Труды кау 4 (34) 2016

KAU Transactions № ІV (34)

.

I-БӨЛІМ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР СЕРИЯСЫ

PART I SERIES OF HUMANITIES

РАЗДЕЛ I СЕРИЯ ГУМАНИТАРНЫХ НАУК

5

KAU Transactions № ІV (34)

.

УДК 378.147:7.01(574) А СОВРЕМЕННЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ВЫСШЕГО ЭТНОЭСТЕТИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ В РК Акбаева Л.Н., к.филос.н., ассоц. профессор ФОГП КазГАСА Акбаева А.Н., к.филос.н., доцент КазУМОиМЯ им. Абылай хана В статье рассмотрены основные современные тенденции этноэстетических исследований в Казахстане, представленные в двух научных областях – этнолитературоведческой и этнофилософской. Мақалада қазіргі кездегі Қазақстандағы этноәдебиеттанушылық және этнофилософиялық сияқты этноэстетикалық зерттеулердің екі басты ғылыми саладағы тенденциялары қарастырылған.

The articleconsiders modern major tendencies of ethnoestetic research in Kazakhstan, which are represented in two scientific fields – ethnoliterary and ethnophilosophical.

Стратегия развития вариативного образования в Республике Казахстан в отношении этноэстетического образования связывается с переходом от «безнациональной» унитарной школы, работающей по единым нормативным учебникам – к этнической дифференциации содержания образования. Поэтому цель предмета «Этноэстетика» обусловлена формированием студентов вузов Республики Казахстан как эстетических типов личности с наличием казахской эстетической ментальности [1]. Поскольку дисциплина «Этноэстетика» находится на стыке социальногуманитарных наук таких, как эстетика, этнофилософия, этноэтика (составляющие «верхний» – теоретический уровень), этнолитературоведение, этноискусствоведение («нижний» – эмпирический уровень) и этнопедагогика («объединяющий» – образовательно-педагогический уровень), то содержание новой предлагаемой социально-гуманитарой дисциплины обусловлено междисциплинарной интеграцией научных взглядов и теорий указанных областей. Эстетическая мысль в Казахстане с середины XX до начала XXI веков начинает развиваться на научно-теоретической основе в четырех научных областях: этнолитературоведческой, этнофилософской, этнопедагогической и этноискусствоведческой [2]. Из них этнолитературоведческое и этнофилософское направления являются самыми значительными ветвями казахской эстетической мысли, представленными эстетическими исследованиями видных 6

KAU Transactions № ІV (34)

.

казахских ученых литературоведов и философов-эстетиков. Это связано с тем, что универсальной познавательной системой, определяющей основание эстетического во всех его проявлениях (эстетические сознание, чувства, вкус, идеал, ценности; виды искусства), являются литература и философия. Наиболее видными казахскими литературоведами-эстетиками являются М. Каратаев и З. Кабдолов. Этнофилософское направление представлено, в основном, эстетическими исследованиями казахских ученых философов-эстетиков Б. Казыхановой и К. Нурлановой. Из теоретических проблем эстетики М. Каратаев рассматривает предмет эстетики и эстетическое сознание («Әдебиет және эстетика», статьи: «Движущаяся эстетика», «Ӛнердің эстетикалық сипаты», «Ювелир слова», «Раздумья о казахской литературе 1966-1971», «Сражающееся мировоззрение», «Воспитательная функция эстетических ценностей», «Человек – песня»). По его мнению: «Эстетика изучает прекрасное независимо от искусства в его непосредственном проявлении в действительности» (статья «Воспитательная функция эстетических ценностей») [3, с. 186]. Эстетическое сознание человека, по мнению Каратаева, формируется посредством приобщения к произведениям литературы и живописи, вырабатывающих «хороший вкус, гармонию и колорит,.. чувство формы». Эстетическая оценка связывается, прежде всего, с уровнем воспитания и со степенью художественной культуры. Главной целью эстетического воспитания является формирование системы эстетических чувств, взглядов, вкусов, культуры. В процессе определения уровня произведения искусства особую роль, по его мнению, играют эстетические чувства. Эстетическое воспитание, осуществляемое посредством художественного произведения, связано с «глубоким актуальным идейным содержанием, выраженным в совершенной художественной форме», которое и оказывает воспитательное воздействие на человека. Отсюда понимание им «каждого художественного произведения как эстетического открытия,.. воздействующего на психику читателя в эстетическом плане, то есть с точки зрения осуществления законов красоты» [3, с. 185]. «Воспитание красотой, приобщение к красоте» невозможно без формирования колористической культуры, осуществляющейся посредством таких видов искусства, как музыка, скульптура, живопись (статьи «Эстетический характер искусства», «Воспитательная функция эстетических ценностей»). Из теоретических проблем эстетики другой казахский литературоведэстетик Зейнолла Кабдолов рассматривает «предмет эстетики и ее категории – «прекрасное», «комическое», «трагическое», «героическое», «фантастическое»» («Әдебиет теориясының негіздері», «Арна», «Сӛз ӛнері», статья «Әуезовтің әсемдік әлемі»). Предмет эстетики З. Кабдолов определяет как науку об эстетическом отношении человека к действительности, объектом исследования которого является искусство («Әдебиет теориясының негіздері»). Истоки искусства восходят к народной культуре, превращаясь в духовную пищу народа: «Ӛнердің кәусәр туындысы халық ӛмірінің терең және мӛлдір қайнарынан 7

KAU Transactions № ІV (34)

.

шымырлап шығады да, сол халықтың ӛзінің рухани сусынына айналады» («Сӛз ӛнері») [4, с. 25]. История развития этноэстетической мысли связывается Кабдоловым («Сӛз ӛнері») с анализом эстетических воззрений казахских просветителей – «эстетикой критицизма» А. Кунанбаева, казахским народным устнопоэтическим творчеством Ч. Валиханова, эстетическим воспитанием Ы.Алтынсарина. В развитии категории «прекрасное» Кабдолов исходит из синтеза эстетического и этического в образах эстетически идеальных женщин Абая – бабушки Зере, мамы Улжан, возлюбленной Тогжан, жены Айгерим: «Сонда бір ожданы тап-таза иманнан құйылғандай мейірім-шафқатқа толы Зере – әжелердің үлгісі; салқын қанды, сарабдал, сабырлы ақыл иесі Ұлжан – аналардың үлгісі; «сылдырлаған шолпысы әлдеқандай былдырлаған тілмен» бар сыры мен назын Абайға ғана құпия баян ететін «ақ еті атқан таңдай аппақ» ару Тоғжан – алыстан аралайтын қол жетпес арман секілді махаббат таңының үлгісі; әні сәніне, сәні әніне астасқан асыл, аяулы Әйгерім – жас жігіттің нақ сүйер сұлу жарының үлгісі...» (статья «Әуезовтің әсемдік әлемі») [5, с. 91]. Категории «комическое», «трагическое», «героическое», «фантастическое» у З. Кабдолова отождествляются с сатирическими, трагическими, героическими и фантастическими образами, представляясь универсальными и для литературы, и для эстетики, различаясь лишь по методу их проявления: литературному или философскому. Категория комическое раскрывается через виды его отражения в искусстве: юмор, сарказм, иронию, гротеск, имеющих различные оттенки смеха. Если юмористический образ у Кабдолова положителен, то сатирический – отрицателен, отсюда и их различие в целях. Этнофилософское направление впервые находит проявление в творчестве Б.Казыхановой («Роль художественного наследия в эстетическом воспитании народа», «Эстетическая культура казахского народа», «Возьми в дорогу красоту»), заложившей основы теории и истории этноэстетической науки, трансформируя общие проблемы эстетики в этноэстетику на базе казахской художественной культуры. Впервые исследуя эстетическую культуру казахов, Казыханова рассматривает ее как часть мировой культуры («Эстетическая культура казахского народа»). Специфика казахской эстетической культуры раскрывается через диалектику эстетических понятий «традиция» и «новаторство», воплотившихся в трансформации главного структурного элемента эстетической культуры – искусства из народного в профессиональное. Казыхановой выделены следующие аспекты казахской эстетической культуры: а) приобщение к достижениям мирового и отечественного искусства как средства формирования эстетической культуры; б) формирование культуры труда (или производства) и культуры быта; в) эстетическое и художественное воспитание в семье; г) формирование эстетических взглядов и вкусов; д) единство эстетического и этического как критериев эстетических взглядов; е) изучение эстетических воззрениий классиков казахского просвещения как основы историко-эстетического направления этноэстетической культуры.

8

KAU Transactions № ІV (34)

.

Б.Р. Казыханова связывает анализ эстетических воззрений казахских мыслителей с эстетическими идеями казахских просветителей Ч.Валиханова, Ы.Алтынсарина, А.Кунанбаева: «Эстетические воззрения казахского народа впервые получили теоретическое обобщение и дальнейшее развитие в произведениях казахских просветителей-демократов Чокана Валиханова, Ибрая Алтынсарина, Абая Кунанбаева» [6, с. 100]. Эстетические взгляды А.Кунанбаева оцениваются ею как «вершина эстетической мысли казахского народа...», дающие человеку представление о красоте жизни и о высокой нравственности» [6, с. 107]. Теория эстетического воспитания связывается Б.Р. Казыхановой с выявлением его целей и задач, формированием эстетического вкуса и выборе искусства как средства эстетического воспитания. Цель эстетического воспитания она видит в «способности правильной оценки красоты в окружающей действительности.., научить людей понимать и воспринимать произведения искусства, побуждать человека к творчеству» («Роль художественного наследия в эстетическом воспитании народа») [7, с. 169]. То есть «формировать определенную систему эстетических взглядов и вкусов». Разработка теоретических основ этноэстетики продолжена в творчестве философа-эстетика Канат Нурлановой («Формирование и развитие художественно-эстетической культуры казахского народа», «Эстетика художественной культуры казахского народа», статьи «Символика мира в традиционном искусстве казахов», «Қазақ хандығы дәуіріндегі жырау поэзиясының эстетикалық ерекшеліктері», «Қазақтың дәстүрлі мәдениетінің эстетикалық ерекшеліктері»). Из теоретических проблем эстетики К. Нурланова рассматривает предмет эстетики, обуславливаемый ее базовой категорией «прекрасное», содержащей в себе три основания: понятие «прекрасное» («әсемдік ұғымы»); отождествление прекрасного с действительностью («әсемдікті ӛмір деп білу»); единство эстетического и этического («қазақ эстетикасының этикамен ажырамас біртұтастығы») (статья «Қазақ хандығы дәуіріндегі жырау поэзиясының эстетикалық ерекшеліктері»). В качестве средства формирования этноэстетического сознания К.Нурланова выдвигает метод созерцания – непосредственного зрительного постижения казахским человеком сущности действительности, и доставшегося ему в наследство от кочевой цивилизации, принципов взаимодействия с ней и постижения ее тайн: «Созерцание арқылы кӛшпелі дәуірде қазақ ӛзінің табиғатпен берік байланысын, ӛзінің жарық дүниемен рухани кіндестігін сезініп,.. адам мен әлем байланыстарын кӛзбен кӛріп, іштей сезіп, санаға тоқып ӛзінің эстетикалық негізін салған» [8, с. 120]. Философско-эстетической анализ К. Нурлановой казахской устной культуры основывается на следующих параметрах: а) принципе изустности; б) общении как ее сущностной характеристики; в) сотворчестве как органичном феномене изустности, г) импровизации как виде творчества; д) художественноэстетической содержательности слова. Художественно-эстетические 9

KAU Transactions № ІV (34)

.

особенности взаимодействия казахского фольклора и письменной литературы, по мнению Нурлановой, происходят через диалектическое соотношение эстетических понятий «традиция» и «новаторство», на основе историкоэстетического анализа четырех этапов казахской художественной культуры: а) эпической поэзии; б) акынской поэзии; в) культуры просвещения; г) современной художественной культуры (с нач. ХХ в. по современный период). В результате анализа природы эстетического в устной культуре казахов К. Нурлановой сформированы следующие выводы: а) длительность истории развития устной поэтической формы; б) ее духовно-нравственная содержательность; в) наличие принципа преемственности из-за ее общедоступности («Эстетика художественной культуры казахского народа»). «Эстетическое своеобразие слова в устной культуре связано с... художественнополифонической содержательностью его, когда прозвучавшее слово содержит в свѐрнутом виде всѐ слово «множества» (кӛпшілік)... Внутренний художественно-поэтический полилог – «всепроникающий субстрат устной культуры» [8, с. 75]. Нурланова выявляет два принципа существования казахского фольклора и литературы казахов – «притяжение» и «отталкивание», присущих творчеству практически всех казахских жырау – Асану Кайгы, Казтугану, Шалкиизу, Доспамбету, Бухару жырау и др. В связи с чем существенной особенностью эпической поэзии является содержательный синкретизм: «Их толгау пронизаны этикой своей эпохи, содержат в себе основы традиционной педагогики, этические и эстетические представления, даже знания о военном искусстве своего времени...» [8, с. 161]. Например, в содержании акынской поэзии отражены многочисленные наставления в духе «обычного права» и вековых этико-бытовых нормативов, основным мотивом которых явились родовые семейно-родственные связи, а излюбленными образами – люди разных поколений (предки, потомки), нашедшие отражение в толгау, посвященных анализу этапов психолого-возрастной трансформации человека (от 25 до 100 лет, например, в поэзии Бухара Жырау). В качестве эстетических моментов казахской поэзии ею выделены – духовность, возвышенность и религиозность (статья «Қазақ хандығы дәуіріндегі жырау поэзиясының эстетикалық ерекшеліктері»). Эстетическим аспектом эпической поэзии жырау является включение в ее содержание категории «героическое», отражающей «полноту духа», высокую гражданственность поэзии, направленную на формирование единой этнической общности, обеспечивших жырау звание «историков народа», а акынам – «памяти народа», «архивариусов», хранителей его истории в шежире (летописях). Таким образом, современными основными направлениями высшего этноэстетического образования в РК являются этнолитературоведческое и этнофилософское направления. Главные исследуемые ими проблемы – разработка теоретических проблем этноэстетики, эстетического воспитания, казахской эстетической культуры.

10

KAU Transactions № ІV (34)

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

.

Литература: Акбаева Л.Н. Основы казахской этноэстетики: Учеб. пособие. – Алматы: Атамұра, 2012. – 264 с. Акбаева Л.Н., Акбаева А.Н. Тенденции этноэстетических исследований в современном Казахстане / Сб. трудов межд. науч.-практ. конф. КазУМОиМЯ им. Абылай хана «Наследие Абылай хана: взаимосвязь и премеественность идей», посв. 300-летию Абылай хана. – Алматы: КазУМОиМЯ, 2013. – С. 288-292. Каратаев М.К. Собрание сочинений: В 3-х т. – Алматы: Жазушы, 1986. – Т. 2: Статьи и очерки. – 390 с. Қабдолов З. Сӛз ӛнері: Оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 352 б. Қабдолов З. Арна: Зерттеу-сын-эссе. – Алматы: Жазушы, 1988. – 256 б. Казыханова Б.Р. Эстетическая культура казахского народа. – Алма-Ата: Казахстан, 1973. – 330 с. Казыханова Б.Р. Роль художественного наследия в эстетическом воспитании. – Алма-Ата: Казахстан, 1967. – 240 с. Нурланова К.Ш. Эстетика художественной культуры казахского народа. – Алма-Ата: Наука, 1987. – 176 с.

УДК 070 А 38 CHALLENGES OF TRANSFERENCE OF REALIA IN THE PUBLICIST TEXTS Akbalaeva Zh.K., assistant professor of (IEC) KAU Настоящая статья рассматривает некоторые трудности перевода реалий в текстах публицистики, главным образом в текстах журналистики. Берілген мақалада журналистика қиыншылықтары қарастырылады.

саласындағы

мәтіндердің аударма

The present article deals with some difficulties and ways of translation realia in the publicist texts, mainly in the texts of journalistic style.

Linguistic content is considered to be a part of language policy and is usually presented as a complex of specific measures. Texts of journalistic style perform a variety of functions: informational, educational, exposure, publicity, popularization, organizational, hedonistic (entertainment) and so on. The most important function of exposure and communicative information is - the news message. It is embodied in the pursuit of any periodical, the part of the media that tends to inform the readers about the latest news.

11

KAU Transactions № ІV (34)

.

Among the actual linguistic and stylistic features of journalistic texts is its totality that distinguishes it from other functional language styles including: • high degree of standardization of the means: a large percentage of stable and stereotyped expressions, different journalistic clichés, lexicalized metaphors, standard terms and names, etc. The expressiveness of the language is the way to attract the reader's attention to the opinions of the transmitted information, the estimated balance of accents.

• saturation of the diverted realia (social, political and cultural life), cues (literature, history, cinema) and quotes (realia characteristic for «anonymous», including news stories, as well as for copyright, allusions and quotations especially • use of conversational, reduced, slang and profanity (the latter is more common in written texts the Russian media, and is used to express a particular relationship, such as the ironic, the author of the material, creating a certain image and style ( humorous) effect, as in the so-called «tabloids»- and even shocking for the audience and specific categories of readers).

• extensive use of figurative phraseology and idiomatic language (both literary and colloquial and vernacular), including the «deformed» Idioms, puns, proverbs and sayings (often in «deformed» form) (characterized as a subscription, so and «anonymous» journalism).

• extensive use of various stylistic means, techniques and figures of speech such as hyperbole, litotes, similes, metaphors (including detailed and «frozen» lexicalized), metonymy (especially in advertising texts), circumlocutions, euphemisms and etc (often characterizes the copyrighted material, comments, articles and notes on various topics)[1].

Phraseology, clichés or hidden quotations are very important components of syntax in a journalistic text. For example, the alternation of long and short sentences make the text more dynamic, some long sentences, on the contrary make the text «drag», etc. Also among short sentences long or medium-length can be a means a special role is played in the text of «buzzwords», which are often the words of foreign origin. Sometimes, as in the text may appear old words that suddenly began to be combined with other words.

Fashionable words increase the reader's trust and emphasize the relevance of the information. However, in case the translation of «trendy» word is lost, the interpreter or translator has to compensate the loss of lexical «hipness» by transferring it to another token that replaces the context word of the target language.

Transference of realia in journalistic texts is not an easy challenge faced by a translator and it attracts the attention of many linguists and scholars. Among the difficulties encountered in translating the realia are the following: 1) lack of appropriate language maps (equivalent) due to lack of native speakers referred to a reality of the object (referent); 2) the need, along with the objective value (semantics) realia transfer coloring (connotation), as well as its national and historical coloring.

12

KAU Transactions № ІV (34)

.

When choosing the most appropriate receiving the translation must take into account the realia of a method of supplying the author of the original text and the means used to them, to bring home to the reader its semantic and connotative content. The widely known translation techniques of realia are: 1. Transliteration and transcription. These methods are used in transmission of foreign-language proper names, geographical names and names of all sorts of companies, firms, ships, hotels, newspapers, magazines and so on.

It should be noted that ‗transcription‘, as well as any other technique should be used with caution, concerning the semantic content of the realia for fulfilling the communicative task of translation. Transcribed words abundance can lead to an overloading of the text with realia. E.g. English: «Strathmore» and Russian: «Strathmore», «The Washington Post» «The Washington Post», «L'Enfant Plaza» «Lanfan Plaza». Creation of a new word is used if transcription (or transliteration) for certain reason is undesirable or impossible. a) Tracing paper. Tracing - borrowing by literal translation - allows you keep the word semantics as much as possible. However, the semantics of conservation does not mean saving of its color, because the words and expressions are transmitted by means of language translation. For example, English «Capitol Hill» and Russian «Capitol Hill», «Library of Congress» and «Library of Congress». b) Development. This group of realia may also include the development - giving the appearance of a word of the native language for the translation based on the material already available in the original language. c) Creating a semantic neologism. This method of transmitting reality tends to build a semantic neologism, which allows to understand the semantic content of transmitted realia. [2, p.100]. d) An approximate translation. It helps to find the closest lexical unit that does not have an exact match. Such approximate equivalent of lexical unit can be called «analogue».

Although such an equivalent is not a precise one, it may give an idea of the nature of the designated object or phenomenon. E.g.: drugstore - pharmacy, knowhow - secrets of production (technology, skills, knowledge of the case), muffin - baking.

Applying in the process of translation to an «analogue», it should be borne in mind that it only transmits the value of the original expression and in some cases may create not a quite correct idea of the nature of the object or phenomenon that refer to it. e) Contextual translation. This technique is similar in its principle to approximate translation and is opposed to the dictionary variant. In this case, the basic orientation of the translator is the context; therefore, the very method «is to replace the vocabulary with the contextual, logically connected and associated one. E.g.: «I'm sorry, but we cannot feed you any consommé or profiteroles or floransi. We do not have Italian food», means: 13

KAU Transactions № ІV (34)

.

«I'm sorry, but we do not have the dishes you have ordered».

The main drawback of such transfer is complete disappearance of reality as the carrier of a specific national color. f) Transformational translation. In some cases translator has to use lexical transformations. E. g: «Glimpse of London», «glimpse» has no equivalent in Russian, so while transference a translator has to find appropriate variant or have a syntactic restructuring proposal [3, p. 201-214].

Russian version may be «Вид Лондона».

Let‘s turn to the next example: «I could catch glimpses of him in the windows of the sitting room».

The English meaning of the sentence is as follows: I saw his figure flashed in the living room windows. - Я заметил лишь как мелькнула его фигура в окнах гостинной. Or: Я заметил как тенью мелькнул его силуэт в окнах гостиной.

Translation is the replacement of the concept of species in the generic, that is, the transfer of the realia of a linguistic unit that has a broader meaning. At its core is a generalization of the reception, which was quite widely used. It eliminates the transcription and substitution of concepts, the difference between them in terms of the context is negligible. For example: nopal (cactus species) - cactus kebrago (kind of tree) - tree. g) Descriptive translation. This method of transmitting of non-equivalent vocabulary is the realization value of a lexical unit deployed by using phrases that reveal to the essential features referred to this phenomenon of lexical unit that is done, in fact, with the help of its definition (determination). E.g.: showmanship - the ability to draw attention to themselves, gum Arabic gum, Arabic allocated different types of acacias growing sub-Saharan Africa. h) Changing realia. Translation of phraseology containing realia.

Replacement of realia may lead to a kind of substitution and a sharp color separation of it in the entire text background. An example of this can serve as a replacement of the transfer of the English. Changing color by substituting realia can accentuate the reader's attention to the details, which are not a key ones, and do not carry an important meaning for the load of the narrative.

In summary it can be concluded that there are no direct equivalents to certain ranks of lexical units in the vocabulary that does not mean they cannot be translated into the target language. The translator or interpreter has a number of ways that makes the transference possible. So, there exist realia of American –1. «yellow pages»; 2. realia of both American and Russia – «clover leaf» – автодорожная развязка в виде клеверного листа; 3. realia of one function but of different notions – «hot dog» – пирожок; «soda fountain» – кафе мороженое; 4. realia of different function but of one notion – «cuckoo‘s call» – кукование кукушки. Americans concern it as the days that are left till the marriage of a girl, Russians concern it to the years that are left till one‘s death [4].

14

KAU Transactions № ІV (34)

.

In every case like the above mentioned ones, the translator has to use one of ways that suits the translation process well.

1.

2.

3.

4.

5.

References: Васильева А. Н. Газетно-публицистический стиль речи. Курс лекций по стилистике русского языка. – М., 2012 (эл. версия).

Vlahov S., Florin S. Untranslatable in translation. – М., 2014 (эл. версия).

Komissarov V.N. and Koralova D.L.-Practice on translation from English into Russian.

– М., 2014 (эл. версия). Найда Ю.А. К науке переводить: принципы соответствий / Ю.А. Найда: пер. с англ. Л. Черняховской // Вопросы теории перевода в зарубежной лингвистике. – М., 2014 (эл. версия). Томахин Г.Д. Реалии американизмы. Пособие по страноведению. – М., 2014 (эл. версия).

УДК 340 А 79 СОТ ТӨРЕЛІГІНІҢ КЕЙБІР ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ Аралбаева А.А., з.ғ.к., доцент, (ХБК) Қазақ-Америка университетінің профессор ассистенті Әбділда Д.Ә., з.ғ.к., Д.А. Қонаев атындағы Евразиялық құқық академиясының доценті В статье рассматриваются некоторые проблемы судебной власти в Республике Казахстан. Авторами дан анализ понятий: «судебная власть», «власть» и «государственная власть», также обозначены особенности присущие судебной власти. В тоже время авторами дан сравнительный анализ законодательства о судах и статусе судей, проведен анализ различных мнений высказанных по поводу термина «судебная власть». Обозначены проблемные моменты и роли судебной власти в системе разделения власти на ветви в Республике Казахстан. Судебная власть охарактеризована как самостоятельная, независимая и, подчиняемая только закону, одна из ветвей государтвенной власти. Мақалада Қазақстан Республикасындағы сот билігінің кейбір мәселелері қарастырылады. Авторлар аталған мақалада «сот билігі», «билік» және «мемлекеттік билік» ұғымдарына қатысты сипаттамалар беріп, сот билігінің ӛзіне тән ерекшеліктерін анықтаған. Сонымен қатар, соттар және судьялардың 15

KAU Transactions № ІV (34)

.

мәртебесі туралы заң актілеріне салыстырмалы түрде талдама жасап, құқықтық әдебиеттердегі «сот билігі» терминіне қатысты айтылған ойпікірлерді тұжырымдаған. Қазақстан Республикасындағы сот билігінің билікті бӛлу қағидасы жүйесіндегі алатын орны мен күрделі мәселелерін белгілеген. Сот билігін дербес, тәуелсіз және заңға ғана бағынатын мемлекеттік биліктің үш тармағының бірі ретінде сипаттаған.

The article deals with the problems of the judiciary in the Republic of Kazakhstan.

The authors give the analysis of the concepts «judicial power», «power» and «government», as indicated by the inherent characteristics of the judiciary. At the same time the authors give a comparative analysis of the legislation on the courts and the status of judges. The analysis of various views on the term «judicial authority» is expressed. There were Identified the problem moments and roles of the judiciary in the system of the powers separation in the Republic of Kazakhstan. The judiciary is characterized as autonomous, independent and subject only to the law.

Қазақстан Республикасында соттар және судьялардың мәртебесі туралы заң актілері ӛзінің тарихи дамуы жағынан бірнеше кезеңнен ӛтті. Атап айтатын болсақ, бірінші кезең – ол Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы» 1995 жылғы 20 желтоқсандағы №2694 заңның қабылдануымен байланысты. Аталған кезеңнің ерекшелігі ретінде 30 тамыз 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес қабылданғандығын, Конституцияға сәйкес сотттар және судьялардың мәртебесін анықтаған алғашқы заң ретінде ерекшеленетіндігін атасақ болады. Екінші кезең «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы №132 Конституциялық заңымен байланысты. Аталған заңға 2015 жылғы 4 желтоқсандағы № 437-V ҚРЗ «Сот Кеңесі, сот жүйесі және судьялардың мәртебесі мәселелері бойынша ӛзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңымен елеулі ӛзгерістер енгілді, олар 1 қаңтар 2016 жылдан бастан әрекет ете бастады. Бұл ӛзгерістер тӛмендегідей мәселелерге арналған: 29-бап: Судьялыққа кандидаттарға қойылатын талаптар. 30-бап: Сот судьясының, тӛрағасының, сот алқасы тӛрағасының лауазымына кандидаттарды іріктеу. 30-1-бап: Судьяның кәсіби қызметін бағалау. 36-бап: Жоғары Сот Кеңесi. 38-1-бап: Сот жюриі. 38-2-бап: Жоғарғы Соттың жанындағы Сот тӛрелігі академиясы. 44-бап: Сот жюриінің шешімдері. Әрине, осы аталған ӛзгерістер мен толықтырулар соттар тәжірибесінде орын алып жатқан қателіктерді және шетелдік тәжірибелерді ескере отырып енгізілген. Мемлекет және құқық теориясы тұрғысынан қарастыратын болсақ, «сот билігі» ұғымы жалпы «билік» және «мемлекеттік билік» ұғымдарынан туындаған түсінік болып табылады. Сондықтан, сот билігіне мемлекеттік 16

KAU Transactions № ІV (34)

.

биліктің белгілері тән болып келеді. Сонымен қатар, сот билігіне ӛзіне тән ерекшеліктері де бар, олар тӛмендегідей болып келеді: 1) мемлекеттік-басқару құзыреттері тән болатын билікті соттар тек қатаң түрде бекітілген процессуалдық нысанда ғана жүзеге асыратындығында; 2) сот билігі азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған; 3) сот билігінің негізгі мақсаттары – ол Қазақстан Республикасында конституциялық құрылысты қамтамассыз етуге бағытталған, заң шығару және атқару биліктерінің шығарған актілерінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қамтамасыз ету, заңдылық пен әділеттілікті заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерді атқару мен қолдану кезінде қамтамасыз етуінде болып табылады.

4) сот сот билігінің органы ретінде дауларды шешуші арбитр, сондықтан соттардың шығарған шешімдері барлық мемлекеттік органдар, ұйымдар, лауазымдық тұлғалар және азаматтар үшін міндетті болып табылады. Сонымен қатар, сот билігі преюдициалдық болып есептеледі, ол дегеніміз соттың шығарған шешімдерінің басқа мемлекеттік билік органдарында міндетті түрде орындалуға жататындығында болып табылады. Бұл ретте, сот билік органдарының преюдициясы ұғымы сот шешімдерін орындау міндеті ұғымына қарағанда анағұрлым кең болып келеді. «Сот билігі» термині құқықтық әдебиеттерде әр түрлі мағынада түсіндіріледі: сот тӛрелігін тек белгілі бір соттардың жүйесі, яғни анықталған белгілі бір мекемелердің жүйесі жүзеге асырады 1, 172 б. ; немесе сот тӛрелегін жүзеге асыруға құзыреттері бар мемлекеттік биліктің тәуелсіз және дербес тармағы ретінде түсіндіріледі [2, 366 б.]; Қазақстан Республикасының Конституциясының 7-бӛлімі «Соттар және сот тӛрелігі» деп аталады және аталған бӛлімде соттардың құзыреттерін анықтайтын баптар ғана емес, сонымен қатар сот жүйесінің құрылымының негіздерін, судьялардың құқықтық мәртебесінің және сот қызметінің негізін құрайтын бірқатар қағидалар кӛрініс тауып отыр [3]. «Сот билігі» термині кеңестік дәуірден кейін тек «Қазақ ССР-нің мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» 25 қазандағы 1990 жылғы Декларацияның 7тармағында алғаш рет кӛрініс тапқан болатын, ол «сот билігі» үғымына қатысты толық кӛлемдегі теориялық тұрғыдағы зерттеулердің аз болуымен және сот билігі түсінігіне байланысты біржақты анықталған ұғымның қалыптаспауымен түсіндіріледі. Кейбір авторлар сот билігі ұғымын сот органдарының жүйесінің ұйымдастыру нысанымен түсіндіреді [4, 158 б.]. Сондай сипаттағы пікірлер кеңестік дәуірдегі құқықтық әдебиеттерде орын алуымен ерекшеленеді. Ал, Ю.А. Дмитриев и Г.Г. Черемных сияқты авторлар сот билігін «шындық пен әділдікті анықтауға және кінәлі тұлғаларды жауапкершілікке тартуға бағытталған заңға сәйкес биліктік құзыреттерді жүзеге асыратын мемлекеттік және муниципалдық органдар жүйесі болып табылады. Аталған 17

KAU Transactions № ІV (34)

.

органдардың шешімдері барлық тұлғалар үшін орындалуға міндетті» деп сипаттайды [5, 48 б.]. Келесі бір топ авторлардың пікірінше, сот жүйесі және сот билігі институттары ӛзара тығыз байланысты және бір-бірін толықтыратын ұғымдар болуына қарамастан, сот билігі ұғымының мазмұнын тек қана сот жүйесіне байланысты негіздеу дұрыс емес деген тұжырымдамалар болып отыр. Билік-ол тек қана сол билікті иемденген лауазымдық тұлғалар мен арнайы анықталған мекемелер жүйесі ғана емес, ол сонымен қатар, оларға тиесілі құзыреттер, сол құзыреттерді жүзеге асыру болып табылады (функционалдық тұрғыдан) [6, 8789 бб.]. Осы айтылған пікірлер сияқты пікірлерді, мысалы К.Ф. Гуценко және М.А. Ковалев мынандай сипатта айтып ӛткен: «Сот билігін мемлекеттік орган және белгілі бір мекеме сипатындағы соттарға теңестіру қателік болар еді ... билік дегеніміз ол лауазымдық тұлға немесе мемлекеттік орган ғана емес, ол биліктің қандай нәтижелер жасай алатындығында болып отыр. Мазмұнына орай билік дегеніміз құзыреттер мен функциялар, бірақ оны орындаушы тұлға емес» [7, 45 б.]. В.И. Шевцов: «сӛздің түп мағынасына байланысты «билік» ұғымын органдар, органдар жүйесі немесе оны жүзеге асырушы ретінде түсінудің қажеті жоқ, оны құқық немесе заңға негізделген органдардың арнайы анықталған іс-әрекеттер мен сол іс-әрекеттерді жүзеге асыру жӛніндегі мүмкіндіктерін түсінуіміз қажет» деген тұжырымдамасын айтып ӛтеді [8, 24 б.]. И.Л. Петрухинның пікірі бойынша, «сот билігі – мемлекеттік биліктің дербес және тәуелсіз тармағы болып есептеледі, сот билігі заңдар негізінде мемлекет пен азаматтар арасындағы, азаматтар мен заңды тұлғалар арасындағы туындаған әлеуметтік келіспеушіліктерді шешу үшін құрылған; заңдардың конституцияға сәйкестігін бақылау үшін; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын атқарушы билік органдары және лауазымдық тұлғалар арасындағы туындаған құқықтық қатынастарда қорғау үшін; қылмыстарды тергеу мен жедел-іздестіру қызметі барысында азаматтардың құқықтарының қамтамасыз етілуіне бақылау жасау үшін; қоғамға және тұлғалар үшін маңызды заңи фактілерді және жағдайларды анықтау үшін құрылған билік тармағы болып табылады» [9, 14 б.]. Сот билігі азаматтардың, барлық органдардың, ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғауға бағытталған; демократиялық, әлеуметтік теңдік, адамгершілік және заңдылық қағидалары негізінде Қазақстан Республикасының Конституциясының, заңдардың және ӛзге де нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттардың атқарылуын қамтамасыз ететін мемлекеттің ерекше қызметі болып табылады. Біздің пікіріміз бойынша, сот билігін сот жүйесінен және сот билігінің функцияларын жүзеге асыру қызметінен бӛліп қарастыру қажет деген авторлардың пікірілерімен келісуге болады, себебі сот билігінің ұғымын кешенді тұрғыдан анықтау дұрыс «сот билігінің ұғымын бір жақты түрде 18

KAU Transactions № ІV (34)

.

анықтау күрделі, әрі кӛп аспектілі құбылысты жасанды түрде оңайлатуға алып келетін еді. Сот билігі ұғымында жалпылама ғылыми категория ретіндегі биліктің кӛп мағыналы ұғымы түйінделген, оны құқық теориясында билік пен бағынудың, бағынуға әсер ететін ұйымдасқан күш сипатында ұйымдасқан қауымдастықтың құзыреттері ретінде анықтайды. Сот билігі мемлекеттің арнайы органдары – соттарға – олардың құзыреттеріндегі мәселелер бойынша құқықты қолдану; конституциялық, азаматтық, қылмыстық, әкімшілік және арбитраждық сот ӛндірістерінде іс жүргізудің процессуалдық нысандарын сақтау жолымен заңдылық пен әділеттіліктің негізінде шешім шығаруына әсер ететін құзыреттерге ие болу деп есептейді. Сонымен қатар сот билігі – ол дербес, тәуелсіз және заңға ғана бағынатын мемлекеттік биліктің үш тармағының бірі болып есептеледі, ол судьялардың кәсіптік білімдері негізінде конституциялық, азаматтық, қылмыстық, әкімшілік сот ӛндірістері бойынша іс жүргізуге бағытталған ерекше сипаттағы сот қызметі болып табылады. Сот билігі соттар және сот жүйесі ұғымына да ұқсас емес түсінік, олар – тек мемлекеттік биліктің бір бӛлігін ғана жүзеге асырады, ол қызмет сот тӛрелігін жүзеге асыру ғана емес – ол мемлекеттік билікті жүзеге асыру нысаны ғана», арнайы процессуалдық нысан - «процессуалдық процедура» негізінде және қоғамда туындаған құқықтық келіспеушіліктерді ерекше әдістер жүйесімен шешу мүмкіндігі берілген құқықтарды соттардың жүзеге асыруы ретінде кӛрініс табатын ұғым сот билігі деп аталады. Құқықтық әдебиеттерде биліктердің ӛзара дербестігі мәселесі олардың бірбірінен абсолютты оқшауланғандығын білдірмейді, керісінше, олар бір-бірін тежеп отырады деп ерекше аталып ӛтілген. Конституциялық құқық ілімін ұстанушылардың пікірлері бойынша, биліктерді тармақтарға бӛлу жүйесінде заң шығарушы билігі ерекше басымдылық орында болып отыр. Ол ең алдымен, заң шығарушы билігінің құқық нормасын құратындығымен байланыстырылады, осыған орай қалған билік тармақтары, яғни сот билігі және атқарушы билік органдары, дербес болғанымен, олар тек қолданыстағы құқық негізінде ӛздерінің құзыреттерін жүзеге асыра алады. Заң шығарушы билігіне басымдылық орынды бере отырып, сот билігінің екі мемлекеттік билік тармақтарына қатысты тежемелік мүмкіндіктерінің бар екендігін ұмытпағанымыз жӛн деп есептейміз. Сот билігін тепе-теңдік және тежемелік механизмі тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда сот билігі үш түрлі аспектіден кӛрініс табады: сот құқықтық заңдарды қолдану және түсініктеме беру жолымен құқық қорғау функциясын жүзеге асырады (жалпы әділет), бұл ретте, сот заң шығару билігінің басымдығы және жоғарлығы талабы негізінде әрекет етеді; сот үкіметтік органдардың және әкімшілік органдардың актілерінің заңдылығына және құқыққа сай болуына қадағалауды жүзеге асырады (әкімшілік юстиция), бұл ретте, сот құқықтық заңдылықтың кепілдігі ретінде және атқарушы билік тармағынан басым 19

KAU Transactions № ІV (34)

.

институт ретінде кӛрініс тауып отыр; сот заң шығарушы биліктің шығарған актілерінің конституцияға сәйкестігін бақылайды (конституциялық юстиция), бұл ретте сот заң шығарушы билікті құқықпен тежейтін институт ретінде кӛрініс табады. Ғ.С. Сапарғалиевтың пікірі бойынша, Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік біртұтас жүйені құрайды, сонымен қатар мемлекеттік билік екі түрге бӛлінеді: 1) үш тармаққа бӛлінеді және 2) мемлекеттік биліктің үш тармағына да кірмейтін органдар бар болып келеді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 3-бабының 4-тармақшасының мазмұны Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдар жүйесі заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бӛлiну қағидасына сәйкес бӛлінеді деген дұрыс емес тұрғыдағы сипаттама береді. Қазақстан Республикасының Конституциясының 3-бабының 4-тармақшасы осы Конституциямен бекітілген мемлекеттік органдар жүйесіне қарама-қайшы болып отыр. Келесі тағы да Қазақстан Республикасының Конституциясының 3-бабының 4-тармақшасының қарама-қайшылығы, мынадан кӛрінеді: заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бӛлiну қағидасын белгілей отырып, олардың тежемелiк әрi тепетеңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, ӛзара iс-қимыл жасау қағидасына сәйкес ӛз қызметтерін жүзеге асырады деген ережеде кӛрініс тауып отыр. Қазақстан Республикасының Конституциясының «Соттар және сот тӛрелігі» деп аталатын 7-бӛлімінің нормаларынан сот билігінің заң шығарушы билік және атқарушы билік тармақтарымен «ӛзара iс-қимыл жасауы» мүмкін еместігі туындап отыр. Сот билігі Конституция және Конституцияға сәйкес Парламент шығарған ӛзге де заңдар негізінде жүзеге асырылады. Сот билігіне қатысты атқарушы билік органдары және мемлекеттік билік органдары тармақтарына кірмейтін ӛзге де органдары тарапынан биліктік-басқару функцияларын қолдануға тиым салынған. «Сот тӛрелiгiн iске асыру жӛнiндегi соттың қызметiне қандай да болсын араласуға жол берiлмейдi» деген ереже Қазақстан Республикасының Конституциясының 77-бабының 2-тармағынан туындайды. Алайда «биліктер тармақтары арасындағы ӛзара iс-қимыл жасау» атты конституциялық ереже сот билігінің сот тӛрелігін жүзеге асыруы кезінде оның қызметіне араласуына жол береді. Мемлекеттік билікті жүзеге асыру барысында биліктің үш тармақтарының ӛзара іс-қимыл жасау ережесін дұрыс деп санай алмаймыз. Егер де заң шығарушы және атқарушы билік тармақтары мемлекеттік билікті жүзеге асыру барысында бір-бірімен ӛздерінің қызметтеріне орай шын мәнінде ӛзара ісқимыл жасайтын болса, ал сот билігі тек қана Конституция мен оған сәйкес қабылданған заңдар негізінде ғана жүзеге асырылады және басқа мемлекеттік билік тармақтарымен ӛзара іс-қимыл жасамайды. Сот билігіне қатысты заң шығарушы билік тармағы да, атқарушы билік тармағы да тежемелiк әрi тепетеңдiк жүйесiн пайдалана алмайды. Сол себептен де, сот билігі сот тӛрелігін жүзеге асыру барысында атқарушы билік тармағы мен заң шығарушы билік тармақтарынан тәуелсіз болуы тиіс деп санаймыз.

20

KAU Transactions № ІV (34)

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

.

Әдебиет: Новый энциклопедический словарь. – М.: ООО «ИД РИПОЛ классик», 2006. – 1456 с. Головистикова А.Н., Грудцына Л.Ю. Толковый словарь юридических терминов. – М.: Эксмо, 2007. – 448 с. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы (2 ақпан 2011 жылғы ӛзгерістер мен толықтыруларды ескергенде) / www.zakon.kz Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. – Т.1, 1996. – 552 с. Дмитриев Ю.А., Черемных Г.Г. Судебная власть в механизме разделения властей и защите прав и свобод человека // Государство и право. – 1997. – № 8. Познышев С.В. Элементарный учебник русского уголовного процесса. – М., 1913. – 436 с. Гуценга К.Ф., Ковалев М.А. Правоохранительные органы: Учебник для студентов юридических вузов и факультетов. – Москва: Зерцало, 2007. – 432 с. Судоустройство и правоохранительные органы в Российской Федерации. Учебник / Под ред. В.И. Швецова. – М.: Проспект, 2004. – 376 с. Лазарева В.А. Судебная защита в уголовном процессе РФ: проблемы теории и практики. - Автореф. дисс... докт. юрид. наук. – М., 2000.

UDK 81 E 69 TRINITY OF LANGUAGES AS A KEY FACTOR OF EDUCATION Yerzhanova A.Y., MSc, assistant professor of KAU, Almaty city Данная статья посвящена вопросу трехъязычия в сфере образования. Трехъязычие как один из ключевых факторов. Трехъязычие направлено на развитие и становление нашей страны. Казахский язык – государственный язык, русский язык – официальный язык, а английский язык – язык, который дает безмерные возможности каждому гражданину нашей страны. Аталған мақалада қазіргі білім беру саласында болып жатқан ӛзгерістер, атап айтқанда, үштілділік мәселесіне назар аударылады. Үштілділік білім беру саласының ӛзекті факторы ретінде. Үштілділік еліміздің дамуы мен қалыптасуына бағытталған. Қазақ тілі – мемлекеттік тіл ретінде, орыс тілі – ресми тіл ретінде, ал ағылшын тілі еліміздің әрбір азаматына шексіз мүмкіндік туғызушы тіл.

This article is devoted to trinity of languages in educational sphere. Trilingualism as one of the key factors. Trinity of languages aimes at the development and formation of our country. The Kazakh language –is the state language, the Russian language – is the official language and the English language gives immense opportunities to every citizen of our country.

21

KAU Transactions № ІV (34)

.

Trilingualism is one of the key factors of nowadays-educational process. One of the most important aspects occurring in the Kazakh society is the economic and social modernization that advocates the policy of languages. Attention of the leader of the nation to this part of the state policy is obvious and deserves the most careful study and analysis. In our country, it is implemented as a unique project, initiated by the head of state - the trinity of languages. In today‘s world of multilingual and multicultural than ever urgent problem of contingency language, the search for effective and sustainable programs in the field of languages for the consolidation of society. In this regard, the importance and relevance of multilingual education is obvouis, which is undoubtedly the result of the introduction of the idea of the President of the trinity of languages.

The concept of the language policy of the Republic of Kazakhstan determines the Russian language as the main source of information on various fields of science and technology as a means of communication with the near and far abroad. In this regard, a new sound is the problem of language education. Source in this case is the idea that learning any language must be accompanied by studying the culture native speakers. Moreover, this process should be studied comprehensively. In this regard, it would be correct to speak about cultural education, which should be resulted in the civil society multilingualism.

Terms of multilingualism should form the native language that reinforces the awareness of belonging to their ethnic group, the Kazakh language as the state ownership of which contributes to the successful integration of civil, Russian language as a source of scientific and technical information, and other non-native foreign language to develop the human capacity for self-identity in the world community. Therefore, the study of language as one of the main indicators of human adaptation to the new socio — political and socio-cultural realities is now an actual scientific and theoretical, scientific and practical task. In addition, the objective was necessary to rethink the existing period of independence in the traditional concepts of language policy and language situation [1].

The purpose of the state programme of the development and functioning of languages in the Republic of Kazakhstan for 2011-2020 is harmonious language policy to ensure the full functioning of the state language as the most important factor in strengthening national unity while preserving the languages of all ethnic groups living in Kazakhstan [2].

According to the state programme the official language of the country is – as a key factor of national unity. B.T. Zhumagulov in his speech mentioned that, in accordance with the objectives set in the development of public education programs, functioning and development of languages for 2011-2020, and the cultural program «Trinity of languages» by 2020 100% of school graduates should speak Kazakh language, 90% of the population - and 20% Russian - English languages.

Multilingual education program, implemented in Kazakhstan, is unique and involves, unlike their foreign counterparts, parallel and simultaneous training in three languages.

22

KAU Transactions № ІV (34)

.

Kazakh language is one of the richest and most beautiful language of the Turkic world, today has not fully complied with its functional role of the state language. For significant progress in this area of particular importance is the establishment of motivation and language environment. Such an environment is formed since kindergarten, so at this level of education we should pay special attention.

In addition, in light of the current early learning concepts, the foundations of which were laid in the early twentieth century, Maria Montessori, unusually sensitive at this age, receptive to new knowledge. In particular, it has the greatest linguistic sensibility. At the same time, methods of teaching Kazakh as the state language need to be improved. There are three main areas of work.

The first - the preservation of the level of proficiency in Russian.

This, as the head of the state noted, is the competitive advantage of Kazakhstan.

We need to update the methodology of teaching the Russian language in the light of the overall modernization of the education system and, in particular, the formation of functional literacy. Actual learning Russian as a second language, taking into account multi-ethnic composition of students. The second trend is - the creation of conditions for development of languages of ethnic groups that form the linguistic diversity of culture of Kazakhstan Third is - learning English. Possession of this, in the words of the leader of the nation, «lingua franca» of the modern world "open to every citizen of our country's new unlimited possibilities in life [3].

Trinity of languages in Kazakhstan - a concept aimed at further strengthening the country and its potential that society must support. The idea of the trinity of language, in fact, is part of the national ideology, aimed at the establishment and development of competitive Kazakhstan - equal among the best.

It is noted in the Constitution of the Republic of Kazakhstan, «in public institutions and local authorities on an equal basis with Kazakh Russian language is used officially». Therefore, the introduction of proceedings in the Kazakh language does not mean the termination of the Russian language use in the state bodies. All public authorities should strictly adhere to existing legislation in the field of language.

In fairness, it should be noted that in our information space of the Russian language plays a significant role. In the near future, knowledge of Russian language will remain a factor of personal competitiveness. There is no doubt.

Finally, the third component of the ideas associated with the need to learn English. Today, knowledge of English, in fact, opens a window into a large global peace with its enormous flow of information and innovation. Mastering a foreign language that makes it possible to study abroad in the best universities of the world and creates the opportunity for practical experience in the advanced countries of the world.

Knowledge of the English language - it is a mandatory requirement for networking and doing business anywhere in the world [4].

As Nursultan Nazarbayev stated: «It is impossible to elevate their nation through belittling another one. Therefore, I'm talking about the three languages. Kazakhstan should know the state Kazakh language. Russian language - the language of our big neighbor, one of the six languages of the United Nations. Through this language, we 23

KAU Transactions № ІV (34)

.

went to great literature and great culture, you will agree. We must not forget that language, every language - is the wealth of a person».

Speaking about English language, President stressed that with the help of it the country will be on the world stage [5].

To sum up, trinity of languages in Kazakhstani system of Education is directed to the strong position of a country in the process of globalization. It is aimed at the development and establishment of our country among other developed countries.

1.

2.

3.

4.

5.

References: http://azbyka.kz/trinity-languages-base-multicultural-personality State programme development and functioning of languages in the Republic of Kazakhstan for 2011-2020. Astana, Akorda 29th of June 2011 http://ru.government.kz/ru/vystupleniya/1530-vystuplenie-ministra-obrazovaniya-i-naukirk-b-t-zhumagulova-na-i-s-ezde-filologov.html http://www.baiterek.kz/node/1421 https://strategy2050.kz/ru/news/3792

ӘОЖ 811.512.122 И 41 МАМАНДЫҚҚА БАЙЛАНЫСТЫ ОҚЫТУДАҒЫ ЖАТТЫҒУЛАРДЫҢ РӨЛІ Икапова Д.С., Қазақ-Америка университетінің ассоциацияланған профессоры Известно, что расширение и развитие социальной функции казахского языка, его использование в науке, производстве и сельском хозяйстве связано с будущей профессией студентов. В статье рассматривается роль упражнений в развитии профессиональной подготовки будущих специалистов, предлагается система заданий, которые позволяют использовать язык в профессиональной деятельности. Қазақ тілінің әлеуметтік функциясының кеңеюі мен дамуы, оның ғылымда, ӛндірісте және ауыл шаруашылығында қолданылуы студенттердің болашақ мамандығымен байланысты екені белгілі. Бұл мақалада болашақ мамандардың кәсіби дайындығын дамытудағы жаттығулардың рӛлі қарастырылады, кәсіби қызметте қазақ тілін қолдануға мүмкіндік беретін тапсырмалар жүйесі ұсынылады.

It is well known that the extension of the social role of the Kazakh дanguage and its dynamism in science, business and agriculture is associated with the future profession of the students. The article considers the role of exercises in the development of professional skills of future secialists which in consolidation with the suggested system of tasks will allow to use language in professional activity.

24

KAU Transactions № ІV (34)

.

Мемлекеттік тілдің әлеуметтік-қатысымдық қызметін кеңейту мен дамытуда, оның ғылымда, елдің ӛндіріс және ауыл шаруашылық салаларында, халықаралық байланыстарда қолдану аясының дами түсуі студенттердің болашақ мамандығымен тығыз байланысты. ЖОО бітірген жас маман – экономиканы ілгері дамытатын болашақ маман. Заманауи білім беру үдерісі ең алдымен жеке тұлғаға бағытталып, тіл үйренушінің іскерлігін, коммуникативтік құзыреттілігін дамыту міндеттерімен ұштасады. Кәсіби қазақ тілін меңгерту бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік қажеттілікпен сәйкестендірудің маңызды алғышарты ретінде мәселе болып саналады. Кәсіби қазақ тілін мамандыққа қатысты оқытудың ұтымды жақтары: кәсіби қазақ тілін кәсіби қатынас құралы ретінде қолдана алады, кәсібіне байланысты жинаған лексикалық сӛздік қорды сұранысына қарай пайдаланып, ӛз мамандығына қатысты ой-пікірлердің толық, анық жеткізу дағдысы қалыптасады, қазақ тілінің танымдық қызметінің маңызы арта түседі; күнделікті ӛмірде ресми-іскери қатысымдық сӛйлесуге тән тілдік бірліктерді меңгеріп, мамандыққа қатысты іс-қағаздарды жазуды үйренеді; болашақ маманның жеке тұлға ретінде қалыптасуына, ӛсуіне және дамуына, ӛз мамандығын саналы игеруге мүмкіндік туады. Қазақ тілін мамандыққа байланысты оқытуда жүргізілетін жаттығу жұмысының мәні зор. Жаттығулар тілді үйрететін негізгі құралдардың бірі болып табылады. Студенттер бағдарламаға сай оқулық материалдарын меңгергендерімен, жаттығу жұмыстары тиянақты жүргізілмесе, білім тиянақты болмайды, үйренгендерін тез ұмытып қалады. Сондықтан да оқытушы студенттерге сапалы да терең, берік білім берумен қатар жаттығу, дағдыландыру жұмыстарын да тиянақты жүргізіп отыруы тиіс. Жаттығу нәтижесінде студенттер алған теориялық білімдерін практикада тез де дәл қолдана алу дағдысына ие болады. Жаттығу арқылы студенттер ӛздерінің алған білімдерін нығайтып, нақтылап қана қоймайды, сонымен бірге ӛз беттерімен жұмыс істеуге, жаттығу кезеңінде үзіліссіз талдау, жинақтау жұмысын жасайды, жаттығу арқылы білімін жүйелейді. Грамматиканың заңдылықтарын меңгеріп, оны сӛйлеуде қолдану арқылы ғана байланысты ойды білдіруге болады. Бірақ грамматикалық заңдылықтарын жатқа білгенмен, оны сӛйлеуде қолдана алмаса, ол да тіл білгенге жатпайды. Сондықтан да тіл үйрету, тілдік нұсқаларды студентке білгізу және олардың сӛйлеуде қолдануын меңгерту жаттығудан басталады. Жаттығуларды ғылымда екіге бӛледі: тілдк жаттығулар және сӛйлеу жаттығулары. Тілдік жаттығулардың міндеті тілдің грамматикалық материалын студентке меңгерту. Тілдік жаттығулар тілдік тұлғаны таныстырады, оны қолданып үйренуге жаттықтырады. Сӛйлеу жаттығулары тек жаттығуларда меңгерілген тілдік материалды керек кезінде, айтылатын ойға байланысты студент орынды қолдана алатын болуын кӛздейді. Сӛйлеу жаттығулары қарымқатынас жасауға бағытталады. Оған сұраққа жауап беру, ӛзі сұрақ қоя білу, тілдік жаттығуларда меңгерген сӛйлем үлгілерін сӛйлеуде еркін қолдану, орысшадан қазақшаға аударып, тақырып бойынша шағын әңгіме құрастыру, жоспарланбаған, дайындалмаған тақырыптарда сӛйлесу т.б. жатады. Сӛйлесу жаттығуларын барысында қазақша сӛйлеуге студент әбден жаттығады, сӛйлеу 25

KAU Transactions № ІV (34)

.

автоматты түрге кӛшеді. Мысал ретінде, болашақ қаржыгерлерге арналған «Жарнама» атты мәтінді алып жаттығу жұмыстарына тоқталайық. Жарнама Жарнама маркетингтік қызметтің бір элементі болып саналады. Жарнама тауарлар мен қызмет кӛрсетудің әр түріне сұранысты ӛсіру мақсатымен таратылатын ақпарат. Жарнама фирма мен оның ӛнімдерінің беделін қалыптастыруға кӛмектеседі. Сол сияқты тауардың тұтыну қасиеттерін, оның тез сатылуына ықпал ету мақсатымен үгіттейді. Жарнама барлық каналдар арқылы таратылады. Жарнама материалдары тұтынушылардың қолына тікелей әкеліп беріледі, пошта арқылы жіберіледі, каталогтарда, даңғылдарда құлақтандырылады, теледидар арқылы жарияланады. Соңғы кезде телекс пен телефакс арқылы жіберілетін жарнамалар дамып отыр. Қонақ үйлердің, әмбебеп дүкендерінің, банктердің, сақтандыру компаниялардың, саяхат бюроларының жұмыстарын бейнежүйе арқылы жарнамалау кеңінен тарап отырғанын кӛріп жүрміз. Тіпті, жарнамаларды кӛліктердің сыртынан да кӛруге болады. Жарнама материалдары не ӛнімдерге, не фирманың имиджін құруға бағдарланады. №1-тапсырма. Мәтінді оқып, аударыңыздар. Глоссарий қазақ тілінде орыс тілінде тарату распространять сапасы качество насихаттау, үгіттеу агитировать ақпарат информация баспасӛз пресса қызмет деятельность айналыс оборот, обходный бақылау құралы средства наблюдения сұраныс спрос ӛнім продукция тұтынушы потребитель

ағылшын тілінде spread quality make propaganda information the press activity reverse money means observe demand production consumer

№2-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіздер.

1. Жарнама дегеніміз не?

2. Жарнама не істейді?

3. Жарнама қалай таратылады?

4. Жарнаманың кең таралу түрі 5. Сіз қалай ойлайсыз, бүгінгі ӛмірге жарнама керек пе?

6. Жалпы жарнамаға қалай қарайсыз?

7. Сіз жарнамамен айналысқыңыз келеді ме?

26

KAU Transactions № ІV (34)

.

№3-тапсырма. Мәтінге сай сӛйлемдерді анықтаңыз.

1. Жарнама-маркетингтік қызметтің бір элементі.

2. Жарнама фирманың беделін қалыптастыруға кӛмектеседі.

3. Жарнама теледидар арқылы жарияланбайды.

4. Соңғы кезде телекс және телефакс арқылы жіберелетін жарнамалар дамуда.

5. Бейнежүйе арқылы жарнамалар дамымаған.

6. Жарнамалар кӛліктің сыртында да бар

Лексикалық тренинг Жарнама – қазіргі активті қолданыстағы терминдердің бірі. Оның мағынасы выкрикываю деген сӛзге сәйкес келеді. Европалық тілдерде бұл сӛздің сату, коммерция деген сӛздерге қатысы бар. Қазақ тіліндегі жарнама екі сӛзден тұрады: жар- нама. «Нама» - араб-парсы тілдерінде «жазылған сӛз» деген мағынаны білдіреді. Ал «жар» сӛзі хабарлау деген мағынада. Салыстырыңыз: жария – жариялау – жар салу – жарлық.

4-тапсырма. Оқып, аударыңыз. В наше время реклама играет особую роль. Сейчас очень сложно представить рынок и конкуренцию без рекламы. Реклама является одним из элементов маркетинговой деятельности. Цель рекламы агитировать и привлекать покупателей к какому-либо товару. Проводником рекламы является слово. Поэтому в рекламе слово короткое и ясное. Сейчас существует много рекламных агенств. Рекламы можно встретить на улицах города, в газетах, журналах. Хорошую рекламу видим по телевизору, но некоторые из них бывают не привлекательные. Во многих рекламах можно взять всю полную информацию.

- Я долгое время не могла найти хороший вкусный чай. Купила недавно в магазине прорекламированный чай «Ассам». Вкус, запах и качество хорошие.

- Почему? Сейчас очень большой выбор чая, не так ли?

- Много. Но некоторые чаи имеют плохой вкус и некачественные. Сама люблю пить чай и большое внимание уделяю вкусу и качеству. Поэтому часто по телевизору смотрю рекламу. Это помогает выбору покупки.

5-тапсырма. Мәтінді оқып, ӛз ойыңызды білдіріңіз Жарнамаға әлем бойынша жылына 500 миллиард доллар жұмсалады. АҚШ-ӛмір сүретін азамат 65 жасқа толғанша шамамен 2 миллион жарнамалық клип қарап шығады. Америкадағы алғашқы билборд 1900 жылы орнатылды. Бұдан кейін әлем бойынша билборд дүмпуі орын алды. АҚШ-та балалар тауарларының жарнамасына жылына 15 миллион доллар жұмсалады. 2008 жылы саяси жарнамаға 2,6 миллиард доллар кӛлемінде қаржы жұмсалды. Сайлау кезінде Обама 310 миллион доллар, Мак Кейн ӛз кезегінде 136 миллион доллар жұмсаған. Жарнамадан жылына 100 миллион доллар пайда тапқан алғашқы басылым «Life» журналы болып табылады.

27

KAU Transactions № ІV (34)

.

6-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріп (жеке немесе топқа бӛлініп), мәселені талқылаңыз. а) Жарнамаға кӛп кӛңіл бӛлесіз бе? (теледидардағы, радио, сыртқы жарнамалар). ә) Оларды қай тілде кӛп оқисыз немесе тыңдайсыз? Қазақша және орысша нұсқаларын салыстырасыз ба? б) Мемлекеттік тілде жіберілген қателерді байқайсыз ба?

7-тапсырма.Ұсынылған үлгігі қарап, кез келген ӛнімге жарнама жасауға тырысыңыз. Құрметті ханымдар мен мырзалар! Бүгінгі тұсаукесерімізге қош келдіңіздер. Мен Алматы қаласындағы «Tea House» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің менеджерімін. «Tea House»-құрғақ шайды дайындап, буыптүйетін жауапкершілігі шектеулігі серіктестік. «Tea House»-ЖШС кӛк, қара шайлардың түрлерін қораптапға буып-түюмен айналысады. Мысалы, Ассам, Индира және т.б. шайлардың түйіршіктелген және жапырақты түрлері бар. Жапырақты кӛк шайдың пайдасы мол. Оның кӛк жапырақтары шӛліңді қандырады, астың қорытылуына, асқазанның ауырмауына, келбеттің жасаруына кӛмектеседі. Кӛк шайдың хош иісімен рахаттануға уақыт тапсаңызӛмірде жаныңыз жайлы және денеңіз сергек болады.

8-тапсырма. Тӛмендегі материалға сүйеніп, «Жарнама-табысқа бастар жол» тақырыбында шығарма жазыңыз. Жарнама түрі оның мақсатымен тығыз байланысты, ал мақсат ӛз кезегінде тауар, жұмыс немесе қызмет тұтынушыларына бағытталады. Жарнаманың түрін таңдамас бұрын, мақсатты анықтап алу қажет: 1. Тұтынушы ойында нақты фирма образын қалыптастыру; 2. Фирмаға дұрыс кӛзқарас қалыптастыру; 3. Аталмыш фирмаға тұтынушының келуін қамтамасыз ету; 4. Тауарайналымды жеделдету; 5. Аталмыш тұтынушыны сол тауардың тұрақты сатып алушысы, фирманың тұрақты клиенті етуге тырысу; 6. Басқа фирмалармен сенімді серіктес ретінде байланыс орнату. Ұсынылған жаттығулар жүйесі студенттердің сӛздік қорын молайтып, сӛйлеуге жаттықтырады, білімін жүйелейді. Студенттерді мамандыққа байланысты оқыту оқытушының іздесіне, шеберлігіне байланысты.

1.

2.

Әдебиет: Бӛрібаева С.Б. Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу. – Алматы: «ЗиятПресс», 2006. – 220 б. Ерназарова З.Ш. Қазақ тілі. Жаттығылар жинағы. – Алматы, 2006. – 112 б.

28

KAU Transactions № ІV (34)

.

УДК 347 К92 NEW MODEL OF THE RK CRIMINAL LAW AND TRIAL Куатова А.Ш., ассистент профессора МОК (КАУ) Данная статья, написанная на уровне State-of-the-art, посвящена последним изменениям и дополнениям в уголовный кодекс и уголовно-процессуальный кодексы Республики Казахстан. Статья раскрывает пути достижения главной цели уголовного законодательства и судопроизводства – адаптация к международным стандартам и эффективная защита прав и интересов граждан страны. Осы мақалада State-of-the-art деңгейінде Қазақстан Республикасының қылмыстық және қылмыс процессуалдық кодекстеріндегі соңғы ӛзгерістер және қосымшалар қарастырылады. Осы мақала ең маңызды мақсатқа жету жолын кӛрсетеді, ол деген халықаралық үлгілерге бейімделу және адами құқық пен мүдделер тиімді қорғау.

The given article written at the level of State-of-the-art is dedicated to last changes and amendments to the Penal and Penal-procedural codes of the Republic of Kazakhstan. The article shows the way to achieve the main purpose of criminal legislation and trial that is adaptation to international standards and effective protection of human rights and interests in the country.

Kazakhstan moves to a new model of criminal law and trial. On January 1, 2015 four new Codes adapted to international standards and designed to effective protection of human rights and interests of citizens were put into force. This was achieved thanks to some important innovations.

It should be noted that some regulations of the RK Penal code were put into force on 1 January of 2016, the others shall be put into force on 1 January of 2017 and 2018.

For example, the new regulations allow reducing the prison population as in the new Penal Code there is a new concept of misdemeanor. It is not punished by imprisonment so that two goals are achieved here: decriminalization of the code and decrease in the number of prison population. There are new articles and rules containing sanctions in the form of alternatives to imprisonment.

The initial stage of the criminal process radically changed. There is no preinvestigation stage and it eliminates a large amount of activities with large time losses.

29

KAU Transactions № ІV (34)

.

The new rule similar to the American «Miranda rules» when a detainee is verbally announced about his/her rights and obligations was introduced into the Penal procedural code.

The indictment, which used to take dozens of volumes, was replaced by a short indictment.

The institute of «deposit of testimony» had been entered, it gives an opportunity to collect testimony beforehand and then they can be applied later while investigation. It makes the process of investigation more flexible and effective.

There were other innovations to the Penal procedural code such as the institute of judicial confiscation of property without a sentence, protocol form of investigation of misdemeanors that simplifies investigation, the concept of «reasonable time» for rejection from criminal proceedings, detailed timelines for different types of prosecution.

An investigating judge at the pre-trial stage is a new participant who takes measures of restriction before the trial so that it simplifies the work of courts responsible for making a sentence. Rights of a witness are detailed and special attention is paid to his safety, some details correspond to international requirements.

One of these changes is emergence of a new separate chapter dedicated to medical offences, which also includes liability for turnover of counterfeit drugs, medical devices and medical equipment.

In addition, sanctions for improper performance of professional duties of medical and pharmaceutical staff became tougher, namely they increased fines to three thousand monthly calculation indices and added imprisonment for the term up to 3 years in comparison with old version of the Penal code.

Criminal liability for illegal abortion was intensified, the amount of fine increased and they added punishment in the form of imprisonment up to two years.

We hope that the new criminal law will significantly improve the criminal proceedings, ensure effective judicial protection of constitutional rights of citizens and minimize criminal offenses in the medical field that will improve the quality of medical care.

Totally more than 350 amendments and additions were suggested by Parliament.

However 144 of them remained, less than a half.

In order to humanize the criminal legislation sanctions of 45 articles exclude confiscation of property as a form of additional punishment. As a whole punishment in the form of property confiscation has a new format. Now not the whole property is subject to confiscation but illegally acquired or acquired at the expense of illegal profit, also weapons and means of crime committing are subject to confiscation.

A new article «Manipulation at the securities market» was introduced. Manipulation is understood as «actions of the market entities aimed at establishing and (or) maintaining the prices of securities is higher or lower than those established as a result of the objective relation of supply and demand or creation of visibility of the 30

KAU Transactions № ІV (34)

.

trade of securities». If such actions cause major damage to a citizen, organization, or state it is proposed to establish a fine at amount up to 500 MCI or corrective labor.

The article «Illegal actions in respect of insider information» was also introduced. According to this article «intentional use of insider information in transaction with securities or deliberate illegal transfer» of such information to third parties, in the event of major damage to a citizen, organization, or State «shall be punished by a fine at amount up to 500 MCI or correctional labor».

In general new edition of the Penal Code introduced a lot of innovations in the criminal law. The penal system has an emphasis on greater use of alternatives to imprisonment. Restriction (not deprivation) of freedom extends to all crimes of small and average weight. This involves probation supervision, as well as involvement of a criminal into socially useful work. Appointment of imprisonment for committing economic crimes was banned if a convicted fully compensated damage committed by him.

Also new edition of the Penal Code provides stricter criminal liability for corruption offenses, thus introduced a lifetime ban for the right to occupy a certain position to persons who have committed such crimes.

A separate chapter prescribes liability for computer crimes. Also criminal liability for manifestation of extremism and terrorism, spread of radical ideologies (including the use of modern technologies) was intensified and it also helps to achieve the main purpose such as effective protection of human rights.

A separate chapter provides liability for cybercrime including unauthorized access to computer data, its illegal interception, modification and destruction, as well as spread of destructive programs or materials that pose a public danger.

Definite provisions of current international treaties were subject to implementation.

To move to the model of the new criminal and criminal procedural codes 42 measures for government agencies were taken with involvement of the RK Supreme Court, mass media, a range of educational and training programs with overall coverage of all judges, prosecuting authorities and others were made up.

To summarize these innovations to the penal and penal-procedural codes I would like to draw your attention to the idea that the main purpose that is effective protection of human rights is achieved as by humanization and decriminalization of the law so by toughening of definite sanctions.

1.

2.

3.

4.

References: RK Penal code for 2016; RK Penal code for 2016; Comments to the RK Penal code, Almaty, 2014; Zakon.kz.

31

KAU Transactions № ІV (34)

.

УДК 327 (574) К 93 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КЕЛІСІМ Курманалиева Э.Б., ассоциированный профессор МОК (КАУ) В научной статье рассматриваются актуальные вопросы Защиты и контроля авторского права, так как является одной из значимых задач Республики Казахстан. В сфере международного авторского права важной задачей государства является принятие мер по вопросам нарушения авторского права и незаконного пользования чужого авторского права. Бұл мақалада авторлық құқықтың бұзылуына жол бермеу және оны заң тұрғысынан қадағалау Қазақстан Республикасының үлкен алға қойған міндеттерінің бірі болып қарастырылған. Халықаралық құқықтағы авторлық құқық саласындағы мемлекеттің маңызды міндеті – авторлық құқықты заңсыз пайдалануға жол бермеу және оның алдын алу сонымен қоса авторлық құқықты бұзушылықты болдырмас үшін шаралар қолдану үлкен жауапкершілік болып табылады.

Protection and control copyright is one of the sensitive areas carefully looked after in the Republic of Kazakhstan.

In the area of the copyright law the key problem of the State Institutions is the law enforcement against the violationcopyrighnt as well as the illegal use of some other authors’ law.

Негізі алып қарайтын болсақ, туындыларды келісім бойынша қолдануға жіберу халықаралық келісімдер арқылы шешілмейді. Шын мәнінде, қарайтын болсақ бүгінгі күні ешкім шет елдік тұрғындардың туындыларын келісім-шарт арқылы ӛз елінде пайдаланып жатқандар жоқтың қасы болып табылады. Халықаралық автор құқығын қорғау екі тәсіл бойынша жүзеге асырылады: оның біріншісі – материалдық-құқықтық жағдай бойынша, екінші тәсіл – қарама-қайшылық тәсілі. Қарама-қайшылық тәсілі ӛте маңызды болып табылады, себебі бүгінгі таңдағы автор құқығына байланысты сұрақтар тек қана халықаралық келісім немесе шарттар арқылы шешіліп жатқан жоқ. Сондықтан осы себептерге байланысты, қарама-қайшылық тәсіл халықаралық келісімнің ажырамас бір бӛлігі болып саналады. Ресей аумағында жүзеге асырылатын қарама-қайшылық тәсілін сипаттама беріп ӛтейін. Осы арқылы Ресей сот жүйесі шел ел туынды иесі мен Ресей азаматының арасында болып жатқан шиеленісті осы жүйе арқылы қарастырады [1].

32

KAU Transactions № ІV (34)

.

Егерде туындыны пайдалану арасындағы келісім-шарт туындыны иесіздендіру салдарынан туындаса, онда заң бойынша туынды қай елді мекенге пайдалануға алынды, соның заңы бойынша автор құқығына байланысты құқықтар қарастырылады. Егерде келісім-шарт бойынша туынды пайдалану бірнеше елді мекенге жіберілсе, онда туындыны шығарушы тұлғаның тұрғылықты елді мекені бойынша қарастырылады. Егер келісім-шарт лицензия арқылы туындаса, онда қай елді мекенде лицензиялау жүргізіледі, сол елді мекеннің заңы қолданысқа енеді. Егер лицензиялау бірнеше елді мекенде болса, онда лицензияны алушы тұлғаның елді мекені бойынша қарастырылады.

1998 жылы еліміз Қазақстан толығымен Берннің әдеби және ӛнер туындыларына мүше болып кірді [2]. Еліміз қазіргі таңда сот тәжірибесі арқылы шет елдік тұлғалардың автор құқықтарын қорғауда. Мысалға алып қарайтын болсақ, «Автор құқығы және сабақтас құқығы туралы» еліміз Қазақстан Заңында бесінші бабында шет елдік тұрғындарға мынадай жарияланбаған туындыларды пайдалануға рұқсат берілген болатын: Егер шел елдік азаматының жарыққа шығарған қандай да бір туындысы елімізде жарыққа шықса онда ол Қазақстанның заңымен қорғалып жүзеге асырылады. Егер де оның туындысы Қазақстанның шегінде дүниеге келсе, онда оның автор құқығын қорғауға халықаралық келісім туралы ережелер қолданылады. Бірінші жағдайда кӛрсетілген шет елдік тұрғындардың жарияланбаған туындыларына жататын объектілер мынадай ережемен қорғалады: Еліміз Қазақстанның аумағында шет елдік тұрғындардың туындылары жарық кӛрсе, онда олар Қазақтанның автор құқығы бойынша қамтамасыз етіледі. Егер шет елдік тұрғындардың туындылары Қазақстанда болып, онда осы жерде оның туындысына құқық бұзушылықтар айқындалса, онда ол туындылар Қазақстанның заңдарымен реттеледі. Мысалы, шет елдік тұрғындардың туындыларын оның рұқсатынсыз пайдалану және одан кӛшірмелер жасау. Сонымен бірге Қазақстанда жарыққа шыққан туындылар әрі қарай да автор құқықтарымен қорғалады. Егер де олар шет елді мекенде жарыққа шықса, онда ол туындылар Қазақстанның ережелерімен қорғалмайды. Сонымен 1991 жылы, яғни Кеңес одағының жылына дейін шет елдік тұрғындардың қандай да бір нысанда жарыққа шыққан туындысы автор құқығымен қорғалған еді. Бірақ бұл туынды Қазақстанда шығарылмаса, шет елдік келісімдермен Қазақстанның заңдарымен қорғалған. Бұндай жағдайлардан кейін Қазақстан елі Берн Конвенциясына қосылуға мүмкіндіктер алған болаын. Бұл дегеніміз Берн Конвенциясына мүше болған шет елдік тұрғындардың автор құқығы Қазақстанда 1973 жылы жарыққа шықан туындылары заңмен қорғалады.

33

KAU Transactions № ІV (34)

.

Әр елдің ұлтық заңдары автор құқығына байланысты заңның кері күшін әр түрлі жолдармен шешеді. Мысалға екі шет ел арасындағы автор құқығына байланысты мәселені алып қарайық: Польша және Украин елі жақында автор құқығы туралы заңды күшке енгізді.

1994 жылы Польшаның Парламенті автор құқығы туралы жиырма жыл бойы қарастырылған жаңа заңын қабылдаған болатын. Бұл заңның ұзақ қаралуы нормативтік актілерге автор құқықтарын қорғау туралы ӛзгерістер еңгізуімен байланысты болды. 1994 жылы қабылданған Польшаның заңы Еуропалық мемлекеттерге қарағанда автор құқығын ұзақ қорғау байланысты болды. Олардың туындылары елу жылға дейін мынандай жағдайлар кезінде сақталған болатын: Туындылар жаңа заң қолданысқа еңгеннен кейін Жаңа заң автор құқығын қорғау туралы кері күш механизмдерін қарастырды. Бірақ заңның бұл ережелері туындыны кӛшірмелеу кезінде олардың мүліктік құқықтарына пайдаланылған жоқ. Қазіргі таңда бүкіләлемдік интеллектуалды меншік туралы ұйым халықаралық ұйымдардың ең ұзақ тарихы бар ұйымдар жиынтығы болып табылады. Ол 1893 жылы дипломатикалық конференцияда талқыланып, қабылданған болатын. Он тоғызыншы ғасырдың ортасына дейін автор құқығы туралы түсінік мүлдем жоқ болатын. Жеке меншік құқығы ол замандары тек қана нақты жарыққа шыққан бір туындыларға қолданылған болатын. Мәселен: сурет ӛнері және т.б. Он тоғызынышы ғасырдың ортасынан бастап, автор құқығы интеллектуалды меншік құқығы болып табылатын туындылардың жеке құқығы болып саналды. Париждік конвенция 1896 жылы жарыққа шыққан болатын. Бұл конвенцияда кӛптеген туындыларды кӛшіруге болатын «жарыққа шығару» ережесін бекіткен болатын. Алайда, музыкалық шығармалар, немесе кӛрмеге қоюға болатын туындыларға бұндай ережелер қолданылған жоқ. Ал Берлин конвенциясы Берн конвенциясының негізгі жағдайын қарап шығатын негізгі конвенция болып табылды. Бұл конвенция отыз баптан тұрып жарыққа шыққан болатын. Оларға мынадай мәселелер қарастырылды: 1. Бұл конвенция 1886 жылдары жарыққа шығатын туындылардың автор құқықтарын және олардың негіздерін қараған болатын.

2. Бұл конвенция сонымен бірге, сурет және ӛнер туындыларына байланысты жағдайларды қарастырған болатын [3]. Туындамаларды аудару қызметі де ол кезде жақсы таралған болатын. Берлин конвенциясы бұндай аударымдарға автор құқықтарын белгілеп оларды қорғауды қамтамасыз етті. Автор құқығы елу жылға дейін сақталған болатын, яғни туынды иесі қайтыс болғаннан бастап. Бұл қағида барлық туындыны 34

KAU Transactions № ІV (34)

.

шығаратын авторларға міндетті болып табылған жоқ, әр елді мекеннің ӛздері автор құқығына байланысты әр түрлі ережелерді қолданылып отырған болатын. Конвенция сонымен бірге, сурет ӛнерлеріне және әдебиетке нақты ережелер беріп, олардың автор құқығын ұлттық заң арқылы қамтамасыз ету маңызды болып саналды.

1928 жылғы қабылданған Рим конвенциясы қоғамның дамуындағы жаңа ақпараттарға бағытталған болатын. Бұндай конвенция әсіресе радио немесе телебағдарламалар арқылы жүзеге асырылатын туындыларға қорғауға не болмаса олардың құқықтарын қай заңдар арқылы қорғауға болатынын анықтап берген болатын. Ауызша айтылатын туындыларға яғни, лекция немесе оқытушылардың жүзеге асыратын сӛздеріне пайдаланылатын автор құқығы да үлкен мәселе болып саналған болатын. Брюсель конференциясы 1948 жылы оған Берн конвенциясы айтарлықтай ӛзгерістер енгізген болатын. Бұл конференцияның негізгі мақсаты ұлттық заңнамаларды автор құқығын жүзеге асырудың негізгі қайнар кӛздерін кӛрсетіп, жаңа заманғы техниканың дамуын қарастырған болатын. Рим қаласында және Еуропа елді мекендерінде жеке меншік құқығы болып табылатын шығармашылық қызметтер мүлдем жоқ болатын. Ол замандары қабырғаларға ілінетін суреттер айлар бойы шығарылып жүзеге асырылып отырған болатын. Ал кітаптар болса монастрлардың кӛмегімен жазылған болатын, алайда ол кездері кітап сататын базарлар жабық болды немесе оларды ашпайтын еді. Ол жылдары оқулық жазған авторлар қайтыс болғаннан кейін ешқандай сақтауға жіберілмейтін не боламас оның мұрагерлері болмайтын еді. Тиражды пайдалану жағдайы сол кездегі жағдайларды түбегейлі ӛзгерткен болатын. Кітаптарды не болмаса басқа да оқуға болатын туындыларды кӛшірмелеу «қарақшылық» салдарын туғызған еді. Ең алғашқы олармен цензуралар айналыса бастады, яғни кітаптарды кӛшірмелеу соның салдарынан туындайтын қарым-қатынастарды реттеп жүргізілді. Солардың нәтижелерінен туындыны жарыққа шығарушы авторлар автор құқығына байланысты жаңа сатыларды ойлап тапқан болатын. Рим елді мекенінде адамдар автор құқығына байланысты туындыларды заттық құқықтармен пайдаланыла бастады. Концепцияларға байланысты туындыны жарыққа шығарушы автор толығымен оған билік етуге құқылы болды. Біріншіден, оның туындысын, комммерциялық қаржы түрінде қолданды, оған мысал ретінде мынаны алып қарауға болады: оның оқулықтарын не болмаса басқа да нысанда берілген туындыларын белгілі бір мӛлшерлі сомада пайдаланды. Ал туындыны коммерциялық емес пайдалану автордың рұқсатымен ғана жүзеге асырылған еді. Қазақстан Республикасында автор құқығына керіс заңының күштері қарастырылған ба – бұл біз үшін ең қиын мәселе болып табылады. Халықаралық шарттар авторлық құқық жӛнінде мәселелерді әр түрлі шешуді қарастырған, оларға қатысты туындылардың қандай әрекет ететінін 35

KAU Transactions № ІV (34)

.

айтады. Халықаралық шарттарда жаңа деп аталатын туындыларды сақтай отырып, олар белгілі бір күннен бастап қолданысқа еніп отыр. Қоғамда қазір алып жатқан мәселелердің бірі ескі туындыларды заң жүзінде қалай пайдалану сол болып табылады, ол мәселені шешу үшін заңда автор құқығының кері күші қарастырылып отыр. Халықаралық шарттарда туындыны қорғаудың жаңа әдістері қаралса, онда ескі туындылар болып табылатын объектілерге кері күш орнатылады және заң ол бойынша қорғауды қамтамасыз етеді. Ал егерде ол туралы келісімшарттарда қаралмаса, онда ол келісім-шарт бойынша кері күші болмайды. Ескі туындыларды пайдалану барысында шарттың қолданылуында кӛрсетілген тәртіптер де қарастырылуы тиіс. Оның себебі, халықаралық конвенцияларға қатысушы не болмаса қосылушы елді мекендер автор құқығын қорғаудың кері күшін де қарастырып отыр. Конвенцияның қағидасы бойынша ескірген туындыларды адамдар пайдалану барысында, оның авторына ешқандай белгілі мӛлшерде қаламақы не болмаса сыйақы тӛлемейді. Халықаралық келісім-шарттар жасау барысында автор құқығын қорғау барысында түрлі мәселелер қарастырылуы мүмкін. Алайда, ол келісімшарттармен келіспеуші мемлекеттер де болады. Сол ойынша келісім-шарт барысында туындыны сақтаудың кері күші бар немесе жоқ екендігінде қарастырылады. Әдебиет: 1. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Зияткерлік меншік құқығы комитетінің 2011 жылғы есебі. – Астана, 2012.

2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Орындаушыларға және фонограммалар шығарушыларға берілетін сыйақының ең тӛменгі ставкаларын бекіту туралы 2011 жылғы 23 қарашадағы №1373 Қаулысы.//www.adilet.zan.kz.

3. Қазақстан Республикасының Әдеби және кӛркем туындыларды қорғау жӛніндегі Берн конвенциясына қосылуы туралы. Қазақстан Республикасы Заңы 1998 жылғы 10 қараша N 297-I.//www.adilet.zan.kz.

УДК 070 М 23 ОТ ТРАДИЦИОННОЙ ЖУРНАЛИСТИКИ К РАССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ ЖУРНАЛИСТИКЕ Манарова Х.Ю., ассистент профессора МОК (КАУ), г. Алматы В данной статье рассмотрены причины смещения традиционной журналистики расследовательской журналистикой.

36

KAU Transactions № ІV (34)

.

Бұл мақалада дәстүрлі журналистика тергеу журналистика ауыстыру себептерін талқылайды.

This article discussesа factors causing the shift from traditional journalism to the investigative one.

Лорд Клифф, британский публицист, сказал следующее относительно сущности новостей: «Новость есть то, что пытались скрыть, а все остальное реклама». Журналистика есть искусство изложения, о вещах, событиях, происходящих на национальном и международном уровнях, о которых большинство общества не подозревает (Singh, 2014). Журналистика имеет разную форму, и может быть использована в любой существующей форме в соответствии с запросами. Мнения людей складываются из содержания последних новостей и расследовательских историй СМИ. Общественное мнение составляет симбиоз информаций, прошедшей через редакционные фильтры, а также фильтры цензуры, написанных специалистами и лицами, которые имеют личный опыт или знания о предмете. Теперь, если мы рассмотрим онлайн-журналистику, первое, что заостряет наше внимание – это блоги, в которых люди пишут, что они чувствуют, что происходит в их жизни, они адресуют друг другу саркастические комментарии. Так можно ли считать обсуждения в социальных медиа и различных онлайн платформ новостями? Основное требование журналистики иметь информацию о событии и работа журналиста собирать как можно больше информации, насколько это возможно. Для сбора информации и отчетности нужно взять интервью у человека, который имеет информацию об истории! Прибыть на место событий раньше других. Журналистика – отчетность, имеющейся информации (Singh, 2014:358) «Разгребатели грязи» - журналисты, основной целью которых является выяснить, «плохую» информацию о человеке или какой-либо организации. «Разгребание грязи» на языке журналистики один из синонимов расследовательской журналистики. Она фокусируется на негативных событиях, ошибках или неисправностях. Журналистские расследования – это форма журналистики, в которой журналист идет в глубину темы, представляющие интерес, в которых есть преступность, коррупция или корпоративные нарушения. В настоящее время основная журналистика движется к расследовательской журналистике. Всегда есть необходимость проведения журналистских расследований, так как всегда существует коррупция в обществе. Один из вариантов, чтобы заставить людей нести ответственность – проведение журналистского расследования. Еще одна причина, по которой журналистское расследование востребовано, – это способ увеличить снижающийся доход газет и других средств массовой информации. Это сниже37

KAU Transactions № ІV (34)

.

ние происходит из-за отсутствия спроса традиционной журналистики, как было сказано ранее. Люди испытывают больший интерес к расследовательским историям журналистов и расследовательские истории создают спрос в обществе на газеты или электронные средства массовой информации. Что такое журналистские расследования? Журналистские расследования – это жанр извлечения, выявления и представления таких новостей, которые люди пытаются скрыть. Журналистское расследование схоже с репортажем, за исключением того, что люди, вовлеченные в историю журналистского расследования, всячески будут мешать развитию расследования, так как обнародование его может в негативном смысле повлиять на их репутацию, привести к финансовым потерям, а иногда и лишению свободы. Шейла Коронел назвала три признака, которые не являются журналистским расследованием: дневные новости, утечка новостей и материал, составленный на одном источнике (Singh, 2014). Расследовательская журналистика – это журналистика, выполняющая функции сторожевого пса общества (watchdog journalism). Журналисты, выступавшие в рамках этого жанра, делают ставку, в первую очередь, на объективность и беспристрастность. Это позволяет им говорить от имени рядового читателя, который не хотел, чтобы его кто-то грабил и обманывал. Примером классического журналистского расследования служит то, как некогда сотрудники «Вашингтон пост» Карл Бернстайн и Боб Вудворд сумели раскрутить Уотергейтский скандал, результатом которого стала публичная отставка одного из самых влиятельных людей того времени президента Ричарда Никсона (Константинов 2013:480). Журналистское расследование является неотъемлемой частью журналистики и демократии, именно поэтому его называют четвертым столпом демократии. Потребность общества в расследовательской журналистике заключается в том, чтобы контролировать правительство и лиц, которые злоупотребляют властью, и которые идут против закона или против нравственности. Литература: 1. Singh S (2014). An Analytical Study of Move from Traditional Journalism to Investigative Journalism. International Journal of Multidisciplinary Approach and Studies 1(4).

2. Константинов А. Журналистское расследование: история метода и современная практика. – СПб.: «Издательский дом «НЕВА», 2013.

38

KAU Transactions № ІV (34)

.

УДК 070 Т 12 БРЕНД ЖУРНАЛИСТИКИ – НОВЫЕ ПЕРСПЕКТИВЫ НОВОГО ЖУРНАЛИСТА Тагвиашвили Н.С., ассистент профессора МОК (КАУ) В статье дается анализ новых возможностей для работы журналиста в сфере социальных медиа. Мақалада журналисттің әлеуметтік медиа аясындағы жұмысына қажетті жаңа мүмкіндіктерге талдау беріледі.

The Article deals with the review of new opportunities for journalists in the field of social media.

Воздействие и влияние СМИ на человека очевидно. Исследователями признается факт активного влияния средств массовой информации на формирование и развитие массового сознания общества. Благодаря этому регулируется общественное мнение, формируются общественные взгляды и настроения, создается сложная и многомерная картина мира, обеспечивающая адаптацию общественности и при необходимости позволяющая охарактеризовать психологическое состояние общества на данный момент, его социокультурные настроения. Уже к 2000 году СМИ как часть системы массовых коммуникаций преобразовались в новую интерактивную платформу на базе интернета. Интернет журналистика со своей высокоскоростной возможностью реагирования завладела как умами, так и сердцами многих жителей планеты. Переход из оффлайна в онлайн открыл новую страницу в жизни как потребителей, так и поставщиков информации. Сегодня нередко можно услышать: «Социальные сети правят миром!». И действительно, по данным портала «Новости планеты», у каждого пятого жителя планеты имеется профиль хотя бы в одной из социальных сетей [1]. Было бы странно, если PR-специалисты, маркетологи и бизнесмены не обратили внимания на эту возможность социальных медиа и не начали использовать их в целях донесения определенного рода информации в массы. Понятие Social Media Marketing (SMM) быстро вошло в нашу жизнь.

SMM – один из методов продвижения товаров и услуг при помощи социальных медиа. Основной целью SMM-продвижения является повышение узнаваемости бренда, большая заинтересованность к тому, что вы продаете, постоянная коммуникация с потенциальными и существующими клиентами. Благодаря социальным сетям, появляется возможность у аудитории быть причастной к понравившемуся бренду. Работая здесь со своей аудиторией, компания может 39

KAU Transactions № ІV (34)

.

улучшать свой сервис, повышая уровень доверия у потребителей. С появлением SMM все чаще стали употреблять термин Бренд-журналистика. Бренд-журналистика — это коммуникация разработанной SMMстратегии через вовлекающие формы контента, формат которых шире обыкновенного поста: это онлайн-трансляции, видео- и фоторепортажи и даже реалити-шоу. Цель бренд-журналистики — дать пользователю социальной сети расширенный опыт взаимодействия с брендом. Инструментарий при этом используется журналистский: продуманный контент, фото- и видеорепортажи, видеотрансляции, реалити-шоу [2]. Платформой, в которой существует это направление журналистики, являются всевозможные социальные сети: Facebook, VКонтакте, Twitter, YouTube, Instagram. SMMщик и бренд-журналист создает контент, следит за запросами и откликами посетителей и, проводя мониторинг их отзывов или жалоб, может своевременно на них реагировать. А также, что совсем немаловажно, может точно измерять эффективность акций, которые проводите, и отслеживать реакцию на события и инфоповоды. На сегодняшний день Facebook является самой популярной социальной сетью во всем мире. Ежедневно там проводят время миллионы пользователей и регистрируются сотни тысяч страниц. Facebook — это идеальная ниша для заведения бизнес контактов и реализации бизнес-задач. Аудитория Facebook уже «состоявшаяся» и платежеспособная, которая относится к разряду покупателей.

[3] Рис. 1. Популярные социальные сети в мире по количеству активных пользователей в месяц (в млн)

VКонтакте – одна из самых популярных социальных сетей на территории постсоветского пространства. Самым большим преимуществом данной социальной сети является интерфейс, который дает возможность поговорить с друзьями, собрать подборку любимой музыки, видеороликов, игр и т.д. Аудитория VКонтакте очень молода и активна. Пользователи очень детально заполняют свой профиль, и благодаря этому у нас появляется возможность намного проще определиться со своей целевой аудитории.

40

KAU Transactions № ІV (34)

.

Twitter – это микроблог, с ограничением печатных символов. В Twitter пользователи не дублируют, а чаще, генерируют контент. Самый большой плюс Twitter состоит в том, что с его помощью можно очень быстро писать, читать и распространять информацию. Аудитория Twitter очень активна и мобильна. YouTube – самый популярный видеохостинг в мире. Его аудитория ежедневно исчисляется миллиардами зрителей. Создавая аккаунт либо на сайте, либо привязываю его к своей учетной записи Google автор может загружать видеоролики.

Instagram — бесплатное приложение для обмена фотографиями и видеозаписями с элементами социальной сети, позволяющее снимать фотографии и видео, применять к ним фильтры, а также распространять их через свой сервис и ряд других социальных сетей [4]. По мнению ведущих специалистов в области брендинга, необходимыми факторами для создания и развития бренд товара являются: качество товара, создание уникальной рыночной позиции марки, возможность быстро репозиционирования марки с учетом изменений рынка, постоянная связь с потребителем, стремление быть первым в своей области и работа на долговременную перспективу, а так же внутренний маркетинг. В Республике Казахстан развитие брендинга и тем более бренджурналистики находится в стадии зачатия. Хотя на рынке уже присутствуют такие отечественные бренды, активно продвигающие контент в социальных медиа: Air Аstana, и AB restaurants, Евразийский банк и др.

1.

2.

3.

4.

Литература: planetanovosti.com. Бренд-журналистика — новый SMM// cossa.ru.

Pro-smm.com. wikipedia.org.

UDK 94 (574) T 14 AGRICULTURAL POLICY OF THE RUSSIAN EMPIRE AND THE LEGAL STATUS OF KAZAKHS OF WESTERN KAZAKHSTAN IN THE END OF XVIII BEG. OF XIX CC. Taichikova Kulyaikhan, International Educational Corporation Marfuga Nursultan, Atyrau Institute of Oil and Gas Статья посвящена аграрной политике самодержавия и правовому положению казахов Западного Казахстна в конце XVIII – начале ХIХ вв. Рассмотрены новые подходы российской администрации и местных властей к переходу казахов к оседлому образу жизни.

41

KAU Transactions № ІV (34)

.

Мақала XVIII ғасырдың аяғындағы – ХIХ ғасырдың басындағы Батыс Қазақстанның қазақтарының құқықтық жағдайына және патшалық аграрлық саясатқа арналған. Ресейлік әкімшілік және жергілікті биліктің қазақтардың отырықшылық ӛмірге кӛшу жолдары қарастырылған.

The article is devoted to the development of agriculture in the Western Kazakhstan.

The new approaches of Russian administration and local authorities to the transfer of nomads (Kazakhs) to a settled way of life and farming are considered.

The territory of Western Kazakhstan was traditionally occupied by Kazakhs of Junior juz. They located on the territory of the Irgiz – Tobol – Turgai – Mugodzhary watershed to eastern of the Caspian Sea and the lower Ural, including the Mangyshlak peninsula, northern part of the Ustyurt plateau, the Emba and western part of the Turgay plateau, southern part of the Ural Mountains, northern part of the Turan lowland and northern coast of the Aral Sea [1].

Annexation of Kazakhs of Junior juz by Russia began in the 30-s of XVIII c. and lasted until the middle of XIX c. In 1824 – 1828 was established a special system of ruling by Junior juz. Western Kazakhstan was divided between the Government – general of the steppe, the Astrakhan region and the Trans – Caspian region by the reforms of 1867, 1868, 1886 and 1891.

The land issue was one of the key in the relationship of Kazakh people with Russian government. Russian government in the end of XVIII begs. of XIX cc. pursued a policy of encouragement transition to a settled way of life and farming of the nomad people and Kazakhs. The secretary of the provincial government, the researcher of the Orenburg region Rychkov P. I. wrote that administering in the Orenburg province is possible only if Kazakhs and Bashkirs will transfer to farming and settling, which would allow the government «to control honestly» [2].

Arrangements of tsarist government, decrees of Ministry of Foreign Affairs in the second half of XVIII and beginning of XIX cc. indicate a policy of encouragement transition of Kazakhs of Junior juz to a settled way of life. Decree on February 11 of 1759 declared about «layout on the steppe side of the Yaik river yards for wintering of Kazakh cattle and harvesting for the first winter at public expense 20 haystack for cattle feed»; on May 23 of 1808 was a decree about giving lands to Kazakhs, who desired to transit to a settled way of life with allocation of a 10 year tax exemption and service and pay allowances; on February 12 of 1834 was a decree about freedom of Kazakhs from recruitment, who wish themselves welfare will be farming diligently; on July 3 of 1835 was a decree about permission for duty – free using of all kinds of corn bread and agricultural implements to encourage Kazakhs to farming [3].

However, since the 30‘s of XIX c., began a new stage in the policy of the local authorities on issues to transfer nomads (Kazakhs) to a settled way of life and farming. Under the influence of the Orenburg governor-generals Suhtelen P. and PerovskV. A., until the middle of XIX c., pursued a policy of breaking process of settling 42

KAU Transactions № ІV (34)

.

of Kazakhs. They considered that Kazakhs did not need arable lands, rivers, lakes and forests.

Tsarist government considered that Kazakhs as such to whom «land rejected in all of these benefits», by contrast must remain «the shepherds of their countless flocks» [4], therefore became organized borderline farming.

In the «Statute about control over Orenburg Kyrgyzes» from June 14 of 1844, it has already been announced that «lands, which occupied by Orenburg Kyrgyzes and component in the form of a special region of the Russian Empire, consists under the authority of Ministry of foreign affairs» [5].

Kazakh steppes, as the outskirts of the empire, had to remain market for grain and industrial products and on the other hand, a supplier of cattle and products of cattle raising. Government, meddling in the economic life of Kazakh people, pursued political goals, for example, on December 23 in 1852 issued a decree about permission to Kazakhs to hold the coaching inns for passers-by and travelers, the decree on 24 March of 1859 was about granting Kazakhs roamed on lands of the Ural Cossack troops and be relocated to the steppe [6].

By the middle of XIX c. with the changes of political situation (the completion of Kazakhstan‘s integration into the empire), the land policy of central and local authorities in respect of Kazakhs accepted new direction.

Dispossession of land began. Later in 1867, members of the committee on development of «Statute about control» in Kazakh steppes noted that there were no other laws that would define the land rights of Kazakhs , and on this basis, Kazakh lands «were recognized as governmental» [7] by the local authorities of Orenburg region.

From October 21 of 1868 has already clearly defined the use and ownership of land in «Provisional statute about control of the Orenburg and West – Siberian government-general» and also from October 21 of 1868 was established the norms, according to which Kazakhs who have entered into «other taxable status» enjoyed a fiveyear benefits from taxes and lifelong freedom from recruitment [8].

In section «on the land use and ownership», «Provisional statute about control of the Orenburg and West –Siberian government-general» from October 21, 1868 was established the legal basis for the further colonization of Kazakh lands. Lands traditionally used by Kazakhs for grazing were recognized as a state property, at the same time pursued a policy, and directed to maintain the privileged position of clerks, exemption from taxation, bonuses and distribution of land for good service. Private ownership was recognized only for persons «with legal documents for property on land». Also, these people must gave legal documents for property on land to the regional board by the fixed time, according to which a conclusion will be made, and in the future have been submitted for approval of the Governor-general [9].

Under the articles 212, 217, 218 of Provisional statute of 1868 all Kazakh lands were divided into winter pasture (Kystau), which allocated by the number of cattle and the size of farm, and summer pasture (Zhailyau), where preserved a communal land tenure. Winter pasture of Kazakhs of Junior juz were mainly located in the desert and semi-desert area, sands, river valleys, on the coast of the Aral Sea, along the 43

KAU Transactions № ІV (34)

.

Syr Darya and along the Ural [10]. Summer pasture located in the steppe zone, along the Irgiz, the Turgay, the Tobol rivers and the Emba and Turgay plateau [11]. According to the Covenant 214, on designated areas of wintering, each Kazakh had the right to build houses and lands, which occupied by the buildings passed in hereditary use «until there are buildings» [12].

Gradual settlement and the development of agriculture began to develop mainly among impoverished Kazakhs. In the middle of XIX c. Kazakh trustee reported that in 1871 Kazakh «from castle of Orsk till Verkhneuralsk engaged in arable farming up to three thousand people and plowing the land area at least 7.000 acres», in particular Kazakhs of 27 clans (Kypchaks), 24 dynasties (Zhagalbayly) [14].

Agriculture is mainly developed by Kazakhs living in the border area; it is influenced by the adjacent population – Russian, Ukrainian, Bashkir, and Tatar. Agriculture in the Turgay and the Ural regions was «developed in northern part, which was a continuation of the Orenburg black steppe» [15].

Thus by the end of the XIX c. the highest percentage of Kazakhs farming in Turgay region was actual from northern districts (uezds) – Aktobe (95.4 % of farms), Kustanai (77%) bordered with the Orenburg and the Samara provinces [16].

According to «Statute about control over the Akmola, Semipalatinsk, Semirechensk, Ural and Turgay region» on March 25 of 1891 fixed the issue about lands property, only constructions and plantations were considered to be private property but not the land itself.

In the beginning of the XIX c. removal of «surpluses» took a wide character.

During 1893-1905, in 12 years period, about 4 mln. acres of land was separated from Kazakh population, and during 1905-1917 – 17 mln . of Kazakhs pasture lands led to the aggravation, and contradictions between the clans. Dispossession of land and destruction of freemen, isolation of the greater number of Kazakhs, who had no opportunity to do the previous form of farm, and as a result lots of impoverished cattlebreeders updated contingent of hired workers.

In Bukey Horde there was dispossession of Kazakh land and their gradual settling and farming. The Bukey Horde officially formed by the Tsarist government decree in 1801, on the territory of Russian Empire over the Ural river, that is why it called Inner Horde.

On March 11, in 1801 Bukey and his descendants acquired rights to the land based on the Russian state law. However the decree on March 11 in 1801 inaccurately defined boundaries of Bukey Horde.

For the demarcation of Kazakh lands with Kundrovsk tatars, roamed near the Volga River, with Kalmyks, who was protected by the tsarist government local authorities, Ural Cossacks, there were abuses and Kazakhs were forced out from the Caspian Sea coast.

For example, Kazakhs needed the Caspian lands for winter migrations, but now they had to pay a fee for roaming. Prince Yusupov took from ―Kazakhs‖ cattle, money, different goods and forced Kazakhs to work for themselves [17].

44

KAU Transactions № ІV (34)

.

The question about migrations of the trans-Ural auls of Bukey Horde for wintertime to the Naryn-Sands was not solved also. Despite the large number of free lands and regions, only an order on July 17 in 1808 Kazakhs were allowed to move winter pastures into Ryn-Sands (Naryn sands) [18].

Already at the beginning of XIX c. shortage of land for migrations in Bukey Horde took place.

Only on April 27 in 1825 was established boundary between the lands of Kazakhs of Bukey Horde and Kundrovsk Tatars; so controversial land with wells («Khuduks») was divided in half, and Kazakhs got 42,635 acres, Tatars – 40,151 acres [19].

Thus, Inner Horde on all sides was surrounded by private lands of property owners Yusupov and Bezborodko. Ministry of Foreign Affairs set up commissions of Astrakhan and Orenburg governors, for inspecting the land boundaries of the Khanate and to consider disputes and complaints [20].

In 1827 senior senator Engel F.I. inspected the situation of Kazakhs, who remained in Bukey Horde. He offered to allow them to use comfortable wintering in the Ryn Sands, near Reed-Samara lakes and the coast of the Caspian Sea, and to allocate plots of land to all Kazakhs, who wanted to acquire a settled housing and utility structures [21].

During the reign of Khan Dzhangir (1823-1845) in Inner Horde was intensified the process of withdrawal of pasture holdings by Bukey nobility; distribution and sale of lands to bais.

On 29 March, 1871 «The highest assertion» was defined border between the Ural Cossack army and Kazakhs of Inner Horde. 130,539 acres of land were transferred to Ural Cossack [22]. All land disputes were solved in favor of the rich feudal lords and tribal elite, and also clerks.

By the end of XIX – beginning of XX cc. with the development of capitalist relations, the form of land tenure transferred to middle and lower strata of the peasant household.

The major region of farming in the Inner Horde was Talovsk. For example, in 1877, from 1370 acres of planted cereals for Talovsk was 585 acres (42.7%), accordingly, in 1889 – 10,083 acres - 8518 (84.5%), in 1891 – from 25 116 acres – 17,192 (68.5%) [23].

Small part of Kazakhs in Kalmyk side was involved into farming. In 1889, 320 was planted, and in 1891 - 310 acres of cereals [24].

Kazakhs farmers are mainly grew wheat, millet, rye, barley, oats, mustard, buckwheat, potatoes, flax and etc. For example, in the Inner Horde the cultivated wheat crops (87.2%), rye – (4%), oats (3.3%) etc in 1889 [25].

In 1899 wheat crops decreased slightly (80%), increased crop rye (12%), millet (6.5%), oats and barley (1.4%), flax and mustard – (1%) etc [26].

Thus, in the end of the XIX – beginning of the XX cc. in Inner Horde cultivated wheat and rye mainly. However, despite the increasing of the number of farmers and 45

KAU Transactions № ІV (34)

.

increasing of sown area, agriculture in Inner Horde was auxiliary farm, but cattlebreeding remained as one of the main occupation.

References: 1. Masanov N.E. Nomad Civilization of Kazakhs. – М., 1995. – P. 61.

2. Rychkov P.I. About Methods of Increasing of Agriculture in Orenburg Region. // Works of Free Economic Society. – 1767. – V. 7. – Р. 1-25.

3. Central State Archive of the RK. – Fund 25, List 1, File 1496, P.37-40; File.1471, P.19.

4. Rozhkova M.K. Economic Policy of Tsarist Government on the Middle East in the Second Quarter of the XIX c. and Russian Bourgeois. – М-L.: Academy of Sciences of the USSR, 1949. – 392p, p. 203; 5. Materials on History of Kazakhstani Political Arrangement. – V.1. – Аlmaty, 1960. – pp.

217, 219.

6. Central State Archive of the RK. – Fund 25, List 1, File 1471. – P. 19-20.

7. Materials on History of Kazakhstani Political Arrangement. – V. 1. – Аlmaty, 1960. – P. 269.

8. Russian State Historical Archive. – Fund 1263, List 1, File 2958, P. 1.

9. Dobrosmyslov A.I. Turgai Region. Historical Essay. – Orenburg: Edition of F. Sachkova, 1901. – V. 1-3. – 524 p., p. 448.

10. Blamramberg I.F. Military-Statistic review of Kirgiz-Cossack Lands of Inner (Bukey) Horde and ZaUral (Small) Horde of Orenburg Region. – Saint-Petersburg, 1848, 119 p.

(Military-Statistic review of Russian Empire. – Volume 14, Part 3, pp. 78-79.

11. Rychkov P.I. Orenburg History (1730-1750). – Orenburg; Edition of B. Breslavin, 1887. – PP. 97-98.

12. Russian State Historical Archive. – Fund 1263, List 1, File 2958, P. 1.

13. Dobrosmyslov A.I. Turgai Region. Historical Essay. – Orenburg: Edition of F.Sachkova, 1901. – V. 1-3. – 524 p., p. 448.

14. Blamramberg I.F. Military-Statistic review of Kirgiz-Cossack Lands of Inner (Bukey) Horde and ZaUral (Small) Horde of Orenburg Region. (Military-Statistic review of Russian Empire). – Saint-Petersburg, 1848, Volume 14, Part 3, Pages 78-79.

15. Rychkov P.I. Orenburg History (1730-1750). – Orenburg; Edition of B.Breslavin, 1887.

– РР. 97-98.

16. Dobrosmyslov A.I. Turgai Region. Historical Essay. – Orenburg: Edition of F.Sachkova, 1901. – V. 1-3. – 524 p., p. 449.

17. Central State Archive of the RK. – Fund 4, List1, File 3592, P.З.

18. Kirgiz Region.//Russia. Full Geographical Review …Under Edition of Semenov V.P. – Saint-Petersburg: Slovo, 1903, V. 18. – 427 p., p. 235.

19. History of Bukey Horde. – M., 1988, p.266; 20. Zimanov S.Z. Russia and Bukey Khanate. – Alma-Ata, 1982. – Р. 55.

21. History of Bukey Horde. – M., 1988. – Р. 314.

22. Central State Archive of the RK. – Fund 78, List 2, File 4482, P. 2-4.

23. State Archive of Astrakhan Region. – Fund 1, List 10, File 2901, P. 9.

24. State Archive of Astrakhan Region. – Fund 1, List 10, File 2901, P. 9.

25. Ivanov I.S. Inner Kirgiz Horde. // 200 years of Bukey Horde. – Almaty, 2001. – V. 2. – Р. 210.

26. Central State Archive of the RK. – Fund 78, List 2, File 9437, P. 142.

46

KAU Transactions № ІV (34)

.

УДК 070 Т 86 ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ КЛАССИЧЕСКОЙ ЖУРНАЛИСТИКИ В НОВОМ ИНФОРМАЦИОННОМ ПРОСТРАНСТВЕ Турлыбекова А.А., ассистент профессора МОК (КАУ) В статье рассматриваются современные проблемы классических СМИ, появившиеся в период становления нового образа журналистики. Мақалада БАҚ-тың жаңа бет бейнесі құрылып жатқандағы, қазіргі журналистиканың қиыншылықтары талқыланады.

The article describes the problems of modern Mass Media, which appeared in time of forming a new type of the journalism.

Каковы проблемы в современной журналистике Казахстана? Говоря о современном состоянии журналистики в целом, прочитывая мысли и высказывания профессионалов журналистики, можно выделить одну общую проблему, с которой столкнулись современные средства массовой информации – конкуренция с глобальной компьютерной сетью. Сбор и распространение оперативной информации, главная функция журналиста, сегодня стала доступна практически всему миру. Основные средства массовой информации – телевидение, печать и радио не успевают конкурировать с таким «быстрым» источником информации, как всемирная сеть, еще до того, как СМИ опубликуют или покажут свой материал, люди уже успевают прочесть информацию, к примеру, через мобильный интернет. Бесплатное распространение новостей – одна из незаменимых частей крупных интернет-проектов. Получение дохода через создание оплачиваемой подписки на крупные информационные агентства в конце прошлого десятилетия, даже близко не сравнится с доходами соц. сетей, созданных молодыми менеджерами международных интернет компаний. В какой-то момент это отразилось и на журналистах, которые не нашли себя сразу в интернет-просторах. Это стало данностью, и с этим нужно было жить. Интернет СМИ имеют совсем другую структуру и сложность работы, к чему были не готовы печатные издания. В результате такие сайты остались лишь интернет рекламой их печатных изданий. Сегодня есть сетевые интернет-агентства, а также новостные интернетпорталы, полуинформационные ресурсы, построенные на рерайте и отобранном при помощи различных механизмов пользовательском контенте, также сайты, на которых размещается развлекательная информация, фото и ссылки на видео. Такие СМИ смогли развиваться в условиях жесткой конкуренции в интернете. На фоне слегка «потерянных» традиционных СМИ и получила развитие «граж47

KAU Transactions № ІV (34)

.

данская» журналистика. По своей сути, это не совсем журналистика, но благодаря свободе изложения любой информации она показалась «свободной», а это именно то, к чему всегда стремилась традиционная журналистика. Современный мир диктует свои условия и даже только вчера столь привлекавшая аудиторию красивая картинка, работа круглые сутки и вещание на зарубеж, приносящая хороший доход, например, американская новостная журналистика, со своим субъективными репортажами, ошибками, начинает отталкивать аудиторию. Уже нельзя просто обмануть, либо скрыть информацию о происходящих событиях в мире. Аудитория перестает доверять официальным СМИ, как только те пытаются представить, как важное событие дня свадьбу или развод знаменитостей, в то время, когда в мире происходят серьезные восстания, революция. Согласно общественному опросу института Геллапа, об американском телевидении, только 20% аудитории доверяют новостям и это ниже чем, когда бы это ни было [1]. Соответственно для многих американцев на первое место выходит так называемая гражданская журналистика. Люди сегодня владеют таким объемом информации, которого может не быть у журналиста. Другое дело, что порой под руководством таких людей, как Наоми Вульф (писательница, бывший полит.консультант) в Америке, которые как бы пытаясь направить неорганизованную гражданскую журналистику, стараются помочь им мыслить в нужном направлении, на самом деле провоцируют большие массы к различным действиям [2]. Daily Cloudt – это сайт, созданный ею специально для обучения и помощи начинающим гражданским журналистам. Сегодня на сайте помещают информацию гражданские журналисты, которые выражают свое мнение обо всех жизненно важных событиях в стране и в мире. По мнению гражданских журналистов, официальная журналистика несет скорее развлекательную, нежели информационную функцию. Масс медиа, в которых есть вложение больших капиталов, государственных и негосударственных структур, не могут в полной мере быть объективны, как могут представители гражданской журналистики. Но критики журналистики в лице профессиональных журналистов считают, что только профессиональный журналист может правильно и с точностью проанализировать и передать информацию, полученную у источника. Американские официальные средства массовой информации все еще обладают большим охватом аудитории, чем гражданские журналисты, но они уже не могут контролировать информацию, которую печатают и распространяют в глобальной сети последние [3]. Что говорят эксперты журналистики о ее будущем? Последнее время становится привычным на больших медиа встречах обсуждать будущее журналистики. Именно этот вопрос активно обсуждался на прошлой неделе в проходившей в Тел-Авиве, организованная немецкой медиакомпанией Hubert Burda media, международная конференция DLD (DIGITAL LIFE DESIGN) [4]. Сегодня становится ясно, что онлайн-журналистика нуждается в таких же вложениях, как и традиционная печатная журналистика. Но возможности интернет изданий, а также скорость работы интернет журналистов резко отлича48

KAU Transactions № ІV (34)

.

ются. Журналист интернет издания не имеет возможности к долгому анализу, ему нужно быстро работать и понимать, где найти важные истории, также работа на «опережение» конкурентов не дает возможности расслабиться, ведь информация должна быть опубликована не завтра, а уже сейчас. Интернет разрушает привычный уклад получения и распространения информации. Онлайн издания и ежемесячные журналы строятся на принципе доверия аудитории. Иначе говоря, быстрота подачи информации не должна сказываться на качестве материала, на который при необходимости можно сделать ссылку, по возможности не прибегать к опровержениям своих материалов. Печатные издания сегодня продают опыт погружения и ощущение причастности к сообществу. Печатный продукт, как журнал по определению не сообщает новость, но он собирает людей по интересам, так и интернет журналы. Людям порой нужно погрузиться в печатный продукт, расслабиться. Так журналы находят своего читателя, насыщенного новостями, но нуждающегося в успокоении. У газет, в том числе их интернет версий появляются все больше конкурентов. Социальные сети являются основными конкурентами газет. Для выживания газеты должны становиться более релевантными, распространяя свой бренд на различных платформах, стараясь писать обо всем по возможности, тем самым удовлетворяя потребность своей аудитории. Необходимо превращать социальные сети в союзников, а не в конкурентов, используя их возможности для продвижения своей продукции. Еще один вопрос, поднятый на конференции: способ монетизации контента. Необходимо искать способы заработать на журналистике, меняя подход. Очень трудно продать отдельную историю в сети, необходимо сотрудничать с другими изданиями. Порой ссылка может привлечь аудиторию. Главный вопрос, оставшийся нерешенным, как выиграть время у социальных сетей [4]. Персонализация журналистики в сети через бренд своей организации. Личный бренд сегодня очень важен в журналистике. Главным навыком журналиста в эпоху визуальной подачи информации остается умение искать сюжеты, также он должен иметь представление о работе своих коллег – программистов и дизайнеров, считают участники дискуссии, посвященной журналистике данных, которая прошла в пресс-центре РИА Новости 29.10.13. Визуализация информации стала необходима сегодня в подаче материала. Так как визуальная передача информации позволяет пользователям быстрее вникать в контекст ситуации и получать новые знания, то инфографика становится важной частью современной журналистики [5]. Журналист сегодня просто обязан быть универсален по возможности: работая с инфографикой, он обязан владеть не только стилем письма, но и иметь базовые знания по дизайну и подготовке программного кода. Говоря о тенденциях журналистики данных, она обратила особое внимание на то, что традиционная схема работы журналиста сейчас изменяется. Работа с визуальной ин49

KAU Transactions № ІV (34)

.

формацией требует нового подхода к работе, который, условно, может быть разделен на три основные части: сбор данных, их фильтрацию и визуализацию. Одной из главных проблем в интернет журналистике является переизбыток данных, которые могут быть проанализированы. Обработать можно, только используя новые методы программных обработок. Большой проблемой уже сейчас является избыточность данных, доступных для анализа. Здесь снова можно обратить внимание на тот факт, что просто гражданская журналистика не всегда может передать объективно информацию, не искажая факты. Именно теперь возникает острая необходимость в работе профессиональных журналистов, которые смогут провести через себя достаточно информации, чтобы передать основную суть проблемы. Здесь важны будут профессионализм авторов и изданий. По всей видимости, несмотря на временные трудности в сфере профессиональной журналистики, на сложности адаптации к современным технологиям традиционных средств массовой информации, журналистика, а именно профессиональная журналистика, постепенно докажет свою необходимость и не заменимость. Литература: 1. Социологический опрос Gallup проведенный среди американской аудитории в июле 2016 года. http://www.gallup.com.

2. Mark Nuckols. «No, Naomi Wolf, America Is Not Becoming a Fascist State». The Atlantic. Retrieved 10 February 2015.

3. Гражданская журналистика заменит профессионалов. // RT Russian, круглосуточный информационный канал выпуск от 16.07.12).

4. DLD Conference: Digital-Life-Design. http://dld-conference.com.

5. Дискуссия, посвященноя журналистике данных, которая прошла в пресс-центре РИА Новости. 29.10.13. http://ria.ru.

УДК 338.436 У 52 АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ИННОВАЦИОННОЙ МОДЕРНИЗАЦИИ В ЗЕРНОВОМ ПРОИЗВОДСТВЕ КАЗАХСТАНА Умаров И.М., ассистент профессора МОК (КАУ) В данной статье описаны основные проблемы модернизации зернового производства Казахстана на пути формирования инновационного типа аграрного производства. А также, рассмотрены новые инновации, которые не требуют дорогостоящих оборудований, крупных государственных инвестиций и помогают создать новые рабочие места для фермеров Казахстана.

50

KAU Transactions № ІV (34)

.

Бұл мақалада ауыл шаруашылығы ӛндірісінің инновациялық типтегі қалыптастыру жолындағы Қазақстандық астық ӛндірістерін жаңғыртудың басты мәселелерін сипаттайды. Сондай-ақ, қымбат жабдықтарды талап етпейтін жаңа инновациялар қарастырылды, ірі мемлекеттік инвестициялық және Қазақстандық фермерлер үшін жұмыс орындарын құруға кӛмектеседі.

This article describes the main problems of modernization of grain production in Kazakhstan on the way of formation of an innovative type of agricultural production. Innovations that do not require expensive equipment, large-scale public investment and help create jobs for farmers in Kazakhstan are considered.

Важнейшими стратегическими приоритетами развития сельского хозяйства в современных условиях являются научно-технический прогресс и инновационные процессы, которые благодаря науке и техники позволяют осуществлять поэтапное и плавное обновление производства. На пути формирования инновационного типа аграрного производства немало проблем, сдерживающих развитие АПК: высокий риск инновационных процессов, недостаточный уровень развития предприятий и слабый поток инвестиций, кредиты с высокими процентными ставками, которые ограничивают сельскохозяйственные предприятия АПК в возможности заниматься поиском инноваций, их освоение и реализацию, дефицит квалифицированных рабочих кадров за счет низкой оплаты труда работникам сельского хозяйства, диспаритет цен на сельскохозяйственную продукцию, малоразвитость системы управленческих и координационных структур, низкий уровень развитости инновационной инфраструктуры и др. Еще одной немаловажной проблемой на пути развития агропромышленного комплекса Казахстана является очень низкий уровень современного менеджмента агропромышленных предприятий, не обеспечивающим эффективным инновационно-ориентированным развитием экономики в рыночных условиях. Перед тем как выявить самые важные и второстепенные проблемы в инновационной модернизации в производстве пшеницы нужно рассмотреть, что представляют собой эти инновации. Как известно, в Казахстане имеются масштабные территории для выращивания данного вида зерна (практически весь Северный регион). Такие продукты, как хлеб, мука, лекарства, косметические средства на основе пшеницы имеют высокую популярность и пользуются спросом среди населения Казахстана. И Казахстан, благодаря успешному производству и выращиванию пшеницы импортирует зерно тоннами в другие страны. И возникают вопросы, в чѐм же те самые инновации, которые используют в производстве пшеницы в Казахстане. Для достижения конкретных целей в развитии производства пшеницы необходимо внедрять инновации, чтобы получать высокие урожаи пшеницы. Такими целями являются следующие: 1. Эффективное вложение инвестиций в предприятия аграрного бизнеса; 2. Обеспечение местного животноводческого рынка качественными кормами; 51

KAU Transactions № ІV (34)

.

3. Обеспечение предприятий качественным сырьем для производства хлеба; 4. Использование благоприятных природно-климатических условий региона; 5. Изучение и внедрение передового опыта полеводства. Согласно последним данным Министерства Национальной Экономики Республики Казахстан, общая посевная площадь сельскохозяйственных культур страны в 2016 году составила 21660,1427 тыс. га, что на 637,2427 тыс. га больше, чем в 2015 году. Наибольшая посевная площадь среди областей республики – в Костанайской и составляет - 5140,6149 тыс. га, за последние 4 года она увеличилась на 88,7 тыс.га. На втором месте по обширности пашни – Акмолинская – 5020,636 млн га, что на 98,8 тыс. га больше, чем в 2015 году. Также посевная площадь Павлодарской области в сравнении с 2015 годом увеличилась на 92,4 тыс. га и составила 1237,5824 тыс.га. Наименьшим количеством пахотных площадей обладает Мангистауская область, где она составляет 0,8491 тыс. га [1]. В соответствии с Государственной программой индустриальноинновационного развития республики Казахстан на 2015-2019 годы [2], уровень экономического развития государства определятся результатом проводимых реформ и долей инновационно-активных предприятий. Несмотря на меры, которые были приняты в последние годы по поддержке инновационной активности предприятий, все же по-прежнему остаются следующие проблемы: - низкий уровень передачи инноваций от науки к производству; отсутствие механизмов, связывающих цели инновационнотехнологического развития сельскохозяйственных предприятий и бизнеса; - слабая восприимчивость бизнес структур к инновациям технологического характера; - недостаточное количество управленческих компетенций, а также технологических и технических; - неразвитость инновационных технологий в производстве пшеницы; - слабый контроль внедрения результатов инновационных проектов. Одна из самых главнейших и острейших проблем в любой нововведенной инновации производства и выращивания пшеницы – это слабый контроль над системой финансирования. Государство выделяет, как правило, огромные средства по улучшению качества производительности пшеницы, для покупки нового более мощного импортного оборудования, для выдачи зарплат рабочим и т.д. Конечно, применялись и применяются до сих пор меры жесткого контроля финансирования и передвижения денег для каждого сезонного производства пшеницы, но, к сожалению, проблема так и осталось уязвимой. Для того чтобы полностью раскрыть все проблемы, нужно в первую очередь понять процесс выращивания и производства пшеницы.

52

KAU Transactions № ІV (34)

.

При инновационном выращивании пшеницы следует учитывать особенности сортов. Например, в Северном Казахстане рекомендуются следующие сорта яровой мягкой пшеницы: - среднеранние: Казахстанская раннеспелая, Астана, Целинная-24; Светланка.

- среднеспелые: Акмола-2, Целинная ЗС, Карабалыкская 90, Карагандинская 22.

- среднепоздние: Целинная юбилейная, Шортандинская 95 улучшенная. В последние годы в Акмолинской области выращиваются такие сорта твердой пшеницы как: Дамсинская 90, Корона, Безенчукская 98, Дамсинская янтарная. Эти сорта относятся к среднеспелому типу созревания пшеницы, которые характеризуются высоким качеством зерна. К одним из основных и положительных свойств яровой пшеницы относятся такие показатели как: высокое качество, устойчивость к вредителям, болезням и осыпанию, высокая жароустойчивость, устойчивость к суховеям при спелости зерна. На сегодняшний день в политике инновационной модернизации производства пшеницы в Республике Казахстан имеются проблемы, среди которых можно выделить следующие общие и системные проблемы: - применение советской технологии возделывания пшеницы с использованием старой физически и морально устаревшей агропромышленной техники; - нерациональное использование водных ресурсов для полива пшеницы; - ориентированность сельхозпроизводства на выпуск мелких партий; - слабый уровень селекционного отбора и создания новых сортов генетически устойчивых семян и зѐрен пшеницы; - дефицит качественного зерна для перерабатывающей промышленности республики и высокая доля готовой импортной продукции на внутреннем рынке страны; - высокий спрос на товары хлебобулочных и кондитерских изделий, номенклатура которых не удовлетворяет внутренние потребности населения страны; - низкий уровень развития инвестиционного климата аграрного сектора экономики страны; - отсутствие интегрированности и взаимодействия сельскохозяйственных предприятий. Выделяемые государством субсидии используются неэффективно, что является причиной слабой модернизации сельскохозяйственного производства. Кроме этого, существует множество проблем в зерновом производстве, которые упираются в отсталость технической оснащенности и модернизации всего производства в целом. К ним можно отнести низкий уровень или отсутствие амортизационных фондов отечественных сельхозпредприятий, низкая оплата труда рабочих, слабая техническая оснащенность сельхоз оборудованием.

53

KAU Transactions № ІV (34)

.

Вышеперечисленные проблемы оказывают отрицательное воздействие на производство пшеницы и на качество получаемого урожая, которые, в конечном счете, приводят к удорожанию готовой сельхозпродукции. Существуют также управленческие проблемы: несвоевременная поставка машинного оборудования руководителями при уборочной кампании, что порождает сложности в цепочке производства пшеницы от сбора урожая до еѐ переработки и хранения. В стране отсутствует достаточное количество приемных пунктов и элеваторов на близлежащих территориях, возделываемых под посевы пшеницы. В конечном итоге простаивает большая часть уборочной техники, пшеница вовремя не просушивается и начинает портиться, не успев попасть на пункты сбора. Таким образом, обобщая вышеперечисленные проблемы, можно также выявить новые актуальные проблемы в модернизации зернового производства: - слабая обеспеченность научно-исследовательских институтов передовой научной и материально-технической базой. Основная часть материальных активов (71,1%) эксплуатируется более 35 лет и 22,1% — свыше 25 лет, подлежит списанию 71,4 % всей имеющейся сельхозтехники; - нехватка финансового обеспечения НИР и НИОКР; - слабая инновационная деятельность предприятий АПК, нехватка предпринимательских навыков и умений в использовании инноваций и принятии новых технологических решений; - недостаточный уровень конкурентоспособной научной продукции и технологий на мировом научном рынке; - неслаженность механизмов взаимодействия науки, производства и бизнеса, низкий уровень информированности вузов о наличии рабочих мест на агропромышленных предприятиях; - слабая система поощрения, стимулирования и социальной поддержки молодых специалистов в аграрной науке Казахстана, которая повлияла на снижение авторитета научных сотрудников в обществе, на их социальный статус и положение; - отсутствие учебных заведений и производственных баз для специалистов агропромышленного сектора; - недостаточное финансовое стимулирование и поддержка молодых специалистов, для их привлечения и закрепление в сельской местности [3]. Ш. Д. Бекова считает, что одной из главных проблем в модернизации зернового сектора Казахстана является его слабая техническая оснащенность. Недостаточная техническая оснащенность зернового сектора РК является результатом того, что стоимость на новейшую специализированную технику остается высокой. Отсутствие модернизации в зерновом производстве характерно слабым применением инноваций, которые могли бы увеличить эффективность зернового производства. Еще одной немаловажной проблемой в модернизации зернового производства остается слабая инфраструктура и разрыв в цепочке зернового экспорта. К ней относятся: нехватка элеваторов и недостаточное ко54

KAU Transactions № ІV (34)

.

личество зернохранилищ по всему параметру экспортного маршрута. Кроме того, мелкие и средние производители не могут участвовать в процессе экспорта зерна, так как не имеют опыта в экспортных мероприятиях и не имеют достаточных средств и техники на доставку продукции в точки отправки. Но самой важной причиной и проблемой страны в слабой экспортной активности является отдаленность Казахстана от мировых зерновых рынков и отсутствие доступа к портам, которые являются наиболее дешевыми и выгодными в процессе реализации зерна и продуктов его переработки [4, с. 356-358]. В модернизации зернового производства государство является источником кредитов, а также субсидий и прямых инвестиций. В программе по развитию агропромышленного комплекса в Республике Казахстан на 2010 - 2014 годы [5] отмечается, что в сельском хозяйстве пока еще низкие темпы структурнотехнологической модернизации, слабо развита инфраструктура. Отсюда – мелкотоварный характер сельхозпроизводства, финансовая неустойчивость отрасли из-за случайных факторов (таких как погода или цены на ГСМ), недостаточный приток частных инвестиций, дефицит квалифицированных кадров. Программа ставит целью развитие в Казахстане современного конкурентоспособного агропромышленного комплекса, гарантирующего не только продовольственную безопасность, но и существенное увеличение экспорта. Ставятся задачи производства качественной конкурентоспособной продукции, развития современной инфраструктуры, развертывания научных исследований в приоритетных секторах, подготовки высококвалифицированных кадров для отрасли. Все это, согласно принятым целевым индикаторам, должно обеспечить рост валовой добавленной стоимости в аграрном секторе как минимум на 16 процентов, поднять производительность труда на одного занятого в отрасли с 3 тыс. до 6 тыс. долл., довести экспорт аграрной отрасли до 8 процентов в общем объеме не сырьевого экспорта. После модернизации в рамках этой программы отрасль должна будет обеспечивать отечественными продуктами более 80 процентов внутреннего рынка продовольствия. Модернизация неразрывно связана с инновационным развитием агропродовольственного комплекса. В связи с этим разработка научно обоснованных предложений и практических рекомендаций по инновационному развитию сельского хозяйства на региональном уровне должно стать одним из основных составных разделов стратегии развития аграрного сектора экономики в каждой области. Необходимость инновационной составляющей при проведении модернизации во многом обусловлена тем, что экономический рост практически на одну треть зависит от использования инновационных технологий. Таким образом, перед аграрным сектором стоит исключительно сложная задача перехода от технологической деградации к постиндустриальному способу производства. Литература: 1. Официальный сайт Министерства Национальной Экономики Республики Казахстан. Комитет по статистике // www.stat.gov.kz 55

KAU Transactions № ІV (34)

.

2. Государственная программа индустриально-инновационного развития республики Казахстан на 2015 – 2019 годы. Утверждена Указом президента Республики Казахстан от 1 августа 2014 года № 874. – Астана, 2014.

3. Бейсенгалиев Б.Т. Проблемы и перспективы инновационного развития Агропромышленного комплекса Казахстана // Вестник КарГУ. – Караганда, 2010. – URL: http://articlekz.com/article/5523 4. Бекова Ш. Д. Особенности развития рынка производства и переработки зерна в РК // Мат. Республ. науч.-теорет. конф. «Сейфуллинские чтения – 9: новый вектор развития высшего образования и науки», посв. дню Первого Президента Республики Казахстан. – 2013. – Т. 1, ч. 2 – С. 356-358.

5. Программа по развитию агропромышленного комплекса в Республике Казахстан на 2010-2014 годы. Утверждена постановлением Правительства Республики Казахстан от 12 октября 2010 года № 1052. – Астана, 2010.

УДК 94 (41/99) У 84 РИМ ИМПЕРИЯСЫ ӨМІРІН ҰЗАРТҚАН ХУНДАР ӘСКЕРІ (388-441 ЖЫЛДАР) Утениязов С.К., т.ғ.к., ХБК (ҚАУ) ассоц. профессоры О гуннах до сих пор написано одностороне, и многие данные оказались фальшивыми... Повторяя друг друга, показали, как гунны были мародерами. Несмотря на это, были и правдивые исследователи. Они доказали, что Римская империя благодаря военной помощи продлила свое существование на 75 лет. Хундар туралы зерттеулер кӛп болғанымен бір жақты және жалған мәліметтермен кӛрсетілген. Хундар тек шабуылшы, тонаушы яғни жұрттың аузындағыны тартып жейтін мародер ретінде кӛрсетіліп келді. Шындығында олар Рим империясын сақтау үшін кӛп әскери жәрдем бергені және империя ӛмірін 75 жылға созғаны айтылады аталған мақалада.

Different topics that had been created on the Hunns in the historical plane turned out to be incomplete and false at the end of the day. Repeating the same arguments they described the Hunns as the violent criminals. Nonetheless, some true scholars who reflected the true story of the whole thing. On the contrary, they showed and proved that the Rome Empire prolonged its existence for some 75 years.

Аталған тақырып біздің оқырмандарымыз үшін қораш кӛрінетін тың зерттеу. Дәл осы тақырыпқа арналған оқу құралы Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогика университетінде осы жылы жарық кӛргелі жатыр. Оқулықтың негізгі міндеті Хун империясы арқылы Рим мемлекеті ӛз ӛмірін 70 жылға созғанын, әйтпесе 4-ғасырдың ақырында герман тайпалары шапқыншылығынан жоқ болатын еді...

56

KAU Transactions № ІV (34)

.

Ғылыммен мәдениеті қарыштан дамыған Рим империясын варварлар яғни герман мен хун тайпалары құлатты деген теория әлдеқашан ескірді. Шын мәнінде осынау 12 ғасыр ӛмір сүрген қасиетті Римді құлатқан қазіргі біз «святой» деп ойлайтын христиандар еді. Еуропа ғалымдары бұл мәселені соңғы 6 ғасыр бойы біледі. Сондықтан қысқаша болса да герман мен хун тайпаларын айыптайтын теорияның қате екенін дәлелдеу үшін біз соңғы екі тарауда тоқталдық. Егер христиандар Рим империясын алдымен тӛменнен, кейін басынан шірітпегенде ол әлсіремейтін еді және ешқандай «варварлар» баса кӛктей кіре алмас еді, және 12 ғасыр ӛмір сүрген империя барлық әскерінен айырылып варварлардың жалдамалы әскерлеріне тәуелді болып қалмас еді. Қысқаша айтқанда Рим империясын құлатқан шапқыншы герман тайпалары әлде хун империясы емес шын мәнінде Христиан дін басылары еді. Біз сондықтан 375 жылдан бастап Рим империясы басшыларына қатысты тарихи деректерді нақтылап бердік. Ол хун мемлекетінің аса күшейген жылы болса Рим қаласы тарихында алғаш христиан дініне кірген Грациянның мемлекет басына келуі, Одан ары әртүрлі азғындықтар, әскерден айрылу, жалдамалы әскерлерге сүйену, бірін-бірі ӛлтіру, әсіресе Рим империясының патриоттары яғни шын жанашырлары Стилихон (408), Аэций (454) сынды қолбасшыларды ӛлтіру, ӛздерін ғана емес олардың балаларын да ӛлтіру… Осының бәрі Христиан басшыларының негізгі мақсаты Рим империясын құлату болғанын кӛрсетеді. Хун Ордасы мен Рим империялары арасында 441 жылға дейін тек достық және одақтастық қатынастар болды [1, 31-бет]…Әттең осынау тарихи шындықтар кӛбіне айтылмайды. Сондықтан қазіргі ұрпақ екі империя арасында тек соғыс қана болды деп ойлайды. Хун басшыларының қайсысы болса да Рим империяларымен достық қатынаста болуға тырысты. 434 жылдан бастап мемлекет басында болған Аттила да осы істі жалғастырды. Достық келісімдерді бұзгған тек Рим басшылары болды. Оның ақыры 441 жылдан соң басталған қақтығыстарға әкеліп соқтырды. Осы мәселелерді кеңнен зерттеген ағылшын ғалымы Томпсон болатын… ІV ғасырдың ақырына дейін Хун ордасының күшейгені соншалық Днестр ӛзенінен ӛтіп Қара теңізге құятын Дунай ӛзенінің (сол кезде Истра деп аталатын) сол жағын түгелдей иеледі. Ал Дунай (Истра) ӛзенінің сол жағының біраз жерлері ежелден Рим империясына бағынышты болатын. Еділ-Жайық пен осынау Дунай (Истра) ӛңіріне дейінгі ӛте үлкен территорияда Хун ордасының аса мықты әскери мемлекеті үстемдік жүргізді. Ал, Римнің екі империясы да күннен күнге әлсірей берді. Қара теңіз жағалауы мен Қырымдағы готтарды талқандаған хундарға Рим басшылары кӛп назар аударды. Кӛп ғасырдан бері келе жатқан империяның жері мен байлығына кӛз тіккен варвар тайпалардың бір-бірін талқандап, қырылыса бергені Римнің екі империясына да тиімді болды. Олар готтармен де, хундармен де жақсы қатынастар жасады және оларды бір-біріне қарсы айдап салып соғыстыра беруді кӛздеді. Ал, готтар мен хундар Римнің мұрасына шын мәнінде бақталас болды 57

KAU Transactions № ІV (34)

.

Күшейген Хун империясы әскерлері қарап жатпады. Қара теңіздің шығыс жағымен ӛтіп Римнің Мидия провинциясына (қазіргі Түркия жерлері) және Таяу Шығысқа шабуыл жасады. Хундардың осы әрекеті де Рим басшыларының саясатына құба-құп келді. Себебі осынау провинциялар Иранның әсерімен Римге кӛптен бері мойынсұнбай отырған еді. Бұл оқиғалар 398 жылы болған еді. Батыс Римді христиандарға сатқан Грациан 383 жылы ӛлген соң Римнің екеуін де кӛп ұзамай І Феодосий биледі. Ол алдында тек Шығыс Римнің тағына ғана отырған еді. Римнің екеуін де бір адам билегені аса сәтті жағдай секілді болып кӛрінеді. Оның үстіне І Феодосий әлсіреген Римді қайта кӛтеру үшін кӛп әскери жорықтар жасап, екеуін де аз уақыт болса да биледі. Алайда, оның да ауруы христиан діні болатын. Сондықтан оның әскери қолбасшылық таланттары кӛп жетістік әкеле алмады. Себебі римдіктер осынау діндегі аз ғана топқа ешқашан сенбейтін еді. І Феодосийдің мемлекет басына қалай келгенін айта кеткеніміз жӛн болар.

375 жылы Батыс Римнің тағына кездейсоқ жағдайда отырған Грациан 378 жылы готтардың қолынан қаза тапқан Шығыс Рим императоры Валенттің орнына Феодосийді отырғызды. Осынау «қарадан шығып хан болған» Феодосийдің шыққан елі Испания болатын. Осындай аса жоғары титулды, үлкен қызметті Грациан оған қалай берді, ол бір таңқаларлық жағдай еді. Себебі Феодосийдің білімі де, адам таң қалатын онша таланты да жоқ еді. Жалғыз артықшылығы ол тек христиан дінін қабылдаған адам болатын. Ал ӛзі христиан дінінің жетегінде жүрген Грацианға да керегі осы еді… Феодосийге кӛп соғысуға тура келді. Ол готтарды жалдап ел ішіндегі ӛзіне, яғни христиан дініне қарсы шыққандарды талқандады. Готтардың сақадай сай жауынгерлерін Рим әскеріне түгелдей қабылдады, себебі ол уақытта он екі ғасырдан бері келе жатқан Римнің ӛз әскері жоқ еді. Сондай-ақ ол готтарға Балқан түбегінің солтүстік-батысына орналасуға рұқсат берді. Рим императорларына готтардан құралған әскерге сүйену тиімді болды, себебі римдік жауынгерлердің ішінде оларға ырза емес, қастандық ойлайтындар аса кӛп болған еді. Қысқасын айтқанда, римдік жауынгерлерге сенуге болмайтын еді. Олар кез келген уақытта христиан дінін қабылдаған сатқын қуыршақ императорсымақты орнынан алып, басын қағып түсіруі мүмкін еді.

383 жылы Батыс Римдегі билік Гарциан ӛлген соң Магн Максимнің қолына тиді. 388 жылы ол ӛлген соң Арбогастың қолына ӛтті. Арбогастың шыққан елі германның франк тайпасы болатын.

394 жылы Батыс Римдегі мемлекет билігін І Феодосий тартып алды және сол жылы Христиан дінін Римнің екі империясындағы жалғыз ғана дін болады деп жарлық шығарды. Алайда, кӛп ұзамай 395 жылдың 17-қаңтарында І Феодосий қайтыс болды. Бірақ ол ӛз орнына екі баласын қойып кеткен еді. Аркадий Шығыс Римді, Гонорий Батыс Римді биледі. Осы күннен бастап Екі Римнің басында тек христиан дініндегі адамдар отырды, сондықтан күннен күнге әлсірей берді. Соңғы 50-60 жылда Рим империясы деген тек аты ғана болды, шын мәнінде империяның он екі де бір нұсқасы қалмаған еді. Соңғы ғасырда тек хундардың кӛмегі арқасында ӛмір сүрді.

58

KAU Transactions № ІV (34)

.

Қысқасын айтқанда, сонау ІV ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап Римнің екі империясы да Хун ордасымен әртүрлі қатынастар жасады және кӛптеген әскери кӛмек алып тұрды. Мысалы, 388 жылы І Феодосий хундардың бір әскерінің кӛмегімен Рим тағы үшін таласқан ӛз қарсыластарын бірнеше рет талқандаған болатын. Сол шайқастың бірі Поетовио қаласының жанында Марселлинустің әскерімен болған еді. Сонда хундардың атты әскері оларды ойсырата талқандаған болатын [1, 31-бет].

400 жылы хундардың Улдис бастаған бір әскері Гайнас бастаған готтар әскерін талқандады. Ол оқиға былай болған еді: Готтардың сол бір үлкен бӛлігі Кіші Азияға ӛтіп кетуге әрекет жасады. Олар Дарданел әлде Боспор бұғаздары арқылы ӛтпекші болған. Римнің теңіз флотына қарасты әскери кемелердің кедергісінен кейін шегінуге мәжбүр болды. Сонда готтар Дунай ӛзенінің Солтүстік жағына ӛтеді. Бұл территория болса, кӛптен бері хундар иелігінде еді. Ӛз жеріне қарсылас готтардың келгенін пайдаланып, оларды тез арада талқандау керек болды. Екіншіден, оларды талқандап, Шығыс Риммен одақтастық борышын ӛтеу керек болды. Бірнеше шайқастан соң готтар түгелдей жеңілді және олардың қолбасшысы Гайнас қаза болды. Осылай Улдис басқарған хун әскері Шығыс Рим имперясына кӛп жәрдем берді. Сондай-ақ Улдиске осы кӛмек үшін кӛп силық берді, яғни жыл сайын хундарға салық тӛлеп тұратын болды… Шығыс Рим басшыларының қуанғаны соншалық, Гайнастың басын Константинопольдегі кӛрмеге 401 жылдың 3-қаңтар күні іліп қойды [1, 37-бет] Енді Улдис басқарған хун әскерлері Батыс Римді готтардан құтқаруға тиісті болды. Хундардың Батыс Римге жәрдемге келуі сол кездегі Стилихонның қыруар еңбегінің арқасында болды. Енді Стилихонды оқушыларымызға таныстырайық: 395 жылдың басында І Феодосий ӛлгенде, оның Батыс Римді басқаруға қойған баласы Гонорий әлі жас еді. Сонда аса талантты қолбасшы Стилихонға жас Гонорийді тәрбиелеу және мемлекетті басқару міндеті жүктелген болатын. Ал Стилихонның ӛзі- германның вандал тайпасынан шыққан батыр. Гонорийдің жақын апасы Серенаға үйленген себепті оған туыс болып есептелетін. Гонорийдің туысы болған Серена да нағыз христианка болатын, және ол 394 жылы Феодосиймен бірге римдіктердің ертеден келе жатқан дінін талқандауға белсене қатысты. Жалпы Стилихон германдықтардан бірінші болып Батыс Римді басқарған адам ретінде тарихта аты қалды. Осынау ардагер Стилихон, яғни Батыс Римнің шын жаңашыры хундармен арадағы достық және одақтастық қатынасты одан әрі нығайтып, олардан кӛп жәрдем алып мелекетті әлденеше рет ажалдан құтқарды.Улдис басқарған қалың әскер бірнеше рет Батыс Римге шабуыл жасаған герман тайпаларынан қорғады. Алдымен Батыс Римге қайта-қайта шабуыл жасағандар Аларих басқарған вестготтар еді. Бұл әйгілі король 395 жылы Грецияға баса кӛктеп кіріп, тонаған еді. Сонда Шығыс Римнің жаңадан болған басшысы Аркадий одан қорыққанынан келісімге келіп, Иллирик проввинциясын басқаруға берді. Сол Аларих Шығыс Риммен жақсы қатынаста болып алып енді Батыс Римді шабуға 59

KAU Transactions № ІV (34)

.

бел байлаған еді. 401 жылы ол Италияға баса кӛктеп кіргенде Стилихон хундар әскерінің кӛмегімен оны кері қарай қуған болатын. 403 жылы ол қайта шабуыл жасады. Бұл ретте оны Стилихон және бір рет тойтарды. Сонымен ол хундар тұрғанда Римді ала алмайтынын түсініп күдерін үзген еді.

405 жылы Радагаис бастаған германдардың және бір үлкен тобы Рим қаласына бет алды. Осынау 200 мың әскерден тұратын германдықтар мен кельттерді Стилихон хундардың кӛмегімен талқандап үлкен жеңіске жетті. Сонда Римнің қуыршақ императоры Гонорий Равен қаласындағы бір бекіністе тығылып отыр еді. Христиан дінінен басқаны білмейтін Римнің императорсымақтарының сықпыты осындай еді. Хундарға тиісуге батылы бармайтын германдықтар хундардан қашып жүрсе де, Рим қалаларын тонаудан жалықпады. Сол хундардан ығысып жүрген Радагаис басқарған 200 мың әскерімен Стилихон мен Улдис басқарған әскерлер Флоренцияның жанында кездесті. Сондай-ақ Стилихон жағында аландардың да бір отряды бар еді. Осы шайқаста (406 жылы) хундар кӛп ерлік кӛрсетті. Олар алдымен германдықтарға елден азық-түлік жинауына кедергі жасады. Содан соң шайқас басталған күні майдан шебінде герман әскерін айналып ӛтіп, қаша ұрыс салып жүріп, Стилихонға жау әскерін қоршап алуға мүмкіндік берді. Сонда Стилихон мен хундар қоршаудағы германдықтарды аямай қырды. Кейін Улдистің жауынгерлері қолға түскен тұтқын германдық жауынгерлерді адам басына бір солидустан (solіdus-римнің алтын ақшасы) құлдыққа сатты. Осылай Хун ордасы әлсіреп күні бітіп тұрған Римнің екі империясына есепсіз кӛп жақсылық жасады.

408 жылы Улдис басқарған әскер Грециядағы Фракия жеріне шабуыл жасаған. Ол жерлерде үстемдік жүргізіп тұрған Аларих болатын. Айта кететін бір жағдай, осы 408 жылы Батыс Римнің ақымақ императоры Гонорий Стилихонды және оның ұлы Эвхериді ӛлтіртті. Стилихонның Рим халқы алдындағы абыройы мен беделін қызғанды. Сонымен Рим ӛзінің соңғы қорғаушысы Стилихоннан айырылды. Стилихон ӛлген соң Шығыс Рим готтардан қауіптенгені соншалық, хундардан және кӛмек сұрады. Олардың кӛмегі Римнің екеуіне де аса қажет болды. Сондықтан олар хундар әскерін қорғануға ала отырып кепілдікке Хун ордасына Аэцийді жііберді. Осынау болашақ Рим генералы ол кезде жас бала еді… Ол жас кезінен хун тілі мен әдет-ғұрпын және әскери тәртіптерін үйреніп ӛсті. Сондай-ақ ол балалық шағында Аттиламен бірге ойнап ӛсті. Алайда Хун ордасы мен Батыс Рим арасындағы достық қатынас бұзыла бастаған сияқты, бұған себеп, әрине, Стилихонның қастандықпен ӛлтірілуі еді. Сол жылы германдық шапқыншылардан қорғау үшін Италияның жеріне Далматиядан хундардың 10 мың әскерін алып келген болатын.[1, 34, 47 беттер]. Осыны білген Аларих Римге бағыттаған шұғыл шабуылын амалсыз тоқтатқан еді. Алайда, Стилихонды опасыздықпен ӛлтірген Батыс Рим басшыларының сықпытын кӛрген Хун ордасы басшылары ӛз әскерлерін қайтарып алады. Енді Аларихқа Рим қаласына кіріп тонау үшін қарсы тұратын Стилихон да, хун 60

KAU Transactions № ІV (34)

.

әскерлері де жоқ еді. Аларих мәңгі қала Римге бет алғанда оған кедергі жасайтын бұрынғыдай хун әскері болмады. Ол келіп Римді қоршауға алғанда, оған римдіктер елші жіберуге мәжбүр болды. Аларих: «Қаладағы барлық алтын мен бағалы заттарды және германдық құлдарды түгелдей әкеліп берсін» - деп ӛктем бұйрық берді. Германдық құлдар дегені 406 жылы Радагайс әскері талқандалғанда тірі қалғандарын хун әскерлері Рим қаласындағы байларға құлдыққа сатқан герман жауынгерлері… Сонда римдіктерге не қалдырамыз? – деп сұраған кеңесшілеріне: Оларға тек бастары ғана қалады – деп қысқа жауап берді Аларих… Екінші рет келген елшіліктен Аларих – 500 фунт алтын, 30000 фунт күміс, 3000 пурпур мата және 4000 жібек мата т.б. қазына талап етті. Римдіктер Аларихтың бұйрығын орындау үшін кӛптеген статуяларды ерітуге мәжбүр болды. Осынша сыйлықты алған Аларих Римді қалдырып кейін шегінді, бірақ 40000 құлды ӛзімен бірге алып кетті. Олардың кӛбі осыдан екі жыл бұрынғы шайқаста хундардың қолына түсіп әрқайсысы 1 алтын ақшаға сатылған вестготтар болатын…Бұл 408 жылдың ақыры еді.

409 жылы Аларих кӛп әскерімен қайтадан Рим қаласын қоршауға алып, халқын аштыққа ұшыратты. Хундардан басқа ешкімнен қорқпайтын готтар білгенін істеді. Сол 409 жылы Солтүстік жақтан Атаульфтың кӛп әскері Аларихқа кӛмек беру үшін суыт келе жатыр еді. Алайда оларға Олимпиус деген римдік қолбасшы басқарған хундардың 300 жауынгері қарсы шығып, ойламаған жерде үлкен шайқас болды. Осынау шайқас нәтижесінде хундардың 17 жауынгері, ал Атаульф басқарған готтардың 1100 адамы қаза тапты[1, 34, 48 беттер]… Хундардың жауынгерлігі мен ерлігі ол кезде шын мәнінде Еуропада аңыз қылып айтатын еді… Атаульф жігіттің сұңқары болатын…Кейбір деректерде оны Аларихтың туысқаны, ал кейбір деректерде оны Аларихтың күйеу баласы деп айтады… Аларих тіпті Батыс Римнің қожасы есебінде Гонорийді император билігінен түсіргенін жариялап, оның орнына Рим қаласының бастығы болып жүрген Атталды бекітті. Ал Аттал болса христиан емес, бұрынғы діндегі (язычник) адам болатын. Аттал Аларихқа «Империя қолбасшысы» титулын, ал оның туысқаны Атаульфке «Атты әскер бастығы» шенін берді. Аттал мемлекет басына отырған бойда халыққа жақсы кӛріне бастады. Ол қайтадан, яғни 394 жылдан бері жабылып қалған язычник храмдарын ашуға рұқсат берді. Христос бейнесімен шығып жатқан ақшалар орнына бұрынғыдай Жеңіс құдайының бейнесі бар ақшалар шыға бастады. Готтар мен римдіктердің біріккен әскерін Аларих пен Аттал бастап, Гонорий тығылып отырған Равен қаласына беттеді. Равен қаласының қабырғасы берік болатын және айналасы батпақ болғандықтан Аларих оны алудан бас тартты, себебі оған Гонорийдің бар-жоғы бәрібір болатын. Алайда, Атталмен бір нәрсеге келіспей қалған адуын Аларих, ӛзі император еткен Атталды тұтқындап Гонорийдің қасына жіберді. Гонориймен ешқандай келіссӛз жүргізуді пайдасыз деп есептеген Аларих қайтадан Римге бет алды.

61

KAU Transactions № ІV (34)

.

Осылайша Римді үшінші рет қоршауға алған Аларих ақыры 410 жылдың тамыз айында мәңгі қаланы басып алып тонады және қиратты. Сондай-ақ ол Гонорийдің қарындасы (яғни І Феодосийдің қызы) Галла Плацидияны әйел үстіне алды. Ол қыз сол кезде 21 жастағы сұлу болатын. Рим қаласын Аларихтың алғаны туралы хабарды Равендегі сарайда тығылып отырған Гонорийге жеткізеді.

-Романың күні бітті – дейді. Латын және басқа тілдерде Ром әлде Рома деп Рим қаласын айтады. Гонорийдің асыранды бір құсының аты Рома екен. Құсым ӛлді деп түсініп қалған бейшара Гонорий: -Мен оған жаңа ғана жем бердім ғой – депті. Міне, христиан дінімен уланған Рим императорының сықпыты осындай еді. Алайда, Аларих аяқ астынан сол жылы қайтыс болды. Барлық билік оның туысқаны Атаульфтің қолында қалды. Атаульф ӛте ақылды және жігіттің сұңқары болатын. Оны Галла ӛзіне ресми үйлендірді. Ол барлық әскерімен Римді тастап Испанияға кетті. Әрине, бұған себеп хундар екені айтпай-ақ түсінікті. Стилихонның ӛлімінен соң хундар Рим басшыларына кек сақтап, ешқандай жәрдем бермей жатқан болатын. Олар кез келген күні қайтып оралуы мүмкін. Оның үстіне Гонорийдің әйелі сол Стилихонның қызы еді…Ол да әкесінің кегін алу үшін хундардан басқа кімнен кӛмек сұрауы мүмкін. Әзірше хундар мен қақтығыс басталғанша Атаульфтің кетіп қалғаны дұрыс болды. Ол Испанияға барып вестгот корольдығын құрды. Сондықтан ол Испанияның алғашқы королі есебінде Мадридтегі Паласио Реалдың алдында оның ескерткіші әлі күнге дейін сақталған. Арамтамақ Гонорийге Атаульф секілді ұлы әміршінің күйеу бала болғаны ӛте бір сәтті жағдай болды. Ол Испанияда 415 жылы қаза болған соң Галла Плацидия Римге қайтып келіп Констанций деген жігітке тұрмысқа шықты. Одан туған баласы ІІІ Валентиннан, ал қызы Онория.

423 жылы Римнің қуыршақ императоры Гонорий ӛлгенде, мемлекет билігі сол Галла Плацидияның қолында қалды. Ол әлі жеті жасқа толмаған ұлын император деп жариялап, ӛзі регентша болып Римді ӛлгенінше, яғни 25 жыл биледі (450 жылы ӛлді). Ал оның қызы Онорияның аты хун патшасы Аттилаға ғашықтығымен тарихта мәңгі қалды. Осылай Батыс Рим мен Хун ордасы арасындағы достық қарым-қатынастар үзіліп қалған еді. Ал Шығыс Рим хундармен қатынасын үзген жоқ. Алайда, олар салық тӛлемес үшін хун басшыларына қастандық жасағанын тоқтатқан жоқ.

412 жылы Шығыс Рим басшылары Хун ордасына елші жіберді. Олардың мақсаты дипломатиялық қатынасты одан әрі нығайту болатын.Сол елшіліктің құрамында белгілі жазушы Олимпидорус болды. Елшілік Константинополь (қазіргі Стамбул қаласы) қаласынан кемемен шығып, Қара теңіздің батыс жағалауына жақын жердегі хун ордасына келеді. Хундардың со ӛңірдегі басшысы ол кезде Донат (латынша Донатус) еді. Келген елшіліктің мақсаты осы Донатты қастандықпен ӛлтіру екен. Оларды жақсы қабылдаған Донат пен бірнеше келіссӛз жасаған Шығыс Римдік елшілер есебін тауып оны ӛлтіріп кетеді. Жалпы екі Рим басшылары мемлекет басына Христиан діні келгелі бері 62

KAU Transactions № ІV (34)

.

осындай масқара жағдайға дипломатиялық қатынастарды пайдаланумен болды. Бұл рет олардың не ұтқаны белгісіз. Әйтеуір хундарға кӛп сыйлық бергені рас және салықтың мӛлшерін кӛбейтті. Алайда, хундар мемлекеті басына Шарато деген қолбасшысы отырды. Бұл уақытта хундар мемлекетіндегі ӛзгерістер байқалмады. Хун ордасын Руғила басқарған жылдары 420 жылдан кейін Шығыс Риммен арадағы қатынас қайта жаңарды. Содан 15 жыл бұрын Хун ордасында кепілдікте болған Аэций арқылы Батыс Риммен қатынастар басталды. Римнің екеуіне де әлі күнге дейін готтар тарапынан аса кӛп қауіп тӛніп тұрды. Егер 415 жылы вестгот королі Атаульф қаза болмағанда, осынша қауіпті жағдай болмас еді. Готтардың шабуылынан Римнің екеуін де қорғағанда белгілі қолбасшы Аэцийге Хундар әскері кӛмектесті. Сол үшін олар осынау кӛмегі үшін 425 жылы Хун ордасына Паннония провинциясын сыйлыққа берді [2, 146-бет]. Сондықтан бұл ӛлкені «Хунгрия» деп атады. Сол жерлер әлі күнге дейін осылай аталады. Тек орыс тілінде ғана Венгрия деп аталады. Ол кездегі Паннония провинциясының территориясы қазіргі Венгрияның Батыс жағы, Югославияның Солтүстік жағы, Австрияның Шығыс жағы болатын. Әрине, Рим басшылары мұндай сыйлықты Хундарға амалсыз берген болуы керек. Ол кездегі Батыс Римге Британия аралы, Галлия (қазіргі Франция) және Испания бағынбайтын еді. Шын мәнінде бағынса да сӛз жүзінде ғана бағынды. Қысқасын айтқанда, Батыс Рим территориясы ол кезде қазіргі Италия жерінен аз болатын. Ал Шығыс Римге Қырым мен Қара теңіздің Солтүстік жағалауы готтар алғалы бері бағынбайды. Ол кезде бұл жерлер Хун ордасы құрамында болды. Ал Қара теңіздің Оңтүстік жағалауы қазіргі Түркия жері де сӛз жүзінде ғана бағынады. 398 жылы Каппадокияға (қазіргі Түркияның Батыс бӛлігі) хундар шабуыл жасап тәртіп орнатқан еді. Сондықтан Паннония провинциясы да Римге сӛз жүзінде ғана бағынған болуға тиісті. Ал хундарға берілген соң кӛп ұзамай сонда Хун ордасы орталығы кӛшірілді. Сол 425 жылы Рим тағына бақталас болып жүрген Иоан (ағылшынша Джон) деген адам ӛз басын сақтау үшін соғысып жатқан болатын. Ол Равен қаласында отырып Аэцийді Хун ордасына жұмсады. Аэций барып ең болмаса хундардың бір әскерін алып келуі керек еді. Ол хундар әскерін ертіп, қайтып келгенде Иоанды үщ күн бұрын ӛлтірген екен. Демек, ол оған жәрдем беріп үлгермей қалды. Аэций әкелген әскерлер ӛте кӛп болатын. Хундар әскері Италия жеріне келгенмен олардан құтылу Батыс Рим басшыларына оңай болмады. Хундар әскерін әкелген де Аэций, ал оларды алдап-сулап еліне қайтару да тек соның қолынан келді. Хун әскерінің жалпы саны 60 мың болатын. Оларға сыйлықты тек алтынмен беру керек болды және кӛптеген адамдарды кепілдікке беріп хундардың 60 мың әскерін еліне зорға шығарып салды. Осындай қысыл-таяң қиын кезде Батыс Римді құтқарғаны үшін Галла Плацидия мен оның баласы, яғни қуыршақ император Валентиниан Аэциймен бұрынғы араздықты ұмытып, оған граф дәрежесін берді.

63

KAU Transactions № ІV (34)

.

Осылай хун ордасы ӛз тарихында кӛбіне Римнің екі империясын қорғаумен болды. Әрине, сол үшін герман тайпаларымен соғысуға тура келді. Екі империяның астаналары Константинополь мен Римді жоғарыда кӛрсеткеніміздей қаншама рет қорғап готтардан құтқарды. Егер олар әлгі мәдениет орталықтарын басып алмақшы болса, оларға кедергі жасайтын ешкім жоқ еді. Алайда, Христиан дінімен іріп-шіріген Рим басшылары хундардың сенімін ақтамады. 408 жылы олар Римді қорғаушы Стилихонды қалай ӛлтірсе, 453 жылы Аэцийді де солай ӛлтіреді. Қысқаша айтқанда, Хун мемлекеті аса күшті әскери мемлекет болды. Олардың аса тәртіпті сақадай сай атты жауынгерлерін, тек Рим басшылары ғана емес, кейбір бай, ауқатты адамдар да ӛз басы мен иелігін қорғауға жалдады. Мысалы, Руфинустың жеке басын күзететін әскери топ түгелдей хун жауынгерлері болатын. Руфинустың бақталасы Стилихон да ӛзбасының қорғаушылары үшін хундарды жалдамақшы болып еді. Бірақ ол ӛз басынан гӛрі Римді сақтаймын деп жүрііп, яғни барлық күшті Батыс империяны қорғауға жұмсап жүріп қапы қалған еді [3, 76-80 беттер]. Әдебиет: 1. Thompson E.A. A hіstory of Attіla and the Huns. – London, 1975.

2. Засецкая И.П. Культура кочевников южно-русских степей в гуннскую эпоху (конец 4-5 вв). – СПб., 1994.

3. Ӛтениязов С.К. Хун мен Рим империялары арасындағы достық қатынастар //Вестник КазНУ им. аль-Фараби. Серия востоковедения. – 2004. – № 2.

УДК 811. 111‘ 42 MODERN ENGLISH-SPEAKING MULTIMODAL DISCOURSE Yurkovska M.N., Ass. Prof. of the Department of Foreign Languages for Specific Purposes (Ukraine, Vasyl Stus Donetsk National University) The article tackles latest scientific problems and issues in the sphere of multimodal discourse and creolized text as a component of this discourse. The theoretical basics of the research is composed of the investigations of Ukrainian and Russian scholar directions. Осы мақалада мультимодалдық дискурсінің және креолизленген мәтін саласындағы зерттеулердің ӛзекті проблемалар мен мәселелер шолуы ұсынады. Данная статья предлагает обзор актуальных научных проблем и вопросов в области мультимодального дискурса и креолизованного текста как компонента этого дискурса. Теоретическую базу исследования составили разработки украинской и российской научных школ в данной области.

64

KAU Transactions № ІV (34)

.

Searching for the new means of the idea expression people create new and diverse forms of narratives, which appear to be an alternative to more traditional ones.

In linguistics these forms are metaphorically called creolized texts (after Сорокин Ю. А., Тарасов Е. Ф. 1990) and are generally defined as texts which combine two or more semiotic systems. On the other side, successful modern communication became strongly connected and dependent on visual element, and is seen as its inherent and integral part. For the current moment, it is more adequate to consider multimodal texts as such that are more natural and traditional comparing to homogeneous in terms of the advanced by modern communication demands.

Scientific relevance of the chosen theme. The role of multimodal texts is constantly growing in modern intercultural communication where iconic means together with verbal reflect particular world vision, scale of values, aesthetic ideals of the nation [1, p.163]. Such texts have become increasingly common in modern communication and belong to its most successful products. Being the key element of the society communication fund and owning a great potential to increase the effectiveness of communication such inhomogeneous texts are often chosen to be the object of the latest linguistic research.

Exposition of basic material. For the current moment there doesn‘t exist a common terminological definition for the texts which are composed of the means of different sign systems. Scientists operate with different notions: creolized texts (Сорокин Ю. А., Тарасов Е. Ф.), semiotically complicated text (Кулинич М. A.), videoverbal text (Мишина О. В., О. Пойманова О.В.), heterogeneous text (Іщук М.А.), izoverbal complex (Бернацька А.А.), texts with iconic component (Гетьман З.), special lingo-visual phenomenon (Анисимова Е.Е.), poly-code texts (Ейгер Г. В., Юхт В. Л.), etc.

According to the latest research in the sphere of the text theory (Zavadska О. V. 2016) the term «polycode» can be considered as the most frequent and «the one that reconciles» different scholar trends because of the reason that it reflects one central and key feature of such texts that is the combination of the signs of different semiotic systems [1, p. 164]. In modern practice, these are in the first place the texts, in which verbal and visual components interact. Among possible ways of imaging often pictures, infographics, photo collages, charts, graphs, tables, schemes, drawings, maps and others are used [2]. The choice of the mean depends on a number of characteristics: the intention of the author; the genre of the material; the factor of the addressee (social status, level of education, age, gender), the sphere of functioning of the polycode text and some others. Herewith the components of a polycode text constitute a single visual and functional unit.

If we appeal to the problem of classification of polycode texts, we will see that taking into account different criteria, scientists elaborated different typologies and suggested to distinguish between different types of creolized texts (Анисимова А.А.

2003; Ворошилова М.Б. 2008; Пойманова О.В. 1997; Томчаковский А.Г. 2009).

Thus:

65

KAU Transactions № ІV (34)

.

1) Depending on the degree of fusion of verbal and nonverbal components there are homogeneous verbal / iconic texts, paralinguistic active texts, texts with partial and full creolization.

2) Depending on the nature of the iconic component there distinguish between static and dynamic, dimensional and three-dimensional texts.

3) Depending on the nature of the verbal component there are oral and written, those that include signs of one or more natural languages.

4) According to the ratio of the volume of information transmitted by various signs, and depending on the role of images creolized texts are subdivided into backup texts, adaptive, oppositional, integrative.

5) Depending on the nature of connectors that unite verbal and iconic components (explicit and implicit); Working further on the question of typology of creolized texts Russian researcher Dubovitskaya L.V. (2013) proposed to distinguish between interculturally oriented and transculturally oriented texts [3]. Interculturally oriented texts are texts intended for the use in frames of the culture where these texts were produced – in their native culture, in other words in these texts traditional for their culture verbal and nonverbal signs are being used. As for transculturally-oriented texts, they are intended for the use in several cultures, or they may contain signs of any other culture.

Naturally, that polycode text may contain precedent phenomena on both verbal and iconic levels. In the opinion of the scientist, universal and national precedent texts find their widest application. To produce a visual precedent phenomena there are usually used citation or quasi-citation and these visual precedent phenomena perform a range of functions in a polycode text to where belong image creating, characteristic function, satirical function, as well as a function to create a prospective and retrospective plans [3].

Lately there was performed a number of linguistic research focused around the environment of such texts that is devoted to the functioning of polycode texts in different discourses.

The popularity of computer-mediated communication has led to the emergence of linguistic interest in the messages that were created by the users of worldwide network including social networks. Lately numerous attempts were undertaken to investigate and describe particular polycode texts in Internet communication such as Internet memes, demotivators, advice etc., to describe their inherent features and functions [4; 5; 6; 7]. In her thesis Ghorodetska I.V. (2016) worked further on the role of the non-verbal component (such as color, print, image, placement of text on the magazine page) in increasing the effectiveness of the advertising strategies in a poly-code text [8]. A rather interesting attempt was made to complete the existing typology of creolized texts in the marketing discourse of children‘s wear [9]. An experience of ascertaining the role of creolized or polycode texts in modern mass media and the specifics of the visual elements usage was investigated [2]. The pragmatic potential of images / photographs in the environmental communication was researched [10].

Vyalikova O.O. (2014) performed a research of such phenomenon as visual poetry and completed existing typologies of visual poetry with such three new types as 66

KAU Transactions № ІV (34)

.

concrete poetry, shape poetry and zaum. The basic criterion for the differentiation of the creolized verse text‘s types was the ratio of graphic and lexical components as the basic elements of its verse creation [11].

Conclusion. The theory of the polycode text is still being reconsidered. The growing interest for the visual information among linguists and penetration of images into everyday communication favors the development of the polycode text theory in particular and multimodal discourse in general. But in spite of the fact that such texts have been being intensively researched from different angles the problem of polycode text in linguistics is far from being solved and needs to be highlighted.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

References: Завадська О.В.Феномен креолізованого тексту: актульна проблема сучасних лінгвістичних досліджень // Лінгвістичні дослідження: Зб. наук. праць ХНПУ ім. Г.С. Сковороди. – 2016. – Вип. 43. Корда О.А. Креолизованный текст в современных печатных СМИ: структурнофункциональные характеристики. Автореферат диссертации к. фил.н. // Специальность 10.01.10 – Журналистика. – Екатеринбург, 2013. Дубовицкая Л.В. Феномен креолизованного текста (на материале креолизованных текстов письменной коммуникации). Автореферат диссертации к.фил. н. Специальность 10.02.19 – Теория языка. – М., 2013. Щурина Ю.В. Классификация комических речевых жанров коммуникативного пространства интернета // Известия ВГПУ. – 2014. – №2 (87). Щурина Ю.В. Интернет-мемы как средство межкультурной коммуникации // Известия ВГПУ. – 2013. – Выпуск № 6 (81). Дзюбіна О.І. Класифікація, структура та функціонування інтернет-мемів в соціальних мережах TWITTER та FACEBOOK // «Young Scientist». – 2016. – № 2 (29). – C. 375-379. Данилова Ю.Ю., Нуриева Д.Р. Демотиватор как лингвокогнитивное единство иконической и вербальной информации // Филологические науки. Вопросы теории и практики. № 12 (42). – Тамбов, 2014. Городецька І.В. Англійськомовний рекламний текст косметичих засобів: структура, семантика, прагматика // Спеціальність 10.02.04 – германські мови. Дисертація на здобуття наукового ступеня кандидата філологічних наук. – Чернівці, 2016. Стодолінська Ю. В. Класифікація креолізованих текстів у дискурсі маркетингу американських компаній дитячого одягу // Наукові праці. Філологія. Мовознавство. Вип. 204 (т.216), 2013. Бабире О.В. Аргументативний і прагматичний потенціал фотографії в сучасній екологічній дискусії // Лінгвістика ХХІ століття: нові дослідження і перспективи. – Київ, 2013. Вялікова О. О. Типологія креолізованих віршованих текстів // Вісник КНЛУ. Серія Філологія. Том 17. № 1. 2014.

67

KAU Transactions № ІV (34)

.

68

KAU Transactions № ІV (34)

.

II-БӨЛІМ ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР СЕРИЯСЫ

PART II SERIES OF ЕNGINEERING SCIENCES

РАЗДЕЛ II СЕРИЯ ТЕХНИЧЕСКИХ НАУК

69

KAU Transactions № ІV (34)

.

УДК 621.39 А 90 ҚАБЫЛДАҒЫШ ПЕН ТАРАТУШЫ ҚОНДЫРҒЫ АРАСЫНДАҒЫ ҚАШЫҚТЫҚТАН СИГНАЛ ДЕҢГЕЙІНІҢ ТӘУЕЛДІЛІГІН ОРНАТУ Асанова К.С., КАУ жанындағы АБК мұғалімі В статье рассматриваются вопросы работы активного транспондера, используемого в диапазоне 2.45 ГГц, а также расчет его минимальной напряженности поля. Бұл мақалада 2,45 ГГц диапазонында қолданылатын белсенді транспондердің жұмысы, сонымен қатар, оның ең кіші ӛріс кернеулігі қарастырылады.

The article considers the questions of the active transponder used in a range of 2.45GHz, and the calculation of its minimum field strength.

Транспондер мен есептегіш қондырғы аралығындағы физикалық байланыс электромагнит, магнит және электр ӛрістерінің кӛмегімен орындалады. 100 кГц және 30 МГц жиілігін қолданатын, яғни ТЖ және ЖЖ жұмыс істейтін RFID жүйесі индуктивті байланысты қолданады. Тӛменгі жиілікті қолданатын RFID жүйесі транспондер мен есептегіш аралығында электр байланысын да қолдана алады. 2,45-5,8 ГГц жиілік диапазонында жұмыс істейтін микротолқынды жүйе байланыс үшін электромагнит ӛрісін қолданады. RFID жүйесі қатты байланыс үшін магнитті және сыйымдылықты байланысты орнатады [1]. Қашықтыққа байланысты RFID жүйесінің қолдану үдерістерін / 2 (мұндағы λқарастыруда келесі жағдайларды анықтауға болады: rf толқын ұзындығы) қашықтығынан бастап электрмагнитті байланыс әсер ете бастайды [1].

RFID жүйесінің қабылдағышының қашықтығын анықтауда сигнал деңгейінің тәуелділігін талдау үшін MathCad бағдарламасы бойынша келесі теңдеу қолданылды [1]: Pиз Z f , (1) E 4 r2 мұндағы: E – ӛріс кернеулігі; Pиз – сәулелену қуаты; Z f = 120π – толқынды импеданс; r – сәулелену қашықтығы.

70

KAU Transactions № ІV (34)

.

1-суретте Е ӛріс кернеулік деңгейінің сәулелену қашықтығына тәуелділігі кӛрсетілген. Суретте жақын маңайдағы сигнал деңгейінің ӛзгеруін алыс қашықтықтағы кӛрсеткіштен ерекшелінетінін анық байқауға болады. Сол себептен жақын маңайдағы сигнал деңгейінің ӛзгеруі қосымша зерттеуді талап етеді.

2,45-5,8 ГГц жиілік диапазонында жұмыс істейтін транспондердің қабылдайтын энергиясының санын бағалау үшін келесі формуланы қолданамыз [2]: aF= -147.6 +20log(r) +20log(f) -10log(GT) -10log(GR),

(2)

мұндағы: r – транспондер мен есептегіш аралығындағы қашықтық, аF – бос кеңістіктегі ӛшу коэффициенті, GT және GR – транспондер мен есептегіштің күшейту коэффициенттері, f – есептеу қондырғысының электромагнит сәулеленуінің жұмыс жиілігі.

1-сурет. Ӛріс кернеулік деңгейінің қашықтыққа тәуелділік графигі

Бос кеңістіктегі ӛшу коэффициенті транспондер қабылдайтын энергия саны мен есептеу қондырғысының радиотолқын түрінде тарататын энергия саны аралығындағы қатынасты мәлімдеу үшін қызмет етеді [2]. Заманауи технология кӛмегімен транспондер микросхемасының энергиямен қоректенуі 5 мкВт аспайды, интегралды түзеткіштің пайдалы әсер коэффициенті 5...25% құрайды. Егер ПӘК 10% болса, онда транспондердің микросхемасын қоректендіру үшін транспондер антеннасының шығысындағы қуат Рe = 50 мкВт тӛмен болмауы керек. Бұл, егер есептеу қондырғысының сәулелену қуаты Ps = 0.5 Вт EIRP болса, онда ӛшу коэффициенті 40 дБ 71

KAU Transactions № ІV (34)

.

құрайтынын кӛрсетеді, (яғни Ps/Pe) — тек транспондер антеннасы сәулеленуді қондырғы қорегі жеткілікті болғанда ғана қабылдайды. 1-ші кестеде 868 МГц жұмыс жиілігінде қашықтық 3 метрден жоғары, ал жиілігі 2.45 ГГц үшін қащықтық 1м болатыны кӛрсетілген. Егер транспондердің электронды құраушылары үлкен қоректі талап етсе, онда әсер ету қашықтығы пропорционалды кемиді [3].

1-ші кестеде әртүрлі жиілік және әртүрлі қашықтықтағы бос кеңістіктің аF ӛшуі келтірілген. Транспондердің аннтенасы үшін күшейту коэффициенті 1.64 (диполь) тең, ал есептеу қондырғысының антеннасы үшін күшейту коэффициенті 1-ге тең [3].

1-кесте. Әртүрлі жиілік және әртүрлі қашықтықтағы бос кеңістіктің аF ӛшуі Бос кеңістіктегі өшу, aF [дБ]

Қашықтық r[м]

868 МГц

915 МГц

2.45 ГГц

0.3

18.6

19.0

27.6

1

29.0

29.5

38.0

3

38.6

39.0

47.6

10

49.0

49.5

58.0

Әсер ету қашықтығын ұлғайту үшін (15 м дейін) немесе үлкен электр энергиясын талап ететін және сол жұмыс жиілігіндегі микросхеманы қолдансақ, онда шағылысу транспондерде (backscatter) батарея қорегін жиі қолданамыз. Қондырғыда электр энергиясын тиімді қолдану үшін тӛменгі электр қорегін power down немесе stand-by қолдануға болады. Транспондер есептеу қондырғысының әсер ету аймағынана шығып кеткенде автоматты түрде powerdown қосылады. Бұл жағдайда ең үлкен тоқ корегі бірнеше микроампер болады. Ал егер транспондер жоғарғы қарқындылықты аймаққа енгенде микросхема әдеттегі жұмыс режиміне қайта енеді. Әдетте, батарея энергиясытранспондер мен есептеу қондырғы арасындағы мәліметтерді тарату үшін қолданылмайды, ол тек микросхеманы қоректендіру үшін арналған. Транспондерді қажетті энергиямен қоректендіру үшін ең кіші кернеу ӛрісі қажет. Ол келесі формуламен анықталады [3]: Emin

4

Z f Pe 2 0

G

,

(3)

мұндағы: Pe = 50мкВт – ең кіші Шоттка детектор қуаты [4]; Z f = 120π – толқынды импеданс; - толқын ұзындығы; 0 G =12 – транспондер антеннасының күшейту коэффициенті [4].

72

KAU Transactions № ІV (34)

.

2-сурет. Толқын ұзындығымен салыстырғандағы ең кіші кернеу деңгейі

Қорытынды 2,45 ГГц жиілік диапазонында жұмыс істейтін белсенді транспондер үшін ең кіші кернеу ӛрісі 0,9 В/м болуы мүмкін. Әдебиет: 1. С. Лахири, RFID. Руководство по внедрению. – М.:КУДИЦ-Пресс, 2007.

2. Т. Шарфельд, Системы RFID низкой стоимости. – М., 2006.

3. К. Финкенцеллер, RFID-технологии. Справочное пособие. Пер с нем. Н.М. Сойунханова. – М.: Додэка-XXI.2010; 4. Всемирный информационный портал RFID www.rfidjournal.com.

УДК 621.396.9 Г 55 РАСЧЕТ НАВИГАЦИОННОЙ РАДИОЛИНИИ Глухова Н.В., преподаватель АКС при КАУ В статье рассматриваются расчеты навигационной радиолинии для гарантированного распространения минимума уровня радиосигнала. Мақалада радиосигналдың ең кіші деңгейде таралуына кепілдеме беру үшін навигациялық радиожелісін есептеу қарастырылады.

73

KAU Transactions № ІV (34)

.

The article considers the radio navigation calculations to guarantee minimum propagation signal strength.

Пропускная способность радиолинии, оценивается числом одновременно определяющихся П, не ограничена. Передающая и приемная антенны, характеризуемые коэффициентом усиления мощности Gпер и Gпр по отношению к изотропному излучателю, соединены с передатчиком и приѐмником фидерами и имеют коэффициенты передачи мощности пер и пр [1]. Эффективная мощность P пер на частоте f характеризует передатчик космического аппарата. Для заданного направления мощность, излучаемая передающей антенной можно определить: Pизл = P пер *

пер

* Gпер

(1)

При условии , что потери в волноводном тракте составляют порядка 2 дБ, а мощность передатчика P пер =64 Вт, коэффициент усиления передающей антенны Gпер =10дБ.

P пер =10lg64=18,062 дБВт – эффективная мощность.

Pизл =18,062-2-10=26,062 дБВт – излучаемая мощность для заданного направления 26.062 10

или Pизл =10

=403,3 Вт.

Трассу распространения можно охарактеризовать ослаблением полной энергии радиосигналов L между передающей и приемной антеннами: L = L0 * Lдоп .

(2)

где: L0 - энергия в свободном пространстве; Lдоп - дополнительные потери, обусловленные затуханием сигналов в атмосфере земли и другими возмущающими факторами. Мощность сигнала на входе приѐмника можно определить: Pпр = Pизл *

пр

* Gпр * L 1 =а P пер ,

(3)

При этом а= Gпер * Gпр * пер * пр * L 1 имеет смысл коэффициента передачи радиолинии. Общее затухание энергии сигнала L включает в себя сигналы ослабления в свободном пространстве L0 и дополнительных потерь Lдоп в атмосфере. Затуха-

74

KAU Transactions № ІV (34)

.

ние L0 зависит от длины волны антеннами.

и расстояния r между передающей и приемной

L0 =16

2

r2 /

(4)

2

Если принять r = 20180км, а = 19,05 см, то получаем: 2 2 L0 = 16 2 20180 *103 / 0,1905 =1,77023* 1018 раз 2

2

182,48дБ для

L0

10 lg 1,77023 *1018

L0

16 25260*103 / 0,1905 2

L0

10 lg 2,77367 * 1018

/ 0,1905 2

2

/ 0,1905

90 0 ,

2,77367*1018 раз, 2

184,43дБ для

50 .

Дополнительные потери из-за поглощения радиоволн в ионосфере и тропосфере, отражения и рассеивания энергии в неровностях атмосферы, изменения в форме плоскости поляризации радиоволн [2]. Поглощение радиоволн в атмосфере количественно определяется коэффициентом Lа . Установлено, что в диапазоне частот выше 500 МГц основное поглощение определяется тропосферой, точнее, тропосферными газами, кислородом и водяными парами, а также дождя и других гидрометеоров (ионосфера и остальные газы тропосферы, такие как диоксид углерода или азот, играют незначительную роль). Для количественной оценки удобно использовать следующее выражение: La

L.02 l1

L. h2o l 2 ,

(5)

где: L.o2 иL.H 2O – коэффициенты погонного поглощения (дБ/км) в кислороде и водяных парах; l1иl 2 – эквивалентная длина пути сигнала в этих средах соответственно. Эквивалентная длина пути прохождения сигнала в стандартной атмосфере зависит не только от эквивалентной толщины атмосферы, но и от угла возвышения спутникового приемника и высоты над уровнем моря:

l2

где: ho. hH. 2O

hH. 2O

l1

ho. 21

hn / sin

,

hn / sin

,

(6)

(7)

5,3км; 2,1км – эквивалентная толщина слоя кислорода и водяных паров в

стандартной атмосфере.

75

KAU Transactions № ІV (34)

.

Высоту приемника над уровнем моря можно взять 0,9 км, тогда: l1 5,3 5,9 / sin 90 4,4км для 900 , l1

5,3 5,9 / sin 5 50,5км для

50 ,

l2

2,1 0,9 / sin 90 1,2км для

900 ,

l2

2,1 0,9 / sin 5 13,7км для

50 .

Коэффициенты погонного поглощения L.О2 иL.H 2O L.H 2O

0,006дБ / км ,

0,003дБ / км.

Тогда, подставляя LH2и LO2 получим: La 0,006* 4,4 0,003*1,2 0,03дБ для La

L. O2

0,006* 50,5 0,003*13,7

0,35дБ для

900 , 50 .

Поглощение радиоволн дождѐм и взвешенными частицами воды становится значительным на частотах выше трѐх ГГц. Рассеяние энергии радиоволн рассматриваемого диапазона в атмосфере при малых углах места потребителя вызывает затухание и искажение радиосигналов, однако оно, как правило, незначительно. Влияние атмосферы связано с эффектом Фарадея, из которого вытекает следствие – фазовая дисперсия сигналов. Учитывая эффект Фарадея при распространении линейно поляризованной волны через атмосферу под действием магнитного поля Земли, можно сказать что эта волна разделяется на две составные части, которые распределяются в ионосфере на разных скоростях. Это приводит к появлению фазового сдвига, а это в свою очередь приводит к вращению плоскости поляризации суммарной волны [3]. При некоторых упрощающих предположениях, угол поворота плоскости поляризации можно определить: 2,32 * 1019 (8) f 2 1 0,91 cos Тогда для

900 и

950 получим:

2,32 *1019

9,350 ,

9 2

1,575*10 1 0,91cos90 2,32 * 1019 9 2

30,60 .

1,575* 10 1 0.91cos95 Влияние эффекта Фарадея сказывается в том, что при использовании для связи сигналов с линейной поляризацией, будут возникать потери сигнала между коллинеарными антеннами (передающей и приѐмной): 76

KAU Transactions № ІV (34)

.

LП

20 lg(cos

(9)

)

И при этом потери вследствие вращения плоскости поляризации составят: LП 20 lg(cos 9,35) 0,116дБ , LП 20 lg(cos 30,6) 1,3дБ . Таким образом, учитывая потери сигнала между коллинеарными антеннами, дополнительное ослабление энергии радиоволн в атмосфере Земли [4] можно определить по формуле:

Lдоп LA Lдоп 0,03 0,116 0,146дБ(для Lдоп 0,35 1,3 1,65дБ(для

LД

LП

(10)

900 ) , 50 ) ,

L

(11)

L0 * Lдоп

L 184,43 1,65 186,08дБ(для 50 ) . Мощность сигнала на входе приѐмника: Pпр

Pизл *

пр

* Gпр * L 1

aPпер

(12)

Pпр 26,062 2 2 182,626 156,564дБВт , Pпр 26,062 2 2 186,08 160,018дБВт . Коэффициент передачи радиолинии: a Gпер * Gпр *

a 10 2 2 2 182,626

a 10 2 2 2 186,08 N0

kT

пер

*

пр

*L

174,626дБ(для

178,08дБ(для

1

900 )

50 )

200 дБВт / Гц

где: k 1,38 *10 23 Вт с/К - постоянная Больцмана; Т - эквивалентная шумовая температура. Энергетический потенциал радиолинии: Pпр 43,436дБГц (для 90 0 ) , и 39,982 дБГц (для50 ) .

N0 77

(13)

KAU Transactions № ІV (34)

.

Вывод Гарантированный минимум уровня радиосигнала КА, принимаемого аппаратурой потребителя, в диапазоне L1 составляет –161 дБВт. Литература: 1. Акимов А. А. Буравин А.Е. Связь и навигация // «Интеграция услуг, журнал системы и средства связи». – 2000. – № 3-4.

2. Конин В. В. Спутниковые системы связи, навигации, наблюдения. – К.: кафедра АНС, 2007. – 339 с.

3. Калькулятор расчета азимута и угла места http://satcalc.ru.

4. Интернет-сервис для отслеживания спутников в реальном времени www.n2yo.com

УДК 625.111:662.01.528 ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СИСТЕМЫ «ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОГО ЗДАНИЯ» В ИНДИВИДУАЛЬНОМ СТРОИТЕЛЬСТВЕ Даниярова Д.Р., к.т.н., ассоциированный профессор МОК Маженова Ш.Р., Казахская академия транспорта и коммуникаций им. М. Тынышпаева Мақалада интеллектуалдық ғимараттардағы әлсіз тоқты жүйелер элементтерін автоматтандыруды жобалауға байланысты сұрақтар, интеллектуалдық ғимараттар түсінігі, жүйенің даму болашағы, инженерлік жүйелерді автоматтандыру және диспетчерлеу, ғимаратты кешенді басқару мәселелері қарастырылды. В статье рассмотрены вопросы, связанные с автоматизацией проектирования элементов слаботочных систем интеллектуального здания, понятие интеллектуального здания, перспективы развития системы, автоматизация и диспетчеризация инженерных систем, комплексное управление зданием.

The Article deals with the issues connected with the automatic processes of design of the low capacity system, notion of the intellectual buildings with the view of the prospects of these systems as well as the complex management.

«Интеллектуальное здание» – это построение единой интегрированной информационно-телекоммуникационной системы поддержки всех систем жизнеобеспечения здания.

78

KAU Transactions № ІV (34)

.

Создания технологии интеллектуального здания (ИЗ) включает интеграцию всех компонентов здания в единую информационно-управляющую инфраструктуру и организацию единой среды передачи данных. Внедрение современных технологий позволяет получать информацию о состоянии всех подсистем здания, устанавливать оптимальный режим управления инженерным оборудованием, оперативно принимать решение в критических ситуациях. Основные составляющие элементы из: - комплекса систем безопасности (КСБ); - комплекса систем жизнеобеспечения (КСЖ); - комплекса систем информатизации (КСИ); - структурированной кабельной системы (СКС); - единого центра мониторинга, диспетчеризации и управления (АСУ зданием).

Рис. 1. Схема интеллектуального здания

Объекты и здания будут считаться интеллектуальными только тогда, когда в нем работают взаимосвязанные, интегрированные инженерные системы, образующие комплекс безопасности – жизнеобеспечения – информатизации. Архитектура системы управления комплексом (АСУК) будет представлена в виде пирамиды, на нижнем уровне которой находятся извещатели (датчики), на верхнем – «центральные панели» систем и автоматизированное рабочее место (АРМ) оператора комплекса. Разнесенные по зданию датчики будут соединены с локальными контроллерами (терминалами управления). Сами контроллеры могут размещаться в непосредственной близости от датчиков (на расстоянии до нескольких метров) или на значительном удалении (до 1 км). В таком случае контроллеры «общаются» с датчиками через модули расширения (модули входа/выхода), расположенные вблизи датчиков и объединенные в сеть. На вершине этой пирамиды расположено автоматизированное 79

KAU Transactions № ІV (34)

.

рабочее место оператора (администратора) системы. При этом функционирование системы, в целом, не зависит от состояния (работоспособности) АРМ. Наличие автоматизированного рабочего места лишь предоставляет дополнительные удобства при осуществлении функций программирования, конфигурирования, контроля и управления системой. Данная организация повышает эффективность управления и придает высокую надежность всей системе. Распределенная организация здания помогает контролировать даже при выходе из строя коммуникационной сети. Автоматизированная система позволяет производить круглосуточный контроль и управление системами отопления, вентиляции, кондиционирования воздуха и другим инженерным оборудованием здания, сохранять в архиве информацию о работе инженерных систем с возможностью выдачи отчетов за заданный период времени по заданным параметрам. Диспетчеризация инженерных систем – это объединение инженерных систем, работающих в автоматическом режиме, в единую диспетчерскую сеть с установкой диспетчерского поста. Управление системой диспетчеризации может осуществляться через текстовый дисплей для ввода данных или графический терминал. Системы распределенного управления выполняют следующие функции: - обмен информацией с независимыми локальными контроллерами, установленными в различных помещениях здания; - многооконный графический интерфейс с оператором; - дистанционное задание параметров для локальных контроллеров; - отображение схемы здания с указанием места расположения элементов; - отображение мнемосхемы инженерного оборудования здания с указанием значений датчиков; - отображение списка аварий и ведение журнала аварий; - создание архивов функционирования каждого из локальных контроллеров. Комплекс систем безопасности Инженерное оборудование интеллектуального здания – это комплекс сложных инженерно-технических систем безопасности – жизнеобеспечения – информатизации с соответствующими системами управления. Системы безопасности интеллектуального здания взаимодействуют между собой и составляют интегрированный комплекс систем безопасности. КСБ обеспечивает защиту жизни и здоровья обитателей здания, защиту материальных и информационных ценностей, защиту собственных ресурсов комплекса и технических средств и т.д. В комплексную систему безопасности входят следующие системы: - система охранно-тревожной сигнализации; Система охранной сигнализации – одна из составляющих интегрированной системы безопасности здания, которая обеспечивает охрану помещений и персонала, контролируя состояние охраняемых зон. Охранная сигнализация может разрабатываться как автоном80

KAU Transactions № ІV (34)

.

но, так и в комплексе с другими системами безопасности объекта. Система охранной сигнализации предназначена для обеспечения централизованной или автономной охраны жилых зданий и общественных зданий, учреждений, банков, офисов. Она позволяет круглосуточно контролировать состояние охраняемой территории и организовывать взаимодействие между сотрудниками службы безопасности.

- система управления доступом; Система контроля доступа – одна из составляющих интегрированной системы безопасности здания, которая обеспечивает контроль действий сотрудников и посетителей объекта. Система контроля доступа может разрабатываться автономно или в комплексе с другими системами безопасности объекта. Система контроля доступа предназначена для ограничения доступа в помещения, сбора, анализа и хранения информации о действиях сотрудников и посетителей. В системе может использоваться контактная или бесконтактная технология авторизации. Возможно графическое представление плана охраняемого объекта. Централизованная система доступа позволяет производить компьютерную обработку событий, архивацию данных, создания отчетов и т. д. В основном системы контроля доступа применяются в учреждениях, к которым применяются повышенные требования безопасности (офисы, банки и т.д.). Отдельные элементы системы контроля доступа возможно применять и в жилых зданиях и коттеджах для защиты отдельных помещений (например кабинетов с сейфами для хранения ценностей).

- система телевизионного наблюдения; Система видеонаблюдения – одна из составляющих интегрированной системы безопасности здания, которая обеспечивает возможность наблюдения за периметром, ситуацией во внутренних помещениях, в зонах работы с посетителями, а также контроль и охрану отдельных зон. Система предназначена для организации централизованного круглосуточного наблюдения за охраняемой территорией и видеозаписи происходящих событий. Изображение с камер слежения отображается на мониторах операторов и фиксируется на видеомагнитофон или персональный компьютер. Система может работать автономно или входить в состав охранного комплекса.

- система сбора и обработки информации; - системы пожарной сигнализации и оповещения о пожаре; Система пожарной сигнализации наряду с системами оповещения и радиотрансляции обязательно должна быть установлена на всех объектах на основании требований государственных служб: пожарной инспекции и службы гражданской обороны. Система пожарной сигнализации предназначена для круглосуточного автоматического контроля пожароопасных зон и автоматического реагирования в случае возникновения пожара (включение системы оповещения, передача сообщения в пожарную службу, индикация пожара на пульте контроля). Система самостоятельно принимает и обрабатывает информацию о состоянии контролируемых объектов и выполняет запрограммированные действия в случае возгорания.

81

KAU Transactions № ІV (34)

.

Cистема автоматического пожаротушения. Необходимость установки систем пожаротушения определяется в соответствии с нормами пожарной безопасности. В жилых зданиях данные системы обычно не применяются. Система оповещения, наряду с системами пожарной сигнализации и радиотрансляции, обязательно должна быть установлена в офисных помещениях на основании требований органов государственного контроля: пожарной инспекции и службы гражданской обороны. Система оповещения используется для громкой трансляции сигналов тревоги и речевых сообщений при возникновении пожара, а также для включения световых указателей аварийных выходов. По команде источника происходит одновременная трансляция сообщений и сигналов тревоги через все установленные громкоговорители и одновременное включение световых указателей аварийных выходов. Для общественных зданий чаще всего применяются системы речевого оповещения, в то время как для офисных и жилых зданий обычно применяются системы звукового оповещения. Выделим ключевые функции вышеперечисленных систем. Охранно-тревожной сигнализации обеспечивает: - независимую дистанционную постановку и снятие с охраны помещений с выдачей сигнала тревоги в случае несанкционированного проникновения в помещения; - ведение протокола событий в памяти охранных панелей; - круглосуточный контроль обстановки на объекте, блокирование действий, приводящих к нештатным ситуациям, с целью предотвращения несанкционированного проникновения в охраняемые зоны. Система контроля и управления доступом предоставляет: - регламентацию доступа в помещения и зоны объекта; - ведение протоколов событий, электронных журналов; - контроль перемещения персонала в соответствии с регламентом. Телевизионная система охраны и наблюдения обеспечивает: - круглосуточное наблюдение обстановки в зонах автомобильной парковки, центрального входа, служебного входа, периметра здания; - круглосуточное наблюдение обстановки во внутренних зонах объекта; - непрерывную 24-часовую запись полноэкранных изображений. Система сбора и обработки информации обеспечивает: - иерархический доступ (по паролю) к функциям и ресурсам КСБ; - контроль действий операторов постов охраны и других пользователей; - графическое и текстовое отображение событий с привязкой к планам объекта; - управление, контроль и синхронизацию работы систем комплекса. Система пожарной сигнализации (СПС) и оповещения о пожаре обеспечивает: - выдачу сигнала тревоги при возникновении пожарной опасности; 82

KAU Transactions № ІV (34)

.

- ведение протокола событий в памяти пожарной панели; - круглосуточный контроль обстановки на объекте и состояния системы; - звуковое, световое и речевое оповещение обитателей объекта о путях эвакуации. Система автоматического пожаротушения обеспечивает: - автоматическое обнаружение очагов возгорания; - включение средств пожаротушения для локализации и тушения пожаров в их начальной стадии в защищаемых помещениях (серверных, АТС и т.п.). СПС интеллектуального здания строится на основе адресно-аналоговых панелей пожарной сигнализации и имеет единое информационное пространство с АСУ зданием. Адресный принцип построения обеспечивает контроль пожарного состояния здания с точностью до помещения. Комплекс систем жизнеобеспечения Комплекс систем жизнеобеспечения предназначен для создания оптимальных условий работы и жизнедеятельности обитателей здания, сокращения эксплуатационных расходов и энергосбережения. В состав комплекса систем жизнеобеспечения входят следующие основные системы: - системы отопления, вентиляции и кондиционирования воздуха; - система управления микроклиматом; - система гарантированного бесперебойного электроснабжения; - система удаленного мониторинга и управления электроснабжением; - системы освещения и управления освещением; - системы контроля и управления лифтами и эскалаторами; - система учета энергоносителей и другие системы. Система вентиляции и кондиционирования воздуха используется для создания оптимальных параметров воздуха и поддержания их на заданных уровнях в помещениях здания. В состав комплексной системы входят приточные и вытяжные системы вентиляции, система температурных доводчиков типа фэнкойлов (fan-coil) или сплит-систем, чиллеры (chiller), система автоматического регулирования (АСУ микроклиматом). Чиллеры производят подготовку воды, которая подается в теплообменники фэнкойлов. Эта система позволяет не только охлаждать, но и нагревать воздух в помещениях в переходный период года. Подготовленная в холодильной машине вода подается к каждому кондиционеру-доводчику при помощи гидравлического модуля. Одной холодильной машины достаточно для обеспечения хладагентом (теплоносителем) всей системы доводчиков, установленных в здании. Чиллер может быть установлен на крыше здания или на техническом этаже. Рассматриваемая система предпочтительна и с точки зрения эстетики внешнего облика здания, поскольку (в отличие от сплит-систем) не нуждается в большом количестве внешних блоков, уродующих стены здания. Система управления микроклиматом контролирует параметры воздуха в помещениях здания и управляет работой базовых инженерных систем ОВК.

83

KAU Transactions № ІV (34)

.

Автоматизированные системы управление микроклиматом интеллектуального здания строится на основе распределенных сетей управления при наличии центральной станции мониторинга и управления, обеспечивающей дополнительные сервисные функции. Система управления состоит из расположенных в различных местах здания исполнительных контроллеров, соединенных с сетевым сервером и АРМ оператора. Контроллеры размещаются вблизи управляемых устройств и датчиков. По сети они обмениваются информацией с АРМ оператора. В случае потери связи с «центром» они могут работать в автономном режиме в соответствии с алгоритмом ранее загруженных программ. Локальные контроллеры осуществляют функции локального управления и представляют собой сетевой узел в составе системы управления. Локальные контроллеры обеспечивают: - прием и предварительную обработку информации с датчиков температуры, влажности и давления; - регулирование параметров воздуха в соответствии с заданными алгоритмами; -контроль состояния теплообменных агрегатов и фильтров; - ввод значений параметров («установок») как дистанционно с АРМ диспетчера, так и с локального контроллера; - самодиагностику системы локального управления; - отключение при возникновении аварийных ситуаций и по командам СПС. В состав современных систем управления входят компьютеры управления, связанные с сервером баз данных (БД), и сетевые контроллеры, с которыми могут быть связаны сотни исполнительных (локальных) контроллеров сети. При этом актуальные данные доступны для всей системы. Используя модемы, подключенные к сетям связи, система способна воспринимать и данные удаленных периферийных сетей. Система гарантированного бесперебойного электроснабжения снабжает потребителей электропитанием установленных параметров, мониторинг и управление электроснабжением. Функция системы удаленного мониторинга и управления электроснабжением: защищает информацию, хранящуюся на серверах и рабочих станциях. В случае длительного пропадания электропитания во входной сети вначале корректно закрываются приложения, работающие на станциях, затем - на серверах. Таким образом, ЛВС закрывается без сбоев и потери информации. Комплекс систем информатизации Интеллектуальное здание обеспечивается множеством кабельных проводок и информационных сетей, среди которых телефонная сеть, ЛВС и другие слаботочные сети контроля и управления.

84

KAU Transactions № ІV (34)

.

Кабельные системы «базис», на котором строятся все компоненты информационно-вычислительных сетей ИЗ. Правильная организация сети определяет надежность функционирования всех служб здания. База комплекса систем информатизации – это структурированная кабельная система, предназначенная для организации физического уровня системы передачи информации в локальных вычислительных и телекоммуникационных сетях. В состав КСИ входят системы, предназначенные для приема телевизионных программ, радиотрансляции, передачи данных и информирования обитателей из: - локальной вычислительной сети (ЛВС); - системы телефонной сети; - системы приема эфирного и спутникового телевидения; - системы радиофикации; - системы проведения конференций с синхропереводом; - системы электрочасофикации; - средств оперативной радиосвязи персонала и других систем. Система приема эфирного и спутникового телевидения обеспечивает прием и ретрансляцию в кабельную сеть здания телевизионных, радиовещательных программ УКВ-диапазона и программ внутреннего вещания. Система электрочасофикации обеспечивает: - отображение даты и времени на основных и дополнительных часах в виде, удобном для наблюдения (с расстояния от 3 до 25м); - возможность коррекции времени и хода основных и синхронизированных с ними дополнительных часов с помощью пульта дистанционного управления. Система проведения конференций с синхропереводом обеспечивает: - озвучивание рабочих мест участников; - управление различными режимами проведения конференции; - подключение аппаратуры для записи выступлений и вывод сигнала на внешнюю систему звукоусиления и систему синхронного перевода с использованием радиоканала или проводных каналов связи. Выводы Слаботочные сети – это элемент инженерной системы здания. Любая кабельная сеть может называться слаботочной в том случае, если через кабели проводятся не силовые, а информационные токи, напряжение которых составляет от 12 В до 24 В, и которые изменяются исключительно в миллиамперах. Среди основных требований, которым должны сегодня соответствовать современные слаботочные сети, стоит выделить:  высокая надежность;  стабильная работа без всевозможных сбоев или же ошибок;  невысокая стоимость при монтаже и эксплуатации;  масштабируемость;

85

KAU Transactions № ІV (34)

.

Благодаря возможности использования слаботочных систем сегодня можно обеспечить любые виды связи, а также обеспечить нормальное функционирование компьютерных сетей.

1.

2.

3.

Литература: «Системы оповещения и управления эвакуацией людей при пожарах в зданиях и сооружениях» /ФГУ ВНИИПО МЧС России. – М: ФГУ ВНИИПО МЧС РОССИИ, 2003. «Технические средства охраны. Требования и нормы проектирования по защите объектов от преступных посягательств.» /НИЦ «Охрана» ГУВО МВД России.

– М: ГУВО МВД России, 2012 «Выбор и применение телевизионных систем видеоконтроля. Рекомендации.» /НИЦ «Охрана» ГУВО МВД России. – М.: НИЦ «Охрана», 2014.

УДК 621.31 Е 62 САХАР – АЛЬТЕРНАТИВНЫЙ ИСТОЧНИК ЭНЕРГИИ Ендибаева Г.А., ассистент профессора (МОК) КАУ г. Алматы В данной статье описывается альтернативный источник энергии, где основным элементом является сахар. Также приведен обзор мировых исследований c использованием данного метода. Бұл мақалада негізгі элементі қанттан тұратын баламалы энергия кӛзі сипатталған. Сонымен қатар, бұл әдісті пайдаланған әлемдік зерттеулер шолуы келтірілген.

This article describes an alternative energy source, where sugar is a basic element in it. Also it gives a review over of world researches, where the method is used.

Мы привыкли к тому факту, что батарейки обычно изготавливаются из лития. Но, по некоторым причинам, очень скоро производство литиевых батареек перестанет быть прибыльным. До настоящего времени использование батареек было достаточно редким. В них нуждались, когда нужно было сменить их в фонарике или часах, и потому запасы лития были вполне достаточными. Но сейчас, когда человечество развивается с высокой скоростью, создаются и внедряются все новые устройства и гаджеты. А эти новые устройства и гаджеты напрямую зависят от электричества.

86

KAU Transactions № ІV (34)

.

В связи с тем, что потребление лития резко возрастает, то его запас на планете иссякает. Это приводит к тому, что цена на литий растет, и значит, цена растет и на литиевые батарейки. Это приводит к тому, что батарейки могут стать дорогостоящим товаром. Это, в cвою очередь, может привести к тому, что обыкновенные вещи и товары, которыми мы пользуемся каждый день, и которые работают исключительно при помощи батареек, станут для нас неслыханной роскошью. А это может вызвать экономический коллапс. Поэтому ученые со всего мира, производители и изобретатели пытаются найти возможность производить батарейки из более доступного и дешевого сырья, которое полноценно заменит дорогостоящий литий. Общемировым трендом стало сотворение новых источников энергии, которые не используют традиционное ископаемое топлива типа угля или газа. Все больше стран отходит от производства электроэнергии путем сжигания углеводородов на теплоэлектростанциях. Есть страны, которые практически полностью перевели свой энергетический сектор на альтернативные источники, такие как солнце, ветер или морские приливы. Но, с другой стороны, у подобных энергоресурсов существует и ограничение в виде сильной зависимости от внешних условий. К примеру, солнечные панели эффективны только в светлое время суток. А мощность ветрогенераторов напрямую зависит от скорости и стабильности воздушного потока. В свою очередь электростанции в периоды максимального прилива и отлива на приливных волнах практически снижают до нуля свою производительность. В связи с этим наиболее актуальным и востребованным является создание элементов питания, которые не зависят от внешних факторов и не загрязняют окружающую среду. В настоящее время уже имеются вполне реальные разработки, которые представил японский профессор Синичи Комаба. Ученый предложил заменить литиево-ионные батарейки на натриево-ионные. Обычная батарейка состоит из катода, анода и прокладки между ними. В новых батарейках в качестве анода профессор Комаба предлагает использовать углерод, который будет извлекаться из обыкновенного сахара. Натрий, полученный из соли, будет выступать катодом в батарейках. По той причине, что для изготовления новых батареек будет использовано такое доступное сырье, как сахар и соль, их стоимость будет очень низкой. Но как же получать углерод из сахарного песка? По мнению Токийского ученого, самая обыкновенная сахароза будет нагреваться в электрических печах до 1500 градусов по Цельсию. Сахароза нагревается в полнейшем вакууме, а, точнее, в атмосфере, лишенной кислорода. Данное изобретение может стать неплохим бизнесом, способным в будущем приносить огромные доходы [1]. Использование сахара также применили ученые из Университета Бригама Янга. Они предложили способ получения электричества из глюкозы – основного источника энергии для человека. Для того чтобы из сладостей получить батарейку, необходим катализатор. В его роли могут выступать химикаты для борьбы с сорняками – гербициды.

87

KAU Transactions № ІV (34)

.

Оба компонента достаточно дешевы, особенно по сравнению с платиной, используемой в качестве катализатора для водородного топлива. На данный момент эффективность нового источника энергии составляет всего 29%: из каждых 24 доступных электронов, приходящихся на одну молекулу, удается отщепить всего семь. Но над повышением КПД «сахарных» батареек ученые до сих пор работают [2]. Если положить сахар в бензобак, это может разрушить двигатель автомобиля. Но, однажды может случиться так, что сахар станет превосходным способом для питания авто. Ученые из штата Вирджинии работают над новым способом получения водорода из сахара. Полученный водород может быть использован в топливном баке. В свою очередь, такой водород может обеспечить относительно дешевую, экологически чистую, без запаха энергию. Для данного способа ученые используют в реакторе растительный сахар, воду и 13 мощных ферментов, конвертируют концентрат в водород и незначительное количество углекислого газа. Водород может быть прокачан через топливный бак для производства энергии. Процесс, предложенный учеными, обеспечивает в три раза больше водорода, чем традиционный метод, что приводит к экономии средств. Еще один вариант производства энергии из сахара разработали ученые из Политехнического университета Виргинии (Virginia Tech). В роли батарейки американских ученых выступает топливная ячейка. Для работы используется в качестве сырья мальтодекстрин - патока, где в результате химической реакции побочным продуктом является вода. «Мы извлекаем энергию из сахара шаг за шагом, используя искусственный биокатализатор – энзимы», – рассказал один из разработчиков. В отличие от топлива на базе водорода и метанола, топливная ячейка на основе сахара не представляет угрозы здоровью, так как не включает в себе взрывоопасных и пожароопасных веществ. Энзимы и топливо, применяемые в ячейке, легко подвергаются биоразложению. После того как энергия в сахаре истрачена, зарядить батарею очень просто – просто надо добавить в нее новую порцию сахара [3]. На сегодняшний день Китай занимает лидирующее место в мире по объему применяемых альтернативных источников энергии. Группа китайских студентов, используя специальный топливный элемент, содержащий живые колонии микрокультур, смогли обеспечить непрерывное производство электроэнергии в течение 3-х суток. При этом понадобилась всего одна ложка сахара для обеспечения жизнедеятельности микрокультур и генерации ими электричества. Исследователи считают, что срок работы данного элемента питания можно значительно увеличить (рис. 1).

88

KAU Transactions № ІV (34)

.

Рис. 1. Биологическая батарейка производит электричество из сахара

Для того чтобы расширить ограничения возобновляемых источников энергии, студенческая исследовательская группа использовала способность некоторых видов микробов вырабатывать электричество при своем размножении. Подобные работы по изучению возможностей электрогенерирующих микробов проводят на протяжении многих лет в различных университетах по всему миру. В то же время установить технологию на поток мешают строгие ограничения, связанные главным образом с особыми условиями для выращивания микробных культур одного вида. Ученые решили исследовать сразу три вида бактерий Shewanella, B. Subtilis и E. Coli. Руководитель исследовательской студенческой группы Лин Вэй считает, что такой подход полностью оправдал себя, так как до этого никто не пытался создавать микробный топливный элемент сразу из нескольких видов культур. Лин Вэй также отметил, что, по расчетам, полученный ими микробный элемент питания характеризуется высокой стабильностью работы, наименьшей зависимостью от внешних факторов и возможностью масштабирования в довольно широких пределах. Практические результаты испытаний нового вида источника энергии подтвердили выводы студенческой группы. Топливный элемент на одной ложке сахара на протяжении 80 часов производил энергию мощностью до 520 мВ. За данное изобретение студенты из университета Тяньцзиня были удостоены первого места на Международной выставке IGen, прошедшей осенью 2015 года, которая была посвящена значительным достижениям в области генной инженерии. На конкурсе работ студенты получили золотую медаль и премию за разработку лучшего энергетического проекта. В планах китайских студентов стоит задача по уменьшению размеров нового микробного топливного элемента при одновременном увеличении его срока работы. Если исследования молодых ученых увенчаются успехом, новый вид элементов питания сможет стать неплохой альтернативной стандартным литийионным аккумуляторам [4].

89

KAU Transactions № ІV (34)

.

Предполагается, что подобные разработки позволят сократить объемы электронного мусора на планете, определенную часть которого формируют отработавшие аккумуляторы. Более реалистичными в краткосрочной перспективе выглядят планы по использованию сладкого продукта с целью создания долговечных «сахарных» аккумуляторов для ноутбуков, мобильных телефонов и другой электроники [3]. Надо отметить также, что наука постоянно находится в поисках альтернативных источников энергии. Эта тема является животрепещущей, так как за ней стоят огромные деньги.

1.

2.

3.

4.

Литература: http://ideamaniya.ru/439-batareyki-iz-sahara-alternativnye-istochniki-energii.html. http://surmach.net.ua/news/elektrichestvo-iz-sahara.html. Журнал «Возобновляемые источники энергии» от 28.01.2015г. Журнал «Мир технологий» от 5.03.2016г.

ӘОЖ 681.7.068 Қ 31 ТАЛШЫҚТЫ БРЭГГ ТОРЛАРЫНЫҢ СПЕКТРЛІК СИПАТТАМАСЫН ӨЛШЕУДІҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ Қашағанова Г.Б., Қазақ-Америка университетінің профессор ассистенті Ибраев А.Т., физ.-матем.ғ.д., профессор, Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық зерттеу техникалық университеті В статье рассмотрены методы измерения спектральных характеристик волоконных решеток Брэгга. Мақалада талшықты Брэгг торларының спектрлік сипаттамаларын ӛлшеу әдістеріне қысқаша шолу жасалған.

The article describes methods for measuring spectral characteristics of fiber Bragg gratings.

Талшықты торларды қолдануда олардың спектрлік сипаттамасы ең маңыздысы болып табылады: ӛткізу мен бейнелеу спектрі. Кӛптеген жағдайларда тор спектрін ӛлшеу спектр анализі мен оптикалық сәулеленудің кең жолақты қайнар кӛзін қолдану арқылы жүзеге асырылады. Ӛткізу мен бейнелеу спектрін ӛлшеу сұлбасы 1-суретте кӛрсетілген.

90

KAU Transactions № ІV (34)

.

1-сурет. Талшықты торлардың бейнесі мен ӛткізу спектрін ӛлшеудің оптикалық сұлбасы

Үлкен динамикалық (>20дБ) аумағы мен жоғары спектрлік (<0.1нм) ажыратылымдығы бар спектрлерді тіркеу үшін жоғары спектрлік жарқындыққа ие кең жолақты жарық кӛзі қажет. Әдетте, мұндай қайнар кӛздері түрінде люминесценттік жартылай ӛткізгіш диодтары мен талшықты люминесценттік кӛздер қолданылады. Мұндай кӛздердің кемшілігі сәулеленудің кіші кӛлемді (~30-40нм) спетрлік ені мен бірнеше жағдайларда торлар спектрінің абсолютті нормаланған ӛлшеуін жүргізуді қиындататын сәулеленудің жоғары уақыт тұрақтылығы болып табылады. Кӛрсетілген кемшілікке байланысты кӛптеген жағдайларда оптикалық сәулелендіру кӛзі түріндегі ӛлшеуді жүзеге асыруда вольфрамдық галогендік шам, оның (талшықты бір үлгілі жарық ӛткізгішке енгізілген сәулелендіру туралы сӛз болып жатыр) сәулеленуінің спектрлік жарықтығы 2-3 рет люминесценттік кӛздер жарықтығына жол беруіне қарамастан, қолданылады. Қазіргі кезде, кӛптеген жағдайларда, спектрлерді тіркеу үшін 600-1700нм ӛлшеулердің спектрлік аумақтары, 0.1 нм және оннан да жақсы спектрлік ажыратылымдығы, 1 пВт (-80 ’ -90 дБм) деңгейінде оптикалық дабылды табу шегібар бірқатар шет ел ӛндірістерінде (Hewlett-Packard, Anritsu, Ando т.б.) жасалған спектрдің стандартты анализаторлары қолданылады. Әдетте, спектрді тіркеу уақыты кіріс дабылының деңгейіне және ӛлшеніп жатқан спектрлік аумақтың еніне байланысты болып, әдетте 1’100 сек аралық шегінде болады. Заманауи спектранализаторлары дербес компьютермен мәлімет алмасу орнатылған интерфейске ие (әдетте, интерфейс GPIB), сондықтан ӛлшеу нәтижелері компьютер жадына синхронды түрде енгізілуі мүмкін, бұл торды босаңдату немесе жазба динамикасын ӛлшеуді жүргізу, сыртқы динамикалық әсерлерге спектрлік жауап қатуын үйрену т.б. кезінде ӛте маңызды. Ӛткізу спектрлері жарық ӛткізгіш арқылы қайнар кӛздің сәулеленуі ӛткен кезде онда жазылған тормен тікелей тіркеледі. Спектрлерді ӛлшеу кезінде бейнеленген сәулелену спектранализаторға талшықты-оптикалық тармақтайтынның (1-суретте) немесе белгілі спектрлік сипаттамасы бар циркулятордың кӛмегімен алып барылады. Бейнеленген дабылды тіркеудің мұндай сұлбасында циркулятор енгізген оптикалық шығындар ~1 дБ құрайды, ал тармақтайтынды қолдану кезінде 6 дБ кем емес қосымша шығындарға алып 91

KAU Transactions № ІV (34)

.

келеді. Сонымен бірге, циркулятор қымбат тұратын оптикалық элемент болып табылады және қолданудың спектрлік шектелген аймағына ие. Брэгг толқынының ұзындығын өлшеу. Тӛмен ажыратымдылығы бар Брэгг толқынының ұзындығын ӛлшеу үшін бейнелеудің туынды функциясы оның максималды және минималды (майысқан нүктелеріне сәйкес келетін) мәндерінің арасындағы нӛлді кесіп ӛтетін толқын ұзындығы түрінде анықталады. Ӛлшеу үшін жоғары спектрлік ажыратымдылығы бар ұсынылған әдіс нашар үйреседі, себебі шу деңгейі туынды бейнелеу функциясының шамасынан асып түседі. Сондықтан ӛзге әдісті қолдану ұсынылады (болмаса, ажыратылымдықты тӛмендетуге тура келеді). Ол әдіс Брэгг толқын ұзындығының жылжуын анықтау үшін торды бейнелеу функциясының салмақтық ортасын қолданады: (1)

мұндағы λт мен R, сәйкесінше ӛлшенген толқын ұзындығы мен бейнелеу қарқындылығы. Бұл әдіс жоғары спектрлік ажыратылымдықты (Брэгг шыңына 200-ден астам ӛлшенген нүктелер) қажет етеді. Сонымен бірге, бұл әдіс біркелкі емес жағдайлар ортасында тұрған, мысалы, механикалық кернеудің біркелкі емес ӛрісінде, тор толқынының орталық ұзындығын ӛлшеу үшін қызықты. Мұндай жағдайда салмақтық орта Брэгг шыңының орташа мәнін кӛрсетеді. Ортаның кең спектрлік аумағы бар ТБТ үшін салмақтық ортаны есептеу спектрлік тығыздылық қуатқа пропорциялы болған жиілік аймағында жүзеге асырылуы керек. Талшықты Брэгг торларының бейнелеу спектрінің енін өлшеу. Жартылай биіктікте біркелкі торлар жаңғырықтарының спектрлік ені (FWHM) келесі жуық қатынастан кӛрінуі мүмкін: (2)

мұндағы α – терең торлар үшін бірліктердің (1-ге жақын R бейнелеу коэффициентімен) тәртіп параметрі және кіші кӛлемдегі күштің торы үшін 0,5 тәртіп параметрі (2) кӛрініп тұрғандай, спектрлік ен тек ғана тор ұзындығы мен оның периодына байланысты емес, сонымен бірге Δnmod СК модуляциясының амплитудасына да байланысты болып табылады.

92

KAU Transactions № ІV (34)

.

Талшықты Брэгг торларының жолағының енін өлшеу. Торлардың ӛткізу жолағы ΔλBW қарқындылықтың екі нӛлі арасында (арасында Брэгг шыңы орналасқан) толқын ұзындығының аумағы түрінде анықталады: (3)

Талшықты Брэгг торларының күші мен бейнелеу коэффициентін ӛлшеу. r(ν) және R(ν)= |r(ν)|2 сәулелену қуаттылығы мен амплитуда қарқындылығы үшін бейнелеу коэффициенті сәйкесінше [1, 2] берілген.

(4)

(5)

λBG толқынның жаңғырық ұзындығындағы L біркелкі тор ұзындығы үшін R бейнелеу коэффициенті түрінде кӛрінеді: , ,

,

,

. ,

(6)

мұндағы k=πΔnmodh/λBG – байланыс коэффициенті (Δnmod – СК синусуидалды модуляция амплитудасы; h – жарық ӛткізгіш ӛзегінен таралатын негізгі үлгі қуаттылығының бір бӛлігі). Брэгг максимумының толқын ұзындығындағы бейнелеу спектрінде тор бейнесінің коэффициентін ӛлшеу жүргізіледі. Брэгг минимумының толқын ұзындығындағы ӛткізу спектрінде дабылдың әлсіреуі түрінде тор күші анықталады. Кірген шығындарды ӛлшеу. Кірген шығындарды ӛлшеу толқын ұзындығында Брэгг максимумының толқын ұзындығынан ӛзгеше жүргізіледі. Қабықша модаларының спектрін өлшеу. Ӛзек аймағында әйнек қасиетінің бағытталған ӛзгеру асимметриясы қабықша модаларының ӛршуіне алып келеді де, бұл ӛз кезегінде негізгі жаңғырықтан басталған қысқа толқынды жақтан айтарлықтай шығындарға алып келеді. Бұл зиянды әсер спектрлі тығыздылығы бар жүйе жұмысына айтарлықтай әсер етуге қабілетті, 93

KAU Transactions № ІV (34)

.

себебі бір тордағы шың қабықша модалардағы шыңдардың бірімен сәйкес келуі мүмкін, сондықтан, мұның салдарынан біріншінің спектрі бұрмаланады. Әрбір жүйенің параметрлерінен шыға отырып, әрбір жүйе үшін бейнелеу спектріндегі қабықша модаларының қарқындылығының мүмкін болған деңгейі орнатылады. Бұл паразитті әсерге DWDM жүйелері ӛте сезімтал болып келеді, сондықтан да олардың құрамында қолданылатын торлар үшін -0,5 дБ-де қабықшалы үлгілердің қарқындылық шегі орнатылады. Сондықтан мұндай торларды орнату кезінде талшық дәлме-дәлдікпен фазалық маскаға байланысты түзелген болуы керек. Сонымен бірге, мұндай торларды дайындау кезінде сынық кӛрсеткішіндегі арнайы пішінінің есебінен қабықша модаларындың пайда болуын жоятын арнайы талшық қолданылады. Міне осылай, жоғарыда айлылған барлық факторлар жиынтығы СК талшықты торларын ӛткізу мен бейнелеу спектрін әрбір нақты жағдайда тіркеу сұлбасының таңдауын анықтайды. Ӛткізу мен бейнелеу спектрін ӛлшеу кезінде, әдетте, талшықты торлардың фазалық сипаттамасы есепке алынбайтынын айта кету қажет. Дегенмен, бар болған қолданыстарда торлардың фазалық сипаттамалары анықтаған оның дисперсиялық қасиеті басты рӛл атқарады. Мұндай қолданыстарға дисперсияның орнын толтыру мен қысқа оптикалық импульстер формасының ӛзгеруі жатады [3]. Талшықты торлардың кӛптеген қолданыстарында есептелген спектрлік қасиеттер максималды түрде дәл жүзеге асырылуы қажет. Әдебиет: 1. Eggleton B . J. et al.Novel waveguide structures for enhanced fiber grating devices // IEEE J. Selec. Top.Quantum Electron. – 2001. – V. 7. – №3. – P. 409-424.

2. Васильев C.А., Медведков О. И., Королев И. Г. и др. Волоконные решетки показателя преломления и их применения // Квантовая электроника – 2005. – Т. 35. – №12. – С. 1085-1103.

3. Середа П.В. Прецизионное определение параметров волоконных брэгговских решеток //Диссертация на соискание ученой степени кандидата технических наук.

– СПб., 2005.

ӘОЖ 621.868.2 Н 90 ИНФРАҚЫЗЫЛ СПЕКТРІНІҢ НЫСАНАНЫ ДӘЛДЕУ МҤМКІНДІГІ Нурахметова Ж.С., ҚАУ жанындағы АБК мұғалімі В статье рассматриваются вопросы использования двухканальной инфракрасной системы наведения и разработки модели компенсации наложения спектров.

94

KAU Transactions № ІV (34)

.

Бұл мақалада екі арналы инфрақызыл жүйенің нысананы дәлдеу мәселесі және спектрлердің қабаттасу ӛтемақы үлгісі қарастырылады.

This article discusses the use of dual-channel infrared guidance system and development model of aliasing compensation.

Жүйенің негізгі арнасы 3.5 -ден 5 мкм диапазонда ең үлкен спектралды сезімталдыққа ие болады, яғни сәулелену спектрына сәйкес, ал қосымша 1.8-3 мкм диапазоны жылы тұзақтың сәулелену спектрына жақын болады [1]. Мұндай сұлбаны қолдану жүйенің жұмыс қабілеттілігіне әсер ететін белсенді кедергілерді азайтуға мүмкіндік береді. 1-суретте ұшақтың инфрақызыл спектрі мен тұзақ спектрі кӛрсетілген.

а)

б)

1-сурет. – Сәулелену спектрі а) – жылулық тұзағы, б) ұшатын аппарат

Бірақ, белсенді кедергілердің әсерінен байқау мүмкін болмайтын келесі факторлар бар: - біріншіден, ұшақтың сәулелену спектрі мен жалған нысананың басқа спектрмен қабаттасуы. Бұл құбылыс негізгі және қосымша арналардың бірбіріне жақын орналасуына, сонымен қатар, атмосфераның СО2 жұтылу салдарынан спектрлердің қабаттасуына байланысты; - екіншіден, бірнеше инфрақызыл тқзақтардың әсерінен байқаудың мүмкін болмауы. Инфрақызыл сәулелер кӛптеген факторлардан ӛзгеруі мүмкін. Мысалы, температураның жылуынан, атмосферадағы жұтылудан т.с.с. Сонымен қатар, арнайы жалған бағыт беру, яғни негізгі сәулелену спектрі мен жалған бағыттың сәулелену спектрінің қабаттасуы салдарынан байқау мүмкін болмай қалады. Екіарналы инфрақызыл жүйесінің қабаттасуының жұмысын қарастырамыз. Инфрақызыл жүйесінің құрылымдық сұлбасы 2-суретте келтірілген. Ф1 және Ф2 блок шығысында спектрлердің басылып қалуын ескере отырып, сигналдар сигнал немесе кедергі құраушыларын ӛздеріне қосады (1) және (2).

95

KAU Transactions № ІV (34)

. , ,

(1) (2)

мұндағы: D1 – негізгі арна шығысындағы сигнал; D2 – қосымша арна шығысындағы сигнал; Ф1 – негізгі арна сүзгісі; Ф2 – қосымша арна сүзгісі; λц –нысана сигналы; λп – кедергі сигналы.

2-сурет. Инфрақызыл дәлдеу жүйесінің құрылымдық сұлбасы

Ф1 – негізгі арна сүзгісі, Ф2 – қосымша арна сүзгісі, СУ – іріктемелі қондырғы, λц – нысана сигналы, λп – кедергі сигналы, D1 – негізгі арна шығысындағы сигнал, D2 – қосымша арна шығысындағы сигнал. Спектрдің қабаттасу ӛтемақысы үшін негізгі арна сигналының ең аз қателегін қамтамасыз етуде адаптивті үлгіні ӛңдейміз. Жүйенің кірісінде сигнал қосындысы кедергі сигналы әсер етеді λц+λп – жүйе шығысында нысана сигналын алуымыз қажет.

3-суретте екіарналы адаптивті спектрдің қабаттасу ӛтемақысының құрылымдық сұлбасы келтірілген. Адаптивті үлгі қосымша арнадан соң қосылады, оның шығысындағы сигнал негізгі арна D2 шығысындағы сигналдан алынып тасталады. Бұл жағдайда табыстама функциясының қабаттасу ӛтемақысының адаптивті үлгісін аламыз.

96

KAU Transactions № ІV (34)

.

3-сурет. Екіарналы адаптивті спектрдің қабаттасу ӛтемақысының құрылымдық сұлбасы

Ф1 – негізгі арна сүзгісі, Ф2 – қосымша арна сүзгісі, λц – нысана сигналы, λп – кедергі сигналы, D1 – негізгі арна шығысындағы сигнал, D2 – қосымша арна шығысындағы сигнал, Wм(р) – түзетуші қондырғысының табыстама функциясы. Жоғарыда айтылған шарт бойынша келесі теңдеуді жазамыз.

( ц

п) Ф1 ( ц

п) Ф2 Wммо

ц,

(3)

мұндағы: Ф1 – негізгі арна сүзгісі; Ф2 – қосымша арна сүзгісі; λц – нысана сигналы; λп – кедергі сигналы; Wмод – түзетуші қондырғының табыстама функциясы.

Wммо

D 2 Wммо

( ц п) Ф1 ц ( ц п) Ф 2 D2

Ф1 Ф2

D2

ц D2

Ф1 Ф2 D2

ц , D2 Ф1 Ф2

(4)

ц ,

мұндағы: D2 – қосымша арна шығысындағы сигнал; Ф1 – негізгі арна сүзгісі; Ф2 – қосымша арна сүзгісі; λц – нысана сигналы; λп – кедергі сигналы; Wмод – түзетуші қондырғының табыстама функциясы.

(4) формуладан келесі құрылымдық сұлбаны алуға болады:

97

(5)

KAU Transactions № ІV (34)

.

4-сурет. Тӛлемақы жүйесінің құрылымдық сұлбасы

Әдебиет: 1. Кошеков К.Т. Разработка и исследование системы автоматического управления подвижным объектом при действии активных управляемых помех: Дис. канд. техн.наук: 05.13.07 – Алматы: КазГТУ, 2007.

2. Меньшаков Ю.К. Защита объектов и информации от технических средств объектов – М.: РГТУ, 2002.

УДК 004.7 С 31 СЕТИ РАЗЛИЧНЫХ МАСШТАБОВ Сенкебаева К.К., ассистент профессора МОК (КАУ) Каждый из нас подключается к Интернету через физический кабель или беспроводное соединение. За этой сетью сетей стоят вполне реальные магистрали из соединений, которые позволяют подключить наши персональные устройства ко всему миру. На самом деле, Интернет — это сеть сетей. Әрқайсымыз жеке кабель немесе сымсыз байланыс арқылы интернетке қосыламыз. Әр бұл желілердің желісінің артында біздің жеке құрылғыларымызды әлемге қосылуға мүмкіндік беретін қосылыстардың нақты жүйе құраушылары болып табылады. Шынында да, Интернет – ол желілердің желісі.

98

KAU Transactions № ІV (34)

.

Each of us is connected to the Internet through a physical cable, or a wireless connection. Behind the ntworks there are mains of the compounds that allow to connect our personal devices to the world, Internet is indeed a net of networks.

Корпорация Cisco является уникальным поставщиком, который уже реализовал комплексные решения внутри своей линейки продуктов и продолжает изобретать средства поддержки Всеобъемлющего Интернета. Вклад Cisco во Всеобъемлющий Интернет включает в себя программные средства, оборудование и платформы, которые поддерживают работу Интернета. Эти платформы прокладывают путь к следующему этапу Всеобъемлющего Интернета. Пятьдесят миллиардов объектов обеспечивают триллионы гигабайт данных. Существует ли способ их объединения в целях оптимизации процессов принятия решений и взаимодействия и, как следствие, усовершенствования нашего образа жизни и нашей деятельности? Ответ на этот вопрос кроется в сетях, которые мы используем ежедневно. Сети создают основу для Интернета и в конечном итоге для Всеобъемлющего Интернета. Методы, которые мы используем для обмена данными, также непрерывно развиваются. Когда-то мы были ограничены индивидуальным общением, но прорыв в сфере технологий значительно расширил границы коммуникации. От наскальных рисунков человечество постепенно переходило к печатному станку, радио, телевидению и телеприсутствию. Каждый последующий шаг совершенствовал наши возможности в рамках общения друг с другом. Сети составляют основу для Всеобъемлющего Интернета. Сети могут быть любого размера — от простых сетей, состоящих из двух компьютеров, до систем, соединяющих миллионы устройств. В небольших сетях домашнего офиса можно организовать общий доступ для локальных компьютеров к таким ресурсам, как принтеры, документы, изображения, музыкальные файлы. На предприятиях и в крупных организациях сети могут предоставлять заказчикам продукты и услуги через подключение к Интернету. Также сети можно использовать и в более широких масштабах для обеспечения консолидации, хранения данных и доступа к информации на сетевых серверах. Сети обеспечивают сотрудникам возможности упрощенного взаимодействия посредством электронной почты, мгновенных сообщений и инструментов для совместной работы. Кроме того, сеть обеспечивает подключение к новым местам, что делает машины более значимыми в рамках промышленных сред. На сегодняшний день Интернет является крупнейшей сетью мира. На самом деле, термин «Интернет» обозначает «сеть сетей». По сути, Интернет — это набор подключенных между собой частных и общедоступных сетей. Как правило, корпоративные, домашние сети и сети малого бизнеса обеспечивают общий доступ к Интернету. Маршрут, по которому сообщение идет от источника к месту назначения, может быть простым, как, например, один кабель, соединяющий один компьютер с другим, или сложным, как сеть, буквально охватывающая весь мир. Сете99

KAU Transactions № ІV (34)

.

вая инфраструктура — это платформа, поддерживающая конкретную сеть. Она выполняет роль стабильного и надежного канала для передачи данных. Устройства и среда передачи данных — это физические элементы или аппаратное обеспечение сети. Аппаратное обеспечение зачастую является видимой частью сетевой платформы — ноутбук, ПК, коммутатор, маршрутизатор, точка беспроводного доступа или кабели, используемые для соединения устройств. Однако существуют компоненты, которые остаются скрытыми. В случае беспроводных сетей сообщения передаются с помощью незримого радиочастотного или инфракрасного излучения. Компоненты сети используются для предоставления сервисов и процессов. Они представляют собой коммуникационные программы, называемые программным обеспечением, которые запускаются на сетевых устройствах. Сетевой сервис предоставляет данные в ответ на запрос. Сервисы включают в себя множество сетевых приложений, которые люди используют ежедневно, например сервисы электронной почты и веб-хостинга. Процессы обеспечивают функциональность, посредством которой сообщения направляются и перемещаются в пределах сети. Процессы менее очевидны для нас, но критически важны для работы сетей. Хотя использование локальных или глобальных сетей обладает своими преимуществами, большинству пользователей необходимо обмениваться данными с ресурсом в другой сети. Такая сеть может находиться за пределами локальной сети, и обмен данными в этом случае осуществляется через Интернет. Интернет не принадлежит какому-либо лицу или группе людей. Интернет — это общемировой конгломерат взаимосвязанных сетей, взаимодействующих друг с другом для обмена информацией на основе общих стандартов. Современные сети непрерывно совершенствуются для удовлетворения потребностей пользователей. Ранее сети передачи данных ограничивались символьно-ориентированным обменом информацией между подключенными компьютерными системами. Традиционные телефонные, радио- и телевизионные сети были реализованы отдельно от сетей передачи данных. В прошлом каждый из этих сервисов использовал выделенные сетевые ресурсы с различными каналами связи и различными технологиями для передачи определенного сигнала связи. Каждый сервис имел собственный набор правил и стандартов, обеспечивающих успешное сообщение. Рассмотрим на примере несколько школ, которые 30 лет назад были подключены к компьютерной сети по кабелю. Классы были подключены по кабелю к компьютерной сети, к телефонной сети, а также к видеосети. Эти сети были разрозненными, а значит, не могли взаимодействовать друг с другом. Технологические нововведения позволяют нам консолидировать различные виды сетей в одной платформе, которую называют «объединенной сетью». В отличие от выделенных сетей, объединенные сети могут передавать голосовые данные, видеопотоки, текст и изображения между многими различными типами устройств с помощью одного канала передачи данных и сетевой струк100

KAU Transactions № ІV (34)

.

туры. Ранее бывшие различными формы связи сошлись на общей платформе. Эта платформа предоставляет доступ к широкому диапазону альтернативных и новых способов коммуникации, которые позволяют сотрудникам взаимодействовать друг с другом напрямую практически мгновенно. В объединенной сети по-прежнему используется множество связующих звеньев и большое количество специализированных устройств таких, как персональные компьютеры, телефоны, телевизоры и планшеты, однако все они входят в единую сетевую инфраструктуру. Такая сетевая инфраструктура использует общий набор правил, соглашений и стандартов реализации. Литература: 1. Э. Таненбаум. Компьютерные сети. – СПб.: Питер, 2012.

2. netacad.com

101

KAU Transactions № ІV (34)

.

III-БӨЛІМ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ СЕРИЯСЫ

PART III SERIES OF ECONOMIC AND NATURAL SCIENCES

РАЗДЕЛ III СЕРИЯ ЭКОНОМИЧЕСКИХ И ЕСТЕСТВЕННЫХ НАУК

102

KAU Transactions № ІV (34)

.

УДК 657 (574) Б 18 ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ФУНКЦИОНАЛЬНО-СТОИМОСТНОГО АНАЛИЗА Баймуханова С.Б., ассоциированный профессор МОК (КАУ) В статье рассмотрены проводимые мероприятия в целях повышения качества выпускаемых продуктов для достижения всемирного уровня в рыночной экономике. Доказано, что единственным его решением является функциональностоимостный анализ, рассмотрены зарубежные практики. Мақалада нарық экономикасы жағдайында дүниежүзілік деңгейге кӛтерілу үшін ӛндірілетін ӛнімнің сапасын арттыру мақсатында жүзеге асырылатын ісшаралар туралы қарастырылған. Оны шешудің бірден-бір жолы функционалдықұнды талдау екендігі дәлелденіп, шетел тәжірибелері қарастырылған.

The article tackles the activities aimed at improving the quality of products so that they are able to enter world market. Functional cost analysis is expected to be a solution in this task. Foreign practicies are considered.

В условиях рыночной экономики предусматривается осуществление большого комплекса мер, направленных на улучшение производимой продукции, в результате которого необходимо выйти на мировой уровень. Метод функционально-стоимостного анализа был разработан в сороковых годах ХХ века как альтернатива традиционным финансовым подходам и в настоящее время применяется во многих странах с развитой рыночной экономикой. Функционально-стоимостной анализ имеет принципиальное отличие от обычных способов снижения производственных и эксплуатационных затрат, так как предусматривает функциональный подход. В период своего зарождения метод ФСА рассматривался только как инструмент поиска излишних затрат в существующих изделиях. Но по мере освоения и распространения его стали применять и как средство предупреждения возникновения неэффективных решений уже на стадии проектирования и производства продукции, в сфере организации и управления различными работами. В научной литературе имеются различные трактовки функциональностоимостного анализа. Так, А.П. Ковалев, Е.А. Грамп, Ю.М. Соболев, М.Г. Карпунин, В.В. Сысун, Б.И. Майданчик, Н.К. Моисеева придерживаются той точки зрения, несмотря на некоторую разницу в определении, что ФСА – метод системного исследования функции объектов, направленный на оптими103

KAU Transactions № ІV (34)

.

зацию соотношения между качеством исполнения функций, их полезностью и затратами на их осуществление и реализацию [1; 2; 3; 4; 5]. ФСА относится к перспективным методам анализа. В нем успешно используются передовые приемы и элементы инженерно-логического и экономического анализа. ФСА является системой целенаправленной рационализации, которая обеспечивает существенную экономию материальных, трудовых и финансовых затрат. В отличие от традиционных методов анализа сравнений, средних величин, балансового, метода элиминирования, графического, индексного ФСА имеет принципиальные особенности. Он предполагает системный и комплексный подход к решению проблем, предусматривает применение функционального подхода, при котором достигается наиболее экономное осуществление функций исследуемого объекта, использует коллективные творческие методы и новейшие приемы поиска путей, обеспечивает единство конструктивнотехнологических, экономических и организационных задач. Развитие ФСА осуществляется в направлении совершенствования методологии, расширения областей применения. ФСА является универсальным методом. Объектом функциональностоимостного анализа является не система как таковая, а выполняемые ею функции. Когда система начинает функционировать появляются затраты на осуществление функции. Таким образом, в качестве объектов ФСА рассматриваются не только изделия, но и процессы, структуры и виды деятельности. В связи с этим многие специалисты по ФСА считают основной целью проведения данного метода снижение себестоимости изделий и расходов на эксплуатацию. Мы считаем, отличие ФСА от других методов анализа заключается в увязке затрат с функцией и качеством, а снижение себестоимости осуществляется без относительно получаемых конечных результатов. Как система функционально-стоимостной анализ представляет собой совокупность действий, сочетающих организационные средства, научнометодические принципы, технико-экономические приемы, нацеленные на обнаружение, предупреждение, сокращение или ликвидацию излишних затрат. Это обеспечивается за счет всестороннего изучения функций, выполняемых исследуемым объектом, или затрат, необходимых для их проведения. Именно функции продукта труда удовлетворяют общественные потребности: транспортные средства перемещают грузы и пассажиров, холодильное оборудование создает необходимую температуру для сохранения продуктов или поддержания рабочих процессов и т.п. Конкретные исполнение, способ обработки, реализующие заданную функцию, выступают как один из большого числа возможных вариантов ее выражения и, соответственно, затрат на обеспечение функции [3, 431 с.]. Функциональный подход заставляет не только изучать конкретные потребности заказчиков, но и глубже анализировать количественную и каче104

KAU Transactions № ІV (34)

.

ственную стороны этих потребностей, перестраивать под них производство любой организации. Конечной целью ФСА, по нашему мнению, является поиск наиболее экономичных, с точки зрения потребителя и производителя, вариантов того или иного практического решения или минимизация затрат производителя и потребителя изделий при улучшении или сохранении их качественных параметров. В зависимости от выбранного объекта анализа общая цель конкретизируется. Так, если осуществляется ФСА серийно выпускаемой несколько лет продукции, то целью анализа может быть улучшение потребительной стоимости при незначительном снижении себестоимости или оставлении ее на прежнем уровне. Если же функционально-стоимостной анализ проводится по вновь освоенной продукции, то ставится цель значительного снижения себестоимости (до 20-30%) без существенного изменения потребительной стоимости. Если традиционные методы анализа эффективности производства своей целью ставят поиск путей более качественного и экономичного изготовления данного объекта, то ФСА – поиск путей более качественного и экономичного выполнения комплекса функций. Если традиционные методы вычисляют затраты на некоторый вид деятельности лишь по категориям расходов, то ФСА показывает стоимость выполнения всех этапов процесса. Функциональностоимостной анализ исследует все возможные функции с целью наиболее точно определить затраты и обеспечить возможность модернизации процессов и повышения производительности. ФСА применяется за рубежом уже почти четыре десятилетия. В период второй мировой войны из-за нехватки ряда дорогостоящих цветных металлов конструкторский отдел американской фирмы «Дженерал электрик» разрешил временно изготовлять некоторые детали из других, менее дефицитных и более дешевых материалов. Проведенный впоследствии анализ их работы показал, что почти все они функционировали нормально, причем их надежность в ряде случаев даже повысилась. В связи с этим группа специалистов во главе с Л.Д. Майлзом было поручено в 1947 г. разработать метод снижения издержек производства, который его создатели назвали инженерно-стоимостным анализом. Первоначально этот метод не встретил широкой поддержки. Его сущность представлялась многим «азбукой» конструирования и лишь практические примеры, подтверждающие его высокую результативность, привели к значительному распространению инженерно-стоимостного анализа не только в США, но и в Англии, ФРГ, Канаде, Японии и ряде других капиталистических стран [6, 200 с.]. Из социалистических стран первыми новые методы рационализации начали применять ГДР, Польша, Чехословакия. В каждой из этих стран количество приведенных работ с применением ФСА достигает несколько тысяч. В последние годы новые методы получают признание в Венгрии, Румынии, Югославии, Болгарии. В большинстве из этих стран проводятся общенациональные и международные конференции специалистов по стоимостному анализу, определены 105

KAU Transactions № ІV (34)

.

ведомства и организации, координирующие применение ФСА в масштабах государства. В ряде стран внедрение ФСА в практику хозяйственной деятельности регламентировано законодательными документами. Постоянно расширяются не только географические границы распространения ФСА, но и сфера его применения. Сначала этот метод использовался только для совершенствования конструкций изделий, уже освоенных производством, затем его начали применять и на стадии конструирования. В настоящее время в число объектов ФСА входят не только конструкции изделий, но и технологические процессы производства, процессы управления и т.д., т.е. практически все, что связано с необходимостью производить какие-либо затраты [7, с.

9-11]. Функционально-стоимостной анализ относится к научным направлениям, сформировавшимся относительно недавно, но получившим широкое распространение во всех промышленно-развитых странах. В качестве причин его возникновения можно назвать следующие: развитие методов совершенствования организации производства и управления; совершенствование технологий; развитие науки и внедрение ее достижений в производство. В США функционально-стоимостной анализ первоначально не встретил широкой поддержки. И лишь практика, подтвердившая его высокую реальную эффективность, привлекла к нему внимание специалистов, в первую очередь, поставщиков, конкурентов и заказчиков компании «Дженерал электрик». Так, в компании «Дженерал электрик» был создан отдел, насчитывающий 120 специалистов: ежемесячная экономия от их предложений составила 200 тыс. дол. Первые опыты применения ФСА показали его исключительную эффективность – снижение прямых затрат на 10 – 30%. По оценке американских специалистов, каждый доллар, затраченный на внедрение ФСА, приносит десять долларов прибыли [8]. К середине шестидесятых годов ХХ века возник ряд специальных научноисследовательских центров, в том числе при американских университетах. С этого времени функционально-стоимостной анализ начинает применяться и в других развитых капиталистических странах. Первоначально метод ФСА внедряется в зарубежных филиалах фирм США. В Англии первой компанией, приступившей к внедрению функциональностоимостного анализа, была «Ассошиэйтед Электрикал Индастриз Лимитед» со 100 тыс. работающих [8]. Несколько позднее с помощью консультантов из США метод ФСА распространяется на французские фирмы – вначале автомобильной, электротехнической, приборостроительной отраслей промышленности, затем в производстве бытовой техники. В ФРГ (Федеративная Республика Германия) метод функциональностоимостного анализа с 1959 г. стали применять фирмы «Опель», БМВ. Уже к 1968 г. в ФРГ, согласно опросу 2000 фирм, ФСА применяли 51% фирм. В 1969г. Союзом немецких инженеров в ФРГ издается руководящий материал по функционально-стоимостному анализу DJN №12802, в 1973 г. – промышлен106

KAU Transactions № ІV (34)

.

ный стандарт DJN № 69910 [8; 13 с.]. С 1975 г. такой же стандарт действует в Австрии. Здесь же, в Вене, издается международный журнал по ФСА «Форум». В ГДР (Германская Демократическая Республика) начало работ по ФСА относится к 50-м годам. Вскоре здесь был создан координационный центр, в 1971 г. издана инструкция, в 1973 г. издан первый специальный стандарт по ФСА, вышли правительственные постановления. В Японии метод функционально-стоимостного анализа стал применяться позднее, особенно активно – после нефтяного кризиса 1973 г. Несмотря на такое отставание, метод ФСА (по оценкам специалистов ФРГ) применяется в Японии в 10 раз чаще, чем в Западной Германии. В целом функциональностоимостной анализ получил в Западной Европе значительно меньшее распространение, чем в Японии. В 1965 г. было основано Общество японских инженеров-специалистов по ФСА (Society of Japanese Value Engineering – SJVE), которое активно занялось пропагандой этого метода, проводя ежегодные конференции с участием представителей крупнейших промышленных фирм и государственных организаций. Бурное развитие функционально-стоимостного анализа в Японии объясняется несколькими обстоятельствами. Метод ФСА, как известно, требует коллективного творческого мышления, командной работы. Японские фирмы, работающие по «семейному» принципу, традиционно подготовлены к такому стилю работы [9, 215 с.]. По сравнению с западноевропейскими компаниями, они уделяют больше внимания решению перспективных вопросов и долгосрочным программам, крупным проблемам с общесистемных позиций.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Литература: Моисеева Н.К. Функционально-стоимостной анализ в машиностроении. – М.: Машиностроение, 1987. – 87 с. Моисеева Н.К., Карпунин М.Г. Основы теории и практики функциональностоимостного анализа. – М.: Высшая школа, 1988. – 254 с. Сысун В.В., Моисеева Н.К., Ковалев А.П. и др. Справочник по функциональностоимостному анализу/ Под ред. М.Г. Карпунина, Б.И. Майданчика. – М.: Финансы и статистика, 1988. – 431 с. Соболев Ю.М. Конструктор выбирает решение. – Перьм: Пермское книжное издательство, 1979. – 212 с. Грамп Е.А. Функционально-стоимостной анализ: сущность, теоретические основы, опыт применения за рубежом. – М.: Информэлектро. 1980. – 82 с. Грамп Е.А., Карпунин М.Г., Юрьев В.О. Применение функциональностоимостного анализа в европейских социалистических странах. Организационные аспекты. – М.: Информэлектро, 1982. – 34 с. Кузьмина Е.А., Кузьмин А.М. Функционально-стоимостной анализ. Экскурс в историю. // Методы менеджмента качества. – 2002. – № 7. – С. 9-11. Салтыкова В.П. Использование ФСА в промышленных фирмах ФРГ. – М.: Информэлектро, 1992. – 13 с. Исикава К. Японские методы управления качеством: Сокр. пер. с англ. / Научн. ред. и авт. предисл. А.В. Гличев. – М.: Экономика, 1988. – 215 с.

107

KAU Transactions № ІV (34)

.

UDK 338.2 (574) G 83 OIL AND ENERGY CRISIS AND ITS IMPACT ON THE INFORMATION TECHNOLOGY REVOLUTION Grigoryan Mairam assistant professor of (IEC) KAU Показать значение нефте-энергетического кризиса, его влияние на информационно-технологическую революцию и пути развития данной ниши в рамках казахстанской экономики. Мұнай-энергетикалық дағдарыстың мағынасын кӛрсету, сонымен қатар, оның ақпараттық-технологиялық революцияға ықпалы мен Қазақстан экономикасының аясында даму жолы The article aims to show the essence of oil and energy crisis its impact on the information technology revolution on and the ways of development of this area for Kazakhstan economy.

The main idea of the given scientific work is to introduce the essence of oil and energy crisis which is spread around the world and in our country.Since the foothold of the economy of our country is extraction and sale of oil it is highly important to show the idea that oil and energy will be exhausted one day and our country finally should take into account the information technology revolution and develop this area.

I would like to analyze the above issues on the example of stocks and bond market of the huge companies dealing with these spheres. Why exactly stocks and bonds market might be asked. If we trace the graphs and financial news, we will notice that all around is built up companies stocks and bonds and their price on the stock market.

Accordingly to the BP Statistical Review of World Energy growth in global primary energy consumption remained low in 2015 and the fuel mix shifted away from coal towards lower-carbon fuels. Oil remained the world‘s leading fuel, accounting for 32.9% of global energy consumption. Although emerging economies continued to dominate the growth in global energy consumption, growth in these countries (+1.6%) was well below its 10-year average of 3.8%. Dated Brent averaged $52.39 per barrel in 2015, a decline of $46.56 per barrel from the 2014 level and the lowest annual average since 2004. Crude oil prices rose in early 2015 as global consumption rebounded and US production began to register month-on-month declines.

But strong growth in OPEC production, particularly in Iraq and Saudi Arabia, caused prices to fall sharply later in the year. The Brent – WTI differential narrowed for a third consecutive year, to $3.68 per barrel. In total share of oil reserves Kazakhstan takes only 1.8% and production of oil in barrels per day in decreased in 2015 in compare with 2014 and 2013 (see graph 1) 108

KAU Transactions № ІV (34)

.

2000 1800

1701

1669

1600 1400 1200 2013 1000 800

2014

1720

2015

600 400 200 81,8

79,3

0 Oil production per day in barrels

Oil production in million tons

Graph 1. The value of oil extraction according to the BP Statistical Review of World Energy

If we analyze the above graph we find that the extraction and production of oil in our country is fell and it means that probably next 20-30 years we will not have to count on oil or another energy trade and production. Right now, we should seek another solution. Now I am going to compare the biggest oil extraction companies of our country: «KazMunayGas», «KazTransOil» and etc.

Table 1 Income statement of JSC «KazMunaiGas» (million, tg) 2014 Equity 1 339 116 Revenue 845 770 Total revenue and income 926 223 Profit before tax 61 573 Profit after tax 47 038

2015 1 811 849 529 812 535 844 371 190 243 669

The data demonstrates that the total revenue is lower in 2015 comparing to 2014. The profit appears to be higher in tems of foreign currency, but since the exchange rate, is unstable and unpredictable, counting on the spread still won‘t solve the problem.

In compare, I suggest to look into Facebook‘s financial statement. I understand that it is not fair, but I wish to show that information is the relevance product and demand is being increased during these years.

109

KAU Transactions № ІV (34)

.

Table 2 Income statement of «Facebook» (in dollars) 2014 Total Revenue 12 466 000 Gross Profit 10 313 000 Operating Income 4 994 000 Earnings before tax 4 910 000 Net Income 2 925 000

2015 17 928 000 15 061 000 6 225 000 6 194 000 3 669 000

Based on table 2 the net income and the total revenue of Facebook Company were waxed. Facebook Company is world leader in spreading and trading information. Through these estimations I am trying to reveal that oil, coal and other energy extraction will be exhausted within 20-30 years and will be replaced by alternative power sources. The economy of our country should start being formed up on other perspective decisions. In my scientific work I just introduced the example of approximate solution. Fot successful development our government should devote more attention to information and technology revolution and creation, such kind of programs and etc and shouldn‘t let people around the world use it. I offer information is a new product for trade! Information is cheap, world spread and high demand regardless of the time.

1.

2.

3.

4.

References: http://www.bp.com/en/global/corporate/energy-economics/statistical-review-of-worldenergy.html ―Facebook‖ financial statement for 2014, 2015 years. http://www.kase.kz/ru/emitters/show/RDGZ .

Consolidated financial statement of ―KazMunaiGas‖ for 2014, 2015 years.

УДК 331.108 И 15 ОСОБЕННОСТИ СОВРЕМЕННОЙ КАДРОВОЙ ПОЛИТИКИ ПРЕДПРИЯТИЙ Ибраева Э.А., ассоциированный профессор МОК (КАУ), г. Алматы В работе рассмотрены основные вопросы кадровой политики в современных предприятиях для успешной деятельности в условиях конкурентного рынка. Изучены возможные варианты стимулирования работников к повышению квалификации и карьерному росту с учетом их потребностей и способностей, а также ресурсов и интересов организации.

110

KAU Transactions № ІV (34)

.

Мақалада қазіргі заманғы кәсіпорындарда кадрлық саясаттың негізгі сұрақтар конкурстық нарығында табысты болу үшін. олардың қажеттіліктері мен қабілеттеріне, сондай-ақ ұйымның ресурстар мен мүдделеріне сәйкес дағдылары мен мансаптық даму жақсарту үшін қызметкерлерді ынталандыру параметрлерін зерттеңіз.

The paper discusses the main issues of human resources management policy in the modern enterprises to be successful in a competitive market. Possible options for motivating employees are explored in accordance with their needs and abilities, as well as the resources and interests of the organization.

В современных условиях высоко конкурентного рынка доходность и развитие предприятий напрямую зависит от уровня профессиональной подготовленности их персонала. Следовательно, необходим анализ проблем, связанных с процессами подбора, ротации и мотивации кадров. Внутренне обучение и повышение квалификации имеют стратегическое значение для поддержания и развития рыночного потенциала современных предприятий. В настоящее время наблюдается быстрый рост качества производимых товаров, постоянно совершенствуются приборно-технологические основы их производства. Это влечет повышение требований к знаниям и умениям сотрудников, процесс оценки и совершенствования персонала предприятий должен протекать постоянно с учетом текущих многогранных требований к их профессиональным качествам. В настоящее время одним из наиболее важных критериев при приеме на работу является способность к обучению и нацеленность на саморазвитие. Ныне профессионал ценится везде и нередко он меняет место работы, переходит с одной компании на другую. При этом чем больше компаний, в развитие которых он внес заметный вклад, тем выше спрос на специалиста. В то же время частая смена работы вызывает у работодателя сомнение в надежности кандидата на вакантную должность. В большинстве случаев, резюме кандидатов, которые меняют работу чаще одного раза в год, стараются не рассматривать. Однако, примечателен и тот факт, что иногда работники, периодически меняющие место работы, продвигаются значительно быстрее, чем те, которые работают в одной организации. Вместе с тем, есть организации, где система работы с кадрами позволяет сотрудникам преуспеть на своем поприще в одной структуре [1]. Почти во всех отраслях экономики Казахстана сегодня наблюдается недостаток квалифицированных управленческих кадров. Однако, много молодых людей из нашей страны ныне получают добротное образование в дальнем зарубежье и есть надежда, что новые выпускники зарубежных высших учебных заведений, у которых есть хорошие знания, но в начальный период явно не хватает опыта, будут быстро расти профессионально и заменят консервативных менеджеров со «старой» подготовкой, плохо ориентирующихся в рыночных условиях.

111

KAU Transactions № ІV (34)

.

Следует отметить, что работники постоянно обязаны заботиться о своем продвижении по службе, однако они часто теряют такую возможность из-за отсутствия информации, необходимой для систематического и успешного претворения в жизнь их планов. Сегодня быстро меняются как внешние условия (элементы экономической политики государства, законодательство, система налогообложения, появляются новые конкуренты и т. д.), так и внутренние условия функционирования организации (реструктуризация предприятий, технологические изменения, появление новых рабочих мест и др.). Это ставит перед большинством компаний новые рыночные задачи, связанные с необходимостью подготовки персонала работе в новых условиях [2]. Многие организации столкнулись с необходимостью искать наиболее действенные пути повышения производительности и эффективности труда. Теперь работодатели значительно больше заинтересованы в том, чтобы иметь высококвалифицированный и компетентный персонал, способный создавать товары и услуги, которые могли бы успешно конкурировать с товарами и услугами, хлынувшими из-за рубежа. Повышение качества персонала призвано подготовить персонал к правильному решению широкого круга задач и обеспечить высокий уровень эффективности в работе. При этом оно позволяет на только повышать уровень знаний работников и вырабатывать требуемые профессиональные навыки, но и формировать у них такую систему ценностей и установок, которая соответствует сегодняшним реалиям и поддерживает рыночную организационную стратегию. В целом, успех компании зависит от каждого сотрудника. Поэтому, руководство компаний должно рассматривать повышение качества персонала в числе ведущих приоритетов, обучение должно быть полезным как для всей организации, так и для отдельных работников. Отношение руководства к обучению персонала в значительной мере должно быть связано с пониманием того, какие выгоды получает в результате организация и какие издержки она несет при повышении качества разных категорий работников. Отметим некоторые выгоды, получаемые организацией в результате повышения качества персонала, которые выражаются в следующем: - позволяет организации более успешно решать проблемы, связанные с новыми направлениями деятельности и поддерживать необходимый уровень конкурентоспособности; - повышает способность персонала адаптироваться к изменяющимся социально-экономическим условиям и требованиям рынка; - повышает мотивацию и приверженность персонала своей организации, снижается текучесть кадров. Для работника повышение качества приносит следующие результаты: - рост квалификации и профессиональной компетентности; - более высокая мотивация и удовлетворенность своей работой; - рост самооценки и уверенности в будущем; 112

KAU Transactions № ІV (34)

.

- расширение карьерных перспектив как внутри, так и вне организации. Повышение качества персонала связано не только с выгодами, оно влечет за собой также и определенные издержки. Среди них можно выделить как прямые, так и косвенные издержки. К прямым издержкам могут быть отнесены расходы на оплату труда преподавателей, на учебные материалы, аренду помещений. К косвенным издержкам относятся расходы, связанные с необходимостью освобождения сотрудников от работы на период их участия в учебной программе, как правило, с сохранением заработной платы. Кроме того, обучение или повышение квалификации одних работников, часто оборачивается дополнительной нагрузкой на других. Этим работникам, на какое-то время приходится выполнять не только свою работу, но и работу отсутствующих коллег. Особенно значительные материальные издержки организация несет при оплате длительного (от нескольких месяцев до нескольких лет) обучения своих работников с отрывом от основной работы. Иногда достаточно трудно сказать, какие издержки прямые или косвенные являются для организации более чувствительными. Повышение качества персонала не должно быть делом только кадровой службы. Все члены организации, особенно руководители высшего и среднего уровня должны понимать цели и задачи подготовки персонала и иметь представление о его значении для развития организации. Руководители, которые жалеют денег на обучение и переподготовку сотрудников, сталкиваются с тем, что их планы по развитию организации серьѐзно страдают из-за слабой подготовки персонала. Ни переманивание чужих специалистов, ни новейшие системы оплаты труда не способны компенсировать эту экономию. Обобщая вышесказанное, можно сказать, что существует ряд причин, которые в соответствующих условиях влекут необходимость повышения качества своих сотрудников. Следует так же помнить, что повышение качества персонала, по содержанию призвано подготовить персонал к решению более широкого круга задач и обеспечить высокий уровень эффективности в работе. При этом оно позволяет не только повышать уровень знаний работников и вырабатывать требуемые профессиональные навыки, но и формировать у них такую систему ценностей и установок, которая соответствует сегодняшним реалиям. Профессиональное обучение подготавливает работника к выполнению различных производственных функций, традиционно ассоциирующихся с определенной должностью и положением на предприятии, в обществе. В течение своей профессиональной жизни человек, как правило, занимает не одну, а несколько должностей. Такая последовательность должностей, как известно, называется профессиональной карьерой, а для развития карьеры и реализации своего плана сотрудник предпринимает решение о перспективах своей деятельности в этой или иной организации.

113

KAU Transactions № ІV (34)

.

Планирование и управление развитием карьеры требует от работника и от организации определенных усилий, но в то же время представляет целый ряд преимуществ, как сотруднику, так и организации, в которой он работает. Карьера работника есть длительный процесс, который может включать ряд периодов, зачастую повторяющихся. Существует профессиональная карьера – рост по служебной лестнице от простого рабочего до директора и есть жизненная карьера, когда с годами у человека растет опыт знаний, профессиональных навыков, которые позволяют ему решать работу быстрее и эффективнее. От планирования и реализации осмысленной кадровой работы организация получает следующие преимущества при формировании мотивированных и лояльных сотрудников, связывающих свою профессиональную деятельность с данной организацией, что повышает производительность труда и снижает текучесть кадров. Осознание этих и других преимуществ побудило руководство многих Казахстанских организаций создать формальные системы управления развитием карьеры своих сотрудников. Существует ряд способов и методов организации развития карьеры на современном предприятии. Одной из наиболее распространенных и перспективных моделей управления этим процессом стала модель партнерства по планированию и развитию карьеры. С момента принятия работника в организацию и до предполагаемого увольнения с работы, необходимо организовать планомерное горизонтальное и вертикальное продвижение по системе должностей или рабочих мест. Работник должен знать не только перспективы на кратко- и долгосрочный период, но и то, каких показателей он должен добиться, чтобы рассчитывать на продвижение по службе. В связи с этим на предприятиях должно существовать управление деловой карьерой работника. В случае неопределенности карьерного потенциала мотивация поведения становиться слабой, человек работает не в полную силу, не стремиться повышать квалификацию и рассматривает организацию как место, где можно переждать некоторое время перед тем, как устроиться на другую более перспективную работу. Как известно, переход работника от одной должности к другой отражается в его трудовой книжке или в его резюме. В общем случае, работники стремятся к поступательному движению вверх по административной лестнице, выбирают такую работу, где их должность будет иметь более высокое название, чем название на предыдущем месте работы. Таким образом, успешная карьера воспринимается как линейное поступательное движение вверх по служебной лестнице. Не все компании дают работнику возможность для статусной карьеры. Так на небольших предприятиях иерархическая лестница невысока – всего 2-3 ступеньки, причем, как правило, все они бывают заняты. Большая организация или корпорация представляет гораздо более широкие возможности для статусной карьеры, которые отличается от небольшой организации следующими чертами: 114

KAU Transactions № ІV (34)

.

- развитая структура и «высокая» иерархическая лестница; - несколько направлений деятельности; - большая номенклатура должностей; - наличие дочерних предприятий или филиалов; - значительная прослойка управляющих должностей; - заметная ротация кадров. Таким образом, разные предприятия, входящие в корпорацию, имеют разные карьерные возможности и по уровню должностей, и по уровню зарплат. Эти различия создают ресурс корпоративной карьеры, недоступной малым и средним компаниям. На этапе становления рыночной экономики в Казахстане остро чувствовался недостаток высококвалифицированного и профессионально развитого как управляющего, так и наемного персонала. Поэтому, для современных компаний своевременное развитие и продуманное системное профессиональное обучение кадров является вопросом долгосрочной стратегии и успеха. Литература: 1. Травин В.В., Дятлов В.А. Менеджмент персонала предприятия: Учеб. пособие. – М.: Дело, 2006. – 272 с.

2. Магура М.И. Опыт подготовки руководителей и резерва на руководящие должности в ОАО «МГТС» // Кадровый менеджмент. – 2011. – №5. – С. 47-61.

УДК 336.2(100) И 49 БЮДЖЕТНО-НАЛОГОВАЯ ПОЛИТИКА СТРАНЫ Ильясова К.И., ассистент профессора (МОК) КАУ В статье рассматриваются налоги и проблемы налогообложения в РК и их решения. Мақалада ҚР-дағы салық және салық салудағы проблемалар және олардың шешімі қарастырылған.

The article carefully considers taxes and taxation issues in Kazakhstan and their solutions.

Налоги имеют важное экономическое значение в существовании государства, как самостоятельным государством и являются экономическим инструментом осуществления государственных приоритетов и одним из важ115

KAU Transactions № ІV (34)

.

ных источников финансирования всех направлений деятельности государства. Формирование государственного бюджета, развитие тех или иных процессов в обществе посредством налогообложения и есть способ государственного регулирования экономики посредством налогов. Налоги, наравне с займами являются источником, который определяет существования любой страны. Значительная степень платежеспособности и общее положение государства в мировом сообществе зависит от пропорции доли налогов и займов в бюджете. При недостатке налоговых поступлений, государство будет невольно прибегать к кредитам иностранных государств, размещать среди населения страны ценные бумаги (внутренние заимствования) и для зарубежных инвесторов выпускать специальные бумаги (внешние заимствования). Бюджетно-налоговая система всегда оказывала и оказывает мощное вляиние на состояние национальной экономики в любой стране. В условиях развивающейся глобализации всем приходится сталкиваться с ведущими производителями экономически развитых стран и в первую очередь это касается влияния налогов на конкурентоспособность продукции, работ, услуг на рынках. Налоговые системы развитых государств, кроме фискальной функции наполнения бюджета, хорошо выполняют свои функции управления экономического развития и социального развития и внешнеэкономических связей. Актуальные вопросы все же остаются. Это устранения двойного налогообложения, гармонизации налоговых взаимоотношений, переложения налогов, снижения налогового бремени [1]. Государство не может существовать и действовать без налогов, потому что ему надо функционировать, обеспечить регулирование национальной безопасности и обороны. Наши налогоплательщики отрицательно относятся к налогам и налоговой системе. По их мнению, налог – это убыток, потеря части своего дохода. Для государства будет важно, если каждый человек, работник, а особенно предприниматели, начнут осозновать, что объективность существования и необходимости уплаты налогов и обязательств является главной задачей для создания приемлемой системы налогообложения и обеспечения ее эффективного функционирования. Американцы, говорят так: «Налог – это цена цивилизации!» или китайцы: «Как же можно не любить свое государство, не уплачивая налоги». Конечно же, немаловажную роль играет и само государство, путем осведомления о фактическом использовании налогов [2]. С момента возникновения государства налоги являются очень нужным экономическим элементом отношений в обществе. Изменения и развитие форм, которого сопровождается всегда совершенствованием налоговой системы. В современном обществе налоги являются основным источником доходов государства. Кроме того, налоги применяются для экономического влияния государства на общественное производство, его структуру и динамику, на развитие научно-технического прогресса. Изменения в экономике страны, которые произошли с момента выполнения налоговой реформы с июля 1995 года, говорят о необходимости систематизации всех положений и норм о налогах, регулирующих налоговые отношения 116

KAU Transactions № ІV (34)

.

в государстве, и разработку системы налогового Кодекса на базе нынешнего налогового законодательства с учетом необходимости законодательной регламентации взаимоотношений налоговых органов и налогоплательщиков с целью взаимной защиты прав и усиления ответственности. Рассмотрим еще раз несколько решений для устранения проблем, с которыми налогообложение Республики Казахстан сталкивается. Налоговый кодекс должен воздействовать решению следующих проблем: - для всех хозяйствующих субъектов создание одинаковых условий налогообложения; - одновременно отменой налоговых льгот и уменьшение налоговой нагрузки, предоставленных отдельным категориям налогоплательщиков в зависимости от вида деятельности, доходов, товаров (работ, услуг); - в рамках прямого действия одного классификационного закона соединение всех норм и положений налогового законодательства; - постоянство налогового законодательства. Чтобы регулирование налогами было эффективным необходимо учесть следующие действия: 1. Разработка правильной стратегии, установление порядка исполнения процессов и управление.

2. Внедрение деклараций, пояснительных материалов.

3. Выработка нормативных и инструктивных материалов.

4. Улучшение профессионализма налоговых работников.

5. Налаживания внутреннего аудита и инспекторских проверок. Для налоговой политики в РК на современном этапе основной целью должно стать создание условий для расширения базы налогообложения и обеспечение увеличения поступлений доходов в государственный бюджет при рациональном уровне налогового бремени населения и хозяйствующих субъектов республики. Большое количество реформ в области налогового администрирования свидетельствует о том, что улучшение налоговой системы для бизнеса является очень важным вопросом, стоящим на повестке дня у правительств. В случае, если они создадут систему, которую будет легко соблюдать, повысится вероятность того, что компании будут действовать в рамках формальной экономики и станут источником более стабильного дохода в отличие от кредитования или субсидирования [3]. Налоги играют особую роль гражданского общества в Казахстане и развитии государства. При этом, изучая практику и стратегию налогообложения различных стран, государств, мы должны рассматривать, не только недостатки но и достоинства. Литература: 1. Бекбосынова А.С. Налоги и налогообложение. – Алматы: Фолиант, 2010.

2. Теория и история налогообложения. – М.: КноРус, 2009.

3. Отчет компании PwC, Всемирного банка и Международной финансовой корпорации (МФК) «Налоговые платежи в 2014 году».

117

KAU Transactions № ІV (34)

.

УДК 336.6 И 87 ВЛИЯНИЕ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ НА ФИНАНСОВУЮ УСТОЙЧИВОСТЬ ПРЕДПРИЯТИЯ Ислямова А.С., ассистент профессора МОК (КАУ) В данной статье раскрывается сущность влияния конкурентоспособности на финансовую устойчивость предприятия. Рассматриваются факторы конкурентоспособности предприятия и их влияние на финансовую стабильность компании. Бұл мақалада кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер етуімен байланыстырылып, сипатталған. Қәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер етуші факторлар қарастырылған.

This article reveals the essence of competitiveness in the company's financial stability. Factors of enterprise competitiveness and their impact on the financial stability of the company are revealed.

Финансовая устойчивость компании является важнейшей характеристикой ее финансово-экономической деятельности в условиях рыночной экономики. Важно отметить что если предприятие финансово устойчиво, то предприятие имеет преимущество перед другими компаниями того же профиля для привлечения инвестиций в компанию, а также в получении кредита, или в выборе своих поставщиков и в свою очередь при подборе квалифицированных кадров. Компания, не вступая в конфликт с органами государственной власти и обществом, так как своевременно выплачивает налоги и взносы в социальные фонды, зарплату нанятым рабочим и служащим, а также дивиденды своим акционерам, а банкам в свою очередь гарантирует возврат кредита и выплату процентов по ним. И чем выше финансовая устойчивость компании среди конкурентов, тем более оно независимо от неожиданных изменений в рыночной конъюнктуре и, следовательно, меньше риск оказаться компании на краю банкротства. Финансовая устойчивость – это характеристика, свидетельствующая о стабильном превышении доходов над расходами, свободном маневрировании денежными средствами предприятия и эффективном их использовании, бесперебойном процессе производства и реализации продукции [1]. Финансовое положения компании считается устойчивым, если оно покрывается собственными средствами не менее чем на 50 % от своих финансовых ресурсов, необходимых для реализации нормальной хозяйственной деятельности компании, соблюдая кредитную, финансовую и расчетную дисциплину.

118

KAU Transactions № ІV (34)

.

На финансовую устойчивость предприятия влияет ряд факторов, которые можно разделить на следующие: Факторы

по месту возникновения

внешние

по важности результата

внутренние

второстепенные

основные

по структуре

простые

сложные

по времени действия

постоянные

временные

Рис. 1. Факторы, влияющие на финансовую устойчивость предприятия [2]

К внутренним факторам компании в условиях конкуренции можно отнести: – отраслевую принадлежность компании; – ассортимент выпускаемой продукции, а также ее долю в общем платежеспособном спросе; –размер оплаченного уставного капитала компании; –величину затрат и их динамику по сравнению с денежными доходами компании; – состояние имеющихся активов и финансовых ресурсов компании, включая товарно-материальные запасы и резервы, их состав и структуру. К внешним факторам компании в условиях конкурентной среды можно отнести: – экономические условия и их влияние на хозяйственную деятельность компании; – наличие и преобладание современных технологий, используемых в производстве по сравнению с конкурентами; – платежеспособный спрос и уровень доходов покупателей продукции или услуг; – налоговую кредитную политику РК; –законодательные акты по контролю за деятельностью компании; –внешнеэкономическую деятельность компании; –систему ценностей в обществе и др.

119

KAU Transactions № ІV (34)

.

Важно отметить, что в условиях жесткой конкуренции влиять компания на эти факторы в полной мере не в состоянии, оно лишь может адаптироваться к их влиянию. Значение повышения финансовой устойчивости отдельных хозяйствующих субъектов в рыночной экономике и для общества в целом слагается из значения его для каждого отдельного элемента в этой системе: – для государства в лице налоговых и других органов государственной власти это своевременная и полная выплата компанией всех налогов и сборов в бюджет страны. В противном случае вследствие сокращения расходной части бюджета государство, а также местные органы государственной власти не смогут в полном объеме мере реализовать свои функции и выполнять обязательства по ним, что в конечном итоге может привести к различным негативным последствиям на региональном и государственном уровнях государства; – для внебюджетных фондов, образованных под эгидой государства – своевременное и полное погашение задолженности по отчислениям в данные фонды, невыполнение компанией своих обязательств влечет за собой нарушения в их работе, в частности в области выплат пенсий, пособий по уходу за детьми, пособий по безработице и т. д.; – для работников компании и прочих заинтересованных лиц в увеличении финансовой деятельности компании это своевременная выплата заработной платы своим работникам, создание и обеспечение дополнительных рабочих мест. Стабильное и устойчивое финансовое положение компании является для работников предприятия своего рода гарантией своевременной выплаты достойной заработной платы. Увеличение доходов компании приводит к увеличению фондов потребления предприятия, а значит, и к улучшению материального благосостояния работников данной компании. Также стабильное функционирование деятельности компании и его развитие обеспечивает создание дополнительных рабочих мест, что очень важно в условиях роста безработицы в Казахстане; – для покупателей и заказчиков продукции, работ или услуг это стабильность в функционировании, выполнение своих договорных обязательств условий. Невыполнение предприятиями своих обязательств может оказаться причиной не только производственно-хозяйственной, но и финансового кризиса не только у заказчиков, но и у покупателей с известными последствиями для них; – для подрядчиков и поставщиков это своевременное и полное выполнение своих обязательств в соответствии с договором. Этот момент чрезвычайно важен, так как доход от основной деятельности данных компаний формируется из поступлений со стороны заказчиков и покупателей. Нарушение договорных обязательств и изъятие финансовых ресурсов компании из оборота из-за несвоевременности расчетов с ними ослабляет их финансовое состояние в целом, ив свою очередь для обеспечения нормального функционирования заставляет привлекать дополнительные заемные средства для нормального осуществления деятельности компании, что связано с дополнительными расходами для компа120

KAU Transactions № ІV (34)

.

нии. Если же компания из-за плохого финансового состояния не может своевременно расплатиться с поставщиками и подрядчиками, это может привести к банкротству последних; – для обслуживающих коммерческих банков компании своевременное и полное выполнение своих обязательств согласно условиям кредитного договора. Невыполнение условий кредитного договора, неплатежи по выданным ссудам могут привести к сбоям в функционировании банков. Банкротство хотя бы одного банка из-за вытекающей отсюда неплатежеспособности многих его клиентов влечет за собой цепную реакцию неплатежей и банкротств в финансовой сфере; – для собственников компании это стабильная доходность, величина прибыли, направляемая на своевременную выплату дивидендов. Для владельцев компании значение финансовой устойчивости предприятия проявляется как фактор, который определяется его прибыльностью и стабильностью в будущем. Кроме того, прибыльность и устойчивость финансового положения компании влияют на курсовую стоимость его акций на фондовом рынке.

– для потенциальных инвесторов это выгодность вложений в предприятие и снижение степени риска. Чем устойчивее в финансовом отношении компания, тем менее рискованны и более выгодны инвестиции в него и для инвесторов в целом. Из выше сказанного можно сделать вывод, что в финансовой устойчивости компании играет чрезвычайно важную роль в обеспечении устойчивого развития компаний как отдельных предприятий в целом, так и экономике государства. Для укрепления своей финансовой устойчивости компании необходимо повышать свою конкурентоспособность в условиях жестких рыночных условиях. В отечественной и зарубежной экономике широко применяется термин конкурентоспособность, он используется в отношении различных объектов, например, как характеристика продукции, работ, услуг, товара, фирмы, страны, отрасли, региона, технологии и производства, инфраструктуры, ценных бумаг, информации, рабочей силы, нормативных актов, технической документации. Кроме того, исследователи оперируют понятиями инновационной, экологической, глобальной, национальной конкурентоспособности. Исходя из этих положений, можно рассмотреть следующую систему категорий конкурентоспособности различных уровней, соответствующих анализируемым объектам.

121

KAU Transactions № ІV (34)

.

Таблица 1. Сущность категории конкурентоспособности объекта Основные Уровень объекты конобъекта курентоспособности 1 2 Готовая про- Уровень дукция предприятия, отрасли, страны

Сущность категории «конкурентоспособность объекта определенного уровня»

Основные показатели конкурентоспособности объекта 3 4 Экономическая категория, харакКачество готовой теризующая положение готовой продукпродукции, уроции относительно аналогов на рынке и со- вень стандартизаответствующая высоким научноции, соответствие техническим параметрам, включая уровень нормам безопаскачества ности и т.д.

Товар, услуга Уровень Экономическая категория, выражающая как товар предприятия, способность товара удовлетворять всем отрасли, требованиям ее потребителей. страны

Качество товара, цена товара, уровень сервисного обслуживания, сроки, другие условия поставок и т.д. Рыночная доля производителя, прибыль, рентабельность производства продукции фондоотдача и фондоемкость основных фондов и т.д. Выручка от реали-

Производитель (предприятие)

Уровень от- Экономическая категория, посредством корасли, стран торой выявляется преимущество данного производителя по уровню удовлетворения потребителей своим товаром с учетом эффективности финансово-хозяйственной деятельности.

Продавец (посредник между конечным потребителем и производителем) Покупатель (конечный потребитель)

Уровень от- Экономическая категория, отражающая отрасли, стран личие данного продавца от конкурентов по зации продукции, уровню эффективности коммерческой дея- рентабельность тельности. продаж и т.д.

Отрасль

Страна

Уровень от- Экономическая категория, харакрасли, стран теризующая способность покупателя выбрать и приобрести товар или услугу, наиболее полно отвечающую его требованиям. Уровень от- Экономическая категория, харакраслей, теризующая способность отрасли оптистран мально удовлетворять определенные потребности потребителей и обеспечивать эффективное использование ресурсов. Уровень Экономическая категория, выражающая стран преимущество страны, как участника мирового хозяйственного процесса

Источник: [3].

122

Платежеспособность клиента, уровень знаний в различных сферах, уровень образования и т.д. Объем поставок на мировой рынок, рентабельность производства и т.д. Уровень жизни населения, эффективный валютный курс страны, объемы экспорта в мировом экспорте и т.д.

KAU Transactions № ІV (34)

.

Вместе с тем, в определении конкурентоспособности объекта, независимо от характера, должно отражаться то, что это экономическая категория и вместе с тем относительная характеристика, поскольку данная категория определяется лишь в сравнении одного объекта с базовым, а также она привязана к конкретному рынку и времени. Например, предприятие конкурентоспособное на региональном рынке может не быть конкурентоспособным на мировом рынке. В соответствии с этим конкурентоспособность объекта – экономическая категория, характеризующая положение объекта относительно объектов-конкурентов на рынке, выражаемая через определенные показатели. Наибольшее внимание в зарубежных исследованиях уделяется вопросам конкурентоспособности предприятий, отраслей промышленности и экономики отдельных стран. Методологически важны два подхода к понятию конкурентоспособности товара: с точки зрения производителя и потребителя. С точки зрения потребителя, конкурентоспособность товара, услуги как товара рассматривается как превосходство от аналогов по ряду критериев (собственно конкурентоспособность товара). Она предполагает прямую связь с рынком (конъюнктурой, спросом) и соответственно является проблемой маркетинга. Необходимо различать конкурентоспособность как: 1) способность компаний конкурировать; 2) конкурентную среду, в которой они конкурируют. Очевидно, государство, формируя конкурентную среду, влияет тем самым на конкурентоспособность компаний, что представляет факторы успеха предприятия или факторные условия конкурентоспособности предприятия. Они чрезвычайно важны, поскольку обуславливают возможность использования полученных результатов для совершенствования маркетинговой деятельности производителя, разработки конкурентной стратегии, укрепления и повышения конкурентоспособности предприятия. Выделение основополагающих факторов позволит принимать своевременные действия со стороны отдельного производителя и правительства по устранению (поддержанию) влияния негативных (позитивных) факторов. Фактор (от латинского factor – делающий, производящий) – причина, движущая сила, влияющая на объект настоящего исследования. Под факторами конкурентоспособности предприятия обычно подразумевают факторные условия деятельности субъекта хозяйствования. Факторные условия конкурентоспособности предприятия представляют собой сложную комбинацию факторов внутренней и внешней среды, при этом следует особо отметить влияние факторов конкурентоспособности продукции и товара [4]. Избыток благоприятных факторных условий может привести к подрыву конкурентных преимуществ, а недостаток – усилить стремление предприятия вырваться в лидеры. Многообразие факторов конкурентоспособности предприятия по природе, характеру, степени воздействия вызывает потребность в их систематизации и классификации, предшествующей анализу механизма их влияния. Отдельно выделяют факторы успеха предприятия или его конкурентные преимущества, обладая 123

KAU Transactions № ІV (34)

.

ими, предприятие становится конкурентоспособным, например, наличие современной технологии производства, высококвалифицированного персонала, выгодное географическое положение производителя и т.д. Часть факторных условий при благоприятном направлении их использования может превратиться в факторы успеха предприятия, иначе говоря факторы успеха – это факторные условия на более высоком уровне развития, обеспечивающие конкурентоспособность предприятия. Литература: 1. Перунов В.Б. Анализ и прогнозирование финансовой устойчивости предприятия // Экономика региона. – 2011. – № 2. – С. 236.

2. Богданова Т.К., Алексеева Ю.А. Прогнозирование вероятности банкротства предприятий с учетом изменения финансовых показателей в динамике //Бизнесинформатика. – 2011. – № 1. – С. 51.

3. Филобокова Л.Ю. Стресс-тестирование инструментарий прогнозирования финансовой устойчивости малых предприятий // Управление экономическими системами. – 2013. – № 3. – С. 38.

4. Саакян Т.Г. Прогнозное моделирование финансовой устойчивости предприятия на основе методов рейтинговой оценки // Учет и статистика. – 2013. – № 3. – С.

98.

124