Topography, as experience, in mappings of the city

μία μέθοδος ανίχνευσης του Ιλισ(σ)ού στο χαρτί

Αθηνά Σταματοπούλου

Οποιαδήποτε χρήση τμήματος ή ολόκληρου του υλικού της παρούσας εργασίας, απαιτεί την ανάλογη παραπομπή στο σχετικό έντυπο και την παράθεση όλων των λεπτομερειών που επιβάλλονται. © Αθηνά Σταματοπούλου

ΤΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΩΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΣΕ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ: μία μέθοδος ανίχνευσης του Ιλισ(σ)ού στο χαρτί

Αθηνά Σταματοπούλου email επικοινωνίας: athinastamatopoulou@gmail.com υπ. καθηγητής: Παναγιώτης Τουρνικιώτης μάθημα: Ανάλυση του Γραπτού και του Σχεδιασμένου Αρχιτεκτονικού Λόγου Δ.Π.Μ.Σ ‘Χώρος - Σχεδιασμός - Πολιτισμός’, τμ. Αρχιτεκτόνων, ΕΜΠ, Απρίλιος 2014

/4/

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ..............................................................................................5

Α. [Εισαγωγή] Αντίληψη του ανάγλυφου του εδάφους και αστική συνθήκη: διερεύνηση μεθ-όδων εμβάθυνσης στη μεταξύ τους σχέση............................................................................. 9 1. Προς μια πληθυντικότητα μεθόδων ................................................................................................................. 10 2. Μία συν δύο μεθοδολογικές κατευθύνσεις ......................................................................................................11 2.1. Κατεύθυνση πρώτη: επι-τόπια καταγραφή βιωμάτων της διερευνώμενης σχέσης....................................11 2.2. Κατεύθυνση δεύτερη και Κατεύθυνση τρίτη: δύο οδοί προς μια αρχαιολογία της διερευνώμενης σχέσης...............................................................................11

Β. Αντίληψη και αισθήσεις τοπο-γραφίας σε καταγραφές της πόλης: προς μια αρχαιολογία της εμπειρίας του Ιλισ(σ)ού στην Αθήνα.........................13 1. Εστίαση στην δεύτερη κατεύθυνση: μεθοδολογία εμβάθυνσης σε μια αρχαιολογία της διερευνώμενης σχέσης......................................................13 2. Μεθοδολογία ανίχνευσης της αντίληψης του ανάγλυφου του εδάφους σε υφιστάμενες καταγραφές της πόλης..........................................................................................................................................................................13 3. Για τη στόχευση στην ανάδειξη μιας σημασίας της εμπειρίας της τοπο-γραφίας.........................................13 4. Περίπτωση μελέτης: ο Ιλισ(σ)ός στο ιστορικό κέντρο......................................................................................15

Γ. Για μια σημασία της τοπο-γραφίας, ιστορικό κέντρο Αθήνας................17 1. Εισαγωγή στο επιχείρημα για μια σημασία της τοπο-γραφίας.......................................................................17 2. Για τη σημασία της τοπο-γραφίας.......................................................................................................................18 3. Η εμπειρία της τοπο-γραφίας..............................................................................................................................21 3.1 Αίσθηση ανάβασης - κατάβασης.......................................................................................................................21 3.2 Αίσθηση ανύψωσης - βύθισης...........................................................................................................................22

Δ. Μεθοδολογία ανίχνευσης του Ιλισ(σ)ού σε υφιστάμενες καταγραφές της Αθήνας.......................................................................................................23 1. Η αντίληψη του Ιλισ(σ)ού σε καταγραφές της Αθήνας.....................................................................................23 1.0 Για τις καταγραφές..............................................................................................................................................23

/5/

1.1 Πλήθος καταγραφών..........................................................................................................................................25 1.2 Εύρος του πλήθους των καταγραφών μέσα από δύο παραμέτρους............................................................25 1.2.1 Η παράμετρος του χρόνου: χρονολογικό εύρος καταγραφών....................................................................26 1.2.2 Η παράμετρος του τρόπου: το εύρος των μέσων και των τρόπων προσέγγισης και καταγραφής..........28 1.3 Το μέσο γραφής: μεταξύ εικόνας και λόγου.....................................................................................................28 α. Λόγος: μορφές κειμένων.......................................................................................................................................29 υπόμνημα περιγραφή περιηγητή οδηγός πόλης δοκίμιο/ πραγματεία λογοτεχνία/ ποίηση β. Εικόνα.....................................................................................................................................................................34 β.1 Στο χαρτί...............................................................................................................................................................34 με μηχάνη-μα στο χέρι από ‘πάνω’ bird’s eye view σχεδιογράφημα πανόραμα εστιασμένο αποσπάσμα β.2 Ως αντικείμενο...................................................................................................................................................38 2. Βιβλιογραφικό πλαίσιο συλλογής καταγραφών...............................................................................................38

Ε. Ένας πίνακας και ένα ευρετήριο............................................................39 1. Η συγκρότηση των καταγραφών σε πίνακα.......................................................................................................39 2. Το ευρετήριο του πίνακα.......................................................................................................................................39 3. Ο πίνακας και το ευρετήριο ως σύστημα............................................................................................................40

ΠΙΝΑΚΑΣ...............................................................................................43/45 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ.............................................................................................47/49 ΣΤ. [Αντί επιλόγου] οδοί προς μια εμπειρία της τοπο-γραφίας, άνω τελεία............................93

/6/

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ................................................................................................97 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ............................................................................................97

/7/

Α. [Εισαγωγή] ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΑΝΑΓΛΥΦΟΥ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΗ ΣΥΝΘΗΚΗ: ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΜΕΘ-ΟΔΩΝ ΕΜΒΑΘΥΝΣΗΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΣ ΣΧΕΣΗ η αντίληψη του ανάγλυφου του εδάφους

διατύπωση του προβληματισμού δίνει έμφαση στη

ως μέθοδος σχέσης με την πόλη, ερωτηματικό

σημασία της αντίληψης της ανάγλυφης μορφής του εδάφους ως μία πρωταρχική σχέση με την πόλη.

Πώς

οι

αισθήσεις

ενός

υποκειμένου

που

μετακινείται αλληλεπιδρούν με το έδαφος, το

διερεύνηση μεθόδων εμβάθυνσης στη σχέση αντίληψης

ανάγλυφό του και τις εντάσεις του και πώς η

ανάγλυφου εδάφους και αστικής συνθήκης:

αλληλεπίδραση αυτή μετέχει στις διαδικασίες αφήγησης και γραφής - καταγραφής ή περιγραφής

Με σημείο εκκίνησης την περίπτωση του έντονου

- ενός τόπου;

ανάγλυφου του πεδίου της Αθήνας μαζί με ένα επιχείρημα για μια σημασία της τοπο-γραφίας

Πώς μια τέτοια - σωματική και νοητική -

και υπό τον προσανατολισμό των μεθοδολογικών

αισθητηριακή επαφή και δυνάμει σχέση με το

ερωτηματικών, όπως αυτά συνοψίζονται στον

έδαφος, με το υπόβαθρο μιας πόλης, εκδηλώνεται

προαναφερθέντα προβληματισμό, προκύπτουν

και αναπαριστάται στο χαρτί;

τα εξής: καταρχάς, το πλαίσιο ενός γενικού ερευνητικού εγχειρήματος και, εν συνεχεία, μια

Ποιά είναι η εκάστοτε αισθητηριακή επαφή της

εστίαση σε μέρος αυτού, όπως την επιχειρεί η

συλλογικής συνείδησης μιας αστικής συγκρότησης

παρούσα εργασία. Το εγχείρημα συνοψίζεται

με το πεδίο πάνω στο οποίο στέκονται τα

στη διερεύνηση μεθοδολογιών προσέγγισης και

στιγμιότυπά της και τρέχει η εξάπλωσή της;

εμβάθυνσης στη σχέση μεταξύ της αντίληψης της ανάγλυφης μορφής του εδάφους και της

Πώς υπάρχει και κατοικεί η πόλη πάνω στο

αστικής συνθήκης. Από αυτό το εγχείρημα

υπόβαθρό της; Ποιά είναι τα υποκείμενα που την

περισσότερες πιθανές μεθοδολογίες προσέγγισης

κατοικούν;

του αντικειμένου του - της διερευνώμενης σχέσης. Η κάθε μεθοδολογία, με τη σειρά της, αποτελεί ένα

αντικείμενο εστίασης μιας ξεχωριστής έρευνας.

προβληματισμό σχετικά με το ποιός είναι ο ρόλος,

Ως εκ τούτου, η παρούσα εργασία επικεντρώνεται

όχι μόνο της τοπο-γραφίας, αλλά μιας αντίληψης

σε μια από αυτές τις εστιάσεις - σε μια εκδοχή

και εμπειρίας - αισθήσεων και αισθημάτων - του

μεθοδολογίας προσέγγισης και εμβάθυνσης στη

ανάγλυφου υπόβαθρου ενός τόπου, ως μέθοδοι

διερευνώμενη σχέση.

Τα

ερωτήματα

αυτά

συνοψίζονται

σε

προσέγγισης και ανάγνωσης της πόλης. Η δεδομένη /9/

η δυναμικότητα της διερευνώμενης σχέσης Απώτερος στόχος, που νοηματοδοτεί τόσο το όσο

Πρώτον, μια αντίληψη του ανάγλυφου του

και την ίδια τη σχέση που αυτές προσπαθούν

εδάφους μπορεί είτε να προέρχεται από την

να προσεγγίσουν, είναι η ανάδειξη του ρόλου

εμπειρία του ίδιου του υποκειμένου που διενεργεί

μιας αντίληψης - εμπειρίας του εδάφους και

την

των εντάσεων του ανάγλυφού του στο πλαίσιο

από

μιας επισήμανσης της τοπο-γραφίας ως άμεσα

υποκειμένων.

συναρτημένης με την, εν εξελίξει, αστική συνθήκη.

Δεύτερον, το ανάγλυφο του εδάφους και η

Η ανάδειξη του ρόλου περιλαμβάνει περαιτέρω

κατοίκηση πάνω σε αυτό, μαζί με την αστική

προσδιορισμό της υπόστασης και των συνιστωσών

συνθήκη δεν κρίνονται ως καταστάσεις στατικές,

μιας αντίληψης του ανάγλυφου του εδάφους, όπως

αλλά δυναμικές.

εγχείρημα

διερεύνησης

μεθοδολογιών

προκειμένη

έρευνα

διαμεσολαβημένες

είτε

να

προκύπτει

εν-τυπώσεις

άλλων

αυτή αποτελεί μέρος μιας πιο γενικής εμπειρίας του αστικού χώρου και, ευρύτερα, της πόλης.

δύο παράμετροι: το υποκείμενο και ο χρόνος θεώρησης της διερευνώμενης σχέσης

1. Προς μια πληθυντικότητα μεθόδων Επομένως, η σχέση που τίθεται προς διερεύνηση, προτίθεται

πέρα από το ότι εκ φύσεως - ως σχέση - εκδηλώνεται

να προσεγγίσει τη σχέση μεταξύ ανάγλυφου

ως κάτι δυναμικό, συνίσταται από παραμέτρους

εδάφους, αντίληψής του και αστικής συνθήκης,

που είναι εξίσου δυναμικές: τις παραμέτρους που

προσανατολίζεται σε ένα μεθοδολογικό σύστημα:

σχετίζονται αφενός, με το θέμα του υποκειμένου

ένα μεθοδολογικό σύστημα που ενσωματώνει

και αφετέρου, με τη διάσταση του χρόνου. Η

περισσότερες

Πιο

εξ αρχής δυναμικότητα, που φέρει ως σχέση η

συγκεκριμένα, το εγχείρημα προσέγγισης της

διερευνώμενη σχέση, διαστέλλεται επιπλέον από

διερευνώμενης σχέσης προτείνει μια πιθανή

τη δυναμικότητα των συνιστωσών της.

Το

ερευνητικό

εγχείρημα,

από

μία

όπως

μεθοδολογίες.

πληθυντικότητα διαφορετικών οδών προς το αντικείμενό του, κρίνοντας πως κάτι τέτοιο

Η χαρακτηριστική αυτή δυναμικότητα, όχι μόνο

είναι ιδιαίτερα σημαντικό στο πλαίσιο της

υποδηλώνει ότι οι τρόποι και οι οδοί προσέγγισης

δυναμικότητας αφενός, της φύσης μιας σχέσης και

της σχέσης μεταξύ αντίληψης του ανάγλυφου

αφετέρου, των συγκεκριμένων συνιστωσών της

του εδάφους και της αστικής συνθήκης είναι

διερευνώμενης σχέσης:

πολλαπλοί, αλλά δίνει έμφαση στη σημασία μιας τέτοιας πολλαπλότητας: τη σημασία προσέγγισης διαφορετικών

πτυχών/

πλευρών/

οπτικών

θεώρησης της σχέσης αυτής και τη σημασία της

/ 10 /

δυνατότητας να τεθούν υπό διάλογο και, πιθανώς,

χρόνο και χώρο, σημειώνοντας ότι αντιλαμβάνεται

υπό σύγκριση οι διαφορετικές αυτές οι πτυχές/

και αισθάνεται ως ενσώματος νους. Αυτός ο τύπος

πλευρές/ οπτικές θεώρησης μεταξύ τους.

καταγραφής πραγματοποιημένος από περισσότερα υποκείμενα - σε ίδια ή σε διαφορετικές χρονικές περιόδους - θα μπορούσε να ενταχθεί σε κάποιο

2. Μία συν δύο μεθοδολογικές κατευθύνσεις

πείραμα ψυχογεωγραφίας, εκτός από το ότι Το πλαίσιο του παρόντος εγχειρήματος έχει υπόψη

συμβάλλει ούτως ή άλλως σε μια πληθυντικότητα

του τουλάχιστον τρεις διακριτές κατευθύνσεις

καταγραφών του εκάστοτε ‘εδώ’ και ‘τώρα’ ενός

προσέγγισης της διερευνώμενης σχέσης. Οι

τόπου.

κατευθύνσεις αυτές συγκροτούνται υπό τον στόχο να συμπεριλάβουν αφενός, διαφορετικές χρονικές

2.2. Κατεύθυνση δεύτερη και Κατεύθυνση τρίτη:

στιγμές του ανάγλυφου του εδάφους και της

δύο οδοί προς μια αρχαιολογία της διερευνώμενης

αστικής συνθήκης και αφετέρου, διαφορετικές

σχέσης

αντιλήψεις Οι τρεις

από

διαφορετικά

υποκείμενα. Οι

προτεινόμενες κατευθύνσεις είναι

δύο

επόμενες

κατευθύνσεις,

διακριτές

και

που

είναι

αλληλένδετες και μπορούν να συγκροτήσουν ένα

ταυτόχρονα

συμπληρωματικές,

σύστημα μεθοδολογικής προσέγγισης του στόχου

ασχολούνται με την αρχαιολογία της σχέσης

εμβάθυνσης στη σχέση μεταξύ αντίληψης του

μεταξύ αντίληψης του ανάγλυφου του εδάφους

ανάγλυφου του εδάφους και αστικής συνθήκης.

και της αστικής συνθήκης κατά την εξέλιξη της

Η καθεμία από αυτές τις κατευθύνσεις, ωστόσο,

αστικοποίησης μιας πόλης - της Αθήνας - στο

αποτελεί διακριτό αντικείμενο εστίασης μιας

χρόνο. Αυτές οι δύο κατευθύνσεις δίνουν - με

μελέτης - μια διαφορετική καταγραφή προς μια

διαφορετικό τρόπο - έμφαση στην παράμετρο

χαρτογράφηση της σχέσης μεταξύ αντίληψης

του χρόνου, μέσα από ένα ιστοριογραφικό και

του ανάγλυφου του εδάφους και της αστικής

αρχαιολογικό πρίσμα. Ο διαφορετικός τρόπος

συνθήκης. Συνοπτικά αυτές οι τρεις κατευθύνσεις

συμπερίληψης της παραμέτρου του χρόνου

προσανατολίζονται ως εξής:

έγκειται στην επικέντρωση της κάθε μεθοδολογίας σε διαφορετική κλίμακα του χρόνου.

2.1. Κατεύθυνση πρώτη: επι-τόπια καταγραφή βιωμάτων της διερευνώμενης σχέσης

κατεύθυνση δεύτερη

Η μία κατεύθυνση αναγνωρίζει τη διερευνώμενη

Η μία από αυτές τις δύο κατευθύνσεις (κατεύθυνση

σχέση αυτή ως ένα ‘εδώ’ και ‘τώρα’: πρόκειται για

δεύτερη)

ένα τύπο βιωματικής και επιτόπιας καταγραφής

διερευνώμενης σχέσης στην κλίμακα της αστικής

από ένα υποκειμένο που περπατά σε εντοπισμένο

εξέλιξης, διατηρώντας επαφή με μια εποπτεία του

/ 11 /

εξετάζει

τη

δυναμικότητα

της

συνόλου του χρονολογικού άξονα, του ορίζοντα

την πρώτη εκδοχή εμβάθυνσης σε μια εποπτεία

από τη γέννηση των πρώτων ιχνών της πόλης

της αρχαιολογίας της διερευνώμενης σχέσης,

μέχρι την πρωταρχική αστική συγκρότηση και την

μεταξύ ανάγλυφου του εδάφους και της αστικής

περαιτέρω αστικοποίησή της.

συνθήκης, από τα πρώτα ίχνη συγκεντρώσεων κατοίκησης στο πεδίο της Αθήνας μέχρι τις πιο σύγχρονες αστικοποιημένες εκφάνσεις της.

κατεύθυνση τρίτη Η

άλλη

κατεύθυνση

έχοντας υπόψη την

(κατεύθυνση

τρίτη),

εποπτεύουσα κλίμακα της

προηγούμενης κατεύθυνσης, επιλέγει ορισμένα σημεία της, προκειμένου να διεισδύσει σε μεγαλύτερο βάθος τους. Η επιλογή αυτών των σημείων δεν προτείνεται να είναι τυχαία, αλλά γίνεται αντιληπτή ως μια κίνηση, η οποία επιδιώκει την πρόκληση μιας ανάδειξης διαφορετικών πτυχών της διερευνώμενης σχέσης. Η δεδομένη επισήμανση μιας προσδιορισμένης στόχευσης των επιλογών περαιτέρω εστίασης, οφείλεται στην εκτίμηση πως μια τέτοια συγκριτική και πολλαπλή ανάλυση των διαφορετικών σημείων ένα πλέγμα συγκριτικών αναλύσεων - είναι ικανή να θέσει βάσεις για εξαγωγή συγκεκριμένων συμπερασμάτων: συμπερασμάτων που να είναι επαρκή να δώσουν απαντήσεις - ερμηνείες απαντήσεων - στα ερωτήματα του γενικού ερευνητικού εγχειρήματος. εστιάζοντας στην δεύτερη κατεύθυνση Η

παρούσα

εμβάθυνσης

εργασία

εκτίθεται

σε

από

μία

τις

ως

δοκιμή

παραπάνω

μεθοδολογικές κατευθύνσεις προσέγγισης της δυναμικής σχέσης που διερευνάται. Η κατεύθυνση που επιλέγεται, ως αντικείμενο εστίασης, αφορά

/ 12 /

Β. ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΤΟΠΟ-ΓΡΑΦΙΑΣ ΣΕ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ: ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΤΟΥ ΙΛΙΣ(Σ)ΟΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

1. Εστίαση στην δεύτερη κατεύθυνση:

μεθοδολογία διερεύνησης της σχέσης, μεταξύ της

μεθοδολογία εμβάθυνσης σε μια αρχαιολογία

αντίληψης του ανάγλυφου του εδάφους και της

της διερευνώμενης σχέσης

αστικής συνθήκης, προσανατολίζεται σε τρόπους ανίχνευσης αποτυπωμάτων της ‘τοπο-γραφίας’,

Αντικείμενο της εστίασης, πάνω στην οποία

του ανάγλυφου του εδάφους σε υφιστάμενες

αρθρώνεται η παρούσα εργασία, αποτελεί η

αφηγήσεις, περιγραφές και καταγραφές της πόλης,

έμφαση στην περιγραφή μιας πειραματικής

όπως εμφανίζονται κατά τη χρονολογική εξέλιξη,

εμβάθυνσης

στην

από τη γέννηση μέχρι την αστική συγκρότηση και

κατεύθυνση

μεθοδολογικής

προαναφερθείσα

δεύτερη

προσέγγισης

την περαιτέρω αστικοποίηση, του πεδίου που

της

βρίσκεται σήμερα η Αθήνα.

σχέσης μεταξύ αντίληψης του ανάγλυφου του εδάφους και αστικής συνθήκης. Ως εκ τούτου, διευκρινίζεται ότι το αντικείμενο της δεδομένης

3. Για τη στόχευση στην ανάδειξη μιας σημασίας

εργασίας είναι η διερεύνηση της μεθοδολογίας

της εμπειρίας της τοπο-γραφίας

που προσεγγίζει τη σχέση μεταξύ αντίληψης του ανάγλυφου του εδάφους και της αστικής συνθήκης

Ο

στόχος

του

ευρύτερου

ερευνητικού

και όχι η ίδια η σχέση.

εγχειρήματος, όπως συνοψίζεται στην ανάδειξη τόσο μιας γενικής σημασίας της τοπο-γραφίας όσο και μια ειδικότερης που αφορά την αντίληψή

2. Μεθοδολογία ανίχνευσης της αντίληψης

της,

στο

πλαίσιο

της

παρούσας

εστίασης

του ανάγλυφου του εδάφους σε υφιστάμενες

προσδιορίζεται περαιτέρω παίρνοντας την εξής

καταγραφές της πόλης

μορφή: Στόχος της εστίασης, ανεξάρτητα από την ένταξή της - ως μέθοδος - στο ευρύτερο ερευνητικό

Η μεθοδολογία, που εμβαθύνει σε μια εποπτεία

εγχείρημα από το οποίο εκκινεί, είναι η ανάδειξη

της αρχαιολογίας της διερευνώμενης σχέσης,

της έμφασης σε μια εμπειρία του εδάφους: σε

προσεγγίζει το πως η ανάγλυφη μορφή του

μια εμπειρία του εδάφους που φαίνεται, μέσα

εδάφους

ένα

από την αρχαιολογία της διερευνώμενης σχέσης,

υποκείμενο είτε σε κλίμακα συλλογικού, μέσα

να διατηρείται ζωντανή, ακόμα κι όταν η ένταση

από το πως αυτή η αντίληψη εν-τυπώνεται, απο-

της τρίτης διάστασης της ανάγλυφης μορφής

τυπώνεται - γράφεται - με διάφορους τρόπους

του συμπυκνώνεται στις δύο διαστάσεις μιας

στο χαρτί και στην οθόνη. Ως εκ τούτου, η

αναπαράστασης - διαμεσολάβησης.

γίνεται

αντιληπτή,

είτε

από

/ 13 /

B

http://www.openstreetmap.org

Ταυτόχρονα, ο προσανατολισμός προσέγγισης

και Φιλοπάππου, ο λόφος Κοίλης ή Δεξαμενής

της αντίληψης άλλων υποκειμένων από άλλες

στα Άνω Πετράλωνα και ο λόφος Σικελίας

χρονικές περιόδους της πόλης συμβάλλει και σε

στην Καλλιθέα. Το πεδίο αυτό θα μπορούσε να

ένα δυνάμει εμπλουτισμό του τί εστί αφενός, τοπο-

διευρυνθεί περαιτέρω συμπεριλαμβάνοντας το

γραφία και ανάγλυφο του εδάφους και αφετέρου,

ανάγλυφο στους πρόποδες του Λυκαβηττού προς

μια εμπειρία - αντίληψη του ανάγλυφου αυτού.

την πλευρά του Υμηττού - το πεδίο, δηλαδή, μεταξύ λόφου Λυκαβηττού και του βουνού του Υμηττού.

4. Περίπτωση μελέτης:

προς το επιχείρημα για μια σημασία της τοπο-γραφίας

ο Ιλισ(σ)ός στο ιστορικό κέντρο Τα πολλά υψώματα - οι λόφοι - και τα ενδιάμεσα Πεδίο εστιασμένης προβολής για την προσέγγιση

βυθίσματα, όπως υπονοείται από τις μεταξύ τους

μιας

ερευνητικού

γειτνιάσεις, κάνουν μια πρώτη νύξη για το έντονο

εγχειρήματος αποτελεί η ευρύτερη περιοχή του

ανάγλυφο του προσδιορισμένου πεδίου στο

ιστορικού κέντρου της Αθήνας, και, ειδικότερα, το

ιστορικό κέντρο της Αθήνας και, πιο συγκεκριμένα,

ανάγλυφο του εδάφους στο περιβάλλον του ίχνους

δίνουν μια πρώτη εικόνα για τις πυκνές και συχνές

της ροής του (κάποτε) ποταμού Ιλισ(σ)ού. Η εστίαση

αυξομειώσεις

αυτή δεν καλύπτει ολόκληρο το ανάπτυγμα του

του

ίχνους της ροής του ποταμιού, από τον εκκίνησή

χαρακτηριστικό της Αθήνας, το οποίο ενισχύει

του από τον Υμηττό μέχρι την απόληξή του στο

το αφετηριακό επιχείρημα του ερευνητικού

Φαληρικό όρμο. Η εστίαση, με την επίγνωση ότι

εγχειρήματος για μια εντοπισμένη σημασία της

αποτελεί μια πειραματική δειγματοληψία, αφορά

τοπο-γραφίας, όπως αναλύεται στη συνέχεια.

πτυχής

του

παραπάνω

το τμήμα του ίχνους που εφάπτεται στα όρια του ιστορικού κέντρου της Αθήνας και ειδικότερα, μεταξύ νότιας και ανατολικής πλευράς του. Αναδιατυπώνοντας, αυτό που αναζητά η παρούσα δειγματοληψία, ως δοκιμή μεθόδου, είναι τα ίχνη της παρουσίας, ή ακόμα και της ‘απουσίας’, του Ιλισ(σ)ού από τις πρώτες μέχρι πιο σύγχρονες υφιστάμενες καταγραφές της Αθήνας. Μέρος του ευρύτερου ανάγλυφου, στο οποίο εντάσσεται ίχνος της ροής του Ιλισ(σ)ού, αποτελούν: ο λόφος της Άγρας και ο Αρδηττός [1], οι λόφοι Ακρόπολης

/ 15 /

εδάφους.

των

μορφολογικών

Πρόκειται

για

ένα

εξάρσεων ειδοποιό

Γ. ΓΙΑ ΜΙΑ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΤΟΠΟ-ΓΡΑΦΙΑΣ, ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΑΣ

1. Εισαγωγή στο επιχείρημα για μια σημασία της

γραφίας ως αφετηριακή προσέγγιση - ανάγνωση

τοπο-γραφίας

- μιας πόλης. Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη, μέσα από έναν πειραματισμό με μεθόδους ανάγνωσης και καταγραφής του ιστορικού κέντρου της

σύνοψη του επιχειρήματος για μια σημασία της τοπο-γραφίας

Αθήνας, μέσα από τις εκφάνσεις του δυναμικού Το έδαφος - το ανάγλυφο του εδάφους και οι εξάρσεις

των υπαίθριων χώρων της πόλης, διαπιστώνει

των εντάσεών του αποτελούν το σημείο μηδέν του

μια ιδιαίτερη σημασία της τοπο-γραφίας, του

αστικού: Το έδαφος αποτελεί το υπόβαθρο πάνω

ανάγλυφου του εδάφους και της αντίληψής του.

στο οποίο αναδύεται και εξελίσσεται, κατοικεί η

Η δεύτερη περίπτωση, ‘Η ανάγνωση της πόλης,

πόλη. Υπό την παραδοχή αυτή, το έδαφος και το

εργαλείο σχεδιασμού της: Αθήνα’, συνδέοντας την

ανάγλυφό του αναγνωρίζονται ως η βάση πάνω

ανάγνωση της πόλης με πρακτικές παρέμβασης

στην οποία αναπτύσσονται οι προδιαγραφές

στον αστικό χώρο, εκτιμά πως η τοπο-γραφία είναι

των τρόπων αντίληψης και εμπειρίας της πόλης.

ένας αφετηριακός τρόπος παρέμβασης στην πόλη,

Το έδαφος και το ανάγλυφό του κρίνονται ως

όχι μόνο σε μεθοδολογικό επίπεδο υπόδειξης

παράμετροι άμεσα συναρτημένες με μια εμπειρία

στρατηγικών, αλλά και ως αυτούσιο αντικείμενο

της πόλης, είτε μέσα από μια ενσώματη επαφή είτε

σχεδιασμού: η ανάγνωση της πόλης, μέσω μιας

μέσα από μια οπτική σχέση.

αντίληψης του ανάγλυφου του εδάφους, ως αντικείμενο σχεδιασμού.

βιβλιογραφικό και εννοιολογικό πλαίσιο του επιχειρήματος Πάνω στη βάση της παραδοχής μιας σημασίας Το αφετηριακό επιχείρημα, πάνω στο οποίο

αφενός, ανάγνωσης της πόλης και αφετέρου,

θεμελιώνεται το γενικό ερευνητικό εγχείρημα

της τοπο-γραφίας τεκμηριώνεται η έμφαση που

και ο θεματικός προσανατολισμός της παρούσας

δίνεται σε μια εμπειρία της ανάγλυφης μορφής

εστίασης,

δύο

του εδάφους, ως αισθητηριακή - απτική και οπτική

αλληλένδετες μελέτες: Η μία φέρει τον τίτλο

- σχέση κατά τη μετακίνηση και το περπάτημα ενός

‘Αθήνα 2010: 9+1 διαδρ_αστικές αναγνώσεις’

υποκειμένου στο υπόβαθρο της πόλης. Η σχέση με

(Σταματοπούλου 2011) και η άλλη ονομάζεται

το ανάγλυφο του εδάφους είναι μια πρωταρχική

‘Η ανάγνωση της πόλης, εργαλείο σχεδιασμού

σχέση με την πόλη. Η σημασία της τοπο-γραφίας,

της: Αθήνα’ (Σταματοπούλου 2012). Και οι δύο

διευκρινίζεται περαιτέρω, καταρχάς, μέσα από

περιπτώσεις αναδεικνύουν τη σημασία της τοπο-

μια εννοιολογική προσέγγιση του όρου και, στη

βρίσκεται

σε

διάλογο

με

/ 17 /

συνέχεια, ενισχύεται μέσα από μια αρχαιολογικού

κ.λπ.)”, όπως επίσης και “η ίδια η διαμόρφωση ενός

ενδιαφέροντος πτυχή της. Τί ακριβώς σημαίνει

τόπου” (Μπαμπινιώτης, 2002: 1777). Τα δεδομένα

‘τοπο-γραφία’ και ποιά η φύση της λέξης, με όρους

του κάθε σημείου του ανάγλυφου του εδάφους

χώρου και τόπου;

περιλαμβάνουν, εκτός από τα χαρακτηριστικά της μορφής του, τις συνθήκες (π.χ. τις κλιματολογικές) και τους τρόπους - τις εκδηλώσεις ενός χώρου,

2. Για τη σημασία της τοπο-γραφίας

μιας χωρικότητας, που γεννιέται στο χρόνο, που έχει χρονικότητα και ρυθμό και που εν

α. εννοιολογική προσέγγιση της τοπογραφίας

τέλει συνοψίζεται στον περιεκτικό όρο ‘τόπος’. Συχνά, το ανάγλυφο και η μορφολογία του εδάφους,

Τοπο-γραφία είναι η γραφή ενός εν-τοπισμένου

αναφέρονται ως τοπογραφία - ‘η τοπογραφία ενός

ανάγλυφου εδάφους, όπως μια τέτοια θεώρηση

τόπου’, έχοντας - ίσως ασυνείδητα - υπόψη πως

έρχεται να συναντήσει τη σκέψη του Στράβωνα. Ο

το έδαφος εκ των προτέρων περιγράφει ένα τόπο,

Ματθαίου εντοπίζει πως “στο έργο του Στράβωνος

είναι ειδοποιό χαρακτηριστικό του: το ανάγλυφο

απαντάται για πρώτη φορά ο όρος τοπογραφία και

του εδάφους είναι η χαρακτηριστική βάση ενός

έχει την αυτή σημασία προς την σημερινή [8,1.3]˙

κατοικημένου χώρου υπό κάποια χρονικότητα σε

είναι ο καθορισμός και η περιγραφή τόπου τινός”.

εντοπισμένο χρόνο. Το ανάγλυφο του εδάφους

Προσθέτει, επίσης, πως “στον ίδιο συγγραφέα

είναι η βάση ενός τόπου ή ακόμα και ο ίδιος ο τόπος.

[13, 1.5] απαντάται και το ρήμα τοπογραφώ και

Ως εκ τούτου, ο όρος τοπο-γραφία κατανοείται

σημαίνει περιγράφω ή ορίζω την θέσιν τόπου τινός

εδώ ως εξ αρχής εγγεγραμμένος και εγχαραγμένος

(Ματθαίου 2010, 50).

τόπος πάνω σε ανάγλυφο έδαφος - ως το σημείο μηδέν του αστικού.

β. η εμπειρία της τοπο-γραφίας ως εγγεγραμμένος τόπος

Ξεκινώντας από μια επιστημονική ανάλυση του

Επομένως,

όρου, μπορεί κανείς να θεωρήσει την τοπο-γραφία

απαραίτητα στο στόχο μιας επιστημονικής μέτρησης

ως καταγραφές και περιγραφές δεδομένων του

της κλίσης και άλλων τεχνικών χαρακτηριστικών

ανάγλυφου του εδάφους, της κλίσης του και των

της μορφής του ανάγλυφου του εδάφους˙ η

εντάσεών του. Μια αναζήτηση ερμηνείας του

τοπο-γραφία στις πρακτικές ‘γραφής’ ενός τόπου

όρου σε λεξικό προσδιορίζει πως τοπογραφία

περιλαμβάνει καταγραφές και περιγραφές μιας

είναι αφενός, “η εφαρμοσμένη επιστήμη μέσω της

εμπειρίας - εμπειριών - του εκάστοτε τόπου, όταν

οποίας διενεργούνται ακριβείς μετρήσεις γήινων

η θεώρησή του τον προσεγγίζει ως μια κατάσταση,

επιφανειών και απεικονίζονται γραφικά σε χάρτη”

ένα γεγονός, που λαμβάνει χώρα πάνω σε έδαφος

και αφετέρου, “η ακριβής και λεπτομερής περιγραφή

- πάνω στη γη που τον έχει υποδεχτεί. Ο τόπος,

τόπου ή περιοχής (με τα βουνά, τις κοιλάδες

ως κατοικημένος χώρος, αλληλεπιδρά με το κάθε

/ 18 /

η

τοπο-γραφία

δεν

περιορίζεται

το υπόβαθρο ανάδυσης χώρων και χρόνων, των

μοναδικό έδαφος από το οποίο αναδύεται.

τόπων που υφαίνουν το αστικό συνονθύλευμα μιας πόλης.

Συνοψίζοντας το παραπάνω επιχειρήμα, η εμπειρία πάνω στο έδαφος μπορεί να νοηθεί ως μέρος του τόπου που καταγράφεται ή περιγράφεται κατά

Πιο συγκεκριμένα, τα ίχνη των ροών του νερού

το εγχείρημα γραφής των ‘μετρήσεων’ ποσοτικών

είναι συνυφασμένα με τις κλίσεις του ανάγλυφου

και ποιοτικών χαρακτηριστικών του στο χαρτί.

του εδάφους. Το νερό τείνει να προτιμά την πιο

Προεκτείνοντας το συλλογισμό αυτό μπορεί κανείς

ομαλή και, κατ’ επέκταση, ‘εύκολη’ διαδρομή στην

να ισχυριστεί ότι η εμπειρία και η αντίληψη συνιστά

κίνησή του ανάμεσα στις εξάρσεις του ανάγλυφου

προϋπόθεση προσέγγισης και καταγραφής ενός

του εδάφους. Το ποτάμι, όταν δεν είναι τεχνητό

τόπου πάνω στο χωρικό υπόβαθρο. Η εμπειρία του

- μια κατασκευασμένη προσομοίωση ‘φύσης’,

χώρου κρίνεται εδώ ως αφετηρία μιας μεθόδου

προκύπτει από τις κλίσεις του ανάγλυφου του

συσχετισμού με την πόλη, παραπέμποντας στη

εδάφους: το νερό ρέει ανάμεσα στις αυξομειώσεις

σημασία πρακτικών επιτόπιας έρευνας, όπως

των εντάσεων της κλίσης του εδάφους.

ενσωματώνονται στη λογική των μεθοδολογικών

Συνεπώς, τα ίχνη των ροών του νερού είναι δείκτες

κατευθύνσεων που προτείνει το πλαίσιο της

των ζωνών πιο ομαλής μετάβασης ανάμεσα στις

εργασίας. Για το λόγο αυτό ο προσανατολισμός του

εξάρσεις του ανάγλυφου του εδάφους, δεδομένου

ερευνητικού εγχειρήματος δίνει έμφαση σε μια

ότι το νερό ακολουθεί την πιο ομαλή διαδρομή.

εμπειρία της τοπο-γραφίας και, για την ακρίβεια,

Ένα έντονα πτυχωτό ίχνος στο χαρτί υποδηλώνει

σε μια συνείδηση ότι η αντίληψη και το βίωμα μιας

μια προσπάθεια του νερού να διασχίσει ένα έντονο

πόλης λαμβάνει χώρα πάνω σε κάποιο ανάγλυφο

ανάγλυφο: τη διαπραγμάτευση μιας απότομης

και αποτελεί προϋπόθεση της γνωριμίας - της

και ανώμαλης κατάβασης. Αντίθετα, η πιο ήρεμη

γνώσης - που χρειάζεται για μια καταγραφή του.

εκδοχή ενός ίχνους ροής νερού υποδεικνύει είτε μια λιγότερο ‘ανήσυχη’ κλίση του εδάφους είτε μια ομαλή ζώνη - κοιλάδα - ανάμεσα στις εξάρσεις

γ. το ποτάμι ως τοπογραφικός δείκτης

του εδάφους: μια δυνάμει μετάβαση ανάμεσα Προσδιορίζοντας περαιτέρω τις συνιστώσες μιας

σε απότομα υψώματα της ανάγλυφης τρίτης

τοπο-γραφίας, στη θεώρηση του ανάγλυφου του

διάστασης του εδάφους.

εδάφους συγκαταλέγονται οι, παρεμβάλουσες στις εξάρσεις του, ροές του νερού, όπως είναι τα

Κρίνοντας το ομαλό ως το βέλτιστο στην

ποτάμια και τα ρέματα. Το ποτάμι είναι μέρος

περίπτωση της ροής νερού σε έντονο ανάγλυφο

του ανάγλυφου του εδάφους και κομμάτι του

εδάφους, μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι το ποτάμι

τόπου που μια τοπο-γραφία αναπαριστά. Το νερό

υποδεικνύει τις βέλτιστες μεταβάσεις σε μια πόλη

ρέει πάνω στο έδαφος, συνδιαμορφώνοντας

με τέτοιο χαρακτηριστικό υπόβαθρο. Η Αθήνα,

/ 19 /

είτε εστιασμένη στο ιστορικό της κέντρο, είτε

Η παρατήρηση ενός τέτοιου κομβικού ρόλου της

στο λεκανοπέδιο είτε στο πεδίο ολόκληρης της

ανάγλυφης μορφής του εδάφους κατά την εξέλιξη

Αττικής αντανακλά και τροφοδοτεί αυτή τη σκέψη

της αστικοποίησης της Αθήνας, παραπέμπει σε

(Σταματοπούλου 2012, 008-013).

μια σημασία αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Η τοπο-γραφία, το ανάγλυφο του εδάφους, είναι ένας τρόπος προσέγγισης μιας αρχαιολογίας και

δ. η τοπο-γραφία ως αρχαιολογία του τόπου

ιστοριογραφίας της πόλης, πέρα από τα μνημεία, Πάνω στα ίχνη των δυνατοτήτων για βέλτιστες

τους αρχαιολογικούς χώρους και τα σχετικά

μεταβάσεις

οι

συγγράμματα. Περπατώντας πάνω στο ανάγλυφο

προτιμήσεις των κατευθύνσεων που κινείται η

του εδάφους, μπορεί κανείς να διαβάσει το

αστική εξάπλωση. Η τοπο-γραφία αποτελεί την

παρελθόν της πόλης επί τόπου.

αναμένεται

να

στηρίζονται

αφετηριακή και, ως εκ τούτου, την αρχαιολογική βάση της πρωταρχικής αστικοποίησης της Αθήνας,

Το υπόβαθρο, όπου δεν έχει μεγάλη κλίση, όπως

όπως τεκμηριώνεται εκτενέστερα στη μελέτη

στην περίπτωση που σχηματίζει λόφους και

‘Η ανάγνωση της πόλης, εργαλείο σχεδιασμού

βουνά, είναι θαμμένο κάτω από τα διάφορα

της: Αθήνα’ (Σταματοπούλου 2012, 008-011). Η

στρώματα αστικοποίησης που το καλύπτουν. Η

παρατήρηση πως το ανάγλυφο του εδάφους,

κυριότερη παρατήρηση, ωστόσο, επικεντρώνεται

μαζί με τις ροές του νερού, αποτελούν το

στο γεγονός ότι τα ίχνη της τοπο-γραφίας, ακόμα

υπόβαθρο, όχι απλά της πόλης, αλλά της αστικής

κι όταν φτάνουν μέχρι το στρώμα της σύγχρονης

της εξέλιξης, θεμελειώνεται στην αλληλουχία

πόλης, συνήθως είναι δυσδιάκριτα. Αυτά τα ίχνη

χαρτών που απεικονίζουν καρέ της αστικοποίησης

της τοπο-γραφίας φαίνονται σχετικά έμμεσα, κατά

της Αθήνας στην πορεία της στο χρόνο, από τις

την παρατήρηση των χαρτών της αστικής εξέλιξης,

συγκεντρώσεις των προϊστορικών οικισμών μέχρι

όπως επίσης, και στην εικόνα της ρυμοτομίας της

πιο σύγχρονα στιγμιότυπα που αγγίζουν τις αρχές

πόλης. Αυτό γίνεται με δύο τρόπους: Ο πρώτος

του 20ου αιώνα (Σταματοπούλου 2012, 008-011

τρόπος έχει να κάνει με το ίχνος ενός δρόμου - μιας

και Σταματοπούλου 2011, 080-089 και Βαϊου,

χάραξης του ιστού της πόλης. Σχετικό παράδειγμα

Καραλή, “Η ανάπτυξη της πόλης και οι διαδροµές

αποτελεί το καμπυλοειδές ανάπτυγμα της Βας.

των ρεµάτων στην Αθήνα”). Επιπλέον στοιχείο που

Κων/νου πάνω από το ίχνος του καλυμμένου

τεκμηριώνει αυτόν τον ισχυρισμό αποτελεί και η

Ιλισ(σ)ού. Ο δεύτερος τρόπος επικεντρώνεται σε

θέαση των ορίων της Αττικής και της χωρικής θέσης

σύνολα ρυμοτομίας - σε σύνολα και αποσπάσματα

του ‘κέντρου’ της Αθήνας σε ένα σύγχρονο χάρτη

δρόμων και οικοδομικών τετραγώνων. Ένα έντονο

του υλικά οικοδομημένου συνονθυλεύματος της

ανάγλυφο, μια απότομη και ‘ξαφνική’ έξαρση του

πόλης (Σταματοπούλου 2012, 012-013).

εδάφους είναι και η αιτία που κρύβεται κάτω από μη αναμενόμενες αλλαγές - στροφή και ‘τσάκισμα

/ 20 /

- της κατεύθυνσης ρυμοτομικών συνόλων. Η ένταση

διαδρ_αστικές αναγνώσεις’ (Σταματοπούλου 2011,

του ανάγλυφου του εδάφους είναι ανά σημεία

094-137): Η εμπειρία της τοπο-γραφίας προκύπτει

τέτοια που κόβει τη συνέχεια της ροής του αστικού

από την αλληλεπίδραση των μεταβολών της

ιστού, αναγκάζοντάς τον να στρίψει ή ακόμα και

έντασης του ανάγλυφου του εδάφους και της

να διακοπεί (π.χ. τα σκαλιά στις περιφέρειες

κίνησης πάνω σε αυτό, όπως προσλαμβάνεται

των μη-υλικά οικοδομημένων εκτάσεων των

τόσο από την αίσθηση (κιναίσθηση) του σώματος

λόφων, βλ. Σταματοπούλου 2012, 050-051). Η

- απτικά - όσο και από το νου επικεντρωμένο στο

αλλαγή της κατεύθυνσης και της φοράς ενός

οπτικό ερέθισμα. Η απτική σχέση μεταξύ σώματος

συστήματος δρόμων του αστικού ιστού ενδέχεται

και ανάγλυφου του εδάφους αφορά μια αίσθηση

να υποδηλώνει κάποιο κρίσιμο σημείο της έντασης

‘ανάβασης - κατάβασης’, ενώ η οπτική σχέση έχει

του ανάγλυφου του εδάφους, αλλά όχι κατά κανόνα

να κάνει με μια αίσθηση ‘ανύψωσης - βύθισης’.

καθότι αυτό μπορεί να είναι αποτέλεσμα των 3.1 Αίσθηση ανάβασης - κατάβασης

φάσεων και των εκάστοτε κανόνων οικοδόμησης (Σταματοπούλου 2011, 150-151). Η τοπο-γραφία φαίνεται να έχει διαδραματίσει κρίσιμο ρόλο στην

Όσον αφορά την απτική επαφή, οι εντάσεις του

αστική εξέλιξη της Αθήνας. Ωστόσο, εκτιμάται,

εδάφους γίνονται αντιληπτές κατά την κίνηση του

μέσα από την παρατήρηση της αστικοποίησης στα

σώματος στις διάφορες περιοχές του ανάγλυφου,

καρέ των χαρτών της πόλης (Σταματοπούλου 2012,

μέσω της αίσθησης ανάβασης – κατάβασης

008-011) πως αυτό προέκυψε για πρακτικούς

(Σταματοπούλου 2011, 135 και Σταματοπούλου

λόγους, κατά την εξέλιξη της αστικοποίησης της

2012, 019). Η αίσθηση ανάβασης - κατάβασης

Αθήνας, και όχι ως κάποια πράξη επιλεγμένης

διαμεσολαβείται κυρίως από τους μύες του

και συνειδητά αποφασισμένης χειρονομίας, που

σώματος, και ειδικότερα αυτούς των ποδιών,

ιεραρχεί ανάλογα μια σημασία της τοπο-γραφίας,

αν πρόκειται για κάποιο υποκείμενο που είτε

όπως αυτή που εντοπίζεται στο παρόν ερευνητικό

περπατά είτε κάνει ποδήλατο. Η αίσθηση κόπωσης

εγχείρημα.

κατά την ανάβαση σε ένα λόφο, για παράδειγμα, ή η έλξη από τη βαρύτητα και η αίσθηση του κατηφορίσματος του σώματος κατά την κατάβαση,

3. Η εμπειρία της τοπο-γραφίας

είναι περαιτέρω εντυπώσεις που συγκαταλέγονται Αρχική αφορμή για τον προσδιορισμό μιας

σε μια τέτοια αίσθηση ανάβασης - κατάβασης.

εμπειρίας της τοπο-γραφίας και, για την ακρίβεια,

Η σκέψη αυτή μπορεί να ανοίξει διάλογο με

αισθήσεων συσχετισμένων με την αντίληψη της

τη ‘συναισθηματική τοπογραφία’ του Πικιώνη

ανάγλυφης μορφής του εδάφους, αποτελούν

(Πικιώνη, Παρούσης 2000, 73): “Περπατώντας σε

παρατηρήσεις που αντλούνται, όπως αρχικά

τούτη τη γη, η καρδιά μας χαίρεται με την πρώτη

εισάγονται, από τη μέλετη ‘Αθήνα 2010: 9+1

χαρά του νηπίου την κίνησή της μέσα στο χώρο της

/ 21 /

πλάσης, την αλληλοδιάδοχη τούτη καταστροφή

των μεταβολών του οπτικού ερεθίσματος κατά

κι αποκατάσταση της ισορροπίας που είναι η

την κίνηση (Σταματοπούλου 2012, 016-019 και

περπατησιά. [2]

Σταματοπούλου 2011, 127-128). Η οπτική σχέση με την πόλη μεταβάλλεται, για παράδειγμα, καθώς

Χαίρεται το προχώρεμα του κορμιού πάνω απ’ την

κινείται κάποιος από ένα δρόμο στον ιστό της πόλης

ανάγλυφη τούτη ταινία που είναι το έδαφος. Και

προς την κορυφή ενός υψώματος - ενός λόφου,

το πνεύμα μας ευφραίνεται από τους άπειρους

και αντίστροφα. Η πόλη και η έκταση πόλης που

συνδυασμούς των τριών διαστάσεων του Χώρου,

εκτίθεται στη θέα του ματιού είναι διαφορετική

που μας συντυχαίνουν και αλλάζουν στο κάθε μας

από ένα ύψωμα, όπως είναι ένας λόφος, απ’ ό,τι

βήμα ένα γύρω μας, και που το πέρασμα ακόμα

σε κάποιο βυθισμένο πεδίο ανάμεσα στις εξάρσεις

ενός σύννεφου ψηλά εις τον ουρανό είναι ικανό να

του ανάγλυφου του εδάφους. Η θέα από το λόφο

τους μεταβάλλει.

προσεγγίζει πολύ την εποπτεία που συνοψίζεται

Προσπερνούμε δίπλα σε τούτο το βράχο, τον κορμό

στον όρο ‘bird’s eye view’ (Σταματοπούλου 2011,

του δέντρου ή κάτω από το τούτο το θύσανο της

103-105).

φυλλωσιάς του. Ανεβαίνουμε, κατεβαίνουμε μαζί με το έδαφος, απάνω εις τα κυρτώματά του, τους γηλόφους, τα όρη η βαθιά μέσα στις κοιλάδες. Χαιρόμαστε την επίπεδη έκταση της πεδιάδος, μετρούμε τη γη με τόν κόπο του κορμιού μας. Το έρημο τούτο μονοπάτι είναι απείρως ανώτερο από τις λεωφόρους των μεγαλουπόλεων. Γιατί με την κάθε πτυχή του, με τις καμπές του, τις άπειρες εναλλαγές της προοπτικής του χώρου που παρουσιάζει, μας μαθαίνει τη θεία υπόσταση της ατομικότητας της υποταγμένης εις την αρμονία του ‘Όλου. (...)”

3.2 Αίσθηση ανύψωσης - βύθισης Η οπτική εμπειρία που είναι άμεσα συνδεδεμένη με την κίνηση πάνω στο έδαφος, πέρα από τη θέαση του τοπίου, περιλαμβάνει την αίσθηση ανύψωσης – βύθισης, όπως επηρεάζεται από την ακολουθία

/ 22 /

Δ. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΑΝΙΧΝΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΙΛΙΣ(Σ)ΟΥ ΣΕ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

1.0 Για τις καταγραφές

1. Η αντίληψη του Ιλισ(σ)ού σε καταγραφές της Αθήνας

υφιστάμενες καταγραφές υφιστάμενων καταστάσεων Η παρούσα εργασία, όπως έχει προαναφερθεί, εστιάζει σε μία από τις τρεις μεθοδολογικές

Η διερεύνηση της σχέσης της ανάγλυφης μορφής

προσεγγίσεις της σχέσης μεταξύ της αντίληψης

του εδάφους, της αντίληψής της και της πορείας

του ανάγλυφου του εδάφους και της αστικής

αστικοποίησης της πόλης επιχειρείται μέσα

συνθήκης κατά την εξέλιξη της αστικοποίησης της

από την ανίχνευση του Ιλισ(σ)ού σε πλήθος από

Αθήνας στο χρόνο. Αντικείμενο της εστίασης που

υφιστάμενες καταγραφές της Αθήνας. Αυτές

επιχειρείται αποτελεί η έμφαση στη μεθοδολογική

οι καταγραφές, εκτός από το ότι προέρχονται

προσέγγιση μιας αρχαιολογίας της διερευνώμενης

από υφιστάμενο και, λιγότερο ή περισσότερο,

σχέσης. Ως εκ τούτου, η εστίαση που συγκροτεί

διαθέσιμο και δημοσιευμένο υλικό, αφορούν την

την εργασία επικεντρώνεται στον πειραματισμό

αποτύπωση ή την αφήγηση που επικεντρώνεται σε

και στην περιγραφή της μεθόδου προσέγγισης

μια υφιστάμενη κατάσταση. Αυτό διευκρινίζει ότι

και εμβάθυνσης στη σχέση αυτή. Η μέθοδος

οι καταγραφές που συλλέγονται στην προκειμένη

ασχολείται αφενός, με το πως μπορεί να ανιχνευθεί

εστίαση δεν επεκτείνονται στο πεδίο προτάσεων

η αντίληψη του ανάγλυφου σε καταγραφές

και σχεδίων ή άλλων οραμάτων για την πόλη, αλλά

της πόλης - σε ποιές καταγραφές ευδοκιμούν

επικεντρώνονται στο πως προσλαμβάνεται και

τέτοια ίχνη - και αφετέρου, με το πως αυτές οι

καταγράφεται το εκάστοτε υφιστάμενο.

καταγραφές

Επισημαίνονται, ωστόσο, δύο εκδοχές σχετικών

οργανώνονται,

ενσωματώνοντας,

διατηρώντας και αναδεικνύοντας τη δυναμικότητα

εξαιρέσεων

που

ενσωματώνουν

υφιστάμενο

των παραμέτρων της διερευνώμενης σχέσης. Οι

παρόν και υφιστάμενο παρελθόν, μαζί με ρητό

καταγραφές συλλέγονται και οργανώνονται σε

ή υπόρρητο σχεδίασμα του αστικού μέλλοντος:

πίνακα, συνοδευόμενο από ένα ευρετήριό τους,

Πρώτον, σκέψεις, προσδοκίες και οράματα για την

όπως παρατίθε(ν)ται πιο κάτω.

πόλη συχνά προβάλλονται, έστω και ως ίχνη, είτε στον τρόπο προσέγγισης και καταγραφής της πόλης είτε ακόμα και στην αιτία και το στόχο που υποκινεί μια καταγραφή. Αυτό υποδηλώνει, επιπλέον, ότι οι καταγραφές που συλλέγονται οφείλουν να έχουν συνείδηση της υποκειμενικότητας του υποκειμένου

/ 23 /

ή

των

υποκειμένων

υποκειμενικότητα

τους.

είναι,

Μια

άλλωστε,

πολλαπλή κάτι

καταγραφές της Αθήνας και καταγραφές του Ιλισ(σ)ού

που

επιδιώκει η μεθοδολογική λογική του ευρύτερου

Στις καταγραφές της Αθήνας που συλλέγονται,

ερευνητικού εγχειρήματος που παρουσιάστηκε

παρεμβάλλονται και πιο στοχευμένες υφιστάμενες

πιο πάνω. Η υποκειμενικότητα, εκτός από το

καταγραφές

ότι εκφράζεται μέσα από το περιεχόμενο της

ενισχυθεί η εξασφάλιση αφορμών σύγκρισης

καταγραφής, εκδηλώνεται και μέσα από τον

μεταξύ πόλης και ανάγλυφου εδάφους, όπως αυτό

τρόπο - τη μέθοδο προσέγγισης και αποτύπωσης

επικεντρώνεται στην προεκειμένη ροή νερού. Αυτές

της πόλης, ενσαρκώνοντας αιτία, μέσο και σκοπό

οι καταγραφές παρεμβάλλουν αφορμές για μια

της εκάστοτε απόπειρας. Δεύτερον, ορισμένες

αντίστροφη διαδικασία από αυτήν που επιχειρείται

προτάσεις και πολεοδομικά σχέδια προϋποθέτουν

στη δεδομένη εστίαση της εργασίας - θέτουν

χαρτογράφηση

να

έναν άλλο ‘πόλο’. Στις καταγραφές που έχουν ως

στήσουν το χάρτη υπόβαθρο πάνω στον οποίο

κύριο αντικείμενό τους τον Ιλισσό, μπορεί να γίνει

προβάλλονται και μετριούνται οι δυνατότητες

μια αντίστροφη ανάγνωση: να ανιχνευθούν τα

για μια νέα πόλη. Τέτοιες χαρτογραφήσεις

αποτυπώματα της πόλης. Οι καταγραφές της πόλης

ενδιαφέρουν το σύνολο των καταγραφών που

- της Αθήνας - συμπληρώνονται από καταγραφές

συλλέγονται στο πλαίσιο της εργασίας, εστιάζοντας

που βάζουν την πόλη στο παρασκήνιο και φέρνουν

στο υπόβαθρο των σχεδίων, χωρίς να στέκονται

στο προσκήνιο το υπόβαθρό της. Πρόκειται για

στο επίπεδο των προτάσεων. Αφορμή για αυτή τη

έτερες και παράλληλες προσεγγίσεις της πόλης

δεύτερη σκέψη αποτελούν ορισμένες απόπειρες

που συμβάλλουν στη διαστολή του εύρους μιας

χαρτογράφησης της Αθήνας που βρίσκονται κάτω/

συγκεκριμένης χρονικής στιγμής κατά τη διάταξη

πίσω από προτάσεις και σχέδια για την πόλη κατά

των καταγραφών στη χρονική κλίμακα εξέλιξης της

το χρονολογικό περιβάλλον της ανακύρρηξης της

πόλης.

της

πόλης,

προκειμένου

Αθήνας ως ελληνικής πρωτεύουσας, το 1833. Οι εν λόγω χαρτογραφήσεις κρίνονται σημαντικές, καθότι

αποτελούν

τις

πρώτες

απόπειρες

επιστημονικής μέτρησης και καταγραφής του πεδίου - του υπόβαθρου και της πόλης - της τότε (ανα)συγκροτούμενης Αθήνας, όπως εξηγείται και στη συνέχεια.

/ 24 /

του

Ιλισ(σ)ού,

προκειμένου

να

προκειμένου να περιγραφεί ο τρόπος με τον οποίο

1.1 Πλήθος καταγραφών

λειτουργεί το δεδομένο σκεπτικό. Διευκρινίζεται, Οι καταγραφές που αναζητούνται ενδιαφέρονται

λοιπόν, πως οι παρατιθέμενες καταγραφές δεν

για διαφορετικές αναγνώσεις και αφηγήσεις της

είναι εξαντλητικές, αλλά συλλέγονται ως δείγματα

πόλης μέσα από υφιστάμενο υλικό εικόνας και

ενός φάσματος τρόπων καταγραφής μέσα από

λόγου. Αναζητάται ένα πλήθος καταγραφών, το

διαφορετικές φάσεις της αστικής συνθήκης κατά

οποίο είναι θεμιτό να ενσωματώνει ετερογένεια

την πορεία της στο χρόνο. Ως εκ τούτου, η παρούσα

και, κατ’ επέκταση, μια πιθανότητα αποκάλυψης

εστίαση της εργασίας δε δύναται ούτε και έχει την

διαφορετικών

ή

πρόθεση να συγκροτήσει κάποια εγκυκλοπαίδεια

αντιθετικών και αντιφατικών, της πόλης, τόσο

καταγραφών προς μια εξαντλητική ιστοριογραφία

μεταξύ διαφορετικών χρονικών στιγμών όσο και

της διερευνώμενης σχέσης, παρότι επεκτεινόμενη

στην κλίμακα πυκνωμάτων από στιγμιότυπα μιας

και εμπλουτιζόμενη μπορεί να συμβάλλει σε κάτι

προσδιορισμένης χρονικής περιόδου. Ο δεδομένος

τέτοιο. Ο δοκιμαστικός χαρακτήρας της δεδομένης

προσανατολισμός

εργασίας

πτυχών,

συμπληρωματικών

ετερογένειας

του

πλήθους

πειραματίζεται

με

μεθοδολογικά

στρώνει τη βάση - μία βάση δεδομένων - πάνω

εργαλεία εμβάθυνσης στην αναζητούμενη σχέση

στην οποία μπορεί να στηριχθεί και να αντλήσει

μεταξύ τοπο-γραφίας, αντίληψής της και αστικής

στοχευμένα υλικό η μεθοδολογική κατεύθυνση που

εξέλιξης. Η παρούσα ‘δοκιμή’ δίνει μεγαλύτερο

αφορά τη σημειακή εμβάθυνση σε αποσπάσματα

βάρος στην κάλυψη ενός εύρους που αφορά

καταγραφών. Η έμφαση στην ετερογένεια ενισχύει

το χρόνο και τον τρόπο προσέγγισης της πόλης,

τη δυνατότητα για μια συγκριτική θεώρηση

επιδιώκοντας να λειτουργήσει ως αφορμή για το

διαφορετικών αποτυπωμάτων της σχέσης μεταξύ

σχηματισμό ενός φάσματος, που βασίζεται σε

αντίληψης του ανάγλυφου του εδάφους και

ορισμένα δείγματα, πρωταρχικά αντλούμενα από

αστικής συνθήκης, όπως έχει περιγραφεί ως

την ιστοριογραφία της Αθήνας.

σημαντική πιο πάνω.

1.2 Εύρος του πλήθους των καταγραφών μέσα από δύο παραμέτρους

Οι συλλεγόμενες υφιστάμενες καταγραφές της Αθήνας, όπως περιλαμβάνονται στην παρούσα εργασία, είναι δειγματοληψίες - αποσπάσματα

Προκειμένου

- αναγνώσεων της πόλης, υπό το πρίσμα

εύρος του πλήθους δειγμάτων, οι καταγραφές

αναζήτησης ιχνών του Ιλισ(σ)ού και του ευρύτερου

συλλέγονται ως προς δύο άξονες κριτηρίων:

ανάγλυφου πεδίου στο οποίο εντάσσεται η ροή

πρώτον, ως προς τη θέση τους στην εξέλιξη της

του. Στο πλαίσιο του πειραματικού σταδίου, όπου

πόλης στο χρόνο και δεύτερον, ως προς τη μέθοδο

βρίσκεται η διερεύνηση της μεθοδολογίας, κρίνεται

καταγραφής και περιγραφής που η κάθε περίπτωση

πως δείγματα αναγνώσεων αρκούν, για αρχή,

αντλεί, οργανώνει και επικοινωνεί το περιεχόμενό

/ 25 /

να

σχηματιστεί

το

δεδομένο

της. Η μέθοδος προσέγγισης περιλαμβάνει το μέσο

Η πρώτη περίοδος είναι αυτή γύρω από το

γραφής και το πεδίο της καταγραφώμενης πόλης

έτος 1833, όπου είναι το κρίσιμο σημείο της

- το σήμειο λήψης και εκπομπής της εκάστοτε

αστικοποίησης της Αθήνας. Επιπλέον λόγο, για

πληροφορίας. Και οι δύο τύποι κριτηρίων συνάδουν

τον οποίο δίνεται έμφαση σε αυτή την περίοδο,

με μια ευρεία διαφορετικότητα υποκειμένων

αποτελεί το γεγονός ότι το 1842 αποτελεί μια

προσέγγισης και καταγραφής της πόλης: Τα

κομβική στιγμή για τις μεθόδους χαρτογραφίας

υποκείμενα των καταγραφών είναι διαφορετικά

που καθιστά εφικτές η ίδρυση και η λειτουργία

τόσο στην κλίμακα του χρόνου όσο και στο πλαίσιο

(το 1846) του Αστεροσκοπείου Αθηνών. Όπως

μιας ορισμένης χρονικής περιόδου. Επιπλέον, η

διαπιστώνει ο Κορρές (2010, 10), η ίδρυση του

διαφορετικότητα των υποκειμένων στο πλήθος

Αστεροσκοπείου Αθηνών συνδέεται με τη “θέσπιση

των καταγραφών, που συλλέγονται εδώ, έγκειται

επίσημου συστήματος γεωδετικής αναφοράς”,

και ως προς το πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο

το οποίο ενίσχυσε τη δυνατότητα για ακρίβεια

εντάσσονται, δεδομένου ότι προέρχονται από

μετρήσεων των μορφολογικών χαρακτηριστικών

διαφορετικές γεωγραφικές συντεταγμένες. Στην

του ανάγλυφου του εδάφους. Οι γνωστοί χάρτες

εν λόγω διάνοιξη του εύρους των καταγραφών

που συνοδεύουν αναφορές στα πρώτα σχέδια της

συμβάλλει η συμπερίληψη περιγραφών από

Αθήνας ως πρωτεύουσας της Ελλάδας, αυτός του

διάφορους περιηγητές που επισκέφτηκαν την

Κλεάνθη - Σάουμπερτ και του Κλέντσε βρίσκονται

Αθήνα, είτε στοχευμένα είτε ως στάση του

κοντά σε αυτή την κομβική στιγμή για την Αθηναϊκή

περάσματος ενός ευρύτερου ταξιδιού, όπως

χαρτογραφία. Πιο συγκεκριμένα, ο Παπαγεωργίου

η περίπτωση αυτή παρουσιάζεται ως είδος

Βενετάς (2010, 16) εντοπίζει το χάρτη Κλεάνθους -

καταγραφής κατά τη συγκρότηση του πίνακα -

Schaubert (1831-1832) ως την “πρώτη τοπογραφική

ευρετηρίου καταγραφών στη συνέχεια.

αποτύπωση της παλιάς Αθήνας με τοπογραφικά όργανα”, όπως ανιχνεύει μέσα από “επιστολή

1.2.1 Η παράμετρος του χρόνου:

του Κλεάνθη προς τον βασιλέα Όθωνα”. Πιο

χρονολογικό εύρος καταγραφών

συγκεκριμένα, παρατηρώντας τους χάρτες μέχρι και λίγα χρόνια μετά από τον χάρτη του Κλεάνθη

Η διαφορετικότητα των καταγραφών, αρχικά,

- Schaubert, διαπιστώνεται πως η ένταση της

έγκειται στη χρονολογία της κάθε περίπτωσης,

ανάγλυφης μορφής του εδάφους

προκειμένου να δημιουργηθεί ένα εύρος ικανό να

απεικονίζεται διαμεσολαβώντας μια εντύπωση

παρακολουθήσει την εξέλιξη της πόλης στο χρόνο.

των πτυχώσεων του εδάφους, ποιοτικά, όπως αυτές

Σε αυτή την κλίμακα του χρόνου, υπό το πρίσμα

‘αγριεύουν‘ καθώς το αθηναϊκό πεδίο ανυψώνεται

των δεδομένων της εστίασης της παρούσας

σχηματίζοντας λόφους και βουνά. Αυτός ο τύπος

μεθοδολογικής κατεύθυνσης, δίνεται έμφαση σε

απόδοσης του ανάγλυφου του εδάφους αποτελεί

δύο χρονικές περιόδους.

μια κατά προσέγγιση απεικόνιση, χωρίς να δίνει

/ 26 /

τείνει να

υψομετρική και μετρική πληροφορία: πρόκειται

την αντίληψη του ανάγλυφου του εδάφους στη

για μια ελεύθερη απόδοση μιας εντύπωσης της

δεδομένη περιοχή της Αθήνας.

τρίτης διάστασης του ανάγλυφου του εδάφους, αποκαλύπτοντας ίχνη της χωρικής αντίληψης του

Μία ακόμα περίοδος που σημειώνεται, παρότι

εκάστοτε χαρτογράφου. Επιπλέον διαπίστωση

δε

αποτελεί το γεγονός ότι σε ορισμένους χάρτες

συλλεγμένων

οι διαγραμμίσεις αυτές σημειώνονται μόνο στο

πλαισιώνει το έτος 1896, τη χρονιά των πρώτων

περιβάλλον των λόφων - εκεί όπου η ένταση του

Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα. Αντίστοιχη

ανάγλυφου του εδάφους αυξάνεται απότομα,

σκέψη ενσωματώνεται και στην περίοδο γύρω από

υποδηλώνοντας μια αντίστοιχη συνάντηση της

το 1906, όπου επαναλήφθηκε μια διεξαγωγή Ολ.

αντίληψης με την έξαρση της τοπογραφίας.

Αγώνων. Οι δεδομένες χρονολογίες σημειώνονται

Εκεί όπου το ανάγλυφο του εδάφους δεν έχει

ως η στιγμή ενός γεγονότος που, μαζί με τη

έντονη κλίση, δε σημειώνεται κάτι πάνω στο

γενικότερη

χάρτι - το αναπαριστώμενο πεδίο μένει κενό,

μπορεί να συνδεθεί με μια ώθηση στην ορμή της

αποκαλύπτοντας

για

αθηναϊκής αστικοποίησης και ειδικότερα με τον

την εμπειρία της τοπο-γραφίας, μέσα από την

αστικοποιητικό χαρακτήρα των τεχνικών έργων

παρουσία ή την απουσία διαγραμμίσεων .

κοντά στον ποταμό Ιλισ(σ)ό, όπως επέβαλε η

Η αναπαράσταση της έντασης του ανάγλυφου του

γειτνίασή του με το Παναθηναϊκό Στάδιο. Το

εδάφους οπτικοποιείται με τη γραφή ισοϋψών

επιχείρημα αυτό επιβεβαιώνουν, σε επίπεδο

καμπυλών, ως τοπογραφική μέθοδος που έχει

καταγραφών τουλάχιστον, οι αλλεπάληλες

μετρήσει με ακρίβεια το ρυθμό ανύψωσης του

σχετικά συχνές εκδόσεις των οδηγών πόλης ‘Bae-

εδάφους, λίγα χρόνια αργότερα, γύρω στο 1862,

deker’ (βλ. ευρετήριο καταγραφών ενδεικτικές

στο ‘Σχέδιο Αθηνών’ του von Stranz, ταγματάρχη

περιπτώσεις) μεταξύ 1894 - 1909.

περαιτέρω

πληροφορία

συνοδεύεται

από

αντίστοιχη

καταγραφών,

τάση

αύξησης

είναι

του

πύκνωση αυτή

που

πληθυσμού,

και

του πρωσικού επιτελείου, σύμφωνα με τον Σε όλο αυτό το χρονολογικό εύρος, και κυρίως από

Παπαγεωργίου - Βενετά (2010, 19).

το 1830 και μετά, υπενθυμίζεται, για να έχει κανείς Η δεύτερη περίοδος, στην οποία η συλλογή των

στο πίσω μέρος του μυαλού του, το ευρύτερο κλίμα

καταγραφών δίνει έμφαση, αφορά την κάλυψη

που επικρατούσε στην Ευρώπη: την ύπαρξη των

του Ιλισσού από το δρόμο, που, σύμφωνα με

Διεθνών Βιομηχανικών Εκθέσεων (1850 -1900), που

τον Παπαδάκη (1997, 12), ξεκίνησε το 1936 και

λαμβάνουν χώρα σε πόλεις της Κεντρικής Ευρώπης,

ολοκληρώθηκε το 1961. Η δεύτερη αυτή έμφαση

εντός

εξηγείται από την εκτίμηση πως η κάλυψη του

εκβιομηχάνισης. Παρότι η Ελλάδα βρισκόταν σε

Ιλισσού αποτελεί ένα επιπλέον συμβολικό σημείο

άλλο στάδιο, σε σχέση με το εν λόγω πνεύμα, αυτό

τόσο για την αστικοποίηση της πόλης όσο για

δεν αναιρεί το υπόβαθρο των επισκεπτών της.

/ 27 /

ευρύτερου

κλίματος

αστικοποιητικής

1.2.2 Η παράμετρος του τρόπου:

κάποια δισδιάστατη εικόνα - στο χαρτί - ή άλλη

το εύρος των μέσων και των τρόπων προσέγγισης

τρισδιάστατη

και καταγραφής

μακέτα) πάνω στην ύλη. Η καταγραφή στη

αναπαράσταση

(π.χ.

γλυπτική,

δεύτερη αυτή εκδοχή νοείται ως αντικείμενο. Οι Ένα επιπλέον σύνολο παραμέτρων, εκτός από το

περισσότερες καταγραφές, όπως διαπιστώνεται

θέμα του χρόνου, προκύπτει αφενός, από το μέσο

και από τον παρατιθέμενο πίνακα, χρησιμοποιούν

γραφής με το οποίο εκφράζεται και αποτυπώνεται

και τους δύο τύπους μέσων - και λόγο και εικόνα -

μία προσέγγιση και αφετέρου, από το πεδίο

κατά την επικοινωνία περιεχομένου τους.

προσέγγισης της πόλης, το σημείο λήψης και εκπομπής της πληροφορίας. Το σημείο εκπομπής

Όλες οι μορφές λόγου, σε διαφορετικό βαθμό

της πληροφορίας σχετίζεται με το πεδίο απ’ όπου η

ανά είδος και ανά εντοπισμένη περίπτωση,

εκάστοτε εικονιζόμενη ‘πόλη’ της κάθε καταγραφής

φέρουν την υποκειμενικότητα του υποκειμένου

μεταδίδει την πληροφορία του εαυτού της. Για

τους και διατηρούν ίχνη από την αντίληψη και

παράδειγμα, μπορεί να εμφανίζεται ολόκληρη

την εμπειρία του καταγραφόμενου χώρου. Αυτό

η πόλη ή ένα απόσπασμά της, από ‘ψηλά’ ή από

κρίνεται πως συμβαίνει ακόμα κι αν ο συγγραφέας

‘κάτω’, κατά την ανάβαση του υποκειμένου της

της καταγραφής διατείνεται ότι αυτό που γράφει

εκάστοτε γραφής σε δορυφόρο ή σε αεροπλάνο

είναι κάτι ‘αντικειμενικό’˙ ακόμα κι αν ο λόγος μιας

που πετούν πάνω από την πόλη, σε κάποιο λόφο, ή

καταγραφής αναπαράγει κάποια επικρατούσα

σε ένα δρόμο. Το σημείο λήψης της πληροφορίας,

άποψη, πάντα αυτή η αναπαραγωγή είναι μια

αν δεν αναφέρεται από το υποκείμενο της κάθε

διαμεσολάβηση που δεν μπορεί να αποδεσμευτεί

περίπτωσης γραφής, μπορεί να υποννοηθεί μέσα

από τη διάσταση της υποκειμενικότητας του

από το πως και από το που γίνεται αντιληπτό

υποκειμένου της. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις

αυτό το οποίο απεικονίζεται ή λέγεται - γράφεται.

κάπου υπάρχει κάποια αφορμή για να προσεγγίσει

Η απεικόνιση μιας άποψης της πόλης, λόγου

και να ερμηνεύσει κανείς μια εκδοχή αντίληψης

χάρη, φανερώνει από που μπορεί να ελήφθη μια

του χώρου και του ανάγλυφου του εδάφους, στο

φωτογραφία ή να σχεδιάστηκε κάποιο πανόραμα,

πλαίσιο των όρων της διερεύνησης που απασχολεί

επί τόπου ή εκ των υστέρων.

το παρόν εγχείρημα. Πιο συγκεκριμένα, οι λέξεις που

επιλέγει

το

υποκείμενο

της

εκάστοτε

καταγραφής να χρησιμοποιήσει, η σύνταξη και

1.3 Το μέσο γραφής: μεταξύ εικόνας και λόγου

η διάρθωση των ιδεών, το ύφος του λόγου είναι Ξεκινώντας από το μέσο γραφής αυτό, καταρχάς,

μερικά στοιχεία, ικανά να αποκαλύψουν ίχνη μιας

διακρίνεται μεταξύ εικόνας και λόγου. Κάποια

καταγεγραμμένης αντίληψης στο χαρτί. Ο λόγος

καταγραφή μπορεί να περιγράφει την πόλη είτε

αποτυπώνεται μέσα από κείμενο ή πιο αυτόνομες

μέσα από διάφορες μορφές λόγου είτε μέσα από

λέξεις και φράσεις. Η πιο σύνηθης περίπτωση

/ 28 /

λόγου είναι αυτή του κειμένου και συναντάται υπό

ή Κορρές 2009, 13), όπου την περιγραφικότητα

διάφορες μορφές - είδη που ενίοτε συνυπάρχουν,

της σχεδιασμένης εικόνας συμπληρώνουν και

συνδιαμορφώνοντας

καταγραφή.

επισημαίνουν ανά σημεία αντιστοιχίσεις με σημεία

ορισμένα

ενός υπομνήματος. Στο πλαίσιο των όρων της

κείμενα αλληλοδιεισδύουν το ένα το άλλο, ως

διερευνώμενης σχέσης κατά την παρούσα εργασία,

αποσπάσματα. Η πιο χαρακτηριστική τέτοια

οι σημειώσεις αυτές - και στα δύο σχεδιογραφήματα

περίπτωση είναι η αναφορά στον ‘Φαίδρο’ του

- εμπλουτίζουν σε διάφορα σημεία, όχι μόνο το

Πλάτωνα (2006), ειδικά όσον αφορά καταγραφές

ευρύτερο πεδίο της τότε αντιληπτής Αθήνας,

που επικεντρώνονται στον Ιλισ(σ)ό.

αλλά στέκονται σε περισσότερα από ένα σημεία

Επιπρόσθετα,

μια

παρατηρείται

πως

κατά την ανάβαση - κατάβαση στους λόφους της Ακρόπολης - Φιλοπάππου και του Λυκαβηττού.

α. Λόγος: μορφές κειμένων

Αυτού του τύπου η ενίσχυση της εικόνας από μονολεκτικό ή λακωνικό λόγο μπορεί να εντοπιστεί

υπόμνημα

στην σύγχρονη επισημείωση ‘τοπόσημων’ τόσο Μία πρώτη μορφή λόγου είναι κείμενα ή λέξεις

σε τυπωμένους χάρτες της πόλης, όσο και σε

που συνοδεύουν και επεξηγούν - ερμηνεύουν ή

αυτόν του δορυφόρου (π.χ. google maps). Ωστόσο,

σχολιάζουν μια εικόνα. Πρόκειται για το υπόμνημα

παρατηρείται πως κατά την σύγχρονη εποχή τα

που συνοδεύει, ως επεξηγηματικό συμπλήρωμα,

σημεία αυτά τείνουν να ταυτίζονται μεταξύ των

ένα χάρτη ή άλλες εκφάνσεις εικόνας. Το υπόμνημα

διαφορετικών χαρτών, τουλάχιστον όσον αφορά

αυτό είναι είτε κάποιο συμπαγές σύντομο κείμενο

τους χάρτες του εμπορίου και τους τουριστικούς

είτε σκέτες λέξεις. Ακόμα και ο τίτλος ενός χάρτη ή

χάρτες, χωρίς αποκλίσεις επαρκείς να σημειώσουν

μιας εικόνας, κρινόμενος ως προσδιοριστικός και

διαφορετικές προσεγγίσεις της πόλης.

επεξηγηματικός, σημειώνεται - εδώ - ως υπόμνημα. περιγραφή περιηγητή

Χαρακτηριστικά είναι τα υπομνήματα χαρτών, όπου επεξηγούν και επισημαίνουν ανά σημεία την πληροφορία της εικόνας. Τα σημεία αυτά συνήθως

Η πιο σύνηθης μορφή λόγου που εμφανίζεται

είναι επισημάνσεις που προσθέτουν επίπεδα (lay-

στις παρατιθέμενες στον πίνακα καταγραφές

ers) πληροφορίας στην εικόνα˙ είναι σημαίνοντα

είναι οι περιγραφές περιηγητών, κάποιες από

που προσίδουν ένα είδος πληροφοριακού και

τις οποίες περιλαμβάνουν και εικόνες (π.χ. τα

νοηματικού ανάγλυφου στις δύο διαστάσεις της

σχεδιογραφήματα του Jacob Spon και του George

εικόνας ενός χάρτη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα

Wheler στα αντίστοιχα συγγράμματά τους). Οι

είναι ο χάρτης - σχεδιογράφημα του Jacob Spon (βλ.

περιπτώσεις αυτές είναι μαρτυρίες και σημειώσεις

ευρετήριο ή Κορρές 2009, 12) καθώς και ομοειδής

εντυπώσεων περιηγητών που πέρασαν από την

χάρτης των Καπουτσίνων Μοναχών (βλ. ευρετήριο

Αθήνα είτε στο πλαίσιο κάποιου ευρύτερου

/ 29 /

Αthenes - Σχεδιογράφημα Jacob Spon (Κορρές 2009, 12)

Αthenes - χάρτης Καπουτσίνων Μοναχών (Κορρές 2009, 13)

ταξιδιού τους είτε ως μοναδικό τους προορισμό.

(Δήμος Αθηναίων 2002) όσο και ένα δείγμα από

Κάποια από αυτά τα ‘περάσματα’ αφορούν

τους σύγχρονους οδηγούς πόλης, όπως αυτός του

πιο παρατεταμένη - χρονικά - διαμονή στην

εκδοτικού οίκου Lonely Planet (2009), προσεγγίζουν

Αθήνα.

αυτά,

την πόλη ανά ενότητες που αφορούν είτε το τί

ανάλογα με την έκταση, τη χρονική περίοδο

παρέχει η πόλη (π.χ. φαγητό, ξενοδοχεία, καφενεία,

που καλύπτουν, το περιεχόμενο και το ύφος

εστιατόρια) ανά περιοχή είτε μια παρουσίαση

τους, ενέχουν και αυτοβιογραφική αξία, καθότι

‘της ιστορίας’ της, πάνω στην οποία αρθρώνονται

αποκαλύπτουν αποσπάσματα της ζωής, πτυχές

προτεινόμενα τοπόσημά της.

της προσωπικότητας και του ευρύτερου τρόπου

Επιπρόσθετος λόγος, που καθιστά τους δύο

σκέψης του εκάστοτε περιηγητή - υποκειμένου

τύπους κειμένων διακριτά μέσα περιγραφής και

περιγραφής. Οι περιγραφές αυτές, σε ορισμένες

καταγραφής της πόλης, είναι το υποκείμενο που

περιπτώσεις, παίρνουν τη μορφή ημερολογίου

υπογράφει την εκάστοτε περίπτωση. Τα κείμενα

ενός ταξιδιού, όπως για παράδειγμα, συμβαίνει

των περιηγητών εκθέτουν μια προσωπική μαρτυρία

στην περίπτωση του Παυσανία.

για την πόλη, η οποία έχει προσδιορισμένο

Ορισμένα

από

τα

κείμενα

υποκείμενο,

ανέξαρτητα

από

μια

πιθανή

μεταγενέστερη τουριστική αξία της καταγραφής.

οδηγός πόλης

Αντιθέτως, συγγραφέας των πιο σύγχρονων βρίσκονται

οδηγών πόλης είναι κάποιο απρόσωπο υποκείμενο

πολύ κοντά με τη μορφή των κειμένων που

υπό το όνομα κάποιου εκδοτικού οίκου (π.χ. Lonely

συγκροτούν τους οδηγούς πόλης. Ορισμένες

Planet) που συνήθως αναπαράγει οδηγίες χρήσης

περιπτώσεις

της πόλης, κατασκευάζοντας τη φήμη και ενίοτε

Οι

περιγραφές

των

περιηγητών

περιγραφών

αξιοποιήθηκαν

και

και το παρελθόν συγκεκριμένων περιοχών της.

ως τουριστικοί οδηγοί περιήγησης στην πόλη, αλλά χωρίς να συγκροτούνται εξ αρχής με αυτό

δοκίμιο/ πραγματεία

το σκοπό. Οι οδηγοί πόλης κρίνονται ως μια διακριτή μορφή κειμένου, καθότι, ειδικά στην πιο σύγχρονη μορφή τους, διαμορφώνονται και

Άλλη περίπτωση μορφής κειμένου είναι οι

κατασκευάζονται με συγκεκριμένο σκοπό, αυτόν

καταγραφές που είναι είτε κάποιο δοκίμιο είτε μια

της τουριστικής καθοδήγησης και όχι το μοίρασμα

εκτενέστερη πραγματεία. Σε αυτή την κατηγορία

μιας ταξιδιωτικής εμπειρίας. Οι οδηγοί πόλης,

εντάσσονται

επιχειρούν να ταξινομήσουν μια τυποποίηση των

δοκιμιακής γραφής, ανάλογα με το ύφος η έκθεση

συστατικών της πόλης. Αυτό μπορεί να το εντοπίσει

κάποιας μελέτης, και τον προσανατολισμό του

κανείς, ξεφυλλίζοντας και του δύο οδηγούς πόλης

κειμένου κάθε παραδείγματος. Μια περίπτωση

που παρατίθενται στις συλλεγμένες καταγραφές

αποτελεί το κείμενο που είναι έρευνα ή μέρος

του πίνακα. Τόσο ο ‘οδηγός των Αθηνών’ του 1906

έρευνας. Τέτοιο κείμενο είναι, για παράδειγμα,

/ 32 /

πολλές

υποπεριπτώσεις

ειδών

άρθρο ή η έκθεση κάποιας μελέτης, υποκινούμενης

ανάλυση θα μπορούσε να αποτελέσει ο λόγος του

είτε από την πρωτοβουλία κάποιου ατόμου είτε

κειμένου ‘ Η λατόμησις των λόφων’, που έγραψε

από το πλαίσιο ενός ευρύτερου ερευνητικού

γύρω στο 1966 ο Μπίρης μέσα στο έργο του Αι

εγχειρήματος.

Αθήναι (Μπίρης 2005, 71-73), και ο χρονολογικά

Οι περιπτώσεις κειμένων αποτίμησης κάποιας

κοντικός (1954) λόγος του Πικιώνη στο κείμενο

έρευνας

μια

‘Γαίας Ατίμωσις’ (Πικιώνη, Παρούσης 2000, 127-

του

133). Και τα δύο κείμενα περιστρέφονται γύρω

αντικειμένου τους, χρησιμοποιώντας τεκμήρια,

από την ίδια θεματική, το καθένα με το δικό του

αποδείξεις και μετρήσεις. Τέτοιου τύπου είναι τα

τρόπο και λόγο. Παρόλα αυτά ο λόγος του Πικιώνη

κείμενα που περιλαμβάνονται σε ιστοριογραφικά

χαρακτηριζεται από πιο έντονο συναισθηματισμό

συγγράμματα, όπως για παράδειγμα στο έργο του

και λυρικότητα σε σχέση με αυτό του Μπίρη, το

Κορρέ (2010), του Τραυλού (2005) και του Μπίρη

οποίο, επικοινωνώντας τις θέσεις και ιδέες του

(1971 & 2005). Σε αυτή την κατηγορία εντάσσεται και

υποκειμένου του, θεμελιώνεται μέσα από την

το σύγγραμμα του πολιτικού μηχανικού Παπαδάκη

στοχευμένη παράθεση ιστορικών γεγονότων.

-

μελέτης

επιστημονική

διακρίνονται

διάθεση

από

προσέγγισης

(1997), το οποίο αποτελεί, επίσης, παράδειγμα καταγραφής που εστιάζει στον ‘Ιλισό’ και όχι

Διευκρινίζεται,

επιπλέον,

απευθείας στην Αθήνα. Η επιστημονική διάσταση

περιγραφές

των ερευνητικών αυτών εκθέσεων, με αφορμή

πραγματείες, αλλά σημειώνονται ως ξεχωριστή

την περίπτωση του Παπαδάκη, δε σημαίνει ότι

κατηγορία περιγραφών, προκειμένου να τονίσουν

φέρουν κατ’ ανάγκην κάποια ‘αντικειμενικότητα’

την περίπτωση αυτή.

περιηγητών

πως είναι

ορισμένες δοκίμια

ή

που καθιστά πιο δισδιάκριτο το υποκειμενικό λογοτεχνία/ ποίηση

στοιχείο. Ακόμα και ο τίτλος της μελέτης του Παπαδάκη, ‘Ιλισός: ‘το Ιερό του “Άστεως” ποτάμι που εξαφανίστηκε’, ενσωματώνοντας την επιλογή

Ξεχωριστή κατηγορία κειμένων συστήνεται από

γραφής του Ιλισού με ένα σίγμα και όχι με δύο,

περιπτώσεις με πιο λογοτεχνική και ποιητική

εμπεριέχει μια ποιητικότητα που περιγράφει

διάθεση, όπως είναι λογοτεχνικά κείμενα, ποιήματα

μια σκέψη - αντίληψη - θέση του συγκεκριμένου

ή οι στίχοι κάποιου μουσικού τραγουδιού. Σε αυτό

υποκειμένου. Κοντά στην επιστημονική εκδοχή

το είδος μέσων έκφρασης λόγου θα μπορούσε,

δοκιμίου ή πραγματείας, αλλά με πιο χαλαρή

επιπλέον, να ενταχθεί το κείμενο ή οι διάλογοι

δέσμευση προς μια τέτοια επιστημονική υπόσταση,

ενός θεατρικού έργου. Αντίστοιχη ένταξη αφορά

κρίνεται

δοκιμίων

και το κείμενο και τους διαλόγους που συνοδεύουν

στοχαστικής

την κινούμενη εικόνα σε κάποιο κινηματογραφικό

φύσης, από τον Φαίδρο του Πλάτωνα μέχρι και

έργο. Η ποιητική και λογοτεχνική διάσταση του

κείμενα του Πικιώνη. Ενδιαφέρουσα συγκριτική

λόγου αυτών των κειμένων δεν αναιρεί την πιθανή

πως

λογοτεχνικής,

βρίσκεται

ο

φιλοσοφικής

λόγος και

/ 33 /

με μηχάνη-μα

αυτοβιογραφική και ιστοριογραφική τους αξία, ειδικά αν μια θεώρησή τους συμπεριλάβει τη χρονολογία γραφής και έκδοσής τους, μαζί με το

Ένας χάρτης ή μια προοπτική απεικόνιση της

περιεχόμενό τους.

πόλης, τύπου bird’s eye view, όπως προκύπτει από πρακτικές αεροφωτογράφησης είναι αποτυπώσεις

β. Εικόνα

της πόλης διαμεσολαβημένες με τη βοήθεια κάποιας μηχανής. Αντίστοιχα διαμεσολαβημένη

Η εικόνα αυτούσια ή σε συνδυασμό με λόγο

είναι και η σχεδίαση ενός χάρτη της πόλης ή

διακρίνεται επίσης σε διάφορες εκδοχές της.

μιας φωτορεαλιστικής απόδοσής της μέσα από

Μια πρώτη διάκριση αφορά την δισδιάστατη και

κάποιο σχεδιαστικό πρόγραμμα υπολογιστή. Μια

την τριδιάστατη μορφή μιας αναπαράστασης:

φωτογραφική μηχανή μπορεί να αποτυπώσει

στο χαρτί ή ως αντικείμενο. Οι περιπτώσεις που

ένα πανόραμα της πόλης ή ένα πιο εστιασμένο

βρίσκονται ‘στο χαρτί’ επικρατούν στο σύνολο

απόσπασμά της.

των συλλεγμένων καταγραφών και διακρίνονται

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, παρότι μεσολαβεί

περαιτέρω υπό δύο τύπους κριτηρίων: ως προς το

τη διαμεσολάβηση της αντίληψης μια μηχανή,

μέσο γραφής και ως προς το τι η εικόνα απεικονίζει

το υποκείμενο είναι παρόν στην καταγραφή

και από που προσεγγίζει την πόλη μεταξύ ‘από

μέσα από την επιλογή του καρδαρίσματος, την

πάνω’ - από ‘ψηλά’ και ‘από κάτω’. Αυτή η διάκριση

επεξεργασία χρωμάτων ή άλλου μονταρίσματος

εμπλουτίζει την περιγραφή του ‘πως’ προσεγγίζεται

του περιεχομένου μιας εικόνας. Ως εκ τούτου,

η πόλη, ποιά είναι η ‘πόλη’- το πεδίο της πόλης που

μέσα από τα χαρακτηριστικά αυτών των επιλογών

καταγράφεται, παραπέμποντας στο σημείο λήψης

μπορεί κανείς να προσεγγίσει ίχνη της αντίληψης

και εκπομπής της πληροφορίας.

που εν προκειμένω αφορά το ανάγλυφο του εδάφους.

β.1 Στο χαρτί: στο χέρι Καταρχάς, όσον αφορά το μέσο απεικόνισης, οι τρόποι γραφής στο χαρτί, μεταξύ χειρισμού

Ένα σχέδιο - σκίτσο ή μια ζωγραφιά μπορούν να

κάποιας

ή

αφαιρέσουν στοιχεία του χώρου και να γράψουν

σχεδίαση σε υπολογιστή) και του χειροκίνητου

μόνο όσα θέλουν και κρίνουν σημαντικά προς

‘μολυβιού’, διαμορφώνουν και έναν αντίστοιχο

έκθεση. Στην περίπτωση αυτή το χέρι γράφει το ίδιο

βαθμό αναγνωσιμότητας ιχνών της αντίληψης του

εκ του μηδενός αυτό που βλέπει, είτε κατευθύνεται

υποκειμένου της κάθε σύνταξης χάρτη.

από κάποιους κανόνες και στόχους είτε το κάνει

μηχανής

(π.χ.

αεροφωτογραφία

εντελώς ελεύθερα, αυθόρμητα και συνειρμικά. Κάτι τέτοιο ευδοκιμεί στις περιπτώσεις των

/ 34 /

σχεδιογραφημάτων, όπως προσδιορίζονται πιο

καθιστά προσβάσιμο ένα διάγραμμα της πόλης, ένα

κάτω.

χάρτη της, συμπυκνώνοντας όλες τις διαστάσεις της πόλης στις δύο διαστάσεις του χαρτιού.

Ένα σχεδιογράφημα (π.χ. χάρτης του Jacob Spon) ή bird’s eye view

ένας χάρτης που είναι σχεδιασμένος στο χέρι δίνει στοιχεία από την εμπειρία και το βίωμα του χεριού μέσα από τον τρόπο που η κίνησή του γράφει και

Κοντά στην περίπτωση της από ‘πάνω’ προσέγγισης

εκφράζεται χωρίς πρωτόκολλα στο χαρτί.

της πόλης, αλλά με μία τάση για προσγείωση προς

Σε αυτή την περίπτωση εντάσσονται και οι

τα ‘κάτω’ βρίσκονται απεικονίσεις τύπου ‘bird’s eye

διαγραμμίσεις που αναπαριστούν τις εντάσεις

view’. Στην περίπτωση των απεικονίσεων τύπου

της κλίσης του εδάφους σε χάρτες, όπως αυτός

bird’s eye view η τρίτη διάσταση της πόλης, ανάλογα

του Coubault, του Κλεάνθη - Schaubert, ακόμα

και με την εκάστοτε εστίαση, αρχίζει να εμφανίζεται

κι αν βασίζονται σε επιστημονικές μετρήσεις. O

υπό διάφορες προοπτικές κλίσεις. Πρόκειται

τρόπος που η γραφή του χεριού αποδίδει, είτε

για προοπτικές απεικονίσεις, μεγαλύτερων ή

με διαγραμμίσεις είτε με ισοϋψείς καμπύλες, την

μικρότερων, συνόλων της πόλης, όπως ευδοκιμούν

ανάγλυφη μορφή του εδάφους, ακόμα και μέσα

μέσα από αεροφωτογραφήσεις που συνήθως

από το πως πατάει το μολύβι ή την πένα στο χαρτί

είναι εφικτές κατά το ‘πέταγμα’ πάνω από την

μπορεί να δώσει στοιχεία για μια αντίληψη της

πόλη. Απεικονίσεις τύπου bird’s eye view συχνά

τοπο-γραφίας.

συνοδεύουν, ως εναλλακτική επιλογή επόπτευσης ενός αποσπάσματος πόλης, το δορυφορικό χάρτη, μέσα από εφαρμογές των googlemaps (http://www.

από ‘πάνω’

bing.com/maps/) ή της συγγενικής περίπτωσης Από ‘πάνω’ και από ‘ψηλά’, για παράδειγμα,

των

προσεγγίζει την πόλη η δορυφορική απεικόνιση

Περαιτέρω εστίαση στο ‘κάτω’ πεδίο της πόλης,

ενός χάρτη (π.χ. google maps). Ο δεδομένος τύπος

όσον αφορά τις διαδικτυακές εφαρμογές της goog-

εικόνας, εν μέρει ταυτιζόμενος με διαδεδομένους

le, καθίσταται δυνατή - εικονικά πάντα - αφενός,

χάρτες της πόλης στο διαδίκτυο ή σε έντυπα στο

μέσω της εφαρμογής street view και αφετέρου,

εμπόριο, απεικονίζει κάποιο σύνολο - απόσπασμα

μέσω εικόνων εστιασμένων σε αποσπάσματα,

της πόλης, αν όχι όλο το πεδίο που καταλαμβάνει

όπως προστίθενται από χρήστες, ως επιπρόσθετη

η έκταση της εκάστοτε αστικής συγκρότησης. Η

πληροφορία που, αντιστοιχιζόμενη σε σημεία του

από ‘πάνω’ εικόνα συγκεντρώνει μια απόπειρα

χάρτη, τον εμπλουτίζει.

επόπτευσης της πόλης, τη συγχρονίζει, από ‘πάνω’, υπό μια νοητή καθετότητα του βλέμματος προς το πεδίο εστίασης. Ο δεδομένος τύπος εικόνας

/ 35 /

bingmaps

(http://www.bing.com/maps).

εποπτική θεώρηση του συνόλου της πόλης. Η

σχεδιογράφημα

απόδοση της πόλης επιχειρεί να συνδυάσει σε μια Μεταξύ εικόνας του τύπου bird’s eye view και της

εικόνα την προοπτική της τρίτης διάστασης και,

λογικής του από ‘πάνω’, συμπεριλαμβανομένου και

πιο συγκεκριμένα, των στοιχείων που έχουν μια

του χάρτη, βρίσκεται η ιδιαίτερη περίπτωση των

χαρακτηριστική τρίτη διάσταση, όπως οι λόφοι

σχεδιογραφημάτων που συναντάται σε περιγραφές

Λυκαβηττός - Φιλοπάππου - Ακρόπολη, με τη

περιηγητών. Πολλά από τα σχεδιογραφήματα,

δισδιάστατη διαγραμματική λογική ενός χάρτη

όπως αυτό των Καπουτσίνων Μοναχών, αυτό του

του από ‘πάνω‘ της πόλης. Τρισδιάστατα δεν

Spon και αυτό του Wheler, συνδυάζουν στοιχεία

απεικονίζονται μόνο οι λόφοι, αλλά και ορισμένα

και της δισδιάστατης από πάνω προσέγγισης του

μνημεία - τοπόσημα, μαζί με το συμβολισμό των

χάρτη και στοιχείων προοπτικά απεικονισμένων

δέντρων στους αγρούς των αθηναϊκών περιχώρων.

προς τη λογική του τύπου bird’s eye view. Η

Επίσης, η προοπτική απόδοση της τρίτης διάστασης

παρατήρηση του πως συνδυάζονται αυτά τα δύο

δεν αφορά μόνο το ύψος των εικονιζόμενων

στοιχεία, μπορεί να αποκαλύψει ίχνη της αντίληψης

τοπόσημων, αλλά και τον όγκο τους, όπως

του υποκειμένου της εκάστοτε καταγραφής,

φαίνεται από την επισήμανση των πτυχώσεων του

ανάλογα και με την εκφραστικότητα της εκάστοτε

ανάγλυφου των λόφων και ειδικά του Λυκαβηττού.

γραφής. Τα σχεδιογραφήματα είναι νοητικοί

Οι αποστάσεις μεταξύ των εικονιζόμενων σημείων,

χάρτες της πόλης, εμφανίζοντας δυνατότητες μιας

όπως επίσης και τα ύψη των λόφων είναι μετρήσεις

ψυχογεωγραφικής ανάλυσης της σχέσης μεταξύ

ποιοτικές από το νου και το σώμα που κινείται στο

πόλης και υποκειμένου της καταγραφής.

ανάγλυφο του εδάφους. Η απόδοσή τους στο χαρτί προέρχεται από επεξεργασία και μέτρησή τους από το νου και την αντίληψη του Spon. Το σύνολο

με αφορμή το σχεδιογράφημα του Jacob Spon

της πόλης - η πόλη - καταγράφεται ως διάταξη του

των συνιστωσών της, όπως προκύπτει από τη

30

νόηση. Σε αυτές τις συνιστώσες, περιλαβάνονται

πιο πάνω), το οποίο φέρει τον τίτλο Αθήνα

χαρακτηριστικά του τόπου και του ανάγλυφου του

(Athenes), δηλώνοντας στον αναγνώστη πως

εδάφους, όπως είναι οι λόφοι και οι ροές του νερού.

αυτό που εικονίζεται είναι η πόλη της Αθήνας: Το

Η επισημείωση των σημείων περιλαμβάνει μια

σχεδιογράφημα αυτό είναι ένας νοητικός χάρτης

ξεκάθαρη έντονη παρουσία των ροών του νερού -

της πόλης. Η σύνταξη του εν λόγω χάρτη δείχνει να

με έμφαση στον Ιλισ(σ)ό και του ανάγλυφου του

έχει βασιστεί στην αντίληψη κατά τη μετακίνηση

εδάφους: τα κύρια συστατικά της πόλης, όπως

στην πόλη και πιθανότητα κατά την ανάβαση

ονοματίζονται σε συνοδευτικό υπόμνημα.

Εμβαθύνοντας σχεδιογραφήματος

στην του

περίπτωση Spon

(βλ.

σελ.

σε κάποιο ύψωμα - λόφο, νοτιοανατολικά της Αθήνας προκειμένου να προσεγγιστεί μια πιο

/ 36 /

πανόραμα

με αφορμή το πανόραμα του Stademann

Η περίπτωση των πανοραμάτων βρίσκεται λίγο

Όσον αφορά την περίπτωση του Πανοράματος

πιο κοντά στο ‘κάτω’ της πόλης σε σχέση με τις

της Αθήνας του Stademann, επισημαίνεται το

απεικονίσεις τύπου bird’s eye view. Και οι δύο

πλήθος των διαφορετικών απόψεων της πόλης.

περιπτώσεις είναι συγγενικές με την εποπτεία

Το ‘Πανόραμα της Αθήνας’, στο έργο αυτό,

του από ‘πάνω’. Τα πανοράματα επίσης βλέπουν

συγκροτείται από αποσπάσματα της πόλης,

απόψεις συνόλων της πόλης, αποκαλύπτοντας,

αποτυπωμένα σε σκίτσα απόψεών της, όπως

ωστόσο,

τρίτης

αποτυπώνονται από διαφορετικές περιοχές της

διάστασης της πόλης στο χαρτί, σε αντίθεση με τη

Αθήνας και με τη συνοδεία ενός χάρτη. Αυτή η

διστακτικότητα των απεικονίσεων τύπου bird’s eye

συγκροτούμενη

view. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα αποτελεί

μετακινήσεις του Stademann μεταξύ των σημείων

η λήψη μιας άποψης της πόλης από κάποιο

λήψης των απόψεων της Αθήνας. Προεκτείνοντας

λόφο, όπως είναι τα πανοράματα του Stademann

τη σκέψη αυτή, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί

(βλ. ευρετήριο). Τα πανοράματα προσεγγίζουν

πως o Stademann παρέχει τα κομμάτια ενός πάζλ

πιο εστιασμένα σύνολα της πόλης από ‘κάτω’,

της Αθήνας, προκειμένου ο κάθε αναγνώστης

πατώντας πάνω σε κάποιο σημείο του υποβάθρου

- θεατής του έργου του να στήσει το δικό του

της, που συνήθως είναι κάποιος λόφος ή βουνό.

πανόραμα της Αθήνας, ανάλογα με το τι θα

Η περιγραφική φράση ή λέξη που συνοδεύει μια

επιλέξει να δει και με ποιά σειρά. Ως εκ τούτου, το

τέτοια εικόνα, όπως συμβαίνει σε αρκετές από τις

πανόραμα αυτό δεν έγκειται μόνο στην εποπτεία

παρατιθέμενες περιπτώσεις, συχνά περιλαμβάνει

απόψεων της πόλης που προσφέρει η θέαση της

αναφορά του σημείου λήψης της εικόνας ή του

κάθε εικόνας ξεχωριστά, αλλά στο πλήθος των

ερεθίσματος για ένα σκίτσο - ζωγραφιά, μαζί

σχέσεων μεταξύ των εικόνων αυτών.

πλήρως

την

προβολή

της

αποσπασματικότητα

υποννοεί

με επεξήγηση του πεδίου που απεικονίζεται. Η εστιασμένο αποσπάσμα

επεξήγηση του εικονιζόμενου πεδίου, ορισμένες φορές τονίζει πιο συγκεκριμένα - στρέφει το βλέμμα του αναγνώστη προς κάποιο στοιχείο - τοπόσημο

Διαφορετικού τύπου είναι οι εικόνες που εστιάζουν

(π.χ. το Παναθηναϊκό στάδιο ή μια γέφυρα στον

σε κάποιο συγκεκριμένο απόσπασμα στο πεδίο

Ιλισσό), το οποίο, ωστόσο, είναι μέρος της εικόνας

της πόλης, από ‘κάτω’. Αυτές οι περιπτώσεις

και όχι ολόκληρη η εικόνα. Αυτό, πέρα από το

κατευθύνουν το βλέμμα, μέσα από καδράρισμα,

ότι αποκαλύπτει τι επικρατεί στην εντύπωση του

σε λεπτομέρειες του σημείου που απεικονίζουν

σχεδιαστή ή του φωτογράφου, εμβαθύνει και στο

και, παρότι ενδέχεται στο πίσω μέρος τους να

σκοπό επιλογής της εκάστοτε άποψης της πόλης.

υπάρχει πανοραμικό υπόβαθρο, διακρίνονται από τις περιπτώσεις των πανοραμάτων.

/ 37 /

των καταγραφών που συλλέγονται εντοπίζεται

β.2 Ως αντικείμενο:

και αντλείται απευθείας από τις έντυπες ή Η περίπτωση τρισδιάστατης καταγραφής, στην

ηλεκτρονικές πηγές τους, όπως αναγράφονται

ύλη - η καταγραφή ως αντικείμενο - αφορά είτε

στο ευρετήριο που συνοδεύει τον πίνακα και στην

μια γλυπτική απόδοση της πόλης ή στοιχείων

βιβλιογραφία στο τέλος της εργασίας.

της πόλης είτε κάποια μακέτα της υπό κλίμακα. Τέτοιο και μοναδικό (εδώ) παράδειγμα αποτελεί η προσωποποίηση του Ιλισ(σ)ού στις μετώπες του Παρθενώνα. Μια τέτοια αναπαράσταση μπορεί να κινείται από μια ακραία ποιητικότητα μέχρι τις πιο ακριβείς αναπαραστάσεις μιας μακέτας που έχει ως βάση της έναν χάρτη του google, λόγου χάρη. Όπως και στην περίπτωση του σχεδίου και της ζωγραφιάς, έτσι και στη γλυπτική το χέρι επεμβαίνει και επιλέγει να σκαλίσει στην ύλη την πραγματικότητα που ο νους του εκάστοτε υποκειμένου διαβάζει.

2. Βιβλιογραφικό πλαίσιο συλλογής καταγραφών Οι πηγές αναζήτησης της συλλογής χαρτών, αντλούν κυρίως από το ερευνητικό έργο του Κορρέ (2010 & 2009) και του Τραυλού (2005). Για την παρακολούθηση της εξέλιξης της αστικοποίησης της Αθήνας χρησιμοποιείται το έργο του Μπίρη (2005). Το σύνολο των περιγραφών περιηγητών, όπως συνδυάζεται και με χάρτες από τις παραπάνω πηγές, αντλεί από την Κουμαριανού (2005), η οποία περιλαμβάνει αναφορές από τη Φραγκοκρατία (12ος αι.) μέχρι και τους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896 στην Αθήνα. Για μια επισκόπηση της βιβλιογραφίας που αφορά μια αποτύπωση της Αθήνας στη λογοτεχνία, χρησιμοποιείται το έργο των Γιοχάλα και Καφετζάκη (2012). Μέρος

/ 38 /

Ε. ΕΝΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΑΙ ΕΝΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

1. Η συγκρότηση των καταγραφών σε πίνακα

έκδοσης - δημοσίευσης της κάθε καταγραφής.

Οι συλλεγμένες καταγραφές οργανώνονται σε

2. Το ευρετήριο του πίνακα

πίνακα που τις παρουσιάζει ταυτόχρονα ως προς το χρόνο τους και ως προς το είδος τους

Πέραν

συμπεριλαμβάνοντας αφενός, το μέσο ή τα μέσα,

καταγραφών

με τα οποία συγκροτείται το περιεχόμενό τους, και

ορισμένες σημειωμένες αφορμές εντυπώσεων,

αφετέρου, το πεδίο της πόλης όπου εστιάζουν.

που αφορούν ίχνη αντίληψης του Ιλισσού ή του

Οι παράμετροι που αφορούν τον τρόπο - μέθοδο

περιβάλλοντος ανάγλυφου, εκτίθενται σε μια

της εκάστοτε καταγραφής, παρατίθενται στην

συνοπτική παρουσίασή τους (των καταγραφών).

κάθετη αριστερή πλευρά του πίνακα υπό τους

Η παράθεση των καταγραφών στο ευρετήριο αυτό

όρους που αναλύθηκαν παραπάνω.

γίνεται κατά αλφαβητική σειρά. Διευκρινίζεται ότι

Η

ενσωματώνεται

το γράμμα που λαμβάνεται υπόψη είναι το γράμμα

στη διαδοχική παράθεση του πλήθους των

της πρώτης λέξης, χωρίς το άρθρο - αν ο τίτλος

καταγραφών, κατά χρονολογική σειρά, στο πάνω

ξεκινά με άρθρο πριν τον πρώτο όρο.

παράμετρος

του

χρόνου

αυτού

του

πίνακα,

οι

πηγές

των

- μια ταυτότητά τους - μαζί με

μέρος του πίνακα. τις

Εκτός από την πρακτική της φύση, η επιλογή της

παραμέτρους των ειδών μεθόδου τους, στο

αλφαβητικής σειράς ταξινομεί τις καταγραφές

κεντρικό σώμα του πίνακα, δεν αποκλείουν ή

βάσει των λέξεων του τίτλου τους - βάσει της χρήσης

μία την άλλη, αλλά ενίοτε υποδηλώνουν τη

της γλώσσας που κάνει ο εκάστοτε συγγραφέας

πληθυντικότητα των μέσων και των τρόπων μιας

για να τιτλοφορήσει την καταγραφή του. Όπως

καταγραφής. Αυτό συμβαίνει, για παράδειγμα,

έχει σημειωθεί και πιο πάνω, η χρήση της γλώσσας

όταν μια καταγραφή περιλαμβάνει και εικόνα

κρίνεται ως ενδεικτική ιχνών της αντίληψης

και λόγο ή όταν εντοπίζονται διαφορετικοί τύποι

του υποκειμένου της καταγραφής. Επομένως,

εικόνων (π.χ χάρτης και πανόραμα). Κάτι τέτοιο

η επιλογή της αλφαβητικής παρουσίασης των

αφορά τις περισσότερες από τις παρατιθέμενες

καταγραφών συμβάλλει στο σχηματισμό συνόλων

περιπτώσεις καταγραφών, όπως διαπιστώνεται

υπό όρους, όπως ‘χάρτης’, ‘σχέδιο’, ‘ταξίδι’ ή

και από τον πίνακα πιο κάτω.

ακόμα και ‘Ιλισσός’, Ελλάδα. Για παράδειγμα,

Διευκρινίζεται, επίσης, ότι στο πάνω μέρος της

δημιουργούνται σύνολα που ξεκινούν την αφήγησή

κάθε καταγραφής, σημειώνεται η χρονολογία

τους, ήδη από τον τίτλο τους, με τον όρο χάρτης ή

Οι

αντιστοιχίσεις

των

καταγραφών

με

/ 39 /

με τον όρο Αθήνα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο,

τη συγκεκριμένη μεθοδολογική κατεύθυνση, αλλά

αναδεικνύεται το τι επιλέγει ο κάθε συντάκτης -

βρίσκεται σε διάλογο και δυνάμει αλληλεπίδραση

συγγραφέας να συμπεριλάβει στον τίτλο, ως προς

με τις άλλες δυο υπό τον κοινό παρονομαστή του

την υπόσταση και το είδος της καταγραφής (π.χ.

προορισμού τους.

σχέδιο, χάρτης) ή ως προς τον καταγραφώμενο τόπο (Ελλάδα, Αθήνα, Ιλισσός), ανάλογα με το ποιός τύπος όρων μπαίνει πρώτος στον τίτλο ξεκινά την περιγραφή/ καταγραφή.

3. Ο πίνακας και το ευρετήριο ως σύστημα Πίνακας και ευρετήριο λειτουργούν μαζί: Ο πίνακας εξασφαλίζει μια εποπτεία του συνόλου του πλήθους των δειγμάτων στην κλίμακα της αστικής εξέλιξης της πόλης, ενώ το ευρετήριο προσφέρει τις συντεταγμένες τους στη βιβλιογραφία, από όπου έχουν αντληθεί, σημειώνοντας κάποια σημαντικά αποσπάσματα της εικόνας ή του λόγου τους. Ευρετήριο και πίνακας μπορούν να λειτουργήσουν ως αφετηρία για οποιαδήποτε εμβάθυνση μέσα από τη συνδυαστική θεώρηση καταγραφών, η οποία επιτρέπει συγκριτικές αναλύσεις, πέρα από τη μεμονωμένη εστίαση σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση. Μέσω του πίνακα, η συνδυαστική και συγκριτική θεώρηση

των

καταγραφών

βασίζεται,

ως

δυνατότητα, στις μεταξύ τους διαφορές ως προς τις παραμέτρους υποκειμένου και χρόνου, όπως έχουν κριθεί ως σημαντικές όχι μόνο για την παρούσα εργασία, αλλά για το ευρύτερο ερευνητικό εγχείρημα που την πλαισιώνει. Ο συνδυασμός πίνακας - ευρετήριο είναι ένα μεθοδολογικό εργαλείο που προκύπτει μεν από

/ 40 /

ΠΙΝΑΚΑΣ

EIKONA

Στο χαρτί:

με μηχάνη-μα

στο χέρι

από ‘πάνω’

bird’s eye view

σχεδιογράφημα

πανόραμα

εστιασμένο απόσπασμα

Αντικείμενο

ΚΕΙΜΕΝΟ

υπόμνημα

περιγραφή περιηγητή

οδηγός πόλης

άρθρο/ δοκίμιο/ πραγματεία

λογοτεχνία/ ποίηση/ στίχος

1670 1674 1678 1682 1687 1701 1759

Αθήνα και περίχωρα, Καπουτσίνοι Μοναχοί Άποψις των Αθηνών και της Ακροπόλεως, J. Spon Ταξίδι στην Ιταλία, στη Δαλματία, στην Ελλάδα και στην Ανατολή, J. Spon Ένα ταξίδι στην Ελλάδα, G. Wheler Άποψη της Αθήνας και Βομβαρδισμός της Ακρόπολης, G.M Verneda Atene - Attica, F. Fanelli Ruins of Athens, with Remains and other valuable Antiquities in Greece, R. Sayer

1791 1800

Χάρτης της πόλης της στην αρχαία Ελλάδα, Barbié du Bocage Σχέδιο της πόλεως των Αθηνών,Coubault

1814 1819 1820 1821 1825 1832 1832

Greece, a Poem, in three parts, W. Haygarth Σελίδες Ημερολογίου, ‘Οι εξοχές’, E. Everett Viaggio nella Grecia fatto da Simone Pomardi negli anni 1804, 1805, e 1806, S. Pomade The Topography of Athens, W.M Leake Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη, L. Dupré ‘Αθήνα – Αττική, C. Wordsworth A plan of Athens, the Society for the Diffusion of Useful Knowledge, Great Britain

1834 1834 1835

Σχέδιο της Αθήνας, Klenze Situations plan von Athen, Weiler Voyage en Orient, A. de Lamartine

1839 1841 1841

Eφημερίς Αιών, φύλλο της Τετάρτης 8.3.1839, Λ.Καυτατζόγλου Itinéraire déscriptif de l’ Attique et du Peloponnèse, Altenhofen Πανόραμα της Αθήνας, Stademann

1836-1837

1834 La Grèce. Vues Pittoresques, O. M. Von Stackelberg

Τοπογραφικό Σχέδιο, Stauffert

1833 Η Αθήνα από τον Ιλισσό, Johann Michael II Wittmer

1832-1833

1813

Travels in various countries of Europe Asia and Africa, E. D. Clark

Σχέδιον της νέας πόλεως των Αθηνών, E. Schaubert – Σ. Κλεάνθης

1813

A journey through Albania and other Provinces of Turkey in Europe and Asia ... J.C. Hobhouse

±1800

1776

Travels in Greece, R. Chandler

Σχέδιο της Αθήνας, Louis François Sebastien Fauvel

1770

Η γέφυρα του Ιλισσού από το Στάδιο. J-D Le Roy

Αρχαίος Ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος στα Ιλίσια, κοντά στην πηγή της Καλλιρόης, J. Stuart – E. Rooker 1762

150

20 π.Χ-23

386-367 π.Χ

5oς αι. π.Χ

Ελλάδος Περιήγησις - Αττικά, Παυσανίας

Γεωγραφικών Θ’, Στράβων

Φαίδρος, Πλάτων

Μετώπες Παρθενώνα

1843 1847 1853 1854 1854 1854 1855 1857 1857 1860 1863 1867 1875 1879 1888 1888 1888

Χάρτης της Αθήνας, Chenavard Γενικόν Σχέδιον της Πόλεως των Αθηνών, επιτροπή του 1847 Kαθολικόν Πανόραμα των Αθηνών, Σ. Κουμανούδης Souvenirs de l’ Orient, Marie-Louis J.A.Ch. du Thrace, compte de Marcellus Αι Αθήναι του 1854, Γεωγραφική υπηρεσία του Γαλλικού Στρατού Η σύγχρονη Ελλάδα, Edmond About Η περιοχή του Ιλισσού και το Ολυμπείο, Φίλιππος Μαργαρίτης Athènes et les grecs modernes, Charles Beulé Ο βασιλεύς των όρεων, Edmond About Τοπογραφικόν Σχέδιον των Αθηνών και των πέριξ,(υπό) Εμμ. Καλλέργη Aναμνήσεις και ανταποκρίσεις από την Ελλάδα, L. Ross Voyage pittoresque en Grèce et dans le Levant fait en 1843-1844. E. Rey Οδηγός (...) της Ελλάδος του έτους 1875, (υπό) Μιλτιάδου Μπούκα Χάρτης της πόλεως, Ε. Τσίλλερ Χάρτης της Αθήνας,L. Thriller Plan d’Athènes, Guides-Joanne O Ιλισσός και η Ακρόπολη, V. Duruy

1896 1906 1907 1908 1909 1911 1917 1921 1923 1924 1925 1927 1930 1954 1955 1960 1963 1966 1966 1971 1997 2006 2009 2010

Athens and its environs, K. Baedeker Οδηγός των Αθηνών, Επιτροπή των Ολυμπιακών Αγώνων L’Orient Hellène. Grèce-Crète-Macédoine, Alfred van den Brule Η κερένια κούκλα, Κ. Χρηστομάνος Greece, a handbook for travelers,K. Baedeker Souvenirs d’ un vieil Athénien, Emil Gebhart Xάρτης των Αθηνών Αθήνα, Κ. Καρυωτάκης Σχέδιον Αθηνών, (υπό) Αθανάσιος Γεωργιάδης Γέφυρα του Ιλισσού ποταμού, άγνωστος συντάκτης Αι Αθήναι του 1850, εντυπώσεις δυο Γάλλων περιηγητών, Μ. Άννινος Ο Ιλισσός ποταμός στην περιοχή του Αρδηττού, άγνωστος συντάκτης Χάρτης της πόλεως των Αθηνών, Κώστας Μπίρης Γαίας Ατίμωσις, Δημήτρης Πικιώνης Iλισσός, Γιώργος Ερμιτζάς (στίχοι), Μάνος Χατζιδάκις (μουσική) Πολεοδομική Εξέλιξις των Αθηνών, Ι. Τραυλός Το Χρονικό της υδρεύσεως των Αθηνών, Δ. Σκουζές, Δ. Αλ. Γέροντας Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, Κ. Η. Μπίρης Ilissos – A Village Community in Athens , J. Malthy, C. Martin, D. Philippides, B. Roe Αι τοπωνύμιαι της πόλεως των περιχώρων και των Αθηνών,Κ. Η. Μπίρης Ιλισός το Ιερό του Άστεως ποτάμι που εξαφανίστηκε, Μ. Παπαδάκης Ιλισσός, Διονύσης Καψάλης (στίχοι), Νίκος Ξυδάκης (μουσική) Αthens encounter, Lonely Planet Αθήνα, Πειραιάς - Προάστια, Σχέδιο Πόλεως, Orama editions

2001- 2014

1896

Αι εξοχαί των Αθηνών, Εμμανουήλ Ροΐδης

googlemaps

1894

Greece, a handbook for travelers,K. Baedeker

1975-1894

1843

La Grèce continentale et la Moree Voyage, Jean-Alexandre Buchon

Χάρτες της Αττικής, J.A Kaupert, E. Curtius

1842

Athens from the Ilissus,G. N. Wright

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Α

“Ώρα γλυκιά. Ξαπλώνει ωραία δομένη η Αθήνα στον Απρίλη σαν εταίρα. Είναι ηδονές τα μύρα στον αιθέρα, και τίποτε η ψυχή πια δεν προσμένει. Στα σπίτια σκύβει απάνω και βαραίνει το ασήμι του βλεφάρου της η εσπέρα. Βασίλισσα η Ακρόπολη εκεί πέρα πορφύρα έχει τη δύση φορεμένη. Φιλί φωτός και σκάει το πρωταστέρι. Στον Ιλισσό ερωτεύεται τ’ αγέρι ροδονυφούλες δάφνες που ριγούνε. Ώρα γλυκιά χαράς και αγάπης, όντας πουλάκια το ένα τ’ άλλο κυνηγούνε τ’ Ολύμπιου Δία μια στήλη αεροχτυπώντας...”

Αθήνα (ποίημα), Κώστας Καρυωτάκης, 1921 ποίημα που περιλαμβάνεται στο μέρος Ή Σκιά των Ωρών’ της συλλογής ‘Νηπενθή’

(Σαββίδης 1979, 62)

Αθήνα – Αττική, το ημερολόγιο ενός οδοιπορικού, Christopher Wordsworth, 1832 (Περιηγητικός οδηγός της Αθήνας και της Αττικής)

“Το πρωί αφού περνούσα τον Ιλισσό, πήγαινα να ζωγραφίσω την Ακρόπολη και τον Ναό οτυ Ολυμπίου Διός, επέστρεφα για να πάρω το πρόγευμα με μέλι του Υμηττού, και αμέσως έφευγα για το Θησείο, απ’ όπου ανέβαινα στην Ακρόπολη για να ζωγραφίσω τον Παρθενώνα, επειδή ο ήλιος του μεσημεριού φώτιζε καλύτερα το οικοδόμημα. (...) Οι δρόμοι της πόλης: Οι δρόμοι της πόλης είναι στενοί, βρώμικοι, ρυμοτομημένοι άσχημα και τα σπίτια φτωχικά (...) Οι μεγάλοι ίσκιοι των λόφων έπεφτασν ήδη σκοτεινοί πάνω στην πόλη” (Κουμαριανού 2005, 249 και 251)

/ 49 /

Αθήνα και περίχωρα, Καπουτσίνοι Μοναχοί, 1670 Αναφέρεται ως ο πρώτος χάρτης των νεώτερων χρόνων. “ Ήδη περί το 1670 οι μοναχοί της μονής των Καπουτσίνων παρά το μνημείον του Λυσικράτους, συνέταξαν σχεδιογράφημα της Αθήνας˙ είναι το παλαιότερο γνωστό σχεδιογράφημα του πολίσματος. Εμφανίζει σχηματικά το λόφο του Αρδηττού, το Παναθηναϊκό στάδιο, την ρωμαϊκή γέφυρα του Ιλισσού προ αυτού, τον παρακείμενο μικρό ναό που κατεστράφη από το Χασεκή το 1778, τον ναό του Ολυμπίου Διός, την πύλη (αψίδα) του Αδριανού, το σύγχρονο πόλισμα με τις κύριες εισόδους του και εκείνες που οδηγούσαν στην Αττική ύπαιθρο˙ στα αριστερά του πολίσματος, την Ακρόπολη στρεφόμενη από ένα υπερμεγέθη Παρθενώνα˙ αριστερότερα, το Θησείο και εμπρός του τη οδό προς τον Πειραιά. Στο άνω δεξιό άκρο του σχεδιογραφήματος εμφανίζεται ο Λυκαβηττός και προ αυτού τα κατάλοιπα του Αδριανείου υδραγωγείου.” (Ματθαίου 2010, 51)

(Κορρές 2009, 13)

Επιπλέον πληροφορίες στο Κορρές 2009, 13 και στο Κουμαριανού 2005, 66 και στο Τραυλός 2005, 176-177

Η Αθήνα από τον Ιλισσό (υδατογραφία), Johann Michael II Wittmer, 1833

(Κουμαριανού 2005, 303)

/ 50 /

Αθήνα, Πειραιάς - Προάστια, Σχέδιο Πόλεως, Orama editions, 2010

απόσπασμα εστιασμένο στην περιοχή μελέτης

(Οrama editions 2010)

Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, Κώστας Η. Μπίρης, 1966 Ίχνη του Ιλισσού σε χάρτες και σε αποσπάσματα κειμένων, όπως επίσης και στοιχεία της αντίληψης του συγγραφέα βρίσκονται σε πλήθος σημείων του βιβλίου. Ενδεικτικά αναφέρεται το ‘Η λατόμησις των λόφων’ (Μπίρης 2005, 70-72), πέρα από τις καταγραφές που παρατίθενται αυτούσιες εδώ, χρησιμοποιώντας ως πηγή το εν λόγω έργο του Μπίρη. Μπίρης 2005

Αι Αθήναι του 1850, εντυπώσεις δυο Γάλλων περιηγητών, Μάξιμος Δυκάν και Γουσταύος Φλωμπέρ, Μ. Άννινος, 1925 περιγραφή εντυπώσεων των δύο περιηγητών, βασισμένη σε μαρτυρίες του Δυκάν (Άννινος 2006, 151)

/ 51 /

Αι Αθήναι του 1854, Γεωγραφική υπηρεσία του Γαλλικού Στρατού, 1854

(Μπίρης 2005, 100)

“ Ο κύριος Σάουμπερτ Τελειωμένο και πολύ όμορφα σχεδιασμένο από τον κ. Σάουμπερτ είναι ως τώρα το βασικό διάγραμμα ή το σχέδιο πόλεως της Αθήνας και ο χάρτης των κοντινών περιοχών της, που περιλαμβάνει άνετα το χώρο του μισού τατραγωνικού μιλίου. Προς τα νότια εκτείνεται λίγο πάνω απ’ το Στάδιο και τον Ιλισσό. Προς τα δυτικά περικλείει τους λόφους του Μουσείου, την Πνύκα και το Λυκαβηττό ακόμα εντελώς, προς τα ανατολικά το μεγαλύτερο μέρος του Άγχεσμου και προς τα βόρεια καταλήγει στον κάμπο, κάπου 4.000 αγγλικά πόδια από την αρχαία πύλη των Αχαρνών. (...)”

Aναμνήσεις και ανταποκρίσεις από την Ελλάδα, Ludwing Ross, 1863

(Κουμαριανού 2005, 325)

Άποψις της Αθήνας και ο βομβαρδισμός της Ακρόπολης (υδατογραφία), G.M Verneda, 1687

(Kουμαριανού 2005, 23)

/ 52 /

Άποψις των Αθηνών και της Ακροπόλεως (χαλκογραφία), Jacob Spon, 1674

(Τραυλός 2005, 175)

Αρχαίος Ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος στα Ιλίσια, κοντά στην πηγή της Καλλιρόης, αφιερωμένος στην Παναγία (έγχρωμη χαλκογραφία) J. Stuart – E. Rooker, 1762

(Κουμαριανού 2005, 83)

/ 53 /

“Από αυτή την πλευρά (αναφέρεται στον Υμηττό) έως τη θάλασσα η πόλη στο μεγαλύτερο μέρος της παραμένει ακαλλιέργητη, χωρίς βλάστηση, αν και ποτίζεται από τον ποταμό Ιλισσό που κυλάει σε απόσταση από το Κάστρο, όχι μεγαλύτερη της βολής ενός μουσκέτου, περνάει από υπόγειες διαδρομές εξασφαλίζοντας στην πόλη άφθονες πηγές και κρήνες με υγιεινά νερά. Η άλλη πλευρά αυτής της υπαίθρου, που είναι μεγαλύτερη σε έκταση, είναι η πιο γόνιμη καθώς επωφελείται από τη δροσιά του μικρού Ηριδανού, ο οποίος καθώς βγαίνει από έναν πυκνό ελαιώνα, θέτει σε λειτουργία μύλους που χρησιμεύουν για τον σιτισμό των πολιτών.”

Atene Attica, Francesco lli, 1701

(Κουμαριανού 2005, 132)

το στρατόπεδο του Μοροζίνι και ο βομβαρδισμός της Ακρόπολης (Kουμαριανού 2005, 134)

Athens and its environs Karl Baedeker, 1896

Αthens Encounter, Lonely Planet, 2009

απόσπασμα από τον χάρτη της Αθήνας

(Lonely Planet 2006)

/ 54 /

Athènes et les grecs modernes, Charles Beulé, 1855

“Kαημένη Αθήνα O Ιλισσός, στις όχθες του οποίου εδίδασκε ο Σωκράτης, βλέπουμε να διασχίζεται καθημερινά από πένθιμες συνοδείες. Η κρήνη της Καλλιρρόης, όπου οι Αθηναίες παρθένες αντλούσαν καθαρό νερό, έχει μολυνθεί από Αλβανίδες πλύστρες. (...) Οι τοίχοι του Λυκείου υποστηρίζουν το ανάχωμα μιας τάφρου και οι κορυφές του Λυκαβηττού και του Άγχεσμου έχουν διαβρωθεί από τους επίμονους εργάτες, ενώ η δυναμίτιδα ανατινάζει τους μαρμάρινους βράχους τους, οι οποίοι κατρακυλούν με θόρυβο προς την πεδιάδα. Ο Ναός του Ολυμπίου Διός χρησιμεύει για αλώνι, στον λόφο των Νυμφών στήνεται η γκιλοτίνα και το σπήλαιο έχει γίνει αποθήκη.” (Κουμαριανού 2005, 392)

Athenes et ses environs, Guides-Joanne, 1888

https://www.flickr.com/photos/athens_ greece/8620140236/in/photostream/

/ 55 /

Athens from the Ilissus, George Newenham Wright,1842 http://el.travelogues.gr/item.php?view=32629

(http://el.travelogues.gr/item.php?view=32629)

/ 56 /

O βασιλεύς των όρεων, Edmond About, 1857 Αbout 2006

B

“... οι Ελληνες απέφευγαν να χαράξουν δρόμους, σε κάθε περίπτωση που το νερό είχε την καλοσύνη να αναλάβει αυτό το έργο. Σε τούτη τη χώρα,όπου ο άνθρωπος ελάχιστα αντιτίθεται στη δουλεια που κάνει η φύση, οι χείμαρροι είναι δρόμοι βασιλικοί, τα ρυάκια δρόμοι επαρχιακοί και τα χαντάκια δρόμοι κοινοτικοί. Οι καταιγίδες έχουν αναλάβει το έργο των μηχανικών που κατασκευάζουν γέφυρες κ’ η βροχή συντηρεί, χωρίς έλεγχο, τους δρόμους μεγάλης και μικρής κυκλοφορίας” όπως παρατίθεται στο Βαϊου, Καραλή, “Η ανάπτυξη της πόλης και οι διαδροµές των ρεµάτων στην Αθήνα”

Γαίας Αττίμωσις, Δημήτρης Πικιώνης, 1954

Γ

“ Η Ακρόπολις - αναφέρει ο Πλάτων - είχε ουχ ως τα νυν έχει... τα δε πριν εν ετέρω χρόνω μέγεθος μεν ης προς τον Ηριδανόν και τον Ιλισόν αποβεβηκυία και πριειληγυία εντός την Πνύκα και τον Λυκαβηττόν όρον εκ του καταντίκρυ της Πνυκός έχουσα, γεώδης δ’ ην πάσα και πλην ολίγον επίπεδος άνωθεν. (...) Η λατομία εξακολουθεί το επάρατο έργο της. Εκεί όπου δεν αφανίζει, κάτι χειρότερο: κολοβώνει τα σχήματα, διαστρέφει τον χαρακτήρα των περιγραμμάτων. Και κάνω εδώ τούτη την προειδοποίηση: η ασυστηματοποίητη λατομεία της Πεντέλης ανεβαίνει ήδη ως τα ακρώρειά της. Σε λίγο θα δούμε ν’ αλλοιώνεται η θεσπέσια γραμμή του αετώματός της. Η γη τούτη κείτεται τώρα ως το πριν όμορφο σώμα ενός θεϊκού πλάσματος όπου κατατρώγει τις σάρκες του η αρρώστια. (...)Τί εκάνατε τον Ιλισό και τον Κηφισό, τα δύο αγιάσματά μου; Εβάλατε μέσα τους τούς υπονόμους σας, ερίξατε τα νερά των εργοστασίων σας. Δεν βλέπω πια τους βωμούς των θεών επάνω εις τα όρη μου και τους λόφους, πάρεξ τα γραφεία και τις μηχανές των Εταιρειών σας. Εκείνοι ήταν σημάδι λατρείας, σε σας δεν απόμεινε παρ’ η κατώτερη μορφή της σχέσης με τη Φύση, η εκμετάλλευση. Έτσι καταστρέψατε την πρώτη, σεπτή κορυφή της Ακρόπολή μου, το Λυκαβηττό, τους έλικες που σχημάτιζε το περίγραμμά του. (...)” (Πικιώνη, Παρούσης 2000, 130-132)

/ 57 /

Γενικόν Σχέδιον της Πόλεως των Αθηνών Επιτροπή του 1847 βλ. Κορρές 2010, 29-30

(Μπίρης 2005, 87)

Γέφυρα του Ιλισσού ποταμού, άγνωστος συντάκτης, 1924

(Λάμπρου 2009, 42)

/ 58 /

Γεωγραφικών Θ’ Στράβων, 20 π.Χ-23 (Στράβων 1994, 69)

“Ι.23. Από τα βουνά, τα πιο ονομαστά είναι ο Υμηττός, ο Βριλησσός και ο Λυκαβηττός, ακόμη, ο Πάρνης και ο Κορυδαλλός. Υπάρχουν θαυμάσια λατομεία μαρμάρου, από τον Υμηττό και την Πεντέλη, κοντά στην πόλη. Ο Υμηττός κάνει και άριστο μέλι. (...) Ι.24. Ποτάμια είναι ο Κηφισός που πηγάζει από τις Τρινέμεις και διασχίζει την πεδιάδα˙ πάνω του η γέφυρα και οι γεφυρισμοί *[01], και από τις κοίτες από την πόλη προς τον Πειραιά, εκβάλλει στο Φαληρικό. Είναι κυρίως ξεροπόταμο και το καλοκαίρι στερεύει τελείως. Τέτοιος είναι και ο Ιλισός, που ρέει σε άλλο μέρος της πόλης στην ίδια παραλία. Έρχεται από τα μέρη πάνω από την Άγρα *[02] και το Λύκειο και από την πηγή που ύμνησε ο Πλάτων στον Φαίδρο *[03]. Αυτά για την Αττική.” * Υποσημειώσεις του μεταφραστή: [01]. “Μεταξύ Αθήνας και Ελευσίνας υπήρχε γέφυρα, στην οποία, ενώ περνούσαν σε σεμνή πομπή, είχαν το δικαίωμα να κοροϊδεύουν όποιον ήθελαν. Αυτό δηλώνει η λέξη γεφυρισμός, που ως εκ τούτου κατάντησε να σημαίνει γενικά λοιδορία και χλευασμός.”

[02]. “Τοποθεσία κοντά στο Λύκειο, αφιερωμένη στην Αγραία Άρτεμη.”

[03]. “Βλ. Πλάτων, Φαίδρος, 229a-d.”

/ 59 /

Ε

“19. 5. Έτσι λένε ότι συνέβησαν αυτά. Τα ποτάμια της Αθήνας είναι ο Ιλισός και ο Ηριδανός *[01], που χύνεται στον Ιλισό και έχει το ίδιο όνομα με το Κέλτικο ποτάμι. Ο Ιλισός είναι αυτός, όπου λένε ότι έπαιζε η Ωρείθυια, όταν την άρπαξε ο άνεμος Βορέας˙ κι ο Βορέας την έκανε γυναίκα του και χάρη σ’ αυτή τη συγγένεια βοήθησε τους Αθηναίους και κατέστρεψε τις περισσότερες τριήρεις των βαρβάρων. Οι Αθηναίοι θέλουν ο Ιλισός να είναι ιερό άλλων θεών και υπάρχει εκεί βωμός των των Ιλισιάδων Μουσών. Δείχνεται μάλιστα το σημείο, στο οποίο οι Πελοποννήσιοι σκότωσαν τον βασιλιά της Αθήνας Κόδρο, τον γιο του Μελάνθου.

Ελλάδος Περιήγησης - Αττικά Παυσανίας, 150 μ.Χ (Παυσανίας 1992, 111 & 183-184)

19.6. Περνώντας τον Ιλισό είναι η περιοχή που ονομάζεται Άγρες. Εκεί υπάρχει ο ναός της Αγροτέρας Άρτεμης. Λένε ότι εδώ κυνήγησε για πρώτη φορά η Άρτεμη, όταν ήρθε από τη Δήλο και γι’ αυτό τον λόγο το αγαλμά της έχει τόξο. Υπάρχει και στάδιο από λευκό μάρμαρο, που είναι θαύμα για όσους το βλεπουν, όχι όμως και για όσους ακούν μόνο γι’ αυτό *[02]. Το μέγεθός του θα το υπολόγιζε κανείς από το εξής: από ψηλά αρχίζει ένα βουνό, πάνω από τον Ιλισό, σε σχήμα μισοφέγγαρου, και κατεβαίνει στην όχθη του ποταμού με δύο πλευρές ίσες και παράληλες. [Εκεί] χτίστηκε το στάδιο από τον Ηρώδη τον Αθηναίο και για την κατασκευή καταναλώθηκε το περισσότερο μάρμαρο που υπήρχε στα λατομεία της Πεντέλης.

32. Τα όρη της Αττικής είναι το Πεντελικό, όπου υπάρχουν λατομεία, η Πάρνηθα, που προσφέρεται για κυνήγι αγριόχοιρου και αρκούδας, και ο Υμηττός, όπου οι μέλισσες βρίσκουν την πιο κατάληλη τροφή, με μοναδική εξαίρεση αυτές της περιοχής των Αλαζώνων. (...)

32.2. Έτσι έχουν αυτά. Οι Αθηναίοι έχουν στα βουνά τους αγάλματα θεών. Στην Πεντέλη υπάρχει το άγαλμα της Αθηνάς, στον Υμηττό του Υμήττίου δία και βωμοί του Ομβρίου Δία και του Προοψίου Απόλλωνα. (...) Υπάρχει και μικρό βουνό Αγχεσμός και εκεί άγαλμα Αγχέσμιου Δία.” * Υποσημειώσεις του μεταφραστή: [01]. “Ο ποταμός Ηριδανός σήμερα είναι υπόγειος και φάνηκε στον ανασκαμένο χώρο του Κεραμεικού.”

[02]. “Βρισκόταν στη θέση του σημερινού Σταδίου.”

/ 60 /

Αι εξοχαί των Αθηνών, Εμμανουήλ Ροΐδης, 1896

“Τα τελευταία μέγαρα των λεωφόρων Αμαλίας, Πατησίων και Κηφισσιάς είναι σχεδόν εξοχικά, ουδ’ απαιτούνται περισσότερα των δέκα λεπτών δια να εκπηδήση τις από της πλατείας Συντάγματος εις τους θάμνους του Λυκαβηττού ή τους περί την Ακρόπολιν αγρούς. Αληθές είναι ότι ουδ’ εκεί ευρίσκει δένδρα και νερά, αλλά τουλάχιστον αίγας, φασκόμηλα, θυμάρια, χαμομήλια και ανεμώνας. Ταύτα δύναται να θεωρήση ανεπαρκή μόνον ο μη λησμονήσας τα σχολικά του αναγνώσματα, τα παριλίσσια άλση, τα παρέχοντα σκιάν και δρόσον εις του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους τους μαθητάς, τας περιγραφάς του Φαίδρου, ‘τας άυπνους κρήνας’, τας ‘χλωράς βάσσας’, τον ‘καλλίβοτρυν νάρκισσον’ και όσα άλλα εύμορφα και δροσερά πράγματα ύμνησε δι’ αθάνατον στροφών ο Σοφοκλής. Πάντα ταύτα ουδαμού πλέον δύνανται σήμερον ν’ ανευρεθώσι παρά εις μόνα τα συγγράμματα των αρχαίων. Μάτην εζήτησα υποδείξωσι που έρρεε το προσφιλές εις τας Αθηναίας παρθένους ‘πολύ και καλόν ύδωρ του Ηριδανού ˙ η Εννεάκρουνος Καλλιρρόη σπανίως παρέχει ύδωρ, επαρκές δια να πλύνωσι τ’ ασπρόρουχα των εις τας οικοκυράς του Βατραχονησίου, ούδε θα ηδύνατο σήμρον ο Σωκράτης να δροσίση τους πόδας του εις το ρείθρον του Ιλισσού, αλλά τον μεν χειμώνα θα εβύθιζεν αυτούς εις κίτρινον πηλόν, το δε θέρος θα έκαιον τας πτέρνας του χάλικες πυρακτωμένοι” (Δημηρούλης 2004, 68-69)

Eφημερίς Αιών, φύλλο της Τετάρτης 8.3.1839 (άρθρο στην εφημερίδα) Λύσανδρος Καυτατζόγλου, 1839

“(...) Μεγαλήτερος δε κήπος, διωρισμένος προς περίπατο και ψυχαγωγίαν του λαού, θέλει κατέχει τα παρά την Ακρόπολιν υψώματα, και θέλει εξαπλόνεσθαι έως εις τον Ιλισσόν, περιλαμβάνων και τον ναόν του Ολυμπίου Διός μετά των ΄λλων παρακείμενων αρχαιοτήτων.” (Κουμαριανού 2005, 360)

/ 61 /

G

google maps, Google, 2001-2014

https://www.google.gr/maps/@37.9647805,23.726920

5,2406m/data=!3m1!1e3

La Grèce continentale et la Moree Voyage, séjour et études historiques en 1840 et 1841, Jean-Alexandre Buchon, 1843 βλ. Γιοχάλας, Καφετζάκη 2012, 390 και Κουμαριανού 2005, 366

“Στην άκρη της πλατείας κυλά, ή μάλλον θα κυλούσε ο Ιλισσός που έχει δημιουργήσει, μέσα στην ιστορική διαδρομή περισσότερο θόρυβο από όσον τα σπάνια νερά του καθώς ρέουν μέσα από τις πέτρες της αποξηραμένης κοίτης του. Η πηγή εξάλλου της Καλλιρρόης, που βρίσκεται κι αυτή στην ίδια κοιλάδα, μοιάζει να έχει θρηνήσει, με ολίγα αποστεγνωμένα δάκρυα, την αναχώρηση του αγαπημένου της Ιλισσού, ενώ οι ελάχιστες σταγόνες νερού που συγκεντρώνονται στην βάση των βράχων που την προστατεύουν μοιάζει να αναφέρονται περισσότερο σε μνήμες του παρελθόντος παρά σε ανάγκες του παρόντος. Λίγα βήματα πιο εκεί βρίσκεται το εγκαταλελειμμένο Στάδιο” (Γιοχάλας, Καφετζάκη 2012, 390)

/ 62 /

La Grèce. Vues Pittoresques…, ‘H πεδιάδα του Ιλισσού’, Otto M. Von Stackelberg, 1834

(Κουμαριανού 2005, 189)

Greece, a handbook for travelers, Karl Baedeker, 1894

https://archive.org/details/greecehandbookf01baedgoog

https://www.flickr.com/photos/athens_greece/8103631534/in/set-

Greece, a handbook for travelers, Karl Baedeker, 1909 περιέχει ειδική αναφορά στον Ιλισσό

https://www.flickr.com/photos/athens_greece/9360754793/in/set-

/ 63 /

Greece, a Poem, in three parts; with notes, classical illustrations, and sketches of the scenery.

William Haygarth, 1814 http://el.travelogues.gr/item.php?view=32876

Άποψη της Ακρόπολης και

του Ναού του Ολυμπίου Διός από τον Ιλισσό

(http://el.travelogues.gr/item.php?view=32876)

IIλισσός,

“Πώς τον λεν, πώς τον λεν τον ποταμό; Ιλισσό, Ιλισσό. Να σου πω το μικρό μου μυστικό. Σ’ αγαπώ, σ’ αγαπώ.

Γιώργος Ερμιτζάς (στίχοι), Μάνος Χατζιδάκις (μουσική), 1955 http://www.youtube.com/watch?v=YtPjEvRtCks

Τα μωρά φωνάζουν τη μαμά τους, μα εγώ είμαι έρμο κι ορφανό. Τα πουλιά πετούν με τα φτερά τους, μα εγώ πετώ μες στο χορό. Πώς τον λεν, πώς τον λεν τον ποταμό; Ιλισσό, Ιλισσό. Να σου πω το μικρό μου μυστικό. Σ’ αγαπώ, σ’ αγαπώ. Κάθε κοπέλα θέλει να `χει φίλο τον όμορφο Τέλη και να βγαίνει μαζί του τα βράδια, να `χει χάδια, να `χει χάδια. Όμως καθ’ ένας γνωρίζει πως ο Τέλης πολύ συνηθίζει κάθε βράδυ κορίτσι ν’ αλλάζει, δε με νοιάζει, δε με νοιάζει. Πώς τον λεν, πώς τον λεν τον ποταμό; Ιλισσό, Ιλισσό. Να σου πω το μικρό μου μυστικό. Σ’ αγαπώ, σ’ αγαπώ. Τα μωρά φωνάζουν τη μαμά τους, μα εγώ είμαι έρμο κι ορφανό. Τα πουλιά πετούν με τα φτερά τους, μα εγώ πετώ μες στο χορό. Πώς τον λεν, πώς τον λεν τον ποταμό; Ιλισσό, Ιλισσό. Να σου πω το μικρό μου μυστικό. Σ’ αγαπώ, σ’ αγαπώ.” / 64 /

Iλισσός, Διονύσης Καψάλης (στίχοι), Νίκος Ξυδάκης (μουσική), 2006 http://www.youtube.com/watch?v=IHRFOIvQvbA

“Εκεί που άλλοτε κυλούσε ο Ιλισός εκάθισα κι έκλαψα, μισός ερωτευμένος. Κάποια πατρίδα θα `φερα στο νου, ν’ ανθίζει στα μετόχια τ’ ουρανού, με θάλασσες πιο μέσα κι ακρογιάλια κι ολόφωτα τις νύχτες μανουάλια καλή πατρίδα, ήσουνα κι εσύ χρισμένη και σε τύλιγαν κισσοί και θερινά φεγγάρια’ τον ψαλμό τον ένιωσα σαν κόμπο στο λαιμό, που λύθηκε στα χείλη μου κι εχάθη στις όχθες του Ιλισού, στου μπαρ τα βάθη.”

Ilissos – A Village Community in Athens , James Malthy, Cecily Martin, Dimitri Philippides, Blorn Roe, 1966 Malthy et al. 1966.

O Ιλισσός και η Ακρόπολη (ξυλογραφία) V. Duruy, 1888

(Λάμπρου 2009, 35)

/ 65 /

Ο Ιλισσός ποταμός στην περιοχή του Αρδηττού, άγνωστος συντάκτης, 1927

(Λάμπρου 2009, 41)

Ιλισός το Ιερό του Άστεως ποτάμι που εξαφανίστηκε, Μιχάλης Παπαδάκης, 1997

/ 66 /

Itinéraire déscriptif de l’ Attique et du Peloponnèse, Altenhofen, 1841 Tαξιδιωτικός οδηγός που περιλαμβάνει χάρτη της Αθήνας του 1837. περισσότερες πληροφορίες στο Κορρές 2010, 29

(Μπίρης 2005, 71)

/ 67 /

J

A journey through Albania and other Provinces of Turkey in Europe and Asia…during the years 1809-1810 ‘Η περιήγηση στην πόλη’ , ‘Η Καλλιρρόη’, ‘ Οι Μάγισσες’ John Cam Hobhouse, 1813 “Η περιήγησις στην πόλη: Αφού αφήσεις τα τείχη, και περπατήσεις δρόμους στρωμένους με χαλίκια, που είναι δύσκολοι στο περπάτημα καθώς διακόπτονται από ρέματα, σχεδόν σε απόσταση ενός όγδοου του μιλίου, φθάνεις σε μια επίπεδη πλακόστρωτη περιοχή: φαίνεται σα να έχει φτιαχτεί με τεχνικά μέσα, όπως μπορεί κανείς να δει από μερικά πέτρινα θεμέλιά της στην ανατολική πλευρά, και στην κατεύθυνση του καναλιού του Ιλισσού, που περνάει σε απόσταση εκατό βημάτων νότια. (...) Η Καλλιρρόη: Η κρήνη που είχε καταστραφεί φαίνεται ότι τροφοδοτούσε με νερό το ρεύμα που σήμερα χύνεται από τεχνητά κανάλια στο έδαφος της πόλης, και συλλέγεται σε δυο μεγάλες δεξαμενές, σε απόσταση ενός τετάρτου του μιλίου βόρεια από το ρέμα. Ένα μικρό ρέμα, είτε από τα απόνερα των δεξαμενών είτε από αδύναμο ποταμάκι που ξεκινάει από την κοίτη του ποταμού, εμφανίζεται να κυλάει πάνω στα κατσάβραχα, και να χάνεται στον χαλικόστρωτο πυθμένα του Ιλισσού. Η πηγή αυτή έχει διατηρήσει το αρχαίο όνομα Καλλιρόη, και οι κάτοικοι αυτής της πλευράς της Αθήνας που επεκτείνεται από τις κολόνες του Ναού του Αδριανού, και είναι αλβανική συνοικία, αναφέρονται στα τραγούδια των χωρικών ως Καλλιρριώτες, από τη συνήθειά τους να συχνάζουν σε αυτές τις λίμνες, στην κοίτη του Ιλισσού. (...) Ακολουθώντας το ρεύμα του Ιλισσού, σχεδόν για ένα όγδοο του μιλίου πιο ψηλά, φτάνει κανείς στην τοποθεσία του μαρμάρινου σταδίου του Ηρώδη του Αττικού. Τίποτα σήμερα δεν έχει μείνει από αυτήν την ακριβή κατασκευή, εκτός από μερικά σκουπίδια, και πολλά κομμάτια μάρμαρο που έχουν ανασκαλευθεί με το αλέτρι˙εντούτις, το βαθούλωμα που δημιουργήθηκε τεχνικά στην πλευρά ενός χαμηλού λόφου μοιάζει ακόμη με ένα στενόμακρο πέταλο αλόγου, που ήταν και η αρχαία διαμόρφωση αυτού του χώρου άσκησης, και η περιοχή, που σήμερα είναι ένα χαλικόστρωτο έδαφος, όταν μετρήθηκε, υπολογίστηκε ότι περικλείετο σε αψίδα εξακοσίων τριάντα αγγλικών ποδιών.(...) “Οι μάγισσες: (...) Διασχίζοντας την κοίτη του Ιλισσού, στο σημείο που κάποτε στεκόταν η μαρμάρινη γέφυρα (από την οποία σήμερα δεν υπάρχει ούτε ίχνος), η οποία οδηγούσε από το Στάδιο στην άλλη πλευρά του ποταμού, και αφήνοντας τις Κορινθιακές κολόνες αριστερά, προκειμένου να επιστρέψει κανείς στην πόλη, περνά πάνω από ένα τραχύ και ανώμαλο έδαφος, γεμάτο σε πολλά σημεία μικρά κομμάτια μαρμάρου, τα απομεινάρια της Νέας Αθήνας, ή αυτής της προσθήκης στην παλαιά πόλη που χτίστηκε από τον αυτοκράτορα Αδριανό. Ακολουθώντας λίγο μια δεξιά κατεύθυνση, πέφτεις πάνω σε μία από τις οδούς που οδηγούν στην πόλη, και συνεχίζοντας για λίγη ώρα, φθάνεις στο σημείο που η οδός χωρίζεται στα δύο, από την μία προχωρεί προς μία Πύλη, όχι μακριά από τις κολόνες, και από την άλλη περνάει πιο κοντά από τη βάση του λόφου Άγχεσμος όπου υπάρχει η θέα προς την άλλη Πύλη.” (Κουμαριανού 2005, 200-204) / 68 /

Άποψη της Αθήνας

από τους πρόποδες του Λυκαβηττού

(Κουμαριανού 2005, 197)

K

“(...) Και άλλοι δε τίνες και εκτός παρά τον ολιγοστόν Ιλισσόν τον το πάλαι τόσον χαρίεντα ποταμόν ή ποτάμιον, όστις τώρα και με καλλίστην μαρμάρινην γέφυραν αγλαΐζεται, υψούσαν τας καμάρας της ου μακράν του σχηματιζομένου παρά την Καλιρρόην καταρράκτου.”

Kαθολικόν Πανόραμα των Αθηνών Στέφανος Α. Κουμανούδης, 1853 Κουμανούδης 2005

(Κουμανούδης 2005, 15)

οπως παρατίθεται στο Γιοχάλας, Καφετζάκη 2012, 405

Η κερένια κούκλα, Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, 1908

“ (...) τα βουνάκια του Βατραχονησίου και του Σταδίου μ’ ένα κομμάτι απ’ το μαρμαρένιο φέγγος, με λίγη πρασινάδα στον Αρδηττό πάνω από το Μετς, και με τα σπιτάκια των Παντρεμενάδικων ανεβασμένα απάνω του για να δουν έναν ανεμόμυλο στην κορφή, αφηρημένον έρημο με τα φτερά βγαλμένα.”

Μ

Μετώπες Παρθενώνα, 5ος αι. π.Χ (Δεληβοριάς 2000, 56) Προσωποποιήσεις του Κηφισού, του Ιλισσού και της Καλιρρόης σε μετώπες της νότιας πλευράς του Παρθενώνα.

http://www.theacropolismuseum.gr/sites/default/

files/glypta_parth_gr.pdf

/ 69 /

Ο

Οδηγός εμπορικός, γεωγραφικός και ιστορικός των πλείστων κυριωτέρων πόλεων της Ελλάδος του έτους 1875 (υπό) Μιλτιάδου Μπούκα, 1875

Οδηγός των Αθηνών, Επιτροπή των Ολυμπιακών Αγώνων, 1906

(Επιτροπή των Ολυμπιακών Αγώνων 2002)

/ 70 /

L’Orient Hellène. Grèce-Crète-Macédoine Alfred van den Brule, 1907 http://el.travelogues.gr/item.php?view=39481

La Vallée d’Illyssus

(http://el.travelogues.gr/item.php?view=39481)

/ 71 /

Π-P

Πανόραμα των Αθηνών, Stademann, 1835 περισσότερες πληροφορίες στο Τραυλός 2005, 8-9 και στο http://el.travelogues.gr/collection.php?view=61 “(...) Στις λιθογραφίες του πανοράματος ξετυλίγεται το λεκανοπέδιο (σε πλάνο 360 μοιρών) από τον Ιλισό, τον Λυκαβηττό, τα Bριλήσια, το Πεντελικόν, την Πάρνηθα, το Aιγάλεω, τον Κορυδαλλό, τον Πειραιά, τη Σαλαμίνα, την Aίγινα ως την Aργολίδα, καθώς και η Πνύκα, με την Ακρόπολη και τον Υμηττό στο βάθος. Στην έκδοση συμπεριλαμβάνονται τα ίδια θέματα σχεδιασμένα και σε αντίστοιχα ρυζόχαρτα, στα οποία δηλώνονται με αρίθμηση: σημεία στο τοπίο, μνημεία ή κτήρια που υπομνηματίζονται στα λεπτομερή επεξηγηματικά κείμενα που συνοδεύουν τις λιθογραφίες σε ξεχωριστά φύλλα. Οι βινιέτες αποτυπώνουν τα βασιλικά ανάκτορα, συνοικία στην Αθήνα, την Καισαριανή, την περιοχή στον Ιλισό, όπου μετέπειτα ανοικοδομήθηκε το Στάδιο κ.ά. (...)” (http://el.travelogues.gr/collection.php?view=61)

Vignette Nro. 4. das Stadion.

(http://el.travelogues.gr/item.php?view=38886)

Supplement zum Panorama;

Nro. 11. Athen vom Ilyssos aus.

(http://el.travelogues.gr/item.php?view=38885)

H Αθήνα και τα περίχωρά της, χάρτης από τον Adolph Sommer

(http://el.travelogues.gr/item.php?view=38889) / 72 /

Fontaine de Callirhoé

(http://el.travelogues.gr/item.php?view=51340)

H περιοχή του Ιλισσού και το Ολυμπείο (αλβουμινούχο χαρτί άλατος), Φίλιππος Μαργαρίτης, 1855

“Αριστερά ο κήπος του Στρατηγού Μακρυγιάννη. Όπισθεν της αριστεράς κολώνας η οικία Θ. Ορφανίδου. Επί της πλατείας του ναού του

Ολυμπείου συσσωρευμένες θυμώνες προς αλωνισμόν. Επί των στυλών η καλύβα του Στυλίτου. Εις το

άκρον δεξιά πιθανώς το “Αμαλείον’”

(Κωνσταντίνου κ.α 2009, 85)

A plan of Athens the Society for the Diffusion of Useful Knowledge, Great Britain in 1832.

https://www.flickr.com/photos/athens_

greece/7600413270/in/set-72157629855961843/ / 73 /

Πολεοδομική Εξέλιξις των Αθηνών, Ιωάννης Τραυλός, 1960 Ίχνη του Ιλισσού και αναφορές που ενσωματώνουν απόψεις και την αντίληψη του συγγραφέα περιλαμβάνονται σε αρκετές εικόνας και αποσπάσματα κειμένων: ενδεικτικά επισημαίνεται το κεφάλαιο ‘Φυσικό Περιβάλλον’ στις σελ.

5-7 (Τραυλός 2005). Τραυλός 2005

Η Αθήνα από την περιοχή του Ιλισσού ως εξώφυλλο του

βιβλίου

R

Les ruines des plus beaux monuments de la Grece, Η γέφυρα του Ιλισσού από το Στάδιο, J-D Le Roy, 1770

(Κουμαριανού 2005, 110)

/ 74 /

Ruins of Athens, with Remains and other valuable Antiquities in Greece, Robert Sayer, 1759

Bridge over the river Ilissus. Stadium. Athens.

Temple of Pola in Istria.http://el.travelogues.

gr/item.php?view=50618

Σ-S

“Η ύπαιθρος γύρω απο την Αθήνα έχει αλλάξει πολύ, που με δυσκολία την αναγνωρίζεις. Ούτε ο Ιλισσός ούτε ο Κηφισός εκβάλλουν στην θάλασσα. Από τον πρώτο δεν συναντάς ούτε ίχνος νερού αυτή την εποχή, εκτός από το αυλάκι του. Η λαίδη Ruthven που έμεινε εδώ και ένα χρόνο δεν είδε ποτέ νερό. Ακολούθησα όσο πιο πιστά μπορούσα τον περίπατο που τόσο όμορφα περιγράφει ο Πλάτων στον Φαίδρο, αλλά δε βρήκα ούτε ρέμα ούτε πλατάνι. Θέλοντας να πετύχουμε μια πανοραμική θέα της πεδιάδας, διασχίσαμε το χώρο του Λυκείου και ανεβήκαμε στον Αϊ-Γιώργη, έναν ψηλό και απόκρημνο βράχο στα βόρεια της Αθήνας, που συνήθως ταυτίζεται με τον Άγχεσμο, μια που η γεωγραφία των περιοχών γύρω από την Αθήνα δεν έχει προσδιοριστεί επαρκώς. Ανεβήκαμε αυτόν τον λόφο με μεγάλη ταλαιπωρία κάτω από τον καυτό ήλιο”.

Σελίδες Ημερολογίου ‘Οι εξοχές’ Edward Everett, 1819

(Κουμαριανού 2005, 244)

/ 75 /

Situations plan von Athen, Weiler, 1834 βλ.: Μπίρης 2005, 41 και Κορρές 2010, 21-23

χρωματικά επεξεργασμένη εικόνα

(Μπίρης 2005, 42)

Souvenirs de l’ Orient, Marie-Louis J.A.Ch. du Thrace, compte de Marcellus, 1854

“Η ώρα που ο Σωκράτης έπινε το κώνειο (...) Στο βάθος του ορίζοντα το Ικάριο όρος μας έκρυβε τη θέα προς τη Βοιωτία. Η θάλασσα έλαμπε προς τη μεριά του Πειραιά και στις ακτές της Σαλαμίνας. Γύρισα την πλάτη μου στον Παρθενώνα, στον Ιλισσό, στον Υμηττό: αυτός ο πελώριος πίνακας είχε πάρει ένα χρώμα τόσο γλυκό και τόσο διάφανο, ο ήλιος έριχνε ακτίνες σε ένα χρώμα ελαφρά ρόδινο, ο αέρας ήταν τόσο ελαφρός και καθαρός, ώστε παραβλέποντας τις ιστορικές μνήμες και τα μνημεία που είχε καταστρέψει ο χρόνος, αφοσοιώθηκα με όλες τις σκέψεις μου στις θαυμαστές ομορφιές της φύσης τις οποίες ο καιρός διατηρεί, πολλαπλασιάζει, και τις οποίες η Ελλάδα προσφέρει πάντα, μέσα από το πρίσμα του ευεγερτικού κλίματος. (...) Αρχαιολογικοί περίπατοι (...) Κατεβαίνοντας προς την πεδιάδα του Λιμναίου, είδαμε τα ερείπια του Ασκληπιού, τα λείψανα του θεάτρου και του Ναού του Διονύσου, την κοίτη του Ιλισσού, άνυδρη και όλο χώμα αυτή την εποχή, την πηγή της Καλλιρρόης, τα σημάδια από τη διαδρομή του καταρράκτη που σχημάτιζαν οι χείμαρροι του Υμηττού, όταν φουσκωμένο από τις χειμωνιάτικες βροχές βοηθούσαν να γεμίσουν οι εννέα κρούνοι της (εννεάκρουνος) και ακόμη έναν ναό της Δήμητρας που είχε γκρεμισθεί πριν από σαράντα χρόνια και ένα βωμό της Νίκης.” (Κουμαριανού 2005, 240-241)

/ 76 /

“Διασχίζουμε την κοίτη του Ιλισσού εντελώς στεγνή, χωρίς νερό. Τα μουλάρια βρίσκονται σε τόσο καλή διάθεση που σε κάποια στιγμή χτυπούν μια ρόδα πάνω σε ένα βράχο, που είχε πέσει στη μέση του δρόμου”

Souvenirs d’ un vieil Athénien, Emil Gebhart, 1911

(Κουμαριανού 2005, 406)

όπως παρατίθεται στο Γιοχάλας, Καφετζάκη 2012, 407

Η σύγχρονη Ελλάδα, Edmond About, 1854

“Η συνοδεία προχώρησε αργά προς τον κοιμητήριο. Στο δρόμο της οι άντρες και οι γυναίκες σταματούσαν και σταυροκοπιούνταν με μια μηχανική αφθονία που κιόλας σημείωσα. Η κηδεία διέσχισε τον Ιλισό γεμίζοντας πιτσιλίσματα. Η γέφυρα δεν είχε ακόμα χτιστεί. Ένα τέτοιο πέρασμα θα προκαλούσε στη Γαλλία μερικά ξεσπάσματα γέλιου. Η πομπή εδώ δεν έχασε τίποτα απ’ τη σοβαρότητά της.”

μεταφρασμένο στα ελληνικά ως ‘Η Ελλάδα του Όθωνος’

Σχέδιον Αθηνών, (υπό) Αθανάσιος Γεωργιάδης, 1923

(Μπίρης 2005, 288)

/ 77 /

Σχέδιο της Αθήνας, Louis François Sebastien Fauvel, 1800

(Κουμαριανού 2005, 227)

Σχέδιο της Αθήνας, Klenze, 1834

(Τραυλός 2005, 239)

/ 78 /

Σχέδιο της αρχαίας Αθήνας, Barbié du Bocage, 1791 βλ. Κορρές 2009, 233 και Κουμαριανού 2005, 123

http://www.geographicus.com/mm5/graphics/00000001/L/

Athens-bocage-1791.jpg

Μνημόνιο των αρχιτεκτόνων Σταμ. Κλεάνθη και Εδ. Σάουμπερτ: “ (...) Ο αέρας των είναι καθαρός και υγιεινός. Η σημερινή πόλις κείται κάτω από την Ακρόπολιν και τον Άρειον Πάγον επί της βορεινής των πλαγιάς και εις τους πρόποδας των λόφων αυτών, συνορεύεται προς τα δυσμάς με τη λοφοσειράν της Πνυκός, προς τας ανατολάς με τον Λυκαβηττόν και συνέχεται προς Βορράν προς το ευρύ λεκανοπέδιον. Αριθμεί τους 6000 κατοίκους και είναι εφωδιασμένη αρκετά με νερό. Η πόλις περιβάλλεται από ένα άθλιον τείχος, το οποίο περικλείει περί τα 898 στρέμματα, από τα οποία μόλις 2/3 κατοικούνται, το δε 1/3 καλλιεργείται. Οι δρόμοι είναι καμπύλοι και γωνιώδεις (...)”.

Σχέδιον της νέας πόλεως των Αθηνών, Eduard Schaubert – Σταμάτης Κλεάνθης, 1832/33 βλ. Παπαγεωργίου – Βενετάς (2010, 16 - 18) και Τραυλός 2005, 237

(Παπαγεωργίου – Βενετάς 2010, 16)

(Τραυλός 2005, 237)

/ 79 /

Σχέδιο της πόλεως των Αθηνών, Coubault, 1800

(Τραυλός 2005, 199)

T

“Το πρωί αφού περνούσα τον Ιλισσό, πήγαινα να ζωγραφίσω την Ακρόπολη και τον Ναό οτυ Ολυμπίου Διός, επέστρεφα για να πάρω το πρόγευμα με μέλι του Υμηττού, και αμέσως έφευγα για το Θησείο, απ’ όπου ανέβαινα στην Ακρόπολη για να ζωγραφίσω τον Παρθενώνα, επειδή ο ήλιος του μεσημεριού φώτιζε καλύτερα το οικοδόμημα. (...) Οι δρόμοι της πόλης: Οι δρόμοι της πόλης είναι στενοί, βρώμικοι, ρυμοτομημένοι άσχημα και τα σπίτια φτωχικά (...) Οι μεγάλοι ίσκιοι των λόφων έπεφτασν ήδη σκοτεινοί πάνω στην πόλη”

Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη, ‘Στο σπίτι του κ. Fauvel’ και ‘Οι δρόμοι της πόλης’ Louis Dupré, 1825

(Κουμαριανού 2005, 249 και 251)

Ο ναός του Ολυμπίου Διός και ο Ιλισσός. Χαλκογραφία από έκδοση του Ed. Dodwell.

( http://el.travelogues.gr/item.php?view=40789)

/ 80 /

Ένα ταξίδι στην Ελλάδα, Wheler, 1682 Για την εικόνα - σχεδιογράφημα: “Τοπογραφικό της Ακρόπολης και σχηματική απεικόνιση της Αθήνας και του Πειραιά. Σημειώνονται οι δρόμοι που οδηγούν στην εξοχή, το Στάδιο με τη γέφυρα του Ιλισσού, το Ολυμπιείο (ως «Στύλοι του Αδριανού»), οι εκκλησίες των Αγίων Θεοδώρων, της Αγίας Σκέπης, της Παναγίας του Λυκοδήμου, αλλά και του Αγ. Κοσμά (όπου η σημερινή ομώνυμη περιοχή), του Αγ. Νικολάου κοντά στον όρμο του Φαλήρου και το λιμάνι του Πειραιά (Porto Leone). Την πόλη περιβάλλουν οι ποταμοί Ιλισός και Κηφισός. στο Voyage de Dalmatie, de Grece, et du Levant, 2vol., Amsterdam 1689, άγγλου που περιηγήθηκε μαζί με τον J. Spon την Ελλάδα.”

σχεδιογράφημα της Αθήνας (οξυγραφία)

(Μοσχονάς, http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_6. aspx)

Ταξίδι στην Ιταλία, στη Δαλματία, στην Ελλάδα και στην Ανατολή, το 1675 και το 1676 Jacob Spon , 1678 “Στο έργο καταγράφεται το ταξίδι που έκαμε από κοινού με τον Άγγλο Wheler” (Ματθαίου 2010, 51) Το εν λόγω ταξίδι σχετίζεται και με το βιβλίο ‘Ταξίδι στην Ελλάδα’ που εξέδωσε ο Wheler το 1682. βλ. και Κουμαριανού 2005, 117 - 128

“Ο τόπος και το κλίμα: Οι ασθένειες είναι επίσης σπάνιες, ενώ η πανώλη που κυριολεκτικά ρημάζει τις γειτονικές πόλεις, τη Θήβα και τη Χαλκίδα, φαίνεται να μην τολμά να πλησιάσει την Αθήνα. Η ευκολία που παρέχουν οι λιμένες της της δίνουν τη δυνατότητα να αγνοεί άνετα τα ποταμάκια της. Διότι ο Ιλισσός δεν είναι παρά ένας χείμαρρος, σχεδόν πάντοτε ξερός, ενώ ο Ηριδανός και ο Κηφισός ρύακες πιο γνωστοί από τον θόρυβο που γίνεται γι’ αυτούς στα βιβλία, και λιγότερο για τους θορύβους μέσα στην κοίτη τους. [...]” (Κουμαριανού 2005, 117)

Αι Αθήναι και τα πέριξ Jacob Spon, 1675 – 1676 “Το σχεδιογράφημα συνοδεύεται από υπόμνημα, στο οποίο εξηγούνται τα υπό αραβικήν αρίθμηση δηλούμενα, τόσο τα σύγχρονα (...) όσο και αρχαίοι τόποι και τα μνημεία (αρχαίος περίβολος της πόλεως, λόφος Μουσών, ‘Θησείον’, πύργος των ανέμων, φανάρι του Δημοσθένη [μνημείο του Λυσικράτους], πύλη του Αδριανού, ρωμαϊκή γέφυρα του Ιλισσού, Παναθηναϊκόν στάδιον, Καλλιρόη, υδραγωγείον του Αδριανού).” (Ματθαίου 2010, 52) Επιπλέον πληροφορίες στο Τραυλός 2005, 177 και Κορρές 2009, 12 και Κουμαριανού 2005, 126

/ 81 /

Κορρές 2009, 12

The Topography of Athens, W.M Leake, 1821 (Ο Leake ήταν περιηγητής και το έργο του αποτελεί μια ανασύνθεση της τοπογραφίας της αρχαίας πόλεως των Αθηνών βάσει των Αττικών του Παυσανία και άλλων πηγών. Είναι το πρώτο επιστημονικό σύγγραμμα της νεώτερης τοπογραφικής έρευνας, κυρίως λόγω της μεθόδου του και της ερμηνευτικής του δεινότητας.) “Οι τόποι και τα μνημεία είναι τα εξής: επί της Ακροπόλεως, ο Παρθενών, το Ερέχθειον και τα Προπύλαια, και υπ’ αυτήν το Ωδείον του Ηρώδου του Αττικού, το Διονυσιακόν θέατρον, ο Άρειος Πάγος, ο λόφος του Μουσείου με το μνημείο του Φιλοπάππου, το Ολυμπείον, ο ποταμός Ιλισσός, η Καλιρρόη, το Παναθηναϊκόν Στάδιον και η Ρωμαϊκή Αγορά.” (Ματθαίου 2010, 53) βλέπε και Κουμαριανού 2005, 177-178 και Μπαστέα 2008, 148 (Κορρές 2009, 15)

Τοπογραφικό Σχέδιο, Stauffert, 1836-1837 βλ.: Mπίρης 2005, 54-57 και Κορρές 2010, 25-28

απόσπασμα από το χάρτη του Stauffert

Κορρές 2010, ‘6. Οι χάρτες’

/ 82 /

Τοπογραφικόν Σχέδιον των Αθηνών και των πέριξ, (υπό) Εμμ. Καλλέργη, 1860

(Μπίρης 2005, 112)

Travels in Greece: Or an account of a tour made at the expense of the Sociery of Dilettanti, Richard Chandler, 1776 http://el.travelogues.gr/item.php?view=50152

A plan of Athens.

(http://el.travelogues.gr/item.php?view=50152)

/ 83 /

Travels in various countries of Europe Asia and Africa.

Edward Daniel Clark, 1813 http://el.travelogues.gr/item.php?view=36590

Χάρτης των μνημείων της αρχαίας Αθήνας

(http://el.travelogues.gr/item.php?view=36590)

Αι τοπωνύμιαι της πόλεως των περιχώρων και των Αθηνών, Κώστας Η. Μπίρης, 1971 Ο Ιλισσός εμπεριέχεται στο λήμμα Ηριδανός και Ιλίσσια.

“Ηριδανός: Αρχαία ονομασία ρέματος, αρχόμενου από την πηγήν της Μονής Αστερίου και καταλήγοντος εις τον Ιλισόν, νοτίως του ναού του Αγίου Θωμά. Ιλίσσια: Επωνυμία δοθείσα υπό της δουκίσσης της Πλακεντίας εις το παρά τον Ιλισσόν ανάκτορόν της, το σημερινόν Βυζαντινόν Μουσείον. Διακρίνεται ακόμη χαραγμένη επιγραφή εις το τόξον του πυλώνος της εισόδου με λατινικούς χαρακτήρας. Επεκράτησεν ως τοπωνυμία από της πρώτης δεκαετίας του αιώνος μας, ότε ήρχισε να κτίζεται η γύρω συνοικία.” (Μπίρης 1971, 42 και 43)

V

Viaggio nella Grecia fatto da Simone Pomardi negli anni 1804, 1805, e 1806 Simone Pomade, 1820

Fontana di Callirroe.

(http://el.travelogues.gr/item.php?view=44056)

/ 84 /

“(...) Ο λόφος αυτός (αναφέρεται στην Ακρόπολη) μοιάζει με θαυμάσιο βάθρο, σκαλισμένο από τους ίδιους τους θεούς για να στήσουν εκεί τους βωμούς τους. Η κορυφή του, διαπλατυσμένη για να στηρίξει το δάπεδο των ναών, δεν έχει παρά πεντακόσια πόδια πλάτος. Δεσπόζει σε όλους τους λόφους πάνω στους οποίους ήταν χτισμένη η αρχαία πόλη, και στις κοιλάδες της Πεντέλης, την κοίτη του Ιλισσού, την πεδιάδα του Πειραιά, τη μακριά σειρά από λαγκάδια και κορυφογραμμές η οποία στρογγυλεύει και απλώνεται ως την Κόρινθο, και τέλος στη θάλασσα που είναι σπαρμένη με τα νησιά της Σαλαμίνας και της Αίγινας, όπου λάμπουν κατάκορφα αετώματα του Ναού του Πανελληνίου Διός. Αυτός ο ορίζοντας είναι θαυμάσιος ακόμα και σήμερα που οι λόφοι είναι γυμνοί και καθρεφτίζουν, σαν γυαλισμένος μπρούτζος, τις αχτίδες του αττικού ήλιου. (...)”

Voyage en Orient, Alfonse de Lamartine, 1835

(Κουμαριανού 2005, 304)

Voyage pittoresque en Grèce et dans le Levant fait en 1843-1844.

Etienne Rey, 1867 http://el.travelogues.gr/item.php?view=51374

Ο χώρος του Παναθηναϊκού Σταδίου

και ο Ιλισσός ποταμός.

(http://el.travelogues.gr/item.php?view=51374)

/ 85 /

Φ

“(...) ΣΩ. Ας αλλάξουμε πορεία και ας πάμε κατά τον Ιλισσό˙ και μετά θα καθίσουμε και όπου μας αρέσει με την ησυχία μας. ΦΑΙ. Φαίνεται ότι έτυχε στην κατάλληλη ώρα να είμαι και γω ξυπόλυτος˙ γιατί εσύ είσαι πάντα. Έτσι, είναι το ευκολότερο πράγματα για εμάς να προχωρούμε κατά πως πηγαίνει το ρυάκι και να δροσίζουμε τα πόδια μας μέσα στο νερό, καθώς μάλιστα αυτή την εποχή του χρόνου και αυτή την ώρα της ημέρας τούτο το πράγμα δεν είναι δυσάρεστο. (...)

Φαίδρος Πλάτων, 386 – 367 π.Χ (Πλάτων 2006, 171 - 177)

ΦΑΙ. Πες μου Σωκράτη, δε λέγεται ότι από κάποιο μέρος του Ιλισσού, εδώ γύρω, ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυα*; ΣΩ. Έτσι λέγεται. ΦΑΙ. Άραγε από εδώ; Γιατί εδώ τα νερά φαίνονται όμορφα και καθαρά και διάφανα, και κατάλληλα για να παίζουν πλάι τους κοπέλες. ΣΩ. Όχι από εδώ, αλλά από ένα μέρος που βρίσκεται δύο ή τρία στάδια πιο κάτω, εκεί όπου διαβαίνουμε το ποτάμι για να πάμε στο ιερό της Άγρας˙ εκεί κάπου, στο ίδιο μέρος, βρίσκεται και ένας βωμός του Βορέα. (...) ΣΩ. Μα την Ήρα, όμορφο μέρος για να καθίσουμε. Και ο πλάτανος αυτός απλώνει γύρω του πλατιά σκιά και είναι ψηλός, και το ύψος και ο ίσκιος της λυγαριάς είναι πανέμορφα, και, καθώς είναι έτσι ολάνθιστη, γεμίζει με πολλή ευωδιά τον τόπο˙ έπειτα και η πηγή με μεγάλη χαρά ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της είναι πολύ δροσερό, όπως μπορώ κιόλας να κρίνω, νιώθοντάς το στα πόδια μου˙ και από τις κόρες και τα αγάλματα φαίνεται πως είναι ένας ιερός τόπος, αφιερωμένος σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο. Και ακόμα, αν θέλεις, το ωραίο αεράκι που φυσάει σε αυτό το μέρος, πόσο είναι ελκυστικό και πολύ ευχάριστο˙ και μάλιστα καλοκαιρινό, έτσι όπως είναι, και ανάλαφρο, συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών. Όμως το πιο χαριτωμένο απ’ όλα είναι το χορτάρι, που κλίνει τόσο ήρεμα προς τα πλάγια και είναι τόσο πλούσιο, που, όταν ξαπλώσεις κάτω, θα έχεις πολύ αναπαυτικό προσκέφαλο. Έτσι, λοιπόν φίλε μου Φαίδρε, με ξενάγησες με τον καλύτερο τρόπο.” * Σημείωση του μεταφραστή: “Σύμφωνα με το μύθο, ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια, κόρη του Ερεχθέα, την ώρα που έπαιζε τη Φαρμακεία, νύμφη μιας πηγής με φαρμακερό νερό.

/ 86 /

Χ

Χάρτης της Αθήνας, Chenavard, 1843

(Μπίρης 2005, 86)

Χάρτης της Αθήνας, L. Thriller, 1888

Μπαστέα 2008, 271

/ 87 /

Χάρτες της Αττικής, J.A Kaupert, Ernst Curtius, 1875-1894 βλ. Κορρές 2008

/ 88 /

(Κορρές 2008)

Xάρτης των Αθηνών, 1917

(Μπίρης 2005, 270)

/ 89 /

Χάρτης της πόλεως Ε. Τσίλλερ, 1879

“Χάρτης της πόλεως με σημείωση υπόγειων

υδραυλικών έργων (διακρίνεται ο κεντρικός

υπόνομος στη θέση του πάλαι ποτέ Ηριδανού)”

(Κορρές 2010, 96)

Χάρτης της πόλεως των Αθηνών, Κώστας Μπίρης, 1930

(Κωσταντίνου κ.α 2009, 21)

/ 90 /

“Ο πανάρχαιος Ιλισός, που τον ύμνησαν σ’ όλους τους αιώνες, σαν ένα κομμάτι αναπόσπαστο αλλά και άξιο σεβασμού των Αθηνών, με τα πάντοτε λιγοστά νερά του, εβοήθησεν τους Αθηναίους στο αιώνιον αυτό πρόβλημα της υδρεύσεώς του. Οι όχθες του, που στα πολύ παληά χρόνια τις εστόλιζαν, οι πικροδάφνες και τα καταπράσινα πολυτρίχια, ήσαν ο τόπος, όπου έτρεχαν οι Αθηναίοι δια να προμηθευτούν το δροσερό νερό. Κι αυτός, σαν να συμμεριζόταν τον καϋμό των Αθηναίων, τους ετροφοδοτούσεν τις άσχημες αυτές μέρες της τουρκικής τυραννίας. Οι στοιχειώδεις ανάγκες της πόλεως, που δεν υπερέβαινεν τότε σε πληθυσμόν τις 20 χιλιάδες κατοίκους, ικανοποιούντο, κατά ένα ποσοστόν, από τα τρεχούμενα αυτά νερά του Ιλισού, που διωχετεύοντο σε μικρά και προσωρινά υδραγωγεία.

Το Χρονικό της υδρεύσεως των Αθηνών, Δημήτρης Σκουζές, Δημήτρης Αλ. Γέροντας, 1963 Σκουζές, Γέροντας 1963

Σκουζές, Γέροντας 1963, 32-33

/ 91 /

ΣΤ. [Αντί επιλόγου] ΟΔΟΙ ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΤΟΠΟ-ΓΡΑΦΙΑΣ, ΑΝΩ ΤΕΛΕΙΑ

Ο δοκιμιακός και πειραματικός χαρακτήρας της

συγκροτεί την εργασία αντιλαμβάνεται τον εαυτό

εστίασης που επιχειρεί η παρούσα εργασία,

της ως μια αρχή, μια αφορμή που προτείνει και

καταρχάς,

για

εξερευνά πιθανούς δρόμους για πιο εκτεταμένες

άνοιγμα ενός ερευνητικού πεδίου και το μοίρασμα

εμβαθύνσεις στη σχέση μεταξύ αντίληψης του

σκέψεων και προβληματισμών: αφενός, σχετικά

ανάγλυφου του εδάφους και αστικής συνθήκης.

με τη σημασία της αντίληψης του ανάγλυφου του

Οι

εδάφους κατά το συσχετισμό με την πόλη - ειδικά

μπορούν να είναι περισσότερες από τους τρεις

αν αυτός ο συσχετισμός συνεπάγεται παρέμβαση

προτεινόμενους άξονες, σχηματίζουν μεταξύ τους

στον αστικό χώρο που τη συγκροτεί - και, αφετέρου,

ένα δίκτυο: ένα δίκτυο πολλαπλής προσέγγισης

ως προς το ζήτημα της μεθοδολογίας:

πτυχών - πλευρών - και οπτικών θεώρησης ενός

Σκοπός της εστίασης σε μια μεθοδολογία είναι η

κοινού

διερεύνηση των τρόπων διαχείρισης των σκέψεων

αυτού σκέψεων, σχετικά με το ρόλο και την

και

ερευνητικού

πιθανή σημασία μιας αντίληψης του ανάγλυφου

εγχειρήματος, όπου εντάσσεται η δεδομένη

του εδάφους κατά τη διαμόρφωση της αστικής

εστίαση, παρά η εξαγωγή συμπερασμάτων για

υπόστασης ενός χωρικού πεδίου. Η δικτύωση

το περιεχόμενο της διερευνώμενης σχέσης. Κάτι

αυτή, η επιδίωξη μιας τέτοιας συστηματοποίησης,

τέτοιο θα μπορούσε να συμβεί με την προϋπόθεση

ωστόσο, ανοίγει ένα επιπλέον πεδίο καθαρά

της πολλαπλής προσέγγισης της διερευνώμενης

μεθοδολογικού ενδιαφέροντος. Σε μια τέτοια

σχέσης, όπως προτείνεται στην αρχή. Επιπλέον, η

εστίαση, η διερευνώμενη σχέση μετατρέπεται

εστίαση στη δεδομένη μεθοδολογία στοχεύει σε

σε ένα παράδειγμα πεδίου μελέτης - γίνεται ένα

μια ανάδειξη της σημασίας μια πληθυντικότητας

εργαλείο.

και

των

ενσωματώνουν

προβληματισμών

ετερογένειας

των

μια

του

τρόπων

διάθεση

διαφορετικές

εμβαθύνσεις,

προβληματισμού

και

οι

οποίες

συνακόλουθων

προσέγγισης

ενός αντικειμένου έρευνας, ειδικά αν αυτό το

Παράλληλα, πιθανότατα θα διαπιστώσει κανείς

αντικείμενο εσωματώνει δυναμικότητα ως προς

πως οι παρατιθέμενες καταγραφές και η θεματική

παραμέτρους των συνιστωσών του.

τους περιγράφουν ένα υποτιμημένο ανάγλυφο του εδάφους, όπως εν προκειμένω αντιπροσωπεύεται

Ως εκ τούτου, η εργασία αυτή θα μπορούσε να

από το ‘κρυμμένο’ ίχνος της ροής του κάποτε

νοηθεί κυρίως ως μια πρόταση έρευνας, που

Ιλισ(σ)ού.

εστιάζει στο επίπεδο διερεύνησης μεθοδολογίας,

κλίμακα της χρονικής και αστικής εξέλιξης της

παρά ως κάποια σχετική εκτέλεση. Η εστίαση που

πόλης αποκαλύπτει και, μέσα από τις επιλεγμένες

/ 93 /

Η,

παρουσιαζόμενη

στον

πίνακα,

εμφάσεις της σε χρονικές περιόδους, αναπόφευκτα

συνθήκης - μπορούν να πολλαπλασιαστούν

τονίζει μια κρυμμένη - κάτω από το δρόμο - ροή

κατά τη συμπερίληψη περισσότερων σημείων

νερού, αυτή του Ιλισσού. Ωστόσο, η εργασία αυτή

δειγματοληπτικής εστίασης πάνω στο έντονο και

και η επιλογή εστίασής της στο δεδομένο πεδίο

πλούσιο ανάγλυφο του υπόβαθρου της Αθήνας.

δεν αποσκοπεί στον εντοπισμό και τον τονισμό

Κάτι τέτοιο θα διεύρυνε περαιτέρω τη δυνατότητα

του χαμμένου ποταμού Ιλισ(σ)ού, τουλάχιστον

για σύγκριση, προς την επίτευξη μιας άλλου

όσον αφορά τη χαμμένη του μορφή ως νερό που

τύπου κλίμακας ετερογένειας του πλήθους των

ρέει μαζί με όποιες άλλες αξίες έχει πάρει ανά τα

καταγραφών, υπό λογική συγγενική με αυτήν της

χρόνια.

μεθοδολογικής εστίασης που επιχειρείται εδώ.

Μια τέτοια διαπίστωση, είναι αναμφισβήτητη,

Ένα σημείο - ο Ιλισ(σ)ός εν προκειμένω - δεν

τουλάχιστον με βάσει τα γεγονότα που περιγράφει

αρκεί, ούτως ή άλλως, τόσο για να βασίσει

η χρησιμοποιούμενη βιβλιογραφία. Αντίστοιχα

κανείς τη διερεύνηση μιας ευρύτερης σχέσης που

χαμμένα ίχνη, πιθανότητα θα μπορεί να εντοπίσει

περιλαμβάνει έννοιες, όπως αντίληψη και αστική

κανείς εξετάζοντας την διερευνώμενη σχέση μέσα

συνθήκη, όσο και για να καλύψει το εύρος της

από αντίστοιχη ανίχνευση και άλλων ποταμιών

έντονης συμπεριφοράς του ανάγλυφου αττικού

της Αθήνας (π.χ. Ηριδανός) σε υφιστάμενες

εδάφους.

καταγραφές της πόλης.

Αντίστοιχα, και ένα υποκείμενο δεν αρκεί για να συμπερασμάτα

μιλήσει για μια τέτοια σχέση. Ένα υποκείμενο αρκεί

εστίασης

της

για να μιλήσει για τη δικιά του σχέση με το ανάγλυφο

προτεινόμενης έρευνας ή έστω εντάσσονται στα

- για τη δικιά του καταγραφή ή ακόμα και για τη

συμπεράσματα που μπορεί να βγάλει ο εκάστοτε

δικιά του συλλογή καταγραφών, παραπέμποντας

αναγνώστης της εργασίας - ως συμπεράσματα μιας

στη

ανάγνωσης της παρούσας εργασίας από κάποιο

παρούσας εργασίας.

Μολαταύτα, αφορούν

τέτοιου

επόμενα

τύπου επίπεδα

συνείδηση

μιας

υποκειμενικότητας

της

υποκείμενο. Τα παραπάνω επεξηγούν ότι ο Ιλισσός, εδώ,

Η έμφαση στο υποκείμενο κατά την αντίληψη

λειτουργεί περισσότερο ως ένα παράδειγμα

του χώρου, κατά την εμπειρία - μια εμπειρία - της

εστίασης˙ ένα δείγμα που μετέχει σε ένα ευρύτερο

τοπο-γραφίας αποτελεί την άνω τελεία που βάζει

ευρύτερο

η παρούσα εστίαση της εργασίας. Η εργασία και

ερευνητικό

εγχείρημα

και,

έτσι,

επικοινωνεί το σκεπτικό του.

το ερευνητικό εγχείρημα, στο οποίο εντάσσεται,

Αυτό υποδηλώνει ότι οι τρεις κατευθύνσεις της

εκκινούν από ένα επιχείρημα για μια σημασία

μεθοδολογικής πολλαπλότητας - που συγκροτεί

της τοπο-γραφίας, με έμφαση στην αντίληψη και

το

σύστημα

στην εμπειρία του ανάγλυφου του εδάφους. Το

προσέγγισης της διερευνώμενης σχέσης, μεταξύ

επιχείρημα αυτό είναι αντίστοιχα δυναμικό με τη

αντίληψης ανάγλυφου του εδάφους και αστικής

δυναμικότητα της διερευνώμενης σχέσης:

προτεινόμενο

μεθοδολογικό

/ 94 /

Αυτό προσ-καλεί περισσότερα υποκείμενα του εδώ και του τώρα, προκειμένου να προσδιοριστεί, μέσα από μια πληθυντικότητα και ετερογένεια ερμηνειών, το τί σημαίνει αίσθηση - αίσθημα - αντίληψη του ανάγλυφου του εδάφους, στο πλαίσιο μιας εμπειρίας της τοπο-γραφίας. Προς και για μια εμπειρία της τοπο-γραφίας, άνω τελεία.

/ 95 /

/ 96 /

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ [1]. Οι λόφοι της Άγρας και ο λόφος του Αρδηττού είναι οι δύο λόφοι ανάμεσα στους οποίους βρίσκεται το Παναθηναϊκό στάδιο: Wikipedia. 2014. “Wikipedia, Αρδηττός” Τελευταία τροποποίηση 13 Ιουλίου 2013. http://el.wikipedia.org/ wiki/%CE%91%CF%81%CE%B4%CE%B7%CF%84%CF%84%CF%8C%CF%82 (τελευταία επίσκεψη 16 Απριλίου 2014) [2]. Υποσημείωση του Πικιώνη στο κείμενό του: “Ο Rodin, αναλύοντας την ανθρώπινη περπατησιά, καταλήγει με θαυμασμό: ‘Ο άνθρωπος είναι ένας ναός που βαδίζει’ (Les Cathédrales de France)”

BIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ About Edmond. 2006. O βασιλεύς των ορεων. Μετάφραση Περικλής Βούζας, Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος Άννινος Μπάμπης. 2006. Αι Αθήναι του 1850, εντυπώσεις δύο Γάλλων περιηγητών, Αθήνα: Εκάτη Βαϊου Ντίνα, Μάχη Καραλή, “Η ανάπτυξη της πόλης και οι διαδροµές των ρεµάτων στην Αθήνα”, εισήγηση στο συνέδριο International Symposium on “Stream Protection and Environmental Management”, ΥΠΕΧΩ∆Ε, Αθήνα, 1995 Γιοχάλας Θανάσης, Τόνια Καφετζάκη. 2012. Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία, Αθήνα: βιβλιοπωλείον της Εστίας Δεληβοριάς Άγγελος. 2000. “Η μεγάλη γλυπτική στην Αθήνα του 5ου αι. π.Χ” στο “Αθήναι”, επιμέλεια από Χαράλαμπο Μπούρα, Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, Κωνσταντίνο Σπ. Στάικος, Εύη Τουλούπα, 47-87. Αθήνα: Κοτίνος Α.Ε Δημηρούλης Δημήτρης (επιμέλεια). 2004. Εμμανουήλ Ροΐδη Κείμενα, Αθήνα: Μεταίχμιο Επιτροπή των Ολυμπιακών Αγώνων. 2002. Οδηγός των Αθηνών, Αθήνα: Δήμος Αθηναίων Kορρές Μανώλης (επιμέλεια). 2008. Χάρτες της Αττικής υπό Ε. Κούρτιου και Ι.Α. Κάουπερτ, Αθήνα: Αττική Οδός ΑΕ - Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα

/ 97 /

Κορρές Μανώλης (επιμέλεια). 2009. Αττικής Οδοί. Αθήνα: Μέλισσα Κορρές Μανώλης (επιμέλεια). 2010. Οι πρώτοι χάρτες της πόλεως των Αθηνών. Αθήνα: Αττική Οδός ΑΕ Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα Κουμανούδης Στέφανος Α. 2005. Καθολικόν Πανόραμα των Αθηνών, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Κωσταντίνου Φανή, Τσίργιαλου Αλίκη, Χρύσα Δεπόλα (επιμέλεια). 2009. Αθήνα, Μεταμορφώσεις του αστικού τοπίου. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη Λάμπρου, Ιωάννης. 2009. Αττικόν Ύδωρ. Αθήνα: Μπατσιούλας Malthy James, Cecily Martin, Dimitri Philippides, Blorn Roe. 1966. Ilissos – A Village Community in Athens, Αθήνα: γραφείο Δοξιάδη Ματθαίου Άγγελος Π. 2010. “Τα μνημεία στους χάρτες των Αθηνών” στο Οι πρώτοι χάρτες της πόλεως των Αθηνών, επιμέλεια από Μανώλη Κορρέ, 50-56. Αθήνα: Μέλισσα Μπαμπινιώτης Γιώργος. 2002. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε Μπαστέα Ελένη. 2008. Αθήνα 1834-1989, Νεοκλασσική πολεοδομία & Ελληνική εθνική συνείδηση, Αθήνα: Libro Μοσχονάς, Νίκος. “Η τοπογραφία της Αθήνας στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή”. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. [τελευταία πρόσβαση 17 Απριλίου, 2014] http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_6.aspx Μπίρης Κώστας Η. 1971. Αι τοπωνύμιαι της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών, Αθήνα Μπίρης, Κώστας. 2005. Αι Αθήναι. Αθήνα: Μέλισσα

/ 98 /

Παπαγεωργίου - Βενετάς Αλέξανδρος. 2010. “Το ιστορικό της χαρτογράφησης της Αθήνας από τους Σ. Κλεάνθη και Ε. Schaubert” Οι πρώτοι χάρτες της πόλεως των Αθηνών, επιμέλεια από Μανώλη Κορρέ, 1618. Αθήνα: Μέλισσα Παπαδάκης Μιχαήλ Ν. 1997. Ιλισός, Αθήνα: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας Παυσανίας. 1992. Ελλάδος Περιήγησης (Τόμος 1) - Αττικά. Μετάφραση Φιλολογική ομάδα Κάκτου. Αθήνα: Κάκτος Πικιώνη, Αγνή και Μιχάλης Παρούσης (επιμέλεια). 2000. Δημήτρη Πικιώνη Κείμενα. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Πλάτων. 2006. Φαίδρος. Μετάφραση Π. Δόικος. Αθήνα: Ζήτρος Σαββίδης Γεώργιος Π. (επιμέλεια). 1979. Κ.Γ Καρυωτάκη, Άπαντα τα ευρισκόμενα. Αθήνα: Ερμής Σκουζές Δημήτρης, Δημήτρης Αλ. Γέροντας. 1963. Το χρονικό της υδρεύσεως των Αθηνών, Αθήνα Στράβων. 1994. Γεωγραφικών Θ’. Μετάφραση Π. Θεοδωρίδης. Αθήνα: Κάκτος Τραυλός Ιωάννης. 2005. Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών. Αθήνα: Καπόν

ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ http://www.eie.gr http://www.enet.gr/ http://el.travelogues.gr/ http://en.wikipedia.org/wiki/

/ 99 /