architectuur niet verwonderlijk. De architectuur staat toch al aan beide kanten, is gevormd door zowel de vooruitgang van de moderne technologie als de ontwikkeling van menselijke behoeften.”

Afbeelding 8: Afstudeervoorstel een eerste verkenning in deze pelgrimage toen nog met de titel “terug naar de bron” vormgegeven als wandelkaart

LOCATIE 1 VRACHTWAGEN

LOCATIE 3 KABELSPOORTREIN

LOCATIE 2 PAKEZEL

LOCATIE 4 HELIKOPTER

LOCATIE 5 WERKBOOT/VLOT

dag

HERSENSPINSELS

nacht

dag

Naast het maken van de modellen, start maakte ik regelmatig kantschetsen. object 1 Dit zijn reflectie hersenspinsels op de modellen om zo na te denken hoe ik dat verder kan brengen. In de schetsen dacht ik vaak na over de leefbaarheid en ruimtelijke object 2 ervaringen van de modellen. Hiernaast een kleine selectie.

object als onderdeel van de route

start object 1

object 2

object 3

object 4

object 5

eind

De objecten als volgorde van dingen reactie op de omgeving

adaptief aan de omgeving

zoals de mens dat vroeger ook was

vertellen de objecten de geschiedenis van de berg? Hoe aarde mijn objecten op hun locatie. vertelt de architectuur het verhaal of het materiaal? reageert materiaal op architectuur of architectuur op materiaal?

Verschuiving van aardlagen waardoor methamorfgesteente ontstaan. slaapruimte ca. 1,4 x 2 x 1 m zitruimte ca. 0,8 x 1,2 x 0,5 m

> HERSENSPINSELS Naast heel veel tekeningen zijn er ook nog veel meer studiemaquettes geweest. Hierbij een kleine selectie van momenten uit het proces. Sommige beelden zijn van het maakproces van de eindmodellen, andere als hersenspinsels in de vorm van studiemodellen om technieken de verbeteren.