Αστικό τοπίο rehabitations στα Λεύκαρα, Κύπρος

Πιλοτικό Έργο

Αποκατάσταση αστικού τοπίου στα Πάνω Λεύκαρα, Κύπρος Η ανάκτηση ενός σύγχρονου παρελθόντος

Τμήμα Αρχαιοτήτων Υπουργείο Συγκοινωνιών και Έργων Κύπρος

Adobe InDesignAdobe

Πιλοτικό Έργο

2

Αποκατάσταση αστικού τοπίου στα Πάνω Λεύκαρα, Κύπρος Η ανάκτηση ενός σύγχρονου παρελθόντος ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ

Euromed

Euromed heritage

Agencia española De cooperación internacional

Col·legi d’aparelladors I arquitectes tècnics de barcelona

Τμήμα Αρχαιοτήτων Υπουργείο Συγκοινωνιών και Έργων Κύπρος

1

Consortium RehabiMed Yπεύθυνος Προγράμματος: Xavier CASANOVAS Μέλη : Υπουργείο Συγκοινωνιών και Έργων, Τμήμα Αρχαιοτήτων, Κύπρος Υπεύθυνη : Εύη ΦΙΟΥΡΗ Bureau Culturel de l’Ambassade de la République Arabe d’Egypte en France Supreme Council of Antiquities, Egypte Υπεύθυνοι : Mahmoud ISMAÏL et Wahid Mohamed EL-BARBARY Col·legi d’Aparelladors i Arquitectes Tècnics de Barcelona, Espagne Υπεύθυνος : Xavier CASANOVAS Ecole d’Avignon, France Υπεύθυνος : Patrice MOROT-SIR Centre Méditerranéen de l’Environnement Marrakech, Maroc Υπεύθυνος : Moulay Abdeslam SAMRAKANDI Institut National du Patrimoine, Tunisie Υπεύθυνος : Mourad RAMMAH Επιστημονική Επιτροπή Προγράμματος Rehabimed : Brigitte COLIN (UNESCO) Josep GIRALT (IEMed) Paul OLIVER (Oxford Brookes University) Διευθυντής : Xavier CASANOVAS Ιστοσελίδα : www.rehabimed.net Κείμενα: Εύη ΦΙΟΥΡΗ και Λένα ΠΙΣΣΑΡΙΔΟΥ, Τμήμα Αρχαιοτήτων Ειρήνη ΧΑΤΖΗΣΑΒΒΑ, Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως Βασίλης ΙΕΡΕΙΔΗΣ και David CASTRILLO, Vassilis Ierides Associates

2

Επιμέλεια κειμένων : Εύη ΦΙΟΥΡΗ, Τμήμα Αρχαιοτήτων Ειρήνη ΧΑΤΖΗΣΑΒΒΑ, Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως Ελληνική μετάφραση : Ελένη Α. ΣΚΟΥΦΑΡΗ Φωτογραφίες : Ομάδες RehabiMed Conception graphique : AD Lluís Mestres. Graphic Design Jordi Ruiz, Marta Vilches © 2008 Col·legi d’Aparelladors i Arquitectes Tècnics de Barcelona pour le consortium RehabiMed Bon Pastor, 5 – 08021 Barcelona, Espagne rehabimed@apabcn.cat ISBN : 84-87104-80-0 DL : B-11328/2008 Το Πρόγραμμα RehabiMed παροτρύνει την αναπαραγωγή αυτού του έργου και τη διάδοση του περιεχομένου του, δεδομένου ότι θα γίνεται αναφορά στην πηγή του. Το Πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από το Πρόγραμμα Euromed Heritage ΙΙΙ της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την Agencia Española de Cooperación Internacional (AECI) και την Κυπριακή Δημοκρατία. Οι απόψεις που αναφέρονται στην παρούσα έκδοση δεν αντικατοπτρίζουν κατ’ανάγκη τη θέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή των χωρών μελών της.

Εισαγωγικό σημείωμα

Στις 20 Φεβρουαρίου 2007 τελέστηκαν στα Πάνω Λεύκαρα τα εγκαίνια του Πρότυπου Έργου “Αποκατάσταση Αστικού Τοπίου” („Rehabilitation of Urban Landscape“) που αποτελεί μέρος του Προγράμματος RehabiMed (Euromed Heritage III). Στόχος του Ευρωπαϊκού Προγράμματος RehabiMed είναι η συντήρηση και η αποκατάσταση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και η αξιοποίησή της ως παράγοντα αειφόρου ανάπτυξης. Επιπλέον, το Πρόγραμμα RehabiMed δίνει στους επαγγελματίες της Διατήρησης από 15 μεσογειακές χώρες την ευκαιρία να ανταλλάξουν εμπειρίες και γνώσεις σε θέματα συντήρησης και αποκατάστασης οικοδομών και οικισμών παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Το Έργο «Αποκατάσταση Αστικού Τοπίου» που υλοποιήθηκε στα Πάνω Λεύκαρα μεταξύ των ετών 2006 και 2007 είναι η πρακτική εφαρμογή της θεωρητικής πλευράς του Προγράμματος RehabiMed. Με άλλα λόγια αποτελεί μια Πιλοτική Δράση: η Μέθοδος RehabiMed για τη συντήρηση και αποκατάσταση οικοδομών είναι μια βήμα προς βήμα διαδικασία βασισμένη στη διεπιστημονική έρευνα, στη μελέτη και ανάλυση της οικοδομής και του χώρου της και στην εμπλοκή του κοινού και των τοπικών αρχών. Ο άμεσος στόχος ήταν η εφαρμογή της Μεθόδου προκειμένου να αποκατασταθούν τα πιο χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά στοιχεία του δομημένου περιβάλλοντος με τελικό αποτέλεσμα την επαναφορά του παραδοσιακού του χαρακτήρα στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό. Επιπλέον, το Πιλοτικό Έργο φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα πρότυπο αποκατάστασης και ανάδειξης του παραδοσιακού αστικού τοπίου και αυτό αποτελεί τον ευρύτερο

3

Εισαγωγικό σημείωμα

στόχο, δηλαδή τη διάδοση και εφαρμογή της Μεθόδου RehabiMed σε παρόμοια έργα στην Κύπρο. Ένας από τους λόγους της επιτυχίας του Πιλοτικού Έργου στα Πάνω Λεύκαρα ήταν η εμπλοκή της Τοπικής Αρχής και των κατοίκων στο Έργο από την αρχή. Η συμμετοχή του κοινού είναι ένας καθοριστικός παράγοντας για την επιτυχία αυτού του τύπου έργων. Πιστεύω ότι η Μέθοδος RehabiMed δεν θα πρέπει να περιοριστεί μονάχα στο Πιλοτικό Έργο των Λευκάρων. Εναπόκειται στις αρμόδιες αρχές να υιοθετήσουν την Μέθοδο και να την προωθήσουν στον τομέα της Διατήρησης, προσαρμοσμένη στις ιδιαιτερότητες της χώρας μας, ώστε να καταστεί σταδιακά ένα χρήσιμο εργαλείο στα χέρια όσων ασχολούνται με τη Διατήρηση, ένας τρόπος σκέψης και δράσης για ορθολογική αποκατάσταση της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς.

Δρ. Παύλος Φλουρέντζος, Διευθυντής του Τμήματος Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Συγκοινωνιών και Έργων Λευκωσία, 15 Ιουνίου 2007

4

Εισαγωγικό σημείωμα

Ο Δήμος Λευκάρων στήριξε το Έργο Αποκατάσταση Αστικού Τοπίου από τα πρώτα του βήματα και τα αποτελέσματα δικαιώνουν την επιλογή μας. Οι κάτοικοι είναι ευχαριστημένοι και εκφράζουν την επιθυμία να εφαρμοστεί και σε άλλα σημεία της κωμόπολης. Κατά τη γνώμη μου, η αποκατάσταση του δομημένου τοπίου πρέπει να επεκταθεί σε όλες τις κύριες οδούς των Λευκάρων, και δεν αναφέρομαι μόνο στην αποκατάσταση των προσόψεων. Τα σπίτια στα Λεύκαρα είναι κτισμένα αμφιθεατρικά λόγω της μορφολογίας του εδάφους. Ο,τιδήποτε βρίσκεται πίσω από την πρόσοψη μερικές φορές γίνεται ορατό από κάποιο ψηλότερο επίπεδο και γι’αυτό το λόγο θα πρέπει να συντηρείται ολόκληρη η οικοδομή. Ήδη ως Δήμος εργαζόμαστε πάνω σ’ αυτό το ζήτημα, επειδή ακριβώς η παραδοσιακή αρχιτεκτονική αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα του τόπου μας. Ο Δήμος Λευκάρων επιθυμεί να επεκτείνει την αποκατάσταση του δομημένου τοπίου και θα προσπαθήσει να προσελκύσει χρηματοδοτήσεις και από τον ιδιωτικό τομέα για να πετύχει αυτόν τον σκοπό. Η επιθυμία του Δήμου είναι να υλοποιηθεί στο άμεσο μέλλον η ανάπλαση της πλατείας της εκκλησίας, όπως προτείνεται στη μελέτη Αποκατάστασης Αστικού Τοπίου. Ο Δήμος έχει πραγματοποιήσει κάποιες προκαταρκτικές διαβουλεύσεις με τις εκκλησιαστικές αρχές, για να εξασφαλίσουμε τη συγκατάθεσή τους για την ανακατασκευή του παλαιού κτιρίου που αποτελούσε ιδιοκτησία της εκκλησίας και την εξεύρεση ενός εναλλακτικού χώρου στάθμευσης. Με την αρχιτεκτονική μελέτη στα χέρια μας, θα είναι ευκολότερο να εξασφαλίσουμε ακολούθως τη χρηματοδότηση του έργου. Το Πιλοτικό Εργο του Προγράμματος RehabiMed στα Λεύκαρα αποτελεί μια πολύ καλή αρχή και ο Δήμος Λευκάρων θα καταβάλει κάθε προσπάθεια για τη συνέχιση του με την αποκατάσταση όλων των κύριων δρόμων της κοινότητας.

Ανδρέας Σώσειλος Δήμαρχος Λευκάρων Λεύκαρα, 25 Ιουνίου 2007

5

6

Περιεχόμενα

1 - Αστικό Τοπίο 1.1 Αστικό Τοπίο: Αξίες και δυνατότητες 1.2 Αποκατάσταση Αστικών Τοπίων στην Κύπρο

8 10

2 - Το Πρόγραμμα REHABIMED στην Κύπρο 2.1 Στόχοι του Προγράμματος REHABIMED 2 2 Η κωμόπολη των Λευκάρων 2.3 Η επιλογή της περιοχής για το Πιλοτικό Έργο 2.4 Προκαταρκτικές ενέργειες

12 13 14 15

3 - Διάγνωση 3.1 Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Λευκάρων 3.2 Η κατάσταση του χώρου πριν από την επέμβαση 3.3 Χαρακτηριστικά και παθολογία των κατασκευών 3.4 Σχέδια αποτύπωσης της υφιστάμενης κατάστασης

17 20 21 24

4 - Η Μελέτη 4.1 Προβληματισμοί και κριτήρια 4.2 Πρόταση αποκατάστασης

26 29

5 - Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και απήχηση 5.1 Ενέργειες της ομάδας Πιλοτικής Δράσης 5.2 Εργασίες αποκατάστασης του Αστικού Τοπίου 5.3 Αποτελέσματα και απήχηση του Έργου 5.4 Δύο παραδείγματα 5.5 Εγκαίνια του Πιλοτικού Έργου 5.6 Οι μαθητές του Δημοτικού Σχολείου Λευκάρων συμμετέχουν στο Πρόγραμμα 6 – Πρακτικός Οδηγός Αποκατάστασης Δομημένου Τοπίου Τοιχοποιία Ι – Επισκευές Τοιχοποιία ΙΙ - Αρμολόγηση Εφαρμογή επιχρίσματος Χρωματισμός τοιχοποιίας Επισκευή των παλιών ανοιγμάτων Λιθόστρωτα

30 31 38 41 43 44

49 50 51 52 53 54

7

1. Αστικό τοπίο

Βέροια, Ελλάδα

1.1 Αστικό τοπίο: Αξίες και δυνατότητες Οι οικισμοί αποτελούν σύνθετα συστήματα δομημένου και κενού χώρου, όπου γενεές και γενεές ανθρώπων μοιράζονται τις ζωές τους, τις φιλοδοξίες και την εμπειρίες τους στο διάβα του χρόνου. Παρόλο που το κάθε κτίριο ξεχωριστά αποτελείται από σταθερά και μάλλον μόνιμα υλικά στοιχεία, ζωντανεύουν από το ατελείωτο πέρασμα των ανθρώπων μέσα από αυτά. Έτσι, τα κτίρια μεταβάλλονται ή αντικαθίστανται, προκειμένου να προσαρμοστούν στις μεταβαλλόμενες ανάγκες και επιθυμίες των ενοίκων τους. Κατ’ αυτό τον τρόπο, τα αστικά τοπία εξελίσσονται μέσα στο χρόνο αντανακλώντας τις ευρύτερες αλλαγές που έχουν επιπτώσεις σε ολόκληρο τον

8

οικισμό. Οι άνθρωποι συντηρούν τους οικισμούς με τις πολιτιστικές, κοινωνικές και οικονομικές τους δραστηριότητες εντός των ορίων της δικής τους κοινότητας αλλά και εκτός, μέσω των σχέσεών τους με άλλες κοινότητες ή δίκτυα, είτε αυτές είναι πολιτιστικές, οικονομικές είτε θρησκευτικές. Το αστικό τοπίο αποτελεί μέρος του ιστορικού περιβάλλοντος ενός οικισμού. Υπό αυτή την έννοια δεν είναι απλώς μια συλλογή ιστορικών κτιρίων, μνημείων, οροσήμων και ανοικτών χώρων, αλλά καλύπτει επίσης ένα σύνολο διαφορετικών αξιών συνυφασμένων στον αστικό ιστό. Αυτές οι αξίες απαντώνται σε μεγαλύτερη πυκνότητα στα ιστορικά κέντρα, αφού εκεί βρίσκεται η απαρχή τους και οι

αρχικοί τους πυρήνες από τους οποίους επεκτάθηκαν οι οικισμοί. Το δομημένο περιβάλλον φέρει τα ίχνη και τις μαρτυρίες όλων των περιόδων ανάπτυξής τους και όλων των πολιτισμών που έχουν περάσει από αυτούς. Μία από αυτές τις αξίες είναι αυτή της ιστορικής μαρτυρίας. Το αστικό τοπίο αντανακλά, διαμέσου της αρχιτεκτονικής των κτιρίων του, τα περιβαλλοντικά στοιχεία της περιοχής: η πέτρα στις κατασκευές φανερώνει τα γεωλογικά χαρακτηριστικά, οι πλινθοδομές την ποιότητα του εδάφους, η ξυλεία τη χλωρίδα της περιοχής. Δείχνει επίσης τις οικοδομικές ικανότητες, τις παραδόσεις, την τεχνογνωσία των οικοδόμων και των τεχνιτών. Η τυπολογία μαρτυρεί τον τρόπο

1. ΑστικόAdobe τοπίο InDesignAdobe

ζωής, την κοσμοθεωρία ή τα επαγγέλματα των κατοίκων, ακόμα και των ειδικών καιρικών συνθηκών που επικρατούν στην περιοχή. Η μορφολογία απεικονίζει τις αισθητικές αξίες και την καλλιτεχνική έκφραση της κοινωνίας. Η σχέση μεταξύ του δομημένου και του φυσικού περιβάλλοντος μαρτυρεί την εξάρτηση της οικονομίας με τη γη. Με τον ίδιο τρόπο η οργάνωση των ανοικτών δημόσιων χώρων και κτιρίων μαρτυρεί τις κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Καθώς το ιστορικό περιβάλλον διαμορφώθηκε και εξελίχθηκε κατά τη διάρκεια των αιώνων, αντανακλά τα σημάδια της κοινωνικοοικονομικής και τεχνολογικής εξέλιξης. Η οικονομική αναδιοργάνωση καθώς και οι επιρροές από άλλες περιοχές επιφέρουν συχνά αλλαγές στην τυπολογία. Η εισαγωγή νέων υλικών και τεχνογνωσιών είναι συχνά το αποτέλεσμα αυτών των καινούριων σχέσεων και επιδράσεων. Συνεπώς, όλες αυτές οι αλλαγές αντανακλώνται στη φυσική εμφάνιση του αστικού τοπίου. Πέραν της ιστορικής του σημασίας, το αστικό τοπίο έχει συμβολικές αξίες. Αποτελεί την υλική έκφανση της συλλογικής μνήμης της κοινωνίας. Οι πνευματικές αξίες συνδέονται άρρηκτα με τις τοποθεσίες και επηρεάζουν σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται το χώρο γύρω

Αλγέρι, Αλγερία

παρακμής. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα συνυπάρχουν σε ένα συγκεκριμένο χώρο, το ιστορικό περιβάλλον φέρει διαφορετικές έννοιες, συνειρμούς και αξίες για την κάθε ομάδα ανθρώπων. Η υφιστάμενη κοινωνικοοικονομική και δημογραφική κατάσταση μιας κοινότητας επίσης αντανακλάται στο δομημένο περιβάλλον. Έτσι, το αστικό τοπίο φανερώνει στοιχεία ευημερίας ή παρακμής. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα πρόδηλο σε χώρους, όπου παρατηρείται γήρανση και παραμέληση των κτιρίων, έλλειψη δημόσιων χώρων, ανεπαρκής δυνατότητα πρόσβασης, έλλειψη δημόσιων μέσων μεταφοράς ή έλλειψη βασικών δημόσιων υποδομών. Τέτοια φαινόμενα ισχύουν και στο κοινωνικό

επίπεδο, όπως υψηλή συγκέντρωση περιθωριοποιημένων ατόμων, ανέργων ή μεταναστών, μείωση ή υπερβολική πυκνότητα πληθυσμού, γήρανση του πληθυσμού, δημογραφική αλλαγή ή η έλλειψη αισθήματος κοινότητας. Τέλος, όσον αφορά το οικονομικό επίπεδο, παρατηρούνται μειωμένες επενδύσεις, έλλειψη ευκαιριών απασχόλησης ή έλλειψη εμπορικής δραστηριότητας. Το ιστορικό αστικό τοπίο θεωρείται στις μέρες μας όχι μόνο πολιτιστικό και ιστορικό πλεονέκτημα αλλά και οικονομικό. Η πολιτιστικά υποκινούμενη αναβίωση συνδέεται με την αυξανόμενη αναγνώριση της αξίας του ιστορικού περιβάλλοντος και ειδικότερα της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Αρκετές

9

1. Αστικό τοπίο

πόλεις σε διάφορα σημεία του πλανήτη χρησιμοποίησαν το ιστορικό περιβάλλον και την παραδοσιακή αρχιτεκτονική ως παράγοντα προσέλκυσης επενδύσεων, ιδιαίτερα στον τομέα του τουρισμού. Οι πόλεις άρχισαν να επενδύουν στο πολιτιστικό κεφάλαιο του ιστορικού χώρου. Η άνοδος του πολιτιστικού τουρισμού έδωσε μεγάλη ώθηση στα έργα συντήρησης κτιρίων και στην αναβίωση της παραδοσιακής τέχνης και βιοτεχνίας. Η ποιότητα του αστικού τοπίου, ως προς την αισθητική ή τη γραφικότητα που το χαρακτηρίζει, χρησιμοποιείται συχνά ως στοιχείο «τουριστικού μάρκετινγκ». Κατά συνέπεια, η προώθηση της «εικόνας» οδηγεί στην κατασκευή έργων «γοήτρου» υψηλών προδιαγραφών. Επιπλέον, πολλές φορές η αναβάθμιση των ιστορικών κέντρων προσελκύει έργα που προορίζονται για άτομα με υψηλότερα εισοδήματα. Έτσι μπορεί να προκύψει κοινωνική πόλωση και αποκλεισμός των αυτόχθονων κατοίκων της περιοχής, δηλαδή το γνωστό φαινόμενο του λεγόμενου «gentrification» του αστικού χώρου. Δημόσια και ιδιωτικά κονδύλια προορίζονται πολύ συχνά για πολιτιστικά έργα γοήτρου, αγνοώντας τις παραμελημένες περιοχές που έχουν πραγματικά ανάγκη για αποκατάσταση και βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Κατά συνέπεια, η υπερβολική εξάρτηση από τον πολιτιστικό τομέα δεν καταφέρνει να είναι βιώσιμη

10

μακροπρόθεσμα εφόσον δημιουργεί κοινωνική πόλωση και αποδυναμώνει την οικονομία καθιστώντας την τρωτή σε τυχόν αστάθειες. Επομένως, οι ανάγκες των ιστορικών αστικών περιοχών απαιτούν πολιτικές αποφάσεις και ενέργειες που να αντιμετωπίζουν τα προβλήματά τους με ολιστικό τρόπο. Η αειφόρος διατήρηση του αστικού τοπίου πρέπει να είναι σε θέση να ενσωματώνει τη φυσική συντήρηση και αποκατάσταση των υφιστάμενων κτιρίων, μέσω πολιτικών αποφάσεων που έχουν ως γνώμονα την ίδια την κοινωνία και προάγουν την κοινωνική ισορροπία και συνοχή. Η οικονομική δραστηριότητα οφείλει να καλύπτει τις ανάγκες των κατοίκων και των χρηστών της περιοχής, χωρίς να ασκεί υπερβολική αναπτυξιακή πίεση στο ιστορικό περιβάλλον. Οι τουριστικές δραστηριότητες και οι δραστηριότητες ψυχαγωγίας πρέπει να είναι ανάλογες αλλά όχι κυρίαρχες στη γενική οικονομική δραστηριότητα της περιοχής. Τέλος, ένα αστικό τοπίο αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης περιοχής. Επομένως πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιδράσεις των μέτρων αναβίωσης ενός χώρου στην ευρύτερη περιοχή στην οποία εντάσσεται ή με την οποία συνδέεται.

1.2 Αποκατάσταση αστικών τοπίων στην Κύπρο Στην Κύπρο, τα μέτρα αποκατάστασης του ιστορικού περιβάλλοντος επικεντρώνονται κυρίως σε μεμονωμένα κτίρια. Οι πολιτικές και τα κίνητρα που εφαρμόζονται στις περιοχές του νησιού που βρίσκονται υπό τον έλεγχο της κυπριακής κυβέρνησης, δεν έχουν συγκεκριμένες τοπικές προτεραιότητες. Συνεπώς, το αστικό τοπίο αποκαθίσταται συνήθως αποσπασματικά. Η αποκατάσταση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής εξαρτάται κυρίως από ιδιωτικές πρωτοβουλίες, ενώ στηρίζεται από την κυβέρνηση μέσω οικονομικών και άλλων κινήτρων. Στην Κύπρο η παραδοσιακή αρχιτεκτονική προστατεύεται από δύο διαφορετικές νομοθεσίες. Η διαχείριση των αρχαίων μνημείων ρυθμίζεται από το Τμήμα Αρχαιοτήτων ενώ τα διατηρητέα κτίρια υπάγονται στην αρμοδιότητα του Τμήματος Πολεοδομίας και Οικήσεως. Τα οικονομικά κίνητρα που παρέχονται στους ιδιοκτήτες των προστατευόμενων οικοδομών για πλήρη συντήρηση/αποκατάστασή τους περιλαμβάνουν άμεση επιχορήγηση, μεταφορά συντελεστών δόμησης και φορολογικές εκπτώσεις και απαλλαγές. Τα τελευταία χρόνια δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στην πληρέστερη αποκατάσταση του αστικού τοπίου μέσω ρυθμιστικών

1. Αστικό τοπίο

περισσότερα προγράμματα αυτού του είδους βρίσκονται σε εξέλιξη και σε άλλες ιστορικές περιοχές της Λευκωσίας, με χρηματοδότηση από την Κυπριακή Κυβέρνηση και τα Διαρθρωτικά Ταμεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Λευκωσία

σχεδίων, σχεδίων περιοχών κ.λπ. Στην περίπτωση του ιστορικού κέντρου της εντός των τειχών Λευκωσίας εφαρμόστηκε κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαπέντε ετών μια σειρά δικοινοτικών προγραμμάτων σε επιλεγμένες περιοχές, με χρηματοδότηση από τον κρατικό προϋπολογισμό, το Γραφείο Διεθνούς Ανάπτυξης των Ηνωμένων Πολιτειών και την Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω του Προγράμματος Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (UNDP). Το σημαντικότερο έργο ήταν το Πρόγραμμα Αναβίωσης της Χρυσαλινιώτισσας. Το Πρόγραμμα περιλάμβανε τη αποκατάσταση 27 κενών

παραδοσιακών οικιών και την οικοδόμηση 15 καινούριων σπιτιών σε κενά οικόπεδα, καθώς και την παροχή κοινοτικών υπηρεσιών και τη διαμόρφωση δημόσιων υπαίθριων χώρων. Άλλα προγράμματα σχετικά με το αστικό τοπίο περιλαμβάνουν την αποκατάσταση προσόψεων σε διάφορους δρόμους. Η πρώτη περιοχή όπου εφαρμόστηκε η αποκατάσταση όψεων ήταν η εντός των τειχών Λευκωσία, μέσω του Ενιαίου Ρυθμιστικού Προγράμματος Λευκωσίας (Nicosia Master Plan). Με την ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Μεγάλο ενδιαφέρον εξέφρασαν επίσης κοινότητες της υπαίθρου για την αποκατάσταση του αστικού τοπίου. Ωστόσο, το Πιλοτικό ‘Έργο RehabiMed στα Λεύκαρα ήταν το πρώτο στο είδος του που εφαρμόστηκε σε παραδοσιακό πυρήνα εκτός μεγάλων αστικών κέντρων. Μέχρι τότε, οι κοινότητες συχνά αναλάμβαναν την ανάπλαση της πλατείας του χωριού χρησιμοποιώντας κρατικά κονδύλια. Το Πιλοτικό Έργο RehabiMed έδωσε μια νέα υπόσταση στη διαδικασία αποκατάστασης σε παραδοσιακούς οικισμούς. Αφ’ ενός μεν, οι εργασίες δεν περιορίστηκαν μόνο στην οριζόντια διάσταση (δηλ. λιθόστρωτα, πλατεία), όπως ήταν και το σύνηθες μέχρι πρόσφατα, αλλά επεκτάθηκαν στην κάθετη διάσταση του δρόμου (δηλ. στις προσόψεις των σπιτιών). Αφ’ ετέρου δε, οι αρμόδιες κρατικές αρχές για τη διαδικασία αποκατάστασης συνεργάστηκαν με τους τοπικούς φορείς, τις τοπικές αρχές και την τοπική κοινότητα, καθώς επίσης και με τον ιδιωτικό τομέα προκειμένου να δημιουργήσουν ένα πρότυπο «βέλτιστης πρακτικής» μέσω της μεθοδολογίας του RehabiMed.

11

Adobe 2. Το Πρόγραμμα InDesignAdobe

RehabiMed στην Κύπρο

2.1 Στόχοι του Προγράμματος RehabiMed Το Πρόγραμμα RehabiMed αποτελεί μέρος του Προγράμματος Euromed Heritage ΙΙΙ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Πρόκειται για ένα πολιτιστικό Πρόγραμμα που ξεκίνησε μετά από την Ευρωμεσογειακή Διάσκεψη της Βαρκελώνης το 1995, με στόχο τη δημιουργία συνθηκών συνεργασίας και ειρήνης στη Μεσόγειο. Μέσα σε αυτό το φιλόδοξο διεθνές πλαίσιο, ο στόχος που έθεσε το Πρόγραμμα RehabiMed είναι η περαιτέρω προώθηση της συντήρησης και αποκατάστασης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς στις μεσογειακές χώρες ως παράγοντα αειφόρου ανάπτυξης. Αφετηρία του Προγράμματος αποτελεί η επίγνωση της αξίας της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και των προβλημάτων που αντιμετωπίζει, επίγνωση που αποκτήθηκε μέσα από το προηγούμενο Πρόγραμμα CORPUS.

12

Η περαιτέρω προώθηση της διαδικασίας αποκατάστασης είναι ιδιαίτερης σημασίας, καθώς αυτή αποτελεί ένα υποτομέα οικονομικής δραστηριότητας με μεγάλες δυνατότητες και ένα σαφή δείκτη ανάπτυξης. Ας μην ξεχνάμε ότι στην Ευρώπη οι επενδύσεις στην αποκατάσταση και συντήρηση αντιπροσωπεύουν το 50% της δραστηριότητας της οικοδομικής βιομηχανίας, ενώ στις χώρες της νότιας και ανατολικής Μεσογείου καλύπτουν λιγότερο από το 10%. Οι δράσεις αυτές έχουν διττή αξία: από τη μια συντελούν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κατοίκων και από την άλλη συντείνουν στη διατήρηση της ιστορικής και πολιτιστικής ταυτότητας της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, της οποίας η αξία αυξάνεται σταθερά. Πρόκειται για μια ζωντανή κληρονομιά καθώς παρέχει στέγη σε εκατομμύρια οικογένειες και αποτελεί το κέντρο, την καρδιά των σημερινών πόλεων και χωριών. Κατά συνέπεια, στόχος του Προγράμματος RehabiMed είναι να αναπτύξει και εδραιώσει μια Μέθοδο αποκατάστασης που να εξασφαλίζει την ισορροπία μεταξύ της βελτίωσης της ποιότητας ζωής των κατοίκων και της διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Η αναγκαία αυτή ισορροπία, στηρίζεται στους τρεις πυλώνες της αειφόρου

2. Το Πρόγραμμα RehabiMed στην Κύπρο

Πανοραμική φωτογραφία των Λευκάρων

ανάπτυξης (κοινωνικό, περιβαλλοντικό και οικονομικό). Η προσέγγιση αυτή πρέπει να λάβει υπόψη όλους τους εμπλεκόμενους στη διαδικασία της αποκατάστασης (πολιτικούς, τοπικές αρχές, επαγγελματίες και ιδιοκτήτες/χρήστες). Η Μέθοδος που προτείνεται από το RehabiMed τοποθετεί την αποκατάσταση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στα πλαίσια μιας διαδικασίας αναβίωσης και αναζωογόνησης. Η Μέθοδος αφορά τόσο στο παραδοσιακό χώρο όσο και στους ενοίκους του, επιδιώκοντας την εναρμόνισή του με τις ανάγκες της σύγχρονης ζωής. Η διαδικασία αποκατάστασης πρέπει να είναι μια προγραμματισμένη και εμπεριστατωμένη διαδικασία με

μεσοπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους. Από μια πιο τεχνική άποψη, η Μέθοδος RehabiMed προτείνει την ταξινόμηση και συστηματοποίηση των σταδίων της διαδικασίας αποκατάστασης (στοχοθέτηση, διάγνωση, στρατηγική, δράση και παρακολούθηση). Αυτό συνεπάγεται τον προσδιορισμό των μέσων και των εργαλείων που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη (τεχνικά, διοικητικά και νομικά), με σκοπό την ανάπτυξη και διαχείρισή τους. Ταυτόχρονα παρέχει κριτήρια που συνεισφέρουν στον προβληματισμό και στην επιλογή των στρατηγικών προς επίτευξη επιτυχών αποτελεσμάτων.

2.2 Η κωμόπολη των Λευκάρων Η κωμόπολη των Πάνω Λευκάρων βρίσκεται στην ημιορεινή περιοχή Λάρνακας, σε υψόμετρο 580 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας. Είναι ένας από τους σημαντικότερους ιστορικούς οικισμούς της Κύπρου λόγω της πλούσιας πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του, που παραμένει σχεδόν άθικτη ακόμα και στις μέρες μας. Το μεσαιωνικό κέντρο της πόλης έχει μια ιδιαίτερα πυκνή και συνεχή δόμηση με πολυάριθμα στενά, δαιδαλώδη και συχνά αδιέξοδα δρομάκια που παίρνουν το σχήμα τους από τις απότομες κλίσεις του εδάφους. Κατά τα χρόνια της οθωμανικής

13

2. Το Πρόγραμμα RehabiMed στην Κύπρο

κατάκτησης του νησιού ο οικισμός άρχισε να επεκτείνεται προς τα βορειοανατολικά. Η ενδοστρέφεια που χαρακτήριζε τους μεσαιωνικούς οικισμούς, η οποία οφείλεται κυρίως στην ανάγκη για ασφάλεια, εξακολούθησε να υπάρχει εξαιτίας του τρόπου ζωής στον οθωμανικό κόσμο. Κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, στα χρόνια της βρετανικής αποικιοκρατίας, ο οικισμός επεκτάθηκε προς τα βόρεια. Αυτή η περίοδος ήταν η χρυσή εποχή των Λευκάρων, καθώς η εξαγωγή του παραδοσιακού κεντήματος έφερε οικονομική και κοινωνική ευημερία στην πόλη. Η αστικοποίηση εισήγαγε το νεοκλασσικό στυλ και οδήγησε σε μεγάλες αλλαγές στο αστικό τοπίο. Ανεγέρθηκαν δημόσια κτίρια και άνοιξαν πολλά καταστήματα στον πυρήνα του οικισμού, γεγονός που συνέβαλε στην οργάνωση των εμπορικών δραστηριοτήτων. Οι κεντρικοί δρόμοι μετατράπηκαν από απλό μέσο πρόσβασης στα κτίρια σε σημεία εμπορικής δραστηριότητας και κοινωνικής αλληλεπίδρασης, διαμορφώνοντας τους κύριους εμπορικούς άξονες του οικισμού. Ωστόσο, η οικονομική ύφεση μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ανάγκασε μεγάλο μέρος του πληθυσμού να μεταναστεύσει. Η τουρκική εισβολή του 1974 και η ακόλουθη αστυφιλία επιτάχυναν τη μείωση του πληθυσμού, αφήνοντας μεγάλο μέρος του ιστορικού πυρήνα στην εγκατάλειψη και την παρακμή.

14

Σήμερα, η νέα κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα άλλαξε τα έθιμα, τις συμπεριφορές και τις δραστηριότητες των ανθρώπων. Η κοινότητα των Λευκάρων εξαρτάται πολύ από τον τουρισμό. Η παραδοσιακή κεντητική και αργυροχοΐα, αλλά και η αρχιτεκτονική κληρονομιά έκαναν γνωστό το χωριό στην Κύπρο και στο εξωτερικό. Ωστόσο, η αρχιτεκτονική κληρονομιά των Λευκάρων απειλείται από διάφορους παράγοντες, όπως η εγκατάλειψη, η παραμέληση, και η ασφυκτική πίεση για ανάπτυξη που οφείλεται κατά κύριο λόγο στον τουρισμό. Από την άλλη, δεν επιδιώχθηκε πραγματική αξιοποίηση ούτε προώθηση της αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς του οικισμού. Τα καταστήματα στο εμπορικό μέρος της πόλης αποτελούν το κύριο σημείο έλξης του τουρισμού, ενώ τα πιο ενδιαφέροντα μέρη της κωμόπολης και των περιχώρων της παραμένουν στην αφάνεια. Ακόμα κι αν όλοι αυτοί οι παράγοντες έχουν επιπτώσεις στο αστικό τοπίο, τα Λεύκαρα εξακολουθούν να παρουσιάζουν μεγάλες δυνατότητες ανάπτυξης, βασιζόμενης στην αρχιτεκτονική τους κληρονομιά.

2.3 Η επιλογή του χώρου του Πιλοτικού Έργου Η επιλογή του χώρου Πιλοτικής Δράσης έγινε σύμφωνα με τα πιο κάτω κριτήρια:

Κεντρική Τοποθεσία και Προσβασιμότητα: Η περιοχή που επιλέχθηκε είναι προσβάσιμη τόσο πεζή όσο και με το αυτοκίνητο. Επιπλέον, είναι πολυσύχναστη, καθώς αποτελεί μέρος της κύριας αρτηρίας που συνδέει τις δύο πλατείες της κωμόπολης και συνδυάζει εμπορική δραστηριότητα με ιδιοκατοίκηση. Τέλος, η αρτηρία αυτή καταλήγει στην κύρια εκκλησία, το σημείο αναφοράς του χωριού που συγκεντρώνει πολύ κόσμο. Δυνατότητα υλοποίησης: Oι οικοδομές που βρίσκονται στο χώρο είναι σε σχετικά καλή κατάσταση και οι πλείστες επεμβάσεις στο χαρακτήρα του δομημένου τοπίου είναι αναστρέψιμες. Κατά συνέπεια, το Πιλοτικό Έργο μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες ή έξοδα που να ξεπερνούν τον προϋπολογισμό του Προγράμματος. Εμφανή αποτελέσματα: Οι προτεινόμενες εργασίες αποκατάστασης βελτιώνουν αισθητά το χαρακτήρα των οικοδομών και ολόκληρης της γειτονιάς και δημιουργούν ένα θεαματικό αποτέλεσμα που θα μπορεί να ασκήσει θετική επίδραση στους κατοίκους και ενδεχομένως να χρησιμεύσει ως πρότυπο για παρόμοιες πρωτοβουλίες, ιδιωτικές και κοινοτικές. Αρχιτεκτονικές αξίες: Το δομημένο τοπίο της περιοχής διατηρεί τις αξίες της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, ακόμα κι

2. Το Πρόγραμμα RehabiMed στην Κύπρο

ομάδα της Πιλοτικής Δράσης RehabiMed σε συναντήσεις που είχε με τους ιδιοκτήτες των οικοδομών στην περιοχή του Πιλοτικού Έργου τους ενημέρωσε για το Πρόγραμμα και παράλληλα κατέγραψε πληροφορίες για τις οικοδομές. Εκπαιδευτικές δράσεις

Χάρτης των Λευκάρων όπου διακρίνεται ο χώρος του Πιλοτικού Έργου

αν έχει υποστεί αλλαγές και επεμβάσεις μεταγενέστερων εποχών. Πρόκειται για ένατοπίο όπου συνυπάρχουν διαφορετικές τυπολογίες και μορφολογίες, γεγονός που το καθιστά ενδιαφέρον από αρχιτεκτονικής άποψης. Η περιοχή που επιλέχθηκε για την Πιλοτική Δράση του Προγράμματος με βάση τα πιο πάνω κριτήρια καλύπτει τα τελευταία 60 μέτρα της οδού Τιμίου Σταυρού και την πλατεία της εκκλησίας όπου καταλήγει ο δρόμος. Κατά μήκος των δύο πλευρών του δρόμου και στις δύο πλευρές της πλατείας υπάρχουν 27 οικοδομές διάφορων χρήσεων: δύο εκκλησίες, ένα ξενοδοχείο, οικίες και καταστήματα.

2.4 Προκαταρκτικές ενέργειες Ένα από τα πλέον βασικά στοιχεία της μεθοδολογίας αποκατάστασης του δομημένου τοπίου όπως προτείνεται από το Πρόγραμμα RehabiMed, είναι η συμμετοχή της τοπικής κοινότητας. Στο πλαίσιο αυτό, η συγκεκριμένη Πιλοτική Δράση επιδίωξε τη συμμετοχή των κατοίκων από τα αρχικά της στάδια. Πραγματοποιήθηκαν επαφές με το δήμαρχο και τα μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου, στους οποίους έγινε παρουσίαση του Προγράμματος RehabiMed και του προτεινόμενου Πιλοτικού Έργου. Η Τοπική Αρχή το αντιμετώπισε με ενδιαφέρον και το αποδέχτηκε. Η επαφή με τον κόσμο των Λευκάρων ήταν εξίσου σημαντική. Η

Τον Απρίλιο του 2005 μια ομάδα μετα π τυχιακών φοιτητών του Πανεπισ τημίου Oxford Brookes πραγματοποίησε Εργαστήρι μελέτης της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής των Λευκάρων και της συμβολής της στην ανάπτυξη της κωμόπολης, με έμφαση στην κοινωνική πτυχή. Οι φοιτητές εντόπισαν τα θετικά και τα αδύνατα σημεία των Λευκάρων αναλύοντας τόσο τις απόψεις των κατοίκων όσο και τις δικές τους παρατηρήσεις και κατέληξαν σε συγκεκριμένα συμπεράσματα για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο οικισμός και σε εισηγήσεις για την αξιοποίηση των δυνατοτήτων του. Το Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου οργανώθηκε στα Λεύκαρα μια πρακτική άσκηση στα πλαίσια του Σεμιναρίου RehabiMed για την “Αποκατάσταση του Αστικού Τοπίου” που πραγματοποιήθηκε στην Κύπρο πριν από την έναρξη της Πιλοτικής Δράσης. Κατά τη διάρκειά της οι συμμετέχοντες μελέτησαν συνοπτικά το δομημένο τοπίο της κωμόπολης και

15

2. Το Πρόγραμμα RehabiMed στην Κύπρο

Σεμινάριο για το Αστικό τοπίο. Πρακτική άσκηση στα Λεύκαρα

πρότειναν λύσεις για καλύτερη ανάδειξη των αρχιτεκτονικών του αξιών. Δημόσια Συζήτηση Η Δημόσια Συζήτηση για την Πολιτιστική Κληρονομιά οργανώθηκε από το Τμήμα Αρχαιοτήτων στα Λεύκαρα το Φεβρουάριο του 2006. Περίπου 40 άτομα προερχόμενα από ένα ευρύ φάσμα του πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένων μελών του Δημοτικού Συμβουλίου, συμμετείχαν στο Εργαστήριο, που αποτελείτο από δύο μέρη: • Ανάλυση στοιχείων (SWOT Analysis): Σκοπός του πρώτου μέρους ήταν να γίνει από τους κατοίκους εκτίμηση των δυνατοτήτων, αδυναμιών, προοπτικών

16

Στιγμιότυπο από τη δημόσια συζήτηση

και κινδύνων που επηρεάζουν την ανάπτυξη των Λευκάρων.

• Ομαδική παραγωγή ιδεών (brainstorming): Το δεύτερο μέρος επικεντρώθηκε στη συλλογική παραγωγή ιδεών και προτάσεων για την οικονομική ανάπτυξη και την πρόοδο των Λευκάρων σε συνάρτηση με την πολιτιστική κληρονομιά. Το Εργαστήρι έδειξε ότι οι συμμετέχοντες είχαν καλή επίγνωση της αξίας της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Υπέβαλαν ιδέες και προτάσεις για βελτίωση του χώρου καθώς και εισηγήσεις για οικονομική ανάπτυξη με έμφαση στον τουρισμό. Οι περισσότερες ιδέες ήταν συνδεδεμένες με την αξιοποίηση της

πολιτιστικής κληρονομιάς, υλικής και άυλης. Το Εργαστήρι συνέβαλε στην εμπλοκή του κοινού, στην παραγωγή ιδεών και προήγαγε το πνεύμα συνεργασίας ανάμεσα στους κατοίκους και την ομάδα της Πιλοτικής Δράσης RehabiMed.

3. Διάγνωση

Εσωτερική αυλή και ηλιακός

Η μελέτη για το Πιλοτικό Έργο ακολούθησε τη Μέθοδο RehabiMed για την αποκατάσταση αστικού τοπίου. Αφού έγιναν οι προκαταρκτικές ενέργειες για ενημέρωση και συναίνεση των τοπικών αρχών και των ιδιοκτητών, άρχισε η διεπιστημονική διάγνωση κατά την οποία ο χώρος του Πιλοτικού ΄Εργου μελετήθηκε από ιστορική, κοινωνική, οικονομική, περιβαλλοντική και αρχιτεκτονική άποψη.

κοινωνικοοικονομικές συνθήκες στις οποίες αναπτύχθηκε. Τυπολογικά και μορφολογικά διακρίνονται δύο φάσεις: η λαϊκή αρχιτεκτονική και αυτή με αστικές ή νεοκλασικές επιρροές. Εντούτοις, η διάκριση μεταξύ των δύο αυτών μορφών δεν είναι πάντα εύκολη καθώς κτίρια της πρώτης περιόδου μεταποιήθηκαν και υιοθέτησαν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό το καινούριο στυλ. Οικοδομές λαϊκής αρχιτεκτονικής

3.1 Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Λευκάρων Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Λευκάρων αντανακλά το είδος των διαθέσιμων υλικών, του κλίματος καθώς επίσης και τις ιδιαίτερες

Οι οικοδομές είναι κτισμένες με το σύστημα συνεχούς δόμησης, δημιουργώντας έτσι ένα συνεχές και ομοιόμορφο μέτωπο πετρόκτιστης τοιχοποιίας. Η χαρακτηριστική κάτοψη αποτελείται από ισόγεια δωμάτια και συχνά από μια

διώροφη πτέρυγα διατεταγμένα γύρω από την εσωτερική αυλή. Η είσοδος επιτυγχάνεται μέσω του ημι-υπαίθριου ηλιακού με τη χαρακτηριστική καμάρα προς την αυλή ή μέσω ξωπορτιού προς την αυλή. Η αυλή διαδραματίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο αφού δίνει πρόσβαση στα διάφορα μέρη του σπιτιού και ταυτόχρονα προσφέρει χώρο για τις διάφορες καθημερινές δραστηριότητες των ενοίκων. Η διώροφη πτέρυγα τοποθετείται συνήθως στο πίσω μέρος της αυλής ή κατά μήκος του πλαϊνού συνόρου ενώ, σε σπάνιες περιπτώσεις, μικρό μέρος της χωροθετείται απευθείας πάνω στο δρόμο. Η πρόσβαση στον όροφο γίνεται μέσω πετρόκτιστης υπαίθριας σκάλας που ξεκινάει από την αυλή. Το δίχωρο ή το παλάτι, είναι ο κύριος εσωτερικός χώρος του σπιτιού. Το σώσπιτο,

17

3. Διάγνωση

ένα εσωτερικό δωμάτιο συνήθως χωρίς ανοίγματα, χρησιμεύει ως κελάρι για την αποθήκευση μεγάλων πιθαριών για το κρασί, το λάδι ή άλλα τρόφιμα. Οι οικοδομές αυτής της πρώτης περιόδου έχουν μορφολογικά χαρακτηριστικά λαϊκής αρχιτεκτονικής, όμοια με αυτά που απαντώνται σε πολλά άλλα κυπριακά χωριά. Η πετρόκτιστη τοιχοποιία των εξωτερικών προσόψεων έχει συνήθως ψηλά και στενά μικρά ανοίγματα. Οι εξωτερικές πόρτες με τα απλά πλαίσια διέκοπταν το ομοιόμορφο μέτωπο. Σε αντίθεση με την αυστηρή εξωτερική όψη των κτιρίων, στην εσωτερική αυλή οι όψεις ανοίγουν προς τα έξω με τις χαρακτηριστικές καμάρες των ηλιακών. Οικοδομές με αστικές και νεοκλασικές επιρροές Με το τέλος του οθωμανικού ζυγού και τις νέες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που έφερε η επαφή με το δυτικό κόσμο, η κοινωνία αστικοποιήθηκε και εκσυγχρονίστηκε. Ο νεοκλασικισμός μπολιάστηκε στην λαϊκή αρχιτεκτονική, δημιουργώντας έτσι ένα νέο τυπολογικό και μορφολογικό τύπο. Τα υφιστάμενα κτίρια τοπικής αρχιτεκτονικής προσαρμόζονται στο νέο ύφος με την προσθήκη ορόφων, επεκτάσεων καθώς και άλλων μορφολογικών χαρακτηριστικών, ενώ οι καινούργιες οικοδομές κατασκευάζονται

18

βάσει των αστικών προτύπων. Τα σπίτια οργανώνονται με συμμετρικό τρόπο και τριμερή σχεδιασμό τόσο στην κάτοψη όσο και στην πρόσοψη. Ο κεντρικός άξονας, που στο ισόγειο διαμορφώνει τον ηλιακό, είναι η “καρδιά” της οικίας, ο κύριος χώρος υποδοχής, ενώ η σκάλα μετακινήθηκε από την αυλή στο πίσω μέρος του ηλιακού. Η εσωτερική αυλή έχασε τώρα τον κυρίαρχο ρόλο της στη λειτουργία του κτιρίου. Στις προσόψεις των οικοδομών, έμφαση δίνεται στο κεντρικό τμήμα όπου οι εξώθυρες διακοσμούνται με λαξεμένα πέτρινα πλαίσια, σφυρήλατες σιδεριές στους φεγγίτες και περίτεχνα ξύλινα σκαλίσματα. Ο όροφος χαρακτηρίζεται από διαμήκη ξύλινα ή, πιο πρόσφατα, μπαλκόνια από σκυρόδεμα τα οποία στηρίζονται πάνω σε ξύλινους ή μεταλλικούς προβόλους και στολίζονται με περίτεχνα κιγκλιδώματα από σφυρήλατο σίδερο. Τα ανοίγματα στο δρόμο αυξήθηκαν σε αριθμό και μέγεθος και πλαισιώνονται από πλαίσια με λαξευτή πέτρα. Στους κεντρικούς εμπορικούς άξονες αναπτύχθηκε ένας νέος τύπος κτιρίου που συνδυάζει διάφορες χρήσεις. Στο ισόγειο, στεγάζεται η οικονομική και εμπορική δραστηριότητα των ιδιοκτητών, ενώ ο όροφος αποτελεί το χώρο κατοικίας. Μεγάλες σανιδωτές πόρτες οδηγούνε από το δρόμο απευθείας στα καταστήματα, εργαστήρια ή καφενεία, ενώ η εξώθυρα οδηγεί στον προθάλαμο

του κλιμακοστασίου που δίνει πρόσβαση στον όροφο. Οικοδομικά υλικά και τρόπος δόμησης Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Λευκάρων, όπως γενικά η παραδοσιακή αρχιτεκτονική, χαρακτηρίζεται από τη χρήση εύχρηστων και διαθέσιμων στην περιοχή υλικών, κατάλληλων για την κατασκευή κτιρίων, και από την άμεση σχέση της με την τοπογραφία, το κλίμα και τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες. Η περιοχή των Λευκάρων είναι πλούσια σε ασβεστόλιθο αλλά φτωχή σε χώμα και ξυλεία. Συνεπώς, η σκληρή και δύσκολη στην επεξεργασία πέτρα των Λευκάρων έγινε το κύριο οικοδομικό υλικό για την οικοδόμηση των κτιρίων και το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα του οικισμού. Οι πετρόκτιστοι τοίχοι κτίζονται με χωματοπηλό και επιχρίονται με παχύ στρώμα άσπρου χώματος στο εσωτερικό, ενώ εξωτερικά ασβεστώνονται (συνήθως με λουλάκι). Με την εισαγωγή του γύψινου κονιάματος, το εσωτερικό των κτιρίων καθώς επίσης και η πρόσοψη των κτιρίων με νεοκλασσικές επιρροές επιχρίεται και βάφεται με έντονα χρώματα, δίνοντας ένα νέο ύφος στην όψη του οικισμού. Οι εσωτερικοί διαχωριστικοί τοίχοι, κυρίως στα ανώτερα πατώματα, κατασκευάζονται συχνά από ντολμάδες (τοίχοι με ξύλινο σκελετό και γέμισμα από διάφορα υλικά όπως πέτρες κ.λπ. επιχρισμένοι

3. Διάγνωση

Σπίτι με νεοκλασικές επιρροές

με γύψο). Καθώς η ξυλεία είναι λιγοστή στην περιοχή, το ξύλο χρησιμοποιείται αποκλειστικά για την κατασκευή της οροφής, τις πόρτες και τα παράθυρα. Η καμάρα αποδείχθηκε αποτελεσματικό μέσο στήριξης και αντικατέστησε την κεντρική δοκό που στηρίζεται σε στύλο. Τα δάπεδα αποτελούνται συνήθως από γυψομάρμαρα, λιθόστρωτα ή χώμα, ενώ στις οικοδομές με νεοκλασικές επιρροές χρησιμοποιούνται επίσης έγχρωμα τσιμεντένια πλακίδια, κυρίως στο χώρο υποδοχής. Οι στέγες ήταν αρχικά ξύλινες με επίπεδα χωμάτινα δώματα, ενώ αργότερα αντικαταστάθηκαν με επικλινείς στέγες με κεραμίδια. Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα εμφανίστηκαν νέα υλικά, όπως το σκυρόδεμα και ο σίδηρος, που αντικατέστησαν τις παραδοσιακές στέγες και τα ξύλινα μπαλκόνια.

Πετρόκτιστη τοιχοποιία ασβεστωμένη με λουλάκι

Το χρώμα στη λευκαρίτικη αρχιτεκτονική Το χρώμα ήταν εξαιρετικά σημαντικό στην αρχιτεκτονική έκφραση των κατοίκων των Λευκάρων. Πριν από την εισαγωγή του γύψινου κονιάματος, η αυστηρή πέτρινη τοιχοποιία ζωντάνευε με το λουλάκι (ανόργανη χρωστική ουσία με ζωηρό γαλάζιο χρώμα), το οποίο οι νοικοκυρές διέλυαν σε ασβέστη και νερό και έβαφαν τα σπίτια τους κυρίως το Πάσχα. Οι διάφορες αποχρώσεις του λουλακιού κυριαρχούσαν χρωματικά στα Λεύκαρα, τόσο που Ελληνίδα συγγραφέας στο ταξιδιωτικό της χρονικό στη δεκαετία του ‘50 αποκάλεσε τα Λεύκαρα “το γαλάζιο χωριό”. Το γαλάζιο όμως δεν είναι το μόνο χρώμα που χρησιμοποιείται. Η επιχρισμένη τοιχοποιία των νεοκλασικών

και άλλων κτιρίων του πρώιμου 20ού αιώνα βάφεται σε φωτεινά χρώματα, συνήθως ώχρα, κυανό, τερρακότα ή πράσινο, δίνοντας στον οικισμό τη χαρακτηριστική του όψη. Στο εσωτερικό των σπιτιών και στις εσωτερικές αυλές, το χρώμα βρίσκεται και πάλι σε περίοπτη θέση. Εδώ η επιλογή των χρωμάτων είναι πλουσιότερη και περιλαμβάνει το κόκκινο, το καφέ, το πράσινο, κ.λπ. Ο χώρος υποδοχής ορισμένων κτιρίων είναι κομψά διακοσμημένος με τοιχογραφίες. Γεωμετρικά φατνώματα με τυποποιημένα σταμπωτά μοτίβα διακοσμούνε το κεντρικό τμήμα του τοίχου, ενώ στο κάτω τα φατνώματα βάφονται έτσι ώστε να μοιάζουν με μάρμαρο. Στο πάνω τμήμα τα φατνώματα διακοσμούνται με μοτίβα με θέματα από τη χλωρίδα και πανίδα του τόπου, επαναλαμβανόμενα γεωμετρικά

19

3. Διάγνωση

μοτίβα ή με απλές μπορντούρες σε ποικίλα χρώματα.

3.2 Η κατάσταση του δομημένου τοπίου πριν από την επέμβαση Οι οικοδομές της περιοχής του Πιλοτικού Έργου είναι ως επί το πλείστον διώροφες, με επικλινείς στέγες με κεραμίδια. Χρονολογούνται στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα και φέρουν τα χαρακτηριστικά των αρχιτεκτονικών τάσεων κάθε περιόδου. Οι περισσότερες από τις προσόψεις, πριν από την επέμβαση, βρίσκονταν σε αρκετά καλή κατάσταση, αλλά είχαν υποστεί διάφορες επεμβάσεις, με επιπτώσεις στις διαστάσεις και τη μορφή των ανοιγμάτων, στα μπαλκόνια, στα επιχρίσματα και φυσικά στα χρώματα. Τα δύο τελευταία είχαν υποστεί τις περισσότερες αλλαγές κατά τις τελευταίες δεκαετίες, αφού η τάση για τα νέα υλικά οδήγησε τους ανθρώπους στη συγκεκριμένη γειτονιά (και στα Λεύκαρα γενικά) στην αντικατάσταση του παραδοσιακού γυψοκονιάματος με το τσιμέντο. Επιπλέον, η νέα αντίληψη περί «παραδοσιακού» που επικράτησε στην αρχή της δεκαετίας του ‘80 ώθησε τους ιδιοκτήτες των σπιτιών να αφαιρέσουν το γυψοκονίαμα από τις προσόψεις, προκειμένου να αποκαλυφθεί η πετρόκτιστη τοιχοποιία. Η αρμολόγηση της λιθοδομής με τσιμέντο αλλοίωσε

20

ακόμα περισσότερο την αρχική όψη των προσόψεων. Λειτουργικοί λόγοι, οι νέες αισθητικές τάσεις και η προτίμηση στα υλικά που δεν χρειάζονται συντήρηση οδήγησαν σε αλλαγές στο μέγεθος, τη μορφή και τα υλικά κατασκευής των ανοιγμάτων. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα ξύλινα ανοίγματα είχαν αντικατασταθεί με κατασκευές από σίδερο ή αλουμίνιο. Η ο δ ό ς Τιμίου Σταυρού είναι ασφαλτοστρωμένη. Η συντήρηση του δρόμου γίνεται με την περιοδική επάλειψη του οδοστρώματος με νέα στρώση ασφάλτου πάνω από την υφιστάμενη, με αποτέλεσμα την ανύψωση της στάθμης του δρόμου. Ετσι πολλά από τα κατώφλια των εισόδων των σπιτιών βρίσκονται τώρα κάτω από τη επιφάνεια του δρόμου. Το αρχικό λιθόστρωτο, αν σώζεται, είναι θαμμένο κάτω από την άσφαλτο. Το υφιστάμενο πλακόστρωτο της πλατείας έγινε το 1997. Το δίκτυο ηλεκτροδότησης χρονολογείται στα τέλη της δεκαετίας του ‘50 και παρουσιάζει μια αναχρονιστική εικόνα: τα καλώδια του ηλεκτρικού και τηλεφωνικού δικτύου κρέμονται στους τοίχους δημιουργώντας μια ακαταστασία που επιδεινώνεται από τις νέες εγκαταστάσεις που προστίθενται συνεχώς. Ο οδικός φωτισμός είναι επίσης παλιός. Οι παλιοί λαμπτήρες της ΑΗΚ αποτελούν πλέον χαρακτηριστικό στοιχείο του δομημένου

τοπίου, αλλά έχουν σκουριάσει ή δεν λειτουργούν. Ο υφιστάμενος εξοπλισμός και οι πινακίδες στους δρόμους είναι κακής ποιότητας και χρειάζονται αναβάθμιση. Δεν υπάρχει κανένας ελεγχόμενος χώρος στάθμευσης στην περιοχή. Η πλατεία της εκκλησίας χρησιμοποιείται μόνιμα ως χώρος στάθμευσης, όπως άλλα σημεία και εσοχές του δρόμου. Σημεία με ιδιαίτερο ενδιαφέρον Στα ανατολικά της πλατείας βρίσκεται η κύρια εκκλησία των Λευκάρων, ένα μεγάλο οικοδόμημα φραγκοβυζαντινού ρυθμού που χρονολογείται στο 18ο αιώνα. Είναι αφιερωμένη στον Τίμιο Σταυρό, ένα κομμάτι του οποίου φυλάσσεται με ευλάβεια στο υπέροχα σκαλισμένο και επιχρυσωμένο εικονοστάσι. Την εκκλησία, κηρυγμένη σε Αρχαίο Μνημείο Β΄ Πίνακα, επισκέπτονται οι τουρίστες ως το κυριότερο αξιοθέατο των Λευκάρων και οι κάτοικοι για τις λειτουργίες και άλλες θρησκευτικές τελετές. Δύο φορές το χρόνο οργανώνεται πανήγυρη στο χώρο γύρω και μπροστά από την εκκλησία για τον εορτασμό του Τιμίου Σταυρού. Στη βόρεια άκρη του χώρου του Πιλοτικού Εργου βρίσκεται το παρεκκλήσι που είναι αφιερωμένο στον Άγιο Μάμα. Είναι μια μικρή εκκλησία βυζαντινού ρυθμού με

3. Διάγνωση

Νότια άποψη του χώρου Πιλοτικής Δράσης

τρούλο και στοά από καμάρες (ηλιακό) κατά μήκος της πρόσοψης. Το ξενοδοχείο δίπλα από το παρεκκλήσι του Αγίου Μάμα είναι ένα μεγάλο διώροφο κτίριο που λειτουργούσε σαν πανδοχείο μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. Το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα του κτιρίου είναι ο ηλιακός με τις καμάρες κατά μήκος της πρόσοψής του. Το ξενοδοχείο και η παρακείμενη εκκλησία του Αγίου Μάμα ανήκουν στην Εκκλησία των Λευκάρων. Οι προσόψεις τους είναι ενωμένες με το ίδιο σύστημα καμάρων, διαμορφώνοντας το πιο αξιόλογο αρχιτεκτονικό στοιχείο του δρόμου.

Η εκκλησία του Αγίου Μάμα.

Τα κτίρια που βρίσκονται στην περιοχή ανήκουν σε δύο διαφορετικές τυπολογίες: στη λαϊκή αρχιτεκτονική (τέλη 19ου αιώνα) και στην αρχιτεκτονική με αστικές επιρροές που έχουν περιγραφεί σε προηγούμενο κεφάλαιο.

τεκμηρίωση και τις συνεντεύξεις (προφορικές μαρτυρίες) των κατοίκων. Αναλύθηκαν όλα τα στοιχεία του δομημένου περιβάλλοντος τα οποία περιγράφονται πιο κάτω: Τοιχοποιίες

3.3 Χαρακτηριστικά και παθολογία των κατασκευών Ένα από τα σημαντικότερα στάδια της μελέτης ήταν η έρευνα και η ανάλυση των Υφιστάμενων στοιχείων του χώρου Πιλοτικής Δράσης. Το στάδιο αυτό της μελέτης βασίστηκε στην επιτόπια έρευνα, την παρατήρηση, τη φωτογραφική

Οι τοιχοποιίες είναι κτισμένες με τοπικό ασβεστόλιθο. Η λιθοδομή κτίζεται σε δύο παρειές, με τη χρήση συνδετικού κονιάματος από χωματοπηλό. Τα κενά ανάμεσα στις πέτρες γεμίζονται με θραύσματα πέτρας (χαλίκωμα), πυκνά τοποθετημένα και στερεωμένα με το ίδιο κονίαμα. Το πάχος του τοίχου είναι συνήθως 50 έως 55 εκατοστά.

21

3. Διάγνωση

Τα προβλήματα που παρουσιάζει η λιθοδομή οφείλονται κυρίως στη φθορά του κονιάματος αρμολόγησης, γεγονός που έχει ως συνέπεια την απώλεια του χαλικώματος και την περαιτέρω φθορά της λιθοδομής. Η υγρασία, είτε ανερχόμενη είτε κατερχόμενη (λόγω της κακής κατάστασης των στεγών), αποτελεί το κύριο πρόβλημα στις τοιχοποιίες. Επίσης έχουν παρατηρηθεί επεμβάσεις και μετατροπές όπως αρμολόγησης ή σουβάτισμα με τσιμέντο, υλικό ασυμβίβαστο με τον ασβεστόλιθο. Επιχρίσματα Η τάση που επικρατούσε κατά τις τελευταίες δεκαετίες στα Λεύκαρα ήταν ότι η εμφανής λιθοδομή των τοίχων είναι το αυθεντικότερο χαρακτηριστικό γνώρισμα της τοπικής αρχιτεκτονικής. Η έρευνα απέδειξε ότι πρόκειται για εσφαλμένη αντίληψη, τουλάχιστον για μια μεγάλη κατηγορία οικοδομών. Οι τοιχοποιίες των Λευκάρων ήταν ως επί το πλείστο επιχρισμένες και μπογιατισμένες και σίγουρα η εικόνα της κωμόπολης πριν από 50 χρόνια είχε πολύ περισσότερο χρώμα. Ασβέστωμα: Ο παλαιότερος τύπος επιχρίσματος που εντοπίστηκε στο χώρο του Πιλοτικού Έργου είναι το ασβέστωμα, απλό διάλυμα ασβέστη σε νερό, που απλωνόταν με είδος βούρτσας (φρουκάλι) πάνω στους πετρόκτιστους τοίχους. Αυτό το είδος επιχρίσματος απαντάται

22

κυρίως σε σπίτια πρώιμου τύπου. Τα αλλεπάλληλα στρώματα ασβεστώματος δείχνουν ότι αυτό ανανεωνόταν σε τακτά διαστήματα. Στις περισσότερες περιπτώσεις πρόσθεταν και σκόνη από λουλάκι στο διάλυμα του ασβέστη. Γυψοκονίαμα: Στις αρχές του 20ού αιώνα εισήχθηκε και διαδόθηκε το επίχρισμα από γυψοκονίαμα που απλωνόταν με μυστρί σε πάχος 2-3 εκατοστών και κάλυπτε τις ανωμαλίες της λιθοδομής. Το επίχρισμα αυτό διασώζεται ακόμα σε μερικές οικοδομές στο χώρο του Πιλοτικού Εργου. Η ευρύτερη έρευνα εντόπισε πολλές περιπτώσεις στις οποίες το γυψοκονίαμα καλύπτει το παλαιότερο ασβέστωμα, μια χαρακτηριστική ένδειξη της εξέλιξης των επιχρισμάτων στα Λεύκαρα. Η υγρασία και η έλλειψη συντήρησης ήταν ο κύριος λόγος φθοράς των επιχρισμάτων. Ωστόσο, η συστηματική αφαίρεση του γυψοκονιάματος υπήρξε ο σημαντικότερος παράγοντας εξαφάνισης του στοιχείου αυτού. Χρώματα Έγινε γενική μελέτη των χρωμάτων του οικισμού και εξειδικευμένη έρευνα χρώματος σε κάθε πρόσοψη του Πιλοτικού χώρου. Πληροφορίες για τα χρώματα έδωσαν και οι ένοικοι, πολλοί από τους οποίους διατηρούσαν την ανάμνηση του καθιερωμένου λουλακιάσματος κάθε

Οικοδομικά στοιχεία και παθολογίες των προσόψεων

χρόνο. Το αποτέλεσμα της έρευνας ήταν η αποκάλυψη μιας αρκετά πλατιάς γκάμας παραδοσιακών χρωμάτων που καλύπτει όχι μόνο τις τοιχοποιίες αλλά και άλλες επιφάνειες όπως πόρτες, παράθυρα και σιδεριές. Χρώματα σε τοιχοποιίες: Σε παλιά σπίτια που δεν έχουν υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις εντοπίστηκαν διάφορα χρώματα. Στο χώρο του Πιλοτικού Εργου βρέθηκε γαλάζιο (λουλάκι), λευκό, ώχρα, βαθυκόκκινες αποχρώσεις, ροζ και πράσινο, επιβεβαιώνοντας τις πληροφορίες για την ποικιλία στα χρώματα που επικρατούσε στην αρχιτεκτονική των Λευκάρων στο

3. Διάγνωση

πρόσφατο παρελθόν. Πρόκειται κυρίως για ανόργανες χρωστικές ουσίες όπως το μπλε λουλάκι, ορυκτά όπως οι διάφορες ώχρες ή οξείδια του σιδήρου, που διαλύονταν σε ασβέστη και νερό. Χρώματα σε πόρτες και παράθυρα: Όσον αφορά το χρώμα των ανοιγμάτων, η έρευνα έδειξε ότι οι κύριοι τύποι χρωματισμένων θυρών και παραθύρων ήταν οι ακόλουθοι: Οι μαγαζόπορτες μερικές φορές βάφονταν γκρίζες ή καφέ. Πόρτες και παράθυρα με φατνώματα είχαν πάντοτε μπογιατισμένες επιφάνειες, συχνά σε δύο χρώματα (συνήθως καφέ, γκρίζο ή πράσινο, σε συνδυασμό με υπόλευκο). Τα παράθυρα με περσιάνες ήταν πάντοτε μπογιατισμένα (συνήθως καφέ, πράσινο ή σε σκούρες αποχρώσεις του κόκκινου). Σημειώνεται ότι τα σανιδωτά ξύλινα ξωπόρτια έμεναν συνήθως άβαφα.

Αλλαγές στις προσόψεις από πρόσφατες επεμβάσεις

στοιχεία αυτά παρουσίαζαν φθορές λόγω της παρατεταμένης έκθεσης στις καιρικές συνθήκες και της έλλειψης συντήρησης.

Πόρτες και παράθυρα

δοκούς, τα οποία έχουν μια ιδιαίτερη μορφολογία και είναι πιο λεπτά και κομψά από τα βαριά τσιμεντένια μπαλκόνια των μεταγενέστερων περιόδων.

Μπαλκόνια Η ξυλεία στα παραδοσιακά ανοίγματα των οικοδομών στα Λεύκαρα είναι συνήθως από κυπριακό πεύκο. Οι κύριοι τύποι ανοιγμάτων είναι οι ακόλουθοι: Οι σανιδωτές πόρτες και παράθυρα απαντώνται συνήθως σε οικοδομές λαϊκής αρχιτεκτονικής. Οι πόρτες και παράθυρα με φατνώματα (κετταπέδες) και περσιάνες απαντώνται συνήθως σε οικοδομές με αστικές επιρροές. Τα

Τα μπαλκόνια είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία των προσόψεων του χώρου Πιλοτικής Δράσης. Τα παλαιότερα μπαλκόνια ήταν κατασκευασμένα από ξύλο, τα οποία στη συνέχεια ανακατασκευάστηκαν με πλάκες σκυροδέματος. Στις προσόψεις των κτιρίων με αστικές επιρροές κυριαρχούν τα στενόμακρα μπαλκόνια από σκυρόδεμα στηριζόμενα σε σιδερένιες

Η μακροχρόνια έκθεσή τους στις καιρικές συνθήκες έχει δημιουργήσει προβλήματα στη δομή των μπαλκονιών: η διείσδυση νερού προκάλεσε διάβρωση του σιδήρου και ράγισμα του σκυροδέματος με αποτέλεσμα να θρυμματίζεται στις άκρες. Σιδηροκατασκευές Τα μπαλκόνια φέρουν απλά ή περίτεχνα κιγκλιδώματα από σφυρήλατο σίδερο.

23

3. Διάγνωση

Προστατευτικές σιδεριές από το ίδιο υλικό απαντώνται στα τζάμια των ν με φατνώματα και στους φεγγίτες πάνω από τις πόρτες. Αρκετές έχουν περίτεχνα σχέδια αστικής τεχνοτροπίας. Η κύρια παθολογία των σιδερένιων στοιχείων είναι η σκουριά λόγω υγρασίας έλλειψης συντήρησης. Λιθόστρωτα Στα Λεύκαρα οι δρόμοι ήταν λιθόστρωτοι μέχρι το πρόσφατο παρελθόν. Από παλιές φωτογραφίες φαίνεται ότι η οδός Τιμίου Σταυρού διατηρούσε το λιθόστρωτο της μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ‘50.

24

Αργότερα τα λιθόστρωτα καλύφθηκαν από άσφαλτο. Είναι αμφίβολο κατά πόσο έχει διατηρηθεί καθόλου το αρχικό λιθόστρωτο στο δρόμο του Πιλοτικού Εργου, λόγω των επανειλημμένων εκσκαφών για έργα υποδομής κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Αναγκαστικά η έρευνα για το παλιό λιθόστρωτο στράφηκε σε άλλα σημεία της κωμόπολης, όπου διασώζονταν τμήματά του. Διαπιστώθηκε ότι αυτό αποτελείται από πέτρες της περιοχής ορθογώνιου σχήματος, κάθετα και πυκνά τοποθετημένες, με τη στενή τους πλευρά να σχηματίζει την επιφάνεια του λιθόστρωτου. Δεν εντοπίστηκαν ιδιαίτερα μοτίβα, αλλά σε ορισμένα σημεία υπάρχει μια κεντρική γραμμή (λίνια) στο μέσο του δρόμου.

3.4 Αποτύπωση προσόψεων Η έρευνα διεξάχθηκε ταυτόχρονα με την ετοιμασία των σχεδίων, που ανατέθηκε σε ομάδα αρχιτεκτόνων του ιδιωτικού τομέα. Πρώτα έγινε η αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης, με λεπτομερή σχεδιασμό των προσόψεων. Τα σχέδια που αφορούσαν το πρώτο στάδιο της μελέτης δηλαδή την αποτύπωση, αποτελούνται από: Α. Χωροταξικά σχέδια βασισμένα σε δορυφορικές λήψεις και σχέδια του κτηματολογίου, κατόψεις του Πιλοτικού χώρου, σχέδια στεγών και χρήσεις γης καθώς και σχέδια της πλατείας σε κλίμακα 1:200 (σχέδια και τομές).

3. Διάγνωση Adobe InDesignAdobe

Β. Αναπτύγματα δρόμων σε κλίμακα 1:100, προσόψεις σε κλίμακα 1:50 της κάθε οικοδομής ξεχωριστά, με επισήμανση όλων των εμφανών στοιχείων (υλικά, χρώματα και άλλα στοιχεία). Γ. Λεπτομερή σχέδια σε κλίμακα 1:20 των θυρών, παραθύρων, σιδηροκατασκευών και μπαλκονιών.

25

4. Η Πρόταση

4.1 Προβληματισμοί και κριτήρια για την αποκατάσταση Αφού ολοκληρώθηκαν τα πρώτα στάδια της μελέτης, η ομάδα του Έργου είχε στη διάθεσή της μια εμπεριστατωμένη περιγραφή/αποτύπωση και ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης του χώρου. Πριν από την ετοιμασία της τελικής μελέτης προηγήθηκαν κάποιες σκέψεις και προβληματισμοί: πρώτα έπρεπε να προσδιοριστούν οι στόχοι σε σχέση με τις ομάδες στις οποίες απευθύνεται το Έργο, δηλαδή τις τοπικές αρχές και την κοινότητα των Λευκάρων, τους ιδιοκτήτες των παραδοσιακών κτιρίων γενικά, τους ιδιοκτήτες/χρήστες των οικοδομών της περιοχής του Πιλοτικού Εργου, καθώς και τους επισκέπτες. Στο πλαίσιο αυτό καθορίστηκαν οι στόχοι της Πιλοτικής Δράσης: το Έργο έπρεπε να αποτελέσει πρότυπο «βέλτιστης πρακτικής» για τα επόμενα έργα του ίδιου τύπου και να βοηθήσει την τοπική κοινότητα να αντιληφθεί και να εκτιμήσει τον πλούτο και την αξία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Ένας άλλος στόχος ήταν

26

να προβληθεί στην τοπική κοινότητα η βελτίωση της όψης μιας οικοδομής με την κατάλληλη μέθοδο αποκατάστασης. Επιπλέον, το Έργο στόχευε σε κάτι περισσότερο από τον απλό εξωραϊσμό του αστικού τοπίου: να δοθούν στους τεχνίτες πρακτικά παραδείγματα σωστών μεθόδων και τεχνικών αποκατάστασης, να ενισχυθεί η έρευνα σχετικά με τις παραδοσιακές μεθόδους δόμησης και τεχνογνωσίας και, το κυριότερο, να μελετήθούν και να εξεταστούν διαφορετικές λύσεις και προσεγγίσεις όσον αφορά τα διάφορα αρχιτεκτονικά στοιχεία και τις ενδεχόμενες επεμβάσεις. Δεύτερον, έπρεπε να μελετηθεί η θεωρητική πλευρά του θέματος. Έπρεπε να εκτιμηθεί ο βαθμός των μεταγενέστερων επεμβάσεων στις προσόψεις, να γίνει αξιολόγηση των αρχιτεκτονικών στοιχείων ανάλογα με τη σημασία τους και να αποφασιστεί ποιές φάσεις έπρεπε και μπορούσαν να αποκατασταθούν. Όσον αφορά το βαθμό επέμβασης, οι μετατροπές που έγιναν κατά καιρούς στις προσόψεις από τους ιδιοκτήτες ταξινομήθηκαν σε δύο κατηγορίες: • Οι μεγάλης κλίμακας μετατροπές (ως επί το πλείστον μη αναστρέψιμες), που περιλάμβαναν κατεδάφιση σημαντικών τμημάτων του κτιρίου με αποτέλεσμα την αλλοίωση της μορφολογίας τους.

• Οι σχετικά ήπιες μετατροπές που δεν επεμβαίνουν στη δομή της οικοδομής και

4. Η Πρόταση

που θα μπορούσαν να αποκατασταθούν σχετικά εύκολα: αλλαγές σε επιχρίσματα και χρώματα, αντικατάσταση και αλλοίωση θυρών και παραθύρων κ.λπ. Από τη διάγνωση είχε διαφανεί ότι ο χώρος του Πιλοτικού Έργου ήταν ένας αστικός ιστός που μεταβαλλόταν στο πέρασμα του χρόνου: οι διάφορες μετατροπές στις προσόψεις των κτιρίων φανερώνουν μια εξέλιξη βασισμένη σε κοινωνικούς, οικονομικούς και αισθητικούς λόγους, που έπρεπε να ληφθούν υπόψη ως μέρος της ιστορίας της συγκεκριμένης περιοχής και της κωμόπολης γενικότερα. Λαμβάνοντας αυτά υπόψη, αποφασίστηκε ότι ο στόχος του Πιλοτικού Εργου δεν θα έπρεπε να

είναι η αποκατάσταση μιας και μοναδικής φάσης του δομημένου τοπίου, αλλά η διατήρηση των διαφορετικών στοιχείων που το συνθέτουν, όπως προέκυψαν από την εξέλιξη του μέσα στο χρόνο. Από την άλλη, κρίθηκε απαραίτητο να εξασφαλιστεί η ομοιογένεια του δομημένου τοπίου, κάτι που θα μπορούσε να επιτευχθεί με δύο τρόπους: την αφαίρεση των στοιχείων που ήταν απολύτως ξένα στο χαρακτήρα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και την αποκατάσταση/επαναφορά όσων στοιχείων αποτελούσαν σημαντικό μέρος της, δεδομένου ότι είχαν τεκμηριωθεί από τη διεπιστημονική έρευνα που προηγήθηκε. Μέσα σε αυτό το πνεύμα, η αποκατάσταση στοιχείων που είχαν

χαθεί, όπως η χρωματική παλέτα και το παραδοσιακό λιθόστρωτο θεωρήθηκε σαν ιδιαίτερα σημαντικός στόχος. Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας, η σύσταση, η υφή και οι χρωματισμοί των κάθετων και οριζόντιων επιφανειών, έπρεπε να παρουσιαστούν έτσι ώστε να αναδημιουργηθεί η εικόνα του παραδοσιακού περιβάλλοντος και να δοθεί το σωστό παράδειγμα προς μίμηση και σε άλλα σημεία της κωμόπολης. Τα υλικά που χαρακτηρίστηκαν ξένα και ανεπαρκή ήταν συνήθως εκείνα που εφαρμόστηκαν κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης που έγιναν κατά τα τελευταία 30 χρόνια. Συνεπώς, ο τσιμεντοσουβάς και η ψευδοπαραδοσιακή

27

4. Η Πρόταση

επένδυση από πέτρα που προστέθηκαν πρόσφατα έπρεπε να αφαιρεθούν. Μετατροπές στα ανοίγματα που έγιναν χωρίς να ληφθούν καθόλου υπόψη οι αρχές συντήρησης και αποκατάστασης έπρεπε να διορθωθούν ως προς τις διαστάσεις, αναλογίες και μορφές τους. Σημαντικά στοιχεία της παραδοσιακής

28

αρχιτεκτονικής, όπως τα επιχρίσματα και τα χρώματα, έπρεπε να αποκατασταθούν χρησιμοποιώντας παραδοσιακά υλικά και τεχνικές. Απαραίτητη κρίθηκε επίσης η βελτίωση των ηλεκτρικών εγκαταστάσεων. Τέλος, νοουμένου ότι η αποκατάσταση του αστικού τοπίου ήταν κάτι περισσότερο από την απλή αποκατάσταση των προσόψεων,

έπρεπε να βελτιωθούν και άλλα στοιχεία του χώρου, όπως οι πινακίδες, τα υπαίθρια καθίσματα και άλλος εξοπλισμός, ώστε να δημιουργηθεί ένα όμορφο περιβάλλον με ευχάριστες γωνιές για ξεκούραση και κοινωνικοποίηση. Ο αστικός εξοπλισμός μπορούσε να να κατασκευαστεί με σύγχρονα υλικά σε μοντέρνο σχεδιασμό.

4. Η Πρόταση Adobe InDesignAdobe

4.2 Σχέδια πρότασης αποκατάστασης Με βάση τα δεδομένα της έρευνας, τους προβληματισμούς και τα κριτήρια που περιγράφηκαν πιο πάνω, ετοιμάστηκε η πρόταση για την αποκατάσταση του αστικού τοπίου της περιοχής. Τα σχέδια που ετοιμάστηκαν περιλαμβάνουν τα εξής: Α. Αναπτύγματα δρόμου σε κλίμακα 1:100, με σήμανση των χρωμάτων. Προσόψεις σε κλίμακα 1:50 της κάθε οικοδομής ξεχωριστά, με περιγραφή των προτεινόμενων επεμβάσεων.

B. Κατόψεις και τομές του δρόμου με περιγραφή των προτεινόμενων επεμβάσεων. Γ. Λεπτομερή κατασκευαστικά σχέδια σε κλίμακα 1:20 για πόρτες και παράθυρα, μπαλκόνια και σιδηροκατασκευές. Δ. Κατόψεις τομές και όψεις σε κλίμακα 1:200 της πλατείας της εκκλησίας.

29

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

5.1 Ενέργειες της ομάδας Για την υλοποίηση του Έργου ήταν απαραίτητη η στενή συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων μερών. Όπως και σε όλες τις προηγούμενες φάσεις, αυτό προϋπόθετε συλλογική και διεπιστημονική εργασία. Ετσι, τα άτομα που είχαν εργαστεί μαζί κατά τις προκαταρκτικές φάσεις και την έρευνα θα συνέχιζαν τη συνεργασία τους κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης. Στα μέλη της ομάδας αυτής συγκαταλέγονταν αρχαιολόγος, αρχιτέκτονας και αρχιεπιστάτης από το Τμήμα Αρχαιοτήτων, που είναι ο συντονιστικός φορέας του RehabiMed στην Κύπρο, αρχιτέκτονας-πολεοδόμος από το συνεργαζόμενο Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως και οι αρχιτέκτονες από τον ιδιωτικό τομέα που ανέλαβαν την ετοιμασία της μελέτης. Το έργο ανατέθηκε σε ένα ντόπιο εργολάβο με καλή γνώση των παραδοσιακών τεχνικών δόμησης της περιοχής.

30

Το Έργο στόχευε σε μια σφαιρική αντιμετώπιση της περιοχής και γι’αυτό το λόγο η μελέτη περιλάμβανε την αποκατάσταση όλων των προσόψεων, την κατασκευή υποδομής για την απομάκρυνση των όμβριων υδάτων, την ανακατασκευή του λιθόστρωτου, την κατασκευή υπαίθριων καθιστικών και την ανάπλαση της πλατείας της εκκλησίας συμπεριλαμβανομένης της ανακατασκευής ενός κτιρίου που είχε κατεδαφιστεί, της οργάνωσης της κυκλοφορίας των οχημάτων και της δημιουργίας ενός στεγασμένου χώρου ξεκούρασης. Από τη συνολική πρόταση κατέστη δυνατή η αποκατάσταση 17 προσόψεων, η κατασκευή υποδομής για υπογειοποίηση του ηλεκτρικού δικτύου, η βελτίωση του υφιστάμενου εξωτερικού ηλεκτρικού δικτύου, η επιδιόρθωση και η ανακατασκευή μικρής επιφάνειας του λιθόστρωτου και η τοποθέτηση υπαίθριων καθιστικών και πινακίδων. Ανεξάρτητα από την έκταση υλοποίησης του Έργου, κρίθηκε πολύ σημαντικό να προσφερθεί στην κοινότητα μια μελέτη με σφαιρικό όραμα θέτοντας έτσι στη διάθεσή της τοπικής αρχής μια ολοκληρωμένη πρόταση με συνοχή, ένα εργαλείο για την προώθηση περαιτέρω αναβάθμισης της περιοχής μέσω δημόσιων και ιδιωτικών πρωτοβουλιών.

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

Ανακατασκευή της κατεστραμμένης τοιχοποιίας

Mπογιάτισμα τοιχοποιίας με λουλάκι

5.2 Εργασίες αποκατάστασης του αστικού τοπίου

το λόγο τοποθετήθηκε ενημερωτικός πίνακας στην πλατεία της εκκλησίας.

Οι εργασίες του Πιλοτικού Εργου ξεκίνησαν τον Ιούλιο του 2007. Οι εργασίες επικεντρώθηκαν σε στοιχεία που είχαν υποστεί μετατροπές εξαιτίας της φυσικής φθοράς ή της ανθρώπινης επέμβασης δηλαδή σε τοιχοποιίες, επιχρίσματα, χρώματα, ανοίγματα, κατώφλια, μπαλκόνια, σιδηροκατασκευές και απολήξεις στεγών (καρκάνια). Το έργο περιλάμβανε επίσης μέτρα για την καταπολέμηση της υγρασίας, όπως την τοποθέτηση υδρορροών. Τέλος, κρίθηκε απαραίτητη η ενημέρωση του κοινού για την Πιλοτική Δράση του Προγράμματος RehabiMed. Για αυτό

Καθαρισμός τοιχοποιίας και γενική επιδιόρθωση Η τοιχοποιία καθαρίστηκε με ήπια νεροβολή. Αφαιρέθηκαν επίσης πολύ κατεστραμμένοι σουβάδες, τσιμεντένιοι σουβάδες και άλλα ακατάλληλα υλικά όπως εισαγόμενη διακοσμητική πέτρινη επένδυση. Καθαιρέθηκαν τα μέρη των τοίχων που είχαν καταστραφεί και ήταν επικίνδυνα. Η λιθοδομή επισκευάστηκε ή συμπληρώθηκε όπου χρειαζόταν με τη χρήση τοπικής πέτρας και κονιάματος με βάση τον ασβέστη. Το ίδιο κονίαμα χρησιμοποιήθηκε για την αρμολόγηση.

Σε ορισμένες περιπτώσεις αποκαλύφθηκαν νέα στοιχεία σχετικά με τα ανοίγματα μετά την αφαίρεση του σουβά. Βρέθηκε δηλαδή ότι πόρτες και παράθυρα είχαν εν μέρει κτιστεί με αποτέλεσμα να μειωθούν οι αρχικές τους διαστάσεις. Η κάθε περίπτωση εξετάστηκε ξεχωριστά και δόθηκαν λύσεις ανάλογα με τις δυνατότητες επέμβασης. Όπου, λοιπόν, ήταν εφικτό, κάποια ανοίγματα αποκαταστάθηκαν στο αρχικό τους πλάτος. Επιχρίσματα Στις περισσότερες προσόψεις το αρχικό επίχρισμα είχε είτε αφαιρεθεί, είτε αντικατασταθεί με τσιμεντοσοβά, είτε παρουσίαζε εικόνα προχωρημένης

31

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

Πρόσοψη χωρίς επίχρισμα

Aποκατάσταση του επιχρίσματος στην πρόσοψη

Οι προσόψεις πριν

Επιλογή χρώματος από δείγματα

32

Οι προσόψεις μετά

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

φθοράς. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι τσιμεντοσοβάδες αφαιρέθηκαν και έγιναν επιχρίσματα από ασβεστοκονίαμα χωρίς τη χρήση οδηγών ευθυγράμμισης (μαστόρισσες), ακολουθώντας την παραδοσιακή τεχνική. Οπου ήταν δυνατό το αρχικό γυψοκονίαμα επισκευάστηκε στα σημεία όπου είχε φθαρεί και διατηρήθηκε. Για τα νέα επιχρίσματα των προσόψεων χρησιμοποιήθηκε ασβεστοκονίαμα καθώς ο βιομηχανικός γύψος είναι λιγότερο ανθεκτικός στην υγρασία. Χρωματισμοί Το επικρατέστερο χρώμα στην περιοχή του Πιλοτικού Έργου ήταν το γαλάζιο (λουλάκι). Υπήρχαν επίσης προσόψεις βαμμένες με ώχρα, λευκό, βαθύ κόκκινο και ροζ. Κατάλοιπα αυτών των χρωματισμών διατηρούνταν σε τμήματα ή και σε ολόκληρες προσόψεις. Έγιναν δείγματα χρωμάτων σε διάφορους τόνους για κάθε πρόσοψη, και αφού συγκρίθηκαν με τα αυθεντικά χρώματα, επιλέχθηκαν οι τελικοί χρωματισμοί. Χρησιμοποιήθηκαν χρωστικές ουσίες σε σκόνη διαλυμένες σε νερό και ασβέστη, σύμφωνα με την παραδοσιακή τεχνική. Το χρώμα απλώθηκε με βούρτσα πάνω στο ασβεστοκονίαμα ή απευθείας πάνω στην πετρόκτιστη τοιχοποιία, ανάλογα με το αρχιτεκτονικό ύφος κάθε πρόσοψης.

Πόρτες και παράθυρα Μετά από λεπτομερή εξέταση όλων των υφιστάμενων θυρών και παραθύρων, αποφασίστηκε ποια χρειάζονταν συντήρηση και ποια αντικατάσταση. Δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στη συντήρηση των αυθεντικών θυρών και παραθύρων που διασώζονταν, καθώς κρίθηκε πολύ σημαντικό να διατηρηθούν τα αυθεντικά στοιχεία των προσόψεων. Πόρτες και παράθυρα επισκευάστηκαν προσεκτικά και συντηρήθηκαν. Αφαιρέθηκαν τα ξένα στοιχεία (τσίγκοι και πρόχειρες επισκευές). Τα σάπια μέρη κόπηκαν και αντικαταστάθηκαν με ξύλινα ένθετα. Μεταγενέστερα στρώματα μπογιάς αφαιρέθηκαν με ειδικό για το σκοπό αυτό χημικό προϊόν (paint remover). Ακολούθησε συντήρηση του ξύλου με ειδικό λάδι και εντομοκτόνο. Τα παλιά σιδερένια εξαρτήματα (καρφιά, σύρτες, κλειδαριές) καθαρίστηκαν από τη σκουριά και συντηρήθηκαν με ειδικό αντιδιαβρωτικό προϊόν. Οι παλιές ξύλινες πόρτες και τα παράθυρα που είχαν φθαρεί σε σημείο που ήταν αδύνατη η επισκευή τους αντικαταστάθηκαν με νέες κατασκευές της ίδιας μορφής από ντόπιους ξυλουργούς. Οι πόρτες και τα παράθυρα από αλουμίνιο αντικαταστάθηκαν με νέες κατασκευές από ξύλο πεύκου ανάλογα με το αρχιτεκτονικό ύφος της κάθε πρόσοψης.

Παλιά πόρτα πριν από την επισκευή

Η πόρτα μετά από την επισκευή

33

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

Η αρχική πόρτα

Η πόρτα που τοποθετήθηκε το 1976

Aνακατασκευή της αρχικής πόρτας

Τα καινούρια ξύλινα και μεταλλικά εξαρτήματα όπως οι μεντεσέδες, οι σύρτες και οι κλειδαριές κατασκευάστηκαν σύμφωνα με τον παραδοσιακό τρόπο. Οι πόρτες και τα παράθυρα μπογιατίστηκαν με ματ λαδομπογιές. Σε μερικές περιπτώσεις, η αποκατάσταση των αρχικών ανοιγμάτων έγινε με τη βοήθεια παλιών φωτογραφιών.

να επισκευαστεί ή να ανακατασκευαστεί. Σε περιπτώσεις όπου αυτό ήταν δυνατό, το αρχικό κατώφλι επισκευάστηκε και διατηρήθηκε. Όπου η φθορά ήταν μεγάλη, ή όπου ήταν αδύνατο να αποκαλυφθεί το αρχικό κατώφλι καθώς αυτό βρισκόταν κάτω από το υψόμετρο του δρόμου, κατασκευάστηκε καινούργιο κατώφλι από πέτρα και τοποθετήθηκε λίγο πιο ψηλά από το επίπεδο του δρόμου, για να εμποδίζεται η είσοδος ομβρίων υδάτων στο εσωτερικό του σπιτιού.

Μπαλκόνια

Κατώφλια Κάθε κατώφλι μελετήθηκε ξεχωριστά προκειμένου να αποφασιστεί εάν έπρεπε

34

Τα μπαλκόνια από οπλισμένο σκυρόδεμα επισκευάστηκαν όπου χρειαζόταν. Τα σαθρά μέρη αφαιρέθηκαν και συμπληρώθηκαν, ο οπλισμός περάστηκε με εποξικό και εφαρμόστηκε επάλειψη από πολυμερές για προστασία του. Σε μια περίπτωση όπου το υφιστάμενο μπαλκόνι δεν μπόρεσε να επισκευαστεί εκτεταμένης φθοράς, αντικαταστάθηκε από νέο στις ίδιες διαστάσεις και με την ίδια μορφή.

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

Σιδηροκατασκευές Οι αυθεντικές σιδηροκατασκευές στα μπαλκόνια και τις πόρτες καθαρίστηκαν με μεταλλική βούρτσα και μετά με γυαλόχαρτο για να αφαιρέθει η σκουριά. Κατόπιν βάφτηκαν με μπογιά ειδική για μεταλλικές επιφάνειες. Απολήξεις στεγών Οι απολήξεις στεγών από ξύλο (καρκάνια) είχαν υποστεί σοβαρές ζημιές λόγω ελλιπούς συντήρησης για σειρά ετών. Τα σάπια ξύλινα μέρη του καρκανιού αντικαταστάθηκαν με ξύλινα στοιχεία

Κατάσταση προτού ολοκληρωθούν οι εργασίες

όμοια με τα αυθεντικά και τα κεραμίδια επανατοποθετήθηκαν προσεκτικά στη θέση τους. Το ξύλινο μέρος βάφτηκε στο αρχικό χρώμα. Υδροροές Η κατασκευή κατάλληλων υδροροών για απομάκρυνση των όμβριων υδάτων από τις στέγες και τις προσόψεις ήταν ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση των προσόψεων. Σε κάθε κτίριο τοποθετήθηκαν καινούριες κάθετες και οριζόντιες μεταλλικές υδροροές από γαλβανισμένο χάλυβα.

Κατασκευή νέου μπαλκονιού

Αφότου ολοκληρώθηκαν οι εργασίες

35

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

Κατάσταση προτού ολοκληρωθούν οι εργασίες

Κατάσταση προτού ολοκληρωθούν οι εργασίες

36

Αφότου ολοκληρώθηκαν οι εργασίες

Αφότου ολοκληρώθηκαν οι εργασίες

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

Πριν από την αποκάλυψη του λιθόστρωτου

Αποκάλυψη του αρχικού λιθόστρωτου

Το λιθόστρωτο μετά την αποκατάσταση

Λιθόστρωτα

στάθμευσης, προσφέρουν στους κατοίκους γωνιές ξεκούρασης και κοινωνικοποίησης. Τοποθετήθηκαν μεταλλικοί πάσσαλοι για παρεμπόδιση της στάθμευσης αυτοκινήτων στον καθιστικό χώρο.

πολύ σημαντική. Κάθε εβδομάδα πραγματοποιούνταν προγραμματισμένες συναντήσεις μεταξύ του εργολάβου και του αρχιτέκτονα. Στις περισσότερες από αυτές τις συναντήσεις η ομάδα του Έργου ήταν επίσης εκεί για να επιθεωρήσει την πρόοδο και την ποιότητα των εργασιών καθώς και να συζητήσει και λύσει τα προβλήματα που προέκυπταν. Επιπλέον, πραγματοποιούνταν συναντήσεις με τους ενοίκους και τους ιδιοκτήτες των οικοδομών, όποτε ήταν απαραίτητο. Στις συναντήσεις αυτές οι ιδιοκτήτες είχαν την ευκαιρία να εκφράσουν τις απόψεις τους συμμετέχοντας έτσι και οι ίδιοι στο Έργο. Γίνονταν επίσης συναντήσεις με την Τοπική Αρχή προκειμένου να ενημερωθεί ο δήμαρχος και το δημοτικό συμβούλιο για την πρόοδο των εργασιών και να

Σε δύο σημεία της οδού Τιμίου Σταυρού αποκαλύφθηκε τμήμα του παλιού λιθόστρωτου κάτω από ένα παχύ στρώμα ασφάλτου. Καθώς κρίθηκε σημαντικό να διατηρηθεί το αυθεντικό λιθόστρωτο που αποκαλύφθηκε, αποφασίστηκε να συντηρηθεί και να συμπληρωθεί στα σημεία που είχε καταστραφεί. Πινακίδες και υπαίθρια καθίσματα Οι παλιές εμπορικές πινακίδες αντικαταστάθηκαν με νέες πιο διακριτικές παραδοσιακό λευκαρίτικο κέντημα. Τα υπαίθρια καθίσματα που τοποθετήθηκαν στα ανοίγματα του δρόμου, που μέχρι τότε χρησιμοποιούνταν ως σημεία

Για την ενημέρωση των επισκεπτών σχετικά με τα έργα αποκατάστασης του προγράμματος τοποθετήθηκε στην πλατεία της εκκλησίας πινακίδα με φωτογραφίες και κείμενα που εξηγούν τα επιμέρους στάδια του Έργου. Επίβλεψη και τεκμηρίωση εργασιών Η συνεργασία ανάμεσα στα μέλη της ομάδας της Δράσης RehabiMed κατά τη διάρκεια των εργασιών ήταν

37

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

Καινούριες εμπορικές πινακίδες

Καινούρια υπαίθρια καθίσματα

ανταλλάξουν απόψεις για τα διάφορα θέματα που προέκυπταν. Καθ’ όλη τη διάρκεια των εργασιών, η ομάδα κρατούσε λεπτομερές αρχείο με φωτογραφίες που καταγράφουν την εξέλιξη των εργασιών και τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν σε κάθε επέμβαση.

5.3 Αποτελέσματα και απήχηση Γενικά ότι οι στόχοι που τέθηκαν στην αρχή του προγράμματος έχουν επιτευχθεί. Οι εργασίες που εκτελέσθηκαν στη γειτονιά των Λευκάρων που είχε επιλεγεί για την υλοποίηση του Πιλοτικού Έργου κυριολεκτικά μεταμόρφωσαν το χώρο, του οποίου η αξιόλογη αρχιτεκτονική είχε

38

Επιθεωρώντας τις εργασίες

Ενημερωτική πινακίδα

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

υποστεί μετατροπές που υποβίβαζαν το χαρακτήρα της. Επιπλέον, τα παραδοσιακά στοιχεία που κινδύνευαν να εξαφανιστούν, όπως τα επιχρίσματα και τα χρώματα, αποκαταστάθηκαν ως αδιάσπαστο τμήμα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής των Λευκάρων. Η συμμετοχή του κοινού ήταν ο δεύτερος στόχος που είχε τεθεί και επιτεύχθηκε. Το Έργο έγινε αποδεκτό από την κοινότητα και τους επισκέπτες. Σ’ αυτό βέβαια είχε συμβάλει σημαντικά ο συνεχής διάλογος με τις τοπικές αρχές, τους συμμετέχοντες και το ευρύτερο κοινό ήδη από τα αρχικά του στάδια. Ο τρίτος στόχος ήταν η παρουσίαση ενός έργου που θα χρησίμευε ως πρότυπο για την αποκατάσταση του αστικού τοπίου και σε άλλες περιοχές. Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι οι επιδράσεις του Πιλοτικού Έργου του Προγράμματος RehabiMed άρχισαν ήδη να φαίνονται και σε άλλα έργα αποκατάστασης. Στα Λεύκαρα, για παράδειγμα, σε ένα από τα μεγαλύτερα και αντιπροσωπευτικότερα συμπλέγματα του χωριού, στην οικία Πάτσαλου (σήμερα Τοπικό Μουσείο Παραδοσιακής Κεντητικής και Αργυροχοΐας), επαναφέρθηκε το επίχρισμα στην πρόσοψη και το αυθεντικό χρώμα στα ανοίγματα του Μνημείου. Μέσα στο ίδιο πνεύμα της Μεθόδου RehabiMed οι αρμόδιες αρχές ενθαρρύνουν τους αρχιτέκτονες που αναλαμβάνουν έργα

Ο χώρος πριν τις εργασίες

Ο χώρος μετά τις εργασίες

Ο χώρος πριν τις εργασίες

Ο χώρος μετά τις εργασίες

39

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

Στιγμές χαλάρωσης σε ένα πιο όμορφο και φιλόξενο δημόσιο χώρο

αποκατάστασης να ακολουθούν τη μέθοδο που χρησιμοποιήθηκε στο Πιλοτικό Έργο και ειδικότερα την προκαταρκτική έρευνα και την τεκμηρίωση των στοιχείων που έχουν χαθεί και την ορθή αποκατάστασή τους. Προγράμματα συντήρησης και αποκατάστασης αστικού τοπίου είναι σε εξέλιξη ή πρόκειται να εφαρμοστούν και σε άλλες αγροτικές κοινότητες της Κύπρου. Και εδώ ενθαρρύνεται από τις αρμόδιες αρχές η εφαρμογή από τους μελετητές της Μεθόδου RehabiMed που χρησιμοποιεί την ιστορική έρευνα, τις προφορικές πληροφορίες, την τεκμηρίωση από αρχεία, την προσεκτική παρατήρηση

40

της τοπικής αρχιτεκτονικής και την ακρίβεια στα αρχιτεκτονικά σχέδια. Με τον τρόπο αυτό, οι μελέτες θα βασίζονται σε σωστά τεκμηριωμένα στοιχεία, που αποτελούν το σημαντικότερο βήμα προς μια ορθολογική μέθοδο συντήρησης και αποκατάστασης της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Επιπλέον, απέδειξε ότι ο διάλογος με τις τοπικές αρχές και όλους τους εμπλεκόμενους είναι απαραίτητος για την αποδοχή έργων αυτής της κλίμακας.

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

5.4 Δύο παραδείγματα Αρχική κατάσταση/ Αποτύπωση Πρόταση/Υλοποίηση

41

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

Αρχική κατάσταση/ Αποτύπωση Πρόταση/Υλοποίηση

42

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

Ο Υπουργός Συγκοινωνιών και Έργων και ο δήμαρχος Λευκάρων επισκέπτονται το χώρο

5.5 Εγκαίνια του Πιλοτικού Έργου Η τελετή εγκαινίων του Έργου δ ι οργ α ν ώ θ η κ ε α π ό το Τ μ ή μ α Αρχαιοτήτων και πραγματοποιήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2007. Στα εγκαίνια παρευρέθηκαν ο Υπουργός και ο Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου Συγκοινωνιών και Έργων, ο Υπουργός Δικαιοσύνης (που διατελούσε δήμαρχος Λευκάρων κατά την έναρξη του Προγράμματος), τοπικοί εκπρόσωποι, πρεσβευτές χωρών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, ο εκπρόσωπος της Αντιπροσωπείας της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Κύπρο, διάφοροι αξιωματούχοι, ο δήμαρχος, το Δημοτικό Συμβούλιο και κάτοικοι των Λευκάρων. Στην ομιλία του

ο Υπουργός Συγκοινωνιών και Έργων, κ. Χάρης Θράσου, εξήρε τα οφέλη της συμμετοχής της Κύπρου σε Ευρωπαϊκά προγράμματα Euromed Heritage όπως το CORPUS και το RehabiMed, και τόνισε τη σημασία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ως παράγοντα αειφόρου ανάπτυξης. Στη δική του ομιλία ο Δήμαρχος Λευκάρων εγκωμίασε το έργο που επιτελέστηκε στα Λεύκαρα και διαβεβαίωσε ότι στόχος του Δήμου είναι να αναβιώσει την παράδοση στα Λεύκαρα, με τη βοήθεια μιας δυναμικότερης αξιοποίησης της πλούσιας αρχιτεκτονικής και άυλης κληρονομιάς που διαθέτει η κωμόπολη.

Ο Τύπος κάλυψε το γεγονός με τίτλους που αποτυπώνουν το γενικότερο πνεύμα αποδοχής του Προγράμματος όπως “Τα Λεύκαρα ανακτούν το παραδοσιακό τους πρόσωπο”, “Εργασίες αποκατάστασης στα Λεύκαρα με κονδύλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης”, “Το πρόγραμμα RehabiMed συμβάλλει στην αποκατάσταση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής” και “επιχείρηση διάσωσης της παλιάς αρχιτεκτονικής”.

43

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

Προσόψεις παραδοσιακών σπιτιών που ζωγράφισαν μαθητές του δημοτικού σχολείου

5.6 Οι μαθητές του Δημοτικού σχολείου Λευκάρων συμμετέχουν στο Πρόγραμμα Η ιδέα για την εργασία των μαθητών με αφορμή το Πιλοτικό Εργο RehabiMed γεννήθηκε όταν μέλη της ομάδας RehabiMed το παρουσίασαν στα παιδιά των δύο τελευταίων τάξεων και τα ξενάγησαν στο χώρο όπου γίνονταν οι εργασίες. Το ενδιαφέρον που επέδειξαν μαθητές και δάσκαλοι για τις εργασίες οδήγησε στην απόφαση συμμετοχής των παιδιών σε μια ομαδική εργασία μεσα από την οποία θα παρουσίαζαν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Λευκάρων και το Πιλοτικό Έργο. Τα παιδιά πήραν φωτογραφίες, ζωγράφισαν προσόψεις παλιών σπιτιών και πήραν συνεντεύξεις από τους κατοίκους και

44

το δήμαρχο των Λευκάρων για τις παραδοσιακές οικοδομές και το Πιλοτικό Εργο. Παραθέτουμε χαρακτηριστικά αποσπάσματα των συνεντεύξεων:

κα Αθανασία Κορτάρη, ετών 65

Κάνατε καθόλου επεμβάσεις στο σπίτι σας; Το ταβάνι είχε καταρρεύσει και το φτιάξαμε. Τις καμάρες και τα πατώματα το ίδιο. Αλλάξαμε και το ξωπόρτι (την κύρια είσοδο) Ποια είναι η γνώμη σας για τις εργασίες που γίνονται στο δρόμο της εκκλησίας; Μ’ αρέσει, το ‘χουν φτιάξει πολύ ωραία τώρα εκεί κάτω. Θα ήθελα να έφτιαχναν λίγο και την πλατεΐτσα εδώ στη γειτονιά μου. Θα ‘ταν πολύ όμορφη με παγκάκια και λουλούδια μέσα σε γλάστρες.

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

κ. Χριστάκης Καλαβασσιώτης, ετών 80

κ. Αριστόδημος Αριστοδήμου, ετών 55

κ. Αντρέας Σώσειλος, Δήμαρχος Λευκάρων

Κάνατε καθόλου αλλαγές στο σπίτι από τότε που μετακομίσατε εδώ; Βεβαίως, αλλάξαμε τη διαμόρφωση αρκετά αφού τα παλιά σπίτια κατασκευάζονταν για να φιλοξενούν και ζώα, αλλά εμείς σήμερα δεν χρειαζόμαστε τους σταύλους. Χρειαζόμαστε περισσότερα δωμάτια και πιο λειτουργικούς χώρους.

Σας αρέσουν οι εργασίες που γίνονται στην οδό Τιμίου Σταυρού; Ναι! Αφαίρεσαν τις πόρτες και τα παράθυρα που δεν ταίριαζαν και έφτιαξαν καινούρια από ξύλο και τέτοια πράγματα. Τώρα μοιάζει με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της δεκαετίας του 1910.

Ποια είναι η γνώμη του Δήμου για αυτήν την προσπάθεια αξιοποίησης της κωμόπολης; Είναι ένα πολύ σημαντικό πρόγραμμα και για μας αποτελεί την αρχή μιας εργασίας που πρέπει να επεκταθεί σε όλες τις κύριες οδούς της κωμοπόλης.

Ποια είναι η γνώμη σας για τις εργασίες που γίνονται στο δρόμο της εκκλησίας; Ε, ναι! Είναι πολύ ωραία από αισθητικής άποψης. Αυτό το ευρωπαϊκό πρόγραμμα έκανε πολύ καλή δουλειά με την αποκατάσταση των κτιρίων. Τώρα τα σπίτια και ο δρόμος είναι πιο σιγυρισμένα.

Ποια είναι τα σχέδιά σας για το μέλλον; Σίγουρα αυτό το πρόγραμμα δείχνει πόσο σημαντικές είναι τέτοιου είδους εργασίες. Οι κάτοικοι είναι ενθουσιασμένοι. Για μένα η πλατεία της εκκλησίας αποτελεί προτεραιότητα.

45

5. Η υλοποίηση του Έργου: Αποτελέσματα και επιδράσεις

Πληροφορίες σχετικά με το Έργο

1. Εργο

πΡΟΤΥΠΟ ΕΡΓΟ ΣΤΑ ΛΕΥΚΑΡΑ: ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ AΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ

2. Εργοδότης

Τμήμα Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Συγκοινωνιών και Έργων Συνεργασία: Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως, Υπουργείο Εσωτερικών

3. Χώρος

πάνω Λεύκαρα, μέρος της οδού Τιμίου Σταυρού

4. Προϋπολογισμός

€145.000 (Συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ενωση στα πλαίσια του Προγράμματος RehabiMed του Euromed Heritage III, την Cooperation Espagnole και την Κυπριακή Δημοκρατία)

5. Εργολάβος

mELFICA CONSTRUCTION CO. LTD. Ξυλουργικές εργασίες: Γιώργος Ρούσσος & Σάββας Πτωχός, Πάνω Λεύκαρα

6. Διάρκεια

Έναρξη του Έργου: 12/2005 (Μελέτη) – 07/2006 (Εργασίες) Λήξη του Έργου: 01/2007

7. Επιστημονική ομάδα

τμήμα Αρχαιοτήτων Εύη Φιούρη, αρχαιολόγος Λένα Πισσαρίδου, αρχιτέκτονας Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως Ειρήνη Χατζησάββα, αρχιτέκτονας-πολεοδόμος Βασίλης Ιερείδης κ΄ Συνεργάτες Βασίλης Ιερείδης και David Castrillo, αρχιτέκτονες

46

Πρακτικός οδηγός συντήρησης και αποκατάστασης παραδοσιακού αστικού τοπίου

47

48

Τοιχοποιία Ι Επισκευές

Τα κατεστραμμένα ή φθαρμένα μέρη της τοιχοποιίας επισκευάζονται ακολουθώντας τις παραδοσιακές τεχνικές. Ο τεχνίτης πριν ξεκινήσει πρέπει να έχει έτοιμα τα απαιτούμενα υλικά: πέτρες διάφορων μεγεθών, θραύσματα πέτρας για την αρμολόγηση, κονίαμα ασβέστη και τα κατάλληλα εργαλεία.

Η τοιχοποιία βουρτσίζεται και καθαρίζεται με ελαφριά νεροβολή. Αφού επιλεγούν οι πέτρες, μια μικρή ποσότητα κονιάματος τοποθετείται βαθιά μέσα στην κοιλότητα.

Κατόπιν κάθε πέτρα τοποθετείται καλά μέσα στην κοιλότητα. Στα κενά που παραμένουν σφηνώνονται μικρότερες πέτρες, όσο πιο πυκνά γίνεται.

Ο πηλός δεν πρέπει να προεξέχει από τις πέτρες. Τυχόν παραπανίσια ποσότητα κονιάματος αφαιρείται με σκληρή βούρτσα αφού στεγνώσει. Για τον καθαρισμό της λιθοδομής και για την τοποθέτηση του κονιάματος στις στενές κοιλότητες μπορεί να χρησιμοποιηθεί ένα στενό και μυτερό κομμάτι σίδερο.

49

Τοιχοποιία ΙΙ Αρμολόγηση

Η αρμολόγηση της λιθοδομής γίνεται στα σημεία όπου χρειάζεται. Χρειάζεται υπομονή και ιδιαίτερη προσοχή, ώστε να μην αλλοιώνεται η αρχική μορφή της τοιχοποιίας.

Το πρώτο βήμα είναι να καθαριστεί η λιθοδομή και να αφαιρεθούν οι χαλαρές πέτρες. Οι στενές κοιλότητες καθαρίζονται με μυτερό σιδερένιο εργαλείο. Πρέπει να υπάρχουν πάντοτε έτοιμες για χρήση μικρές πέτρες και θραύσματα διαφόρων μεγεθών.

Μια

μικρή

ποσότητα

κονιάματος

με

ασβέστη τοποθετείται στην κοιλότητα με ένα στενό σιδερένιο εργαλείο και κατόπιν οι μικρές πέτρες σφηνώνονται μέσα όσο πιο πυκνά γίνεται, ώστε να μην υπάρχουν κενά ανάμεσά τους.

Οι

πέτρες

σπρώχνονται

με

ελαφρά

κτυπήματα μέσα στην κοιλότητα και το κενό γεμίζεται με κονίαμα, που όμως δεν πρέπει να προεξέχει από τις πέτρες. Τυχόν παραπανίσια

ποσότητα

αφαιρείται

σκληρή βούρτσα αφού στεγνώσει.

50

με

Εφαρμογή επιχρίσματος από ασβεστοκονίαμα

Το ασβεστοκονίαμα διατίθεται στην αγορά σε μορφή σκόνης ή πάστας. Είναι προτιμότερο να αποφεύγεται η εφαρμογή επιχρίσματος από ασβέστη κατά τις πολύ ζεστές και ξηρές ημέρες, επειδή ο ασβέστης χάνει την απαραίτητη υγρασία και δεν κολλά καλά στην επιφάνεια.

Το ασβεστοκονίαμα αναμιγνύεται με καθαρό νερό. Σε ξηρό καιρό, ο τοίχος πρέπει να καθαριστεί και να υγρανθεί με ράντισμα πριν να επιχριστεί.

Ένα πρώτο στρώμα ασβεστοκονιάματος εφαρμόζεται στην επιφάνεια των τοίχων με μυστρί ή πλατιά μύστρα.

Την επόμενη μέρα το επίχρισμα υγραίνεται και απλώνεται δεύτερο, λεπτότερο στρώμα ασβεστοκονιάματος. Η τελική επιφάνεια λειαίνεται

με

επίπεδο

σφουγγάρι. Το

ασβεστοκονίαμα πρέπει να διατηρείται υγρό με ραντίσματα κατά τις επόμενες 30 μέρες.

51

Χρωματισμός τοιχοποιίας

Η παραδοσιακή μέθοδος είναι η προσθήκη χρωστικής ουσίας σε μορφή σκόνης μέσα σε διάλυμα νερού και ασβέστη. Το λουλάκι, η φυσική ώχρα και τα οξείδια σιδήρου μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε αυτή την τεχνική. Το διάλυμα πρέπει να απλώνεται σε υγρή επιφάνεια, κατά προτίμηση με δροσερό καιρό.

Στην περίπτωση απλού ασβεστώματος, ο ασβέστης διαλύεται σε καθαρό νερό. Στο μίγμα προστίθεται αλάτι ως στερεωτικό χρώματος. Η συνήθης αναλογία για το ασβέστωμα είναι 3 μέρη νερό – 3 μέρη ασβέστης – 1/6 μέρος χοντρό αλάτι.

Για ασβέστωμα με χρώμα προστίθεται η χρωστική ουσία, η ποσότητα της οποίας μπορεί να ποικίλλει ανάλογα με την απόχρωση που θέλουμε να πετύχουμε. Περίπου 1/6 μέρος χρωστικής σκόνης σε 3 μέρη νερό και 3 μέρη ασβέστη είναι αρκετό.

Πριν από την εφαρμογή πρέπει και να καθαριστεί η λιθοδομή με σκληρή βούρτσα και να υγρανθεί η επιφάνεια. Το ασβέστωμα γίνεται με τη χρήση μεγάλης καθαρής βούρτσας. Το δεύτερο στρώμα εφαρμόζεται αφού στεγνώσει το πρώτο.

52

Συντήρηση και επισκευή των παλιών ανοιγμάτων

Οι αυθεντικές παλιές πόρτες και παράθυρα αποτελούν ένα σημαντικό μέρος του κτιρίου και πρέπει να διατηρούνται, αφού επισκευαστούν και συντηρηθούν προσεκτικά. Στις πιο δύσκολες περιπτώσεις είναι καλύτερο να ανατίθεται η εργασία σε έμπειρο συντηρητή.

Τα σάπια μέρη και τα ξένα στοιχεία από πρόχειρες επισκευές (μεταλλικά και ξύλινα μπαλώματα κ.λπ.), αφαιρούνται και τα κενά συμπληρώνονται με νέα ένθετα ξύλα.

Τα παλιά σιδερένια εξαρτήματα πρέπει να καθαριστούν από τη σκουριά και να περαστούν με αντιοξειδωτικό προϊόν. Η χρωματική έρευνα είναι σημαντική για τη χρήση των σωστών χρωματισμών.

Για την αφαίρεση της μπογιάς χρησιμοποιείται ειδικό χημικό προϊόν, που απλώνεται με πινέλο στην επιφάνεια και αφήνεται να δράσει για περίπου 5 λεπτά. Μετά η μπογιά αφαιρείται από την επιφάνεια με ειδικό ξύστρο. Όπου η μπογιά δεν αφαιρείται εύκολα τοποθετούνται κομπρέσες από ασετόν. Η σκουριά στις σιδεριές αφαιρείται με σκληρή βούρτσα και γυαλόχαρτο και τέλος απλώνεται ειδικό προϊόν για μεταλλικές επιφάνειες.

53

Λιθόστρωτο

Ι. Τοποθέτηση με ασβεστοπηλό

Η άσφαλτος ή το τσιμέντο αφαιρούνται προσεκτικά. Τα κενά του λιθόστρωτου συμπληρώνονται με πέτρες της περιοχής κάθετα και πυκνά τοποθετημένες. Οι πέτρες σφηνώνονται στο έδαφος με τη βοήθεια κτυπήματος με το ματσί.

Στην

περίπτωση

κατασκευής

νέου

λιθόστρωτου, το είδος, το μέγεθος και η φορά της πέτρας πρέπει να πλησιάζουν τα παραδοσιακά πρότυπα. Η επιφάνεια του εδάφους εξομαλύνεται και κοπανίζεται και οι πέτρες τοποθετούνται κάθετα και πυκνά πάνω σε στρώμα κονιάματος από άμμο και ασβέστη.

Τα κενά γεμίζονται με συνδετικό κονίαμα που αφήνεται να σφίξει και μετά η επιφάνεια καθαρίζεται με μεταλλικές βούρτσες.

54

Το παλιό λιθόστρωτο στους δρόμους των παραδοσιακών πυρήνων βρίσκεται συχνά κάτω από μεταγενέστερα στρώματα τσιμέντου ή ασφάλτου και μπορεί να εντοπιστεί με μια μικρή προκαταρκτική έρευνα. Τα κατεστραμμένα μέρη του παλιού λιθόστρωτου μπορούν να συμπληρωθούν με νέο λιθόστρωτο, στο ίδιο στυλ και υλικό. Για τα λιθόστρωτα υπάρχουν δύο τεχνικές, με ασβεστοπηλό ή με στεγνό χώμα.

Λιθόστρωτο

ΙΙ. Τοποθέτηση με χώμα (παραδοσιακή τεχνική)

Μέσα στους οικισμούς, το λιθόστρωτο γίνεται από τοίχο σε τοίχο. Πρώτα γίνονται οι

μαστόρισσες,

σειρές

από

πέτρες

τοποθετημένες κατά πλάτος ή κατά μήκος του δρόμου με τη βοήθεια ράμματος, που χωρίζουν το λιθόστρωτο σε τμήματα (αμπούστες). Εκτός οικισμού, οι άκρες του δρόμου τελειώνουν σε λίνιες, σειρές από μεγαλύτερες πέτρες. Στα λιθόστρωτα οι πέτρες τοποθετούνται κάθετα σε πυκνή διάταξη. Στη συνέχεια, ρίχνεται κοσκινισμένο και στεγνό χώμα στο λιθόστρωτο και σπρώχνεται μέσα στα κενά χρησιμοποιώντας μακρύ ραβδί και σκούπα. Τέλος, το λιθόστρωτο ραντίζεται. Στα πλακόστρωτα οι πέτρινες πλάκες τοποθετούνται οριζόντια, με την ίδια τεχνική.

Το λιθόστρωτο κατασκευάζεται με ελαφρά κλίση προς το κέντρο για απομάκρυνση των όμβριων. Σε μερικές περιπτώσεις διαμορφώνεται κανάλι με μαγαλύτερες πέτρες κατά μήκος του δρόμου στο κέντρο για το σκοπό αυτό. Στα σκαλοπάτια τοποθετούνται μεγάλες πέτρες, κάθετα τοποθετημένες.

55

3

Πιλοτικό Έργο

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ

Euromed

Euromed heritage

Agencia española De cooperación internacional

Col·legi d’aparelladors I arquitectes tècnics de barcelona

Τμήμα Αρχαιοτήτων Υπουργείο Συγκοινωνιών και Έργων Κύπρος

www.rehabimed.net

4