Athena A. Spiliotopoulou: Mind The Gap by Athena A. Spiliotopoulou

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2015-2016

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

MIND THE GAP ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΣΤΗΝ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ ΣΠΗΛΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΑΘΗΝΑ A.M: 1370

ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΠΕΤΡΙΔΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ

Πάτρα 29.06.2016

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη

Abstract

Προοίμιο

iii

Κεφάλαιο 1 : Εισαγωγή

1.1 Αντικείμενο και σκοπός της μελέτης

1.2 Μεθοδολογία: η έρευνα και η σύνθεση του ερευνητικού ερωτήματος

1.3 Δομή της έρευνας

1.4 Αφορμή για την έρευνα: λόγοι επιλογής θέματος

1.5 Ερευνητικά κενά που αποσκοπεί να καλύψει

ΜΕΡΟΣ Α’: H ΕΡΕΥΝΑ

Κεφάλαιο 2 : Η άποψη των εμπλεκόμενων στα δημόσια έργα: ευρήματα

2.1 Οι κανόνες: προσδιορισμός

2.2 Οι κανόνες: εμπλεκόμενοι

2.3 Διατύπωση του ερωτήματος

2.4 Παραδοχές έρευνας

2.5 Η ερευνητική διαδικασία: η μέθοδος και η επιλογή συμμετεχόντων

2.6 Στοιχεία της έρευνας: πρωτογενής έρευνα

2.6.1 Κοινωνικά ζητήματα : έλλειψη αρχιτεκτονικής παιδείας

2.6.2 Θεσμικά ζητήματα

2.6.3 Μελετητές: ευθύνες μελετητών

2.6.4 Ζητήματα κατάρτισης τεχνικών

2.6.5 Ζητήματα Τεχνικών Υπηρεσιών

2.6.6 Ζητήματα εργολάβων

2.6.7 Άλλα ζητήματα υλοποίησης: βιβλιογραφικές αναφορές

2.7 Μελέτες περίπτωσης: επιλογή

2.7.1 Μελέτη περίπτωσης: Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού

2.7.2 Μελέτη περίπτωσης: Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης

2.8 Συμπεράσματα

ΜΕΡΟΣ Β’: H ΑΝΑΛΥΣΗ

Κεφάλαιο 3: Για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και τη διαχείριση υλοποίησης έργου

3.1 Περί αρχιτεκτονικής: μια σύγχρονη προσέγγιση

3.2 Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός ως κυκλική διαδικασία

100

3.3 Το σχεδιαστικό πρόβλημα

111

3.4. Η αρχιτεκτονική αναπαράσταση

118

3.5 Συμπεράσματα

125

Κεφάλαιο 4: Οργάνωση της αρχιτεκτονικής μελέτης

129

4.1 Στάδια αρχιτεκτονικού σχεδιασμού: ιστορικά δεδομένα, οργάνωση διαδικασίας, παρελθοντικοί, σύγχρονοι ορισμοί 4.2 RIBA -AIA: Μοντέλα οργάνωσης

130 157

4.2.1 RIBA (Royal Institute of British Architects)

158

4.2.2 ΑΙΑ (American Institute of Architects)

174

4.3 Η οργάνωση της αρχιτεκτονικής μελέτης

178

4.4 Περιεχόμενο και στάδια της αρχιτεκτονικής μελέτης

182

4.4.1 Προκαταρκτική μελέτη

183

4.4.2 Προμελέτη

184

4.4.3 Οριστική Μελέτη

186

4.4.4 Μελέτη Εφαρμογής

188

4.5 Συμπεράσματα

193

Κεφάλαιο 5: Τα δημόσια έργα και οι διαδικασίες

196

5.1 Δημόσια Έργα: γενικό νομοθετικό πλαίσιο

198

5.2 Δημόσια έργα : Ορισμοί

206

5.2.1 Συστήματα παραγωγής Δημόσιων κτηριακών Έργων: μια κριτική απεικόνιση

211

5.2.1.1 Η Πλήρης μελέτη

211

5.2.1.2 Το σύστημα μελέτη - κατασκευή

212

5.2.1.3 Αντιπαροχή

214

5.2.1.4 Παραχώρηση χρήσης ή άλλα ανταλλάγματα

215

5.2.1.5 Σύμπραξη Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ)

216

5.2.1.6 Αγορά έτοιμου προϊόντος

219

5.2.2 Ανάθεση και εκτέλεση δημόσιων συμβάσεων εκπόνησης μελετών 5.2.3 Ωρίμανση κτιριακών έργων

220 227

5.2.4 Ανάθεση και εκτέλεση κατασκευής: τρόποι επιλογής της εργοληπτικής επιχείρησης 5.3 Ποιότητα και πληρότητα μελετών Δημοσίων Έργων

229 235

5.4 Προτάσεις αναμόρφωσης διαδικασιών: η εμπειρία του παρελθόντος και το θεσμικό μέλλον

238

5.5 Συμπεράσματα

242

Κεφάλαιο 6: Περί υλοποίησης του αρχιτεκτονικού έργου

246

6.1 Η ανάλυση, ο αρχιτεκτονικός προγραμματισμός, και η διαχείριση υλοποίησης ως ενοποιημένη διαδικασία

250

6.1.1 Η ανάλυση και ο προγραμματισμός ως προοίμια της σύνθεσης. Η συσχέτιση με τη διαχείριση έργου.

252

6.2 Ύλη και Υλοποίηση: η συσχέτιση του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού με το υλοποιημένο έργο 6.3 Διαχείριση έργου και Δημόσια Έργα: ιστορικά δεδομένα, ορισμός, δομή

259 263

6.3.1 Διαχείριση έργου και διαχείριση αρχιτεκτονικού έργου: ορισμοί

269

6.4 Διαχείριση έργου: αναγκαιότητα, ωφέλεια, κύκλος ζωής διαχείρισης έργου

275

6.4.1 Κύκλος ζωής του έργου

281

6.5 Δημόσια έργα: τα στάδια μελετών και η σημασία της έννοιας της ποιότητας

290

6.5.1 Ορισμός ποιότητας σε Τεχνικά Έργα αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος 299 6.5.2 Διασφάλιση ποιότητας- Διαχείριση έργου σε Τεχνικά Έργα αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος

301

6.6 Σύσταση ομάδας έργου: ρόλοι που εμπλέκονται στην υλοποίηση ενός έργου και o ρόλος του Project Manager.

304

6.6.1 Ο Διαχειριστής Έργου - Project Manager: Ο ρόλος του Architectural Project Manager

307

6.7 Συμπεράσματα

314

Κεφάλαιο 7: Γενικά Συμπεράσματα – Προτάσεις

318

7.1 Δυσκολίες κατά την έρευνα

323

7.2 Πεδίο μελλοντικής έρευνας

324

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιβλία, Άρθρα, Μεταπτυχιακές Εργασίες, Προσωπικές Συνεντεύξεις, Ομιλίες από προσωπικό αρχείο Πηγές εικόνων, Πίνακες

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτημα 4.1: Π.Δ 696-1974 Παράρτημα 5.1 : Κατηγορίες μελετών Παράρτημα 5.2: Απαιτήσεις σημερινού συστήματος παραγωγής μελετών Δημόσιων κτηριακών Έργων Παράρτημα 5.3: Εννοιολογία: αναλυτικός ορισμός Δημόσιων Έργων Παράρτημα 5.4: Εννοιολογία δημοσίων έργων: συντελεστές Παράρτημα 5.5: Νομοθεσία Δημοσίων έργων ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

[…] για μια επαναδιαπραγμάτευση της αρχιτεκτονικής δημιουργίας και για μια ανασκόπηση του σχετίζεσθαι της αρχιτεκτονικής, με τη ζωή και την κοινωνία εντός της οποίας συντίθεται και υλοποιείται […]

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή

Η παρούσα οικονομική και κοινωνική συγκυρία, όπου κυριαρχούν η οικονομική κρίση και η ελαχιστοποίηση της οικοδομικής δραστηριότητας όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, αποτελεί πρόσφορο

έδαφος

για

την

έναρξη

ενός

διαλόγου

για

την

επαναδιαπραγμάτευση της αρχιτεκτονικής δημιουργίας και για μια ολοκληρωμένη ανασκόπηση του 'σχετίζεσθαι' της αρχιτεκτονικής, με τη ζωή και την κοινωνία εντός της οποίας συντίθεται και υλοποιείται. Η ιστορικότητα της σημερινής περιόδου, στοιχειοθετεί μια ευνοϊκή συνθήκη για την διενέργεια μιας συνολικής ανασκόπησης του τρόπου που ζούμε, που εργαζόμαστε, που χτίζουμε και εν τέλει των θεμελιωδών μας αναγκών. Οι συνεχείς μετασχηματισμοί που παρατηρούνται σε επίπεδο θεσμικό, κοινωνικό, και οικονομικό συγκροτούν αφορμές για την εκκίνηση μιας αναδιαπραγμάτευσης της ίδιας αρχιτεκτονικής δημιουργίας, καθώς και του τρόπου με τον οποίο αυτή υλοποιείται. Μια αποστασιοποιημένη ματιά με κριτική διάθεση μπορεί να έχει μια αναζωογονητική επίδραση στον τρόπο που σκεφτόμαστε, αναλύουμε, ενεργούμε και διαχειριζόμαστε τις θεμελιώδεις

μας

ανάγκες.

Παρότι

αυτοπραγμάτωση

και

δημιουργικότητα του ανθρώπου βρίσκονται στην τελευταία βαθμίδα της πυραμίδας αναγκών που έχει συσταθεί από τον A. Maslow (εικόνα 1.1: Maslow hierarchy) , και η οποία προσδιορίζει και ιεραρχεί τις ανάγκες που καθιστούν το άτομο πλήρες και ευτυχισμένο, η σημερινή συγκυρία μπορεί να

λειτουργήσει

ως

μια

ευκαιρία

επαναδιαπραγμάτευσης

των

πρωταρχικών μας αναγκών, ανασκευάζοντας την κλασική ιεραρχία και θέτοντας σε προτεραιότητα την ανάγκη του ανθρώπου για αληθινή κατοίκηση.

Εικόνα 1.1: Maslow hierarchy

Η δημόσια αρχιτεκτονική και η κοινωνική διάσταση που αυτή φέρει, συνδέεται άρρηκτα με το δημόσιο βίο των πολιτών, οφείλει να καλύπτει τις κοινωνικές

ανάγκες

των

πολιτών

και

να

εξυπηρετεί

εμπορικούς,

πολιτιστικούς και πολιτειακούς σκοπούς. Σύμφωνα με τον Κ. Frampton τα αξιόλογα αρχιτεκτονικά έργα είναι πάντα αποτέλεσμα ενός υψηλού επιπέδου δημόσια αρχιτεκτονική

εργοδότη,

καθώς

χρειάζεται

κατάλληλη

υποστήριξη

προκειμένου να κατακτηθεί αλλά και να διατηρηθεί ένα αποδεκτό επίπεδο παραγωγής

της αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Η δημόσια αρχιτεκτονική

χρειάζεται έναν αποτελεσματικό κοινωνικό εργοδότη και ένα υψηλό επίπεδο επένδυσης, μαζί με μια επαρκή τεχνογνωσία, τόσο όσον αφορά το επίπεδο της κατασκευαστικής ικανότητας, όσο και εκείνο της ποιότητας του τελικού παραδοτέου1. Αναλογιζόμενοι την πολιτειακή και κοινωνική διάσταση της δημόσιας αρχιτεκτονικής, στην παρατήρηση του Κ. Frampton βρίσκεται οπωσδήποτε η απάντηση για το επίπεδο της δημόσιας αρχιτεκτονικής στη δική μας χώρα, ενώ παράλληλα δίδεται μια αφορμή για την έναρξη μιας ολοκληρωμένης διαλεκτικής που αφορά την υλοποιημένη αρχιτεκτονική και τους κύριους παράγοντες από τους οποίους επηρεάζεται η αρχιτεκτονική στα δημόσια έργα. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η ταυτότητα του χώρου εκφράζεται μέσω της αρχιτεκτονικής, προκύπτει η ανάγκη για αναζήτηση απαντήσεων που αφορούν την ποιότητα που αντανακλά η σύγχρονη αρχιτεκτονική στη χώρα μας. Η πολύπλευρη φύση της αρχιτεκτονικής και η σχέση της δημόσιας αρχιτεκτονικής με την καθημερινή ζωή των πολιτών λειτουργεί ως έναυσμα επαναπροσδιορισμού των αιτιών οι οποίες συνέβαλλαν στη χρήση των υφιστάμενων πρακτικών κατά την υλοποίηση δημόσιων αρχιτεκτονικών έργων, καθώς και στη σύνθεση μιας συγκροτημένης μεθοδολογίας χρήσης βέλτιστων πρακτικών.

Frampton Κ., «Ιστορία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής», 4η έκδοση, εκδόσεις Θεμέλιο: Αθήνα, 2007. 1

1.1 Αντικείμενο και σκοπός της μελέτης Η παρούσα έρευνα πραγματεύεται το ζήτημα της διαφοροποίησης που εντοπίζεται μεταξύ της σχεδιασμένης και της υλοποιημένης δημόσιας αρχιτεκτονικής, χρησιμοποιώντας μεθοδολογικά, ως βάση, τις έννοιες του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και της διαχείρισης υλοποίησης αρχιτεκτονικών επιστημονικά πεδία

έργων. Η ανίχνευση των στοιχείων που προκαλούν τη διαφοροποίηση μεταξύ

της

σχεδιασμένης

και

της

υλοποιημένης

αρχιτεκτονικής,

συγκροτούν το κύριο ερευνητικό πεδίο. Η ανάλυση δανείζεται έννοιες από τα επιστημονικά πεδία της Αρχιτεκτονικής, αλλά και της Οικονομικής επιστήμης με έμφαση στο εξειδικευμένο πεδίο της Διοίκησης έργου, επιχειρώντας τη βέλτιστη τεκμηρίωση των συμπερασμάτων του κύριου ερευνητικού ερωτήματος. Αποσυνθέτοντας τις ριζικές εκφάνσεις και έννοιες των διαφορετικών επιστημονικών πεδίων αποσκοπεί στην βέλτιστη κατανόηση του ζητήματος της διαφοροποίησης που εντοπίζεται μεταξύ της σχεδιασμένης και της υλοποιημένης, δημόσιας αρχιτεκτονικής. Η έρευνα διενεργείται με όρους αρχιτεκτονικούς και έννοιες της διαχείρισης έργου,

ενώ

τα

συμπεράσματα

της

έρευνας

εφαρμόζονται

στην

αρχιτεκτονική. Επιχειρώντας την τεκμηρίωση της μεθοδολογίας χρήσης, παρατίθενται η αναφορά του J. Clos, κατά τη διάρκεια συζήτησης με θεματολογία «Meeting on Architecture», στο πλαίσιο της 15ης Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας (2016): «[…] οφείλουμε να βρούμε νέους τρόπους διαμόρφωσης των θεσμών. O συνδυασμός πολλαπλών ειδικοτήτων (οικονομολόγων και αρχιτεκτόνων) για την επίλυση αρχιτεκτονικών θεμάτων, στοιχειοθετεί ένα ισχυρό πεδίο επίλυσης θεσμικών θεμάτων για το κοινό καλό. Όσο περισσότεροι είμαστε,

τόσο μειώνονται οι διαφορές μεταξύ μας και τόσο πιο πιθανό είναι να βρεθούν κοινές λύσεις για το κοινό καλό[…]2.». Αναφερόμενοι στη συγκρότηση του περιεχομένου της παρούσας έρευνας, στο ερευνητικό πεδίο δεν εμπεριέχεται μόνο το τελικό συνθετικό αποτέλεσμα που προκύπτει ως απόληξη μιας θεμελιώδους ανάλυσης του αρχιτεκτονικού θεματική

σχεδιασμού

και

της

διαχείρισης

υλοποίησης

των

αρχιτεκτονικών έργων, αλλά κυρίως επιδιώκεται η διερεύνηση των επιμέρους σταδίων της πορείας που συνθέτουν την τελική παραγωγή της ολότητας του αρχιτεκτονικού έργου και συγκροτούν τις αιτίες των υλοποιημένων διαφοροποιήσεων. Αντικείμενο της παρούσας έρευνας αποτελεί η κατανόηση των διαφορετικών και ετερογενών αιτιών που οδηγούν τα αρχιτεκτονικά έργα, δημόσιου χαρακτήρα, να υλοποιούνται με σημαντικές διαφοροποιήσεις, σε σχέση με τον τρόπο που σχεδιάστηκαν αρχικά, από τους αρχιτέκτονες - μελετητές. Η παρούσα ερευνητική εργασία δεν φιλοδοξεί να αποδώσει έτοιμες λύσεις που θα επιλύσουν το σύνολο των ζητημάτων που παρουσιάζονται κατά τον σχεδιασμό και την υλοποίηση τεχνικών αρχιτεκτονικών έργων δημόσιου

σκοπός

χαρακτήρα,

αλλά

αποσκοπεί

σε

μια

ολοκληρωμένη

παρουσίαση των ετερογενών αιτιών των προβλημάτων, προκειμένου να δημιουργήσει προβληματισμούς που θα μπορέσουν να ενισχύσουν την εκκίνηση μιας συνολικής και ολοκληρωμένης συζήτησης περί του θέματος των δημοσίων αρχιτεκτονικών έργων. Σκοπός της έρευνας αποτελεί η ανίχνευση και περιγραφή των «κοινών ζητημάτων» που απαντώνται στα υλοποιημένα δημόσια έργα, εγείροντας ερωτήματα σχετικά με την φύση τους και την προέλευσή τους. Δεν αποτελεί αυτοσκοπός της μελέτης η απόδοση απόλυτων απαντήσεων, καθώς αναγνωρίζεται η ετερογένεια και η συνθετότητα της φύσης των προβλημάτων που προκύπτουν σε κάθε

Clos J., A Conversation with Koolhaas, Foster and More: Biennale's First «Meeting on Architecture», Peripheries: Venice Biennale 2016, προσωπικό αρχείο, 2016. 2

ένα ξεχωριστό αρχιτεκτονικό έργο, αλλά επιδιώκεται η διενέργεια μιας ολοκληρωμένης έρευνας που συγκροτεί τη βάση για την απόδοση μελλοντικών απαντήσεων. Η έρευνα επιχειρεί να συμβάλλει στη εκκίνηση μιας συνολικής διαλεκτικής περί των δημοσίων υλοποιημένων έργων, η οποία όφειλε ήδη να αποτελεί κεντρικό ζήτημα στην αρχιτεκτονική συζήτηση, καθώς συγκροτεί ένα σημαντικό μέρος του κτισμένου περιβάλλοντός μας. Ειδικότερα, επιθυμεί να συναινέσει στην ανάπτυξη μιας κριτικής συζήτησης που αφορά τα δημόσια έργα στη Ελλάδα και τον βαθμό στον οποίο τα δημόσια αρχιτεκτονικά έργα όλα αυτά τα χρόνια έχουν καταφέρει να αποδώσουν στο κοινωνικό περιβάλλον τις συνθετικές ποιότητες που προδιαγράφηκαν από τον αρχιτέκτονα. Στην

έρευνα

εξετάζονται

τεχνικά

κτηριακά

έργα

αρχιτεκτονικού

ενδιαφέροντος που έχουν υλοποιηθεί, τα τελευταία πενήντα χρόνια στην Ελληνική επικράτεια, με εργοδότη το Δημόσιο και εμπίπτουν στην μικρή και την μέση κλίμακα, δηλαδή στο μίκρο και στο μέσο - περιβάλλον και όχι στο μάκρο - περιβάλλον, δηλαδή την πολεοδομία. Μελετάται η υπόσταση της αντικείμενο

δημόσιας αρχιτεκτονικής και ο ρόλος που ενέχει το περιβάλλον θεσμικό πλαίσιο προκειμένου να εντοπιστούν οι αιτίες των κύριων προβλημάτων που προκύπτουν κατά την διαδικασία του σχεδιασμού και της υλοποίησής των δημόσιων αρχιτεκτονικών έργων. Αναλύεται το συνολικό πλαίσιο εντός του οποίου σχεδιάζονται και υλοποιούνται τα αρχιτεκτονικά έργα, αποσκοπώντας στον εντοπισμό προβληματικών πρακτικών και στην αντικατάστασή τους από προτεινόμενες βέλτιστες πρακτικές. Με δεδομένο ότι πολλά από τα δημόσια έργα υλοποιούνται με αρκετές διαφοροποιήσεις ή και ελλείψεις σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό μελετάται η σύνθεση των ‘περικοπών’ που διενεργούνται κατά την υλοποίηση και το ‘κόστος’ αυτών στην αρχιτεκτονική. Σκοπός της μελέτης αποτελεί η καταγραφή του συνόλου των ζητημάτων, που παρατηρούνται από τον οραματισμό και τον σχεδιασμό αρχιτεκτονικών έργων, έως την

τελική υλοποίησή τους. Η παρούσα έρευνα επιδιώκει την λεπτομερή παρουσίαση των υφιστάμενων πρακτικών, που χρησιμοποιούνται κατά τον

σχεδιασμό

και

την

υλοποίηση

δημόσιων

τεχνικών

έργων

αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, αποδίδοντας έμφαση στις προβληματικές πρακτικές,

ενώ

παράλληλα

προσβλέπει

στη

δημιουργία

ενός

συγκροτημένου θεωρητικού πεδίου που θα συμβάλει σε μια μελλοντική αναδιάρθρωση. Οι συνθήκες που περιγράφονται σε όλο το φάσμα του κύκλου ζωής του έργου, και που λαμβάνουν χώρα μεταξύ του σχεδιασμού και της υλοποίησης, συνθέτουν το καθολικό πλαίσιο λειτουργίας των δημοσίων έργων, προσβλέποντας στη δημιουργία ενός δυναμικού πεδίου βάσης, όπου έχουν ήδη καταγραφεί τα υφιστάμενα ζητήματα προκειμένου να αναπτυχθούν νέες πρακτικές στο μέλλον. Προτείνονται ‘σημειακές’ παρεμβάσεις ανασχεδιασμού και αναδιάρθρωσης των υφιστάμενων πρακτικών που επιδιώκουν να διορθώσουν τα υφιστάμενα κενά και να αποτελέσουν τη βάση συγκρότησης ενός ολοκληρωμένου πλαισίου εντός του οποίου υλοποιούνται αρχιτεκτονικά έργα με μικρές διαφοροποιήσεις σε σχέση με το σχεδιασμό τους.

1.2 Μεθοδολογία: η έρευνα και η σύνθεση του ερευνητικού ερωτήματος Η παρούσα ερευνητική διαδικασία, χαρακτηρίζεται ως περιγραφική που όμως εμπεριέχει και διερευνητικά στοιχεία. Σκοπός μιας περιγραφικής έρευνας αποτελεί η εκτίμηση των χαρακτηριστικών της συγκεκριμένης κατάστασης αποσκοπώντας στην λήψη πλήρους πληροφόρησης. Στην περίπτωση του παρόντος ερευνητικού ζητήματος, σκοπός είναι η διερεύνηση του υφιστάμενου πλαισίου των δημοσίων έργων, για την απεικόνιση μιας ολοκληρωμένης εικόνας της υφιστάμενης κατάστασης3. Ωστόσο, η έρευνα εμπεριέχει και διερευνητικά στοιχεία, καθώς αποδίδεται έμφαση στην ιεράρχηση των ζητημάτων που έχουν περιγραφεί. Στοιχεία

Στοιχεία περιγραφικής έρευνας.

βιβλιογραφικής ανασκόπησης, η λήψη γνώμης των εμπειρογνωμόνων και τέλος η ανάλυση ορισμένων χαρακτηριστικών μελετών περίπτωσης (case studies), αποτελούν τα στοιχεία της διερευνητικής διαδικασίας 4 . Για τη διεξαγωγή της έρευνας χρησιμοποιήθηκαν ποιοτικές μέθοδοι ανάλυσης (qualitative methods), καθώς κρίθηκε ως η καταλληλότερη για την εξαγωγή των ερευνητικών συμπερασμάτων. Οι ποιοτικοί μέθοδοι έρευνας χρησιμοποιούνται προκειμένου να συμβάλλουν στην κατανόηση των αιτιών ενός ζητήματος και να αποδίδουν τυχόν συσχετίσεις μεταξύ μεταβλητών. Η ανάγκη για την κατανόηση των αιτιών που δημιουργούν τις διαφοροποιήσεις ανάμεσα στη σχεδιασμένη και την υλοποιημένη αρχιτεκτονική, καθώς και για συσχέτιση των επιμέρους ζητημάτων, θεμελίωσε την επιλογή της ποιοτικής ερευνητικής μεθόδου 5. Για το δείγμα της έρευνας επιλέχθηκαν, με τη μέθοδο της σκόπιμης δειγματοληψίας 6, βασικοί συντελεστές δημοσίων έργων, προκειμένου να μελετηθεί ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα μιας ομάδα εργασίας ενός δημοσίου έργου 7. Ως

μεθοδολογικό

εργαλείο

της

έρευνας

χρησιμοποιήθηκε

ένας

συνδυασμός πρωτογενών και δευτερογενών ερευνητικών στοιχείων.

πρωτογενής έρευνα, η οποία αφορά τη συλλογή πληροφοριών που δεν παρέχονται από υφιστάμενες πηγές αλλά από νέες που δημιουργούνται κατά την ερευνητική διαδικασία, επιλέχθηκε ως ερευνητική διαδικασία, καθώς κρίθηκε απαραίτητη για την ολοκληρωμένη παρουσίαση των υφιστάμενων

πρακτικών8.

ερωτήματος

δομήθηκε

ακριβής

λαμβάνοντας

σύνθεση υπόψη

του

ερευνητικού

πρωτογενείς

και

δευτερογενείς πηγές πληροφόρησης. Η διενέργεια ατομικών συνεντεύξεων

Φίλιας Β., «Εισαγωγή στη Μεθοδολογία και τις τεχνικές των Κοινωνικών Ερευνών», Εκδόσεις Gutenberg: Αθήνα, 2001. 5 Ghauri P., Gronhaug K., «Research Methods in Business Studies: A Practical guide», Prentice Hall: Michigan, 1995. 6 Purposive sample. 7 Φίλιας Β., οπ.αν. 8 Αποστολάκης, «Μεθοδολογία έρευνας», https://eclass.teicrete.gr/courses/DSH208. 4

(in- depth live interviews) με αρχιτέκτονες, δημόσιους λειτουργούς, εργολάβους

τεχνικών

δημοσίων

έργων,

καθώς

και

συλλογή

πληροφοριών από ομιλίες, που παρακολούθησε η συντάκτης της παρούσας

ερευνητικής,

αποτέλεσαν

τις

πρωταρχικές

πηγές

πληροφόρησης που συγκρότησαν το βασικό ερευνητικό ερώτημα. Οι πηγές πρωτογενούς πληροφόρησης,

λειτούργησαν ως μια συμπαγή

δομική βάση όπου συντέθηκε το κύριο, αλλά και τα επιμέρους ερευνητικά ερωτήματα. Σε συνέχεια, τα ζητήματα και τα συμπεράσματα που συντάχθηκαν στο πλαίσιο της πρωτογενούς έρευνας, αναλύθηκαν με βάση τις δευτερογενείς πηγές. Η έλλειψη πηγών δευτερογενούς πληροφόρησης με αμιγείς αναφορές στο κύριο ερευνητικό ερώτημα, δημιούργησε την ανάγκη για την αντιστροφή της ερευνητικής διαδικασίας, ως διερευνητικής μεθόδου. Αρχικά, διενεργήθηκαν οι προσωπικές συνεντεύξεις από όπου και δευτερογενής έρευνα

εξάχθηκαν

κρίσιμα

συμπεράσματα

τα

οποία

καταγράφηκαν

και

κατηγοριοποιήθηκαν, και στη συνέχεια επιλέχθηκαν να αναλυθούν, βάση των αποτελεσμάτων της πρωτογενούς έρευνας, εκείνα που κρίθηκαν ως κρισιμότερα για την άρτια υλοποίηση των αρχιτεκτονικών έργων. επιμέρους πρωτογενείς

ερευνητικά πηγές

ερωτήματα

συντάχθηκαν

πληροφόρησης.

Το

δείγμα

Τα

βασισμένα

στις

εργασίας

των

συμμετεχόντων στη έρευνα περιλάμβανε αρχιτέκτονες – μελετητές, αρχιτέκτονες- επιβλέποντες έργων, εκπρόσωπους εργολαβικών εταιριών, κοστολόγους και εκπροσώπους Τεχνικών Υπηρεσιών της Αναθέτουσας Αρχής. Κατά τη διαδικασία της δευτερογενούς έρευνας συλλέχθηκαν στοιχεία βιβλιογραφικών αναφορών για την τεκμηρίωση των ευρημάτων της πρωτογενούς έρευνας, καθώς και στοιχεία που αφορούν την δημιουργία ενός

θεωρητικού

υπόβαθρου

για

τη

στήριξη

του

θέματος.

Οι

δευτερογενείς πηγές πληροφόρησης χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να

θεμελιώσουν και να αναπτύξουν τα επιμέρους ζητήματα που ανιχνεύθηκαν κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων. Στο πεδίο της δευτερογενούς έρευνας αναλύθηκαν ζητήματα που ανιχνεύθηκαν στις μελέτες περίπτωσης και μελετήθηκαν

κριτικά

τα

συμπεράσματα

εξάχθηκαν.

Συλλέχθηκαν

πληροφορίες που αφορούν στοιχεία θεωρίας της αρχιτεκτονικής, αρχιτεκτονικά διαγράμματα, προσχέδια, σχέδια μελετών, φωτογραφίες, και μακέτες

υλοποιημένων

έργων,

προκειμένου

να

τεκμηριωθούν

τα

συμπεράσματα της πρωτογενούς έρευνας.

1.3 Δομή της έρευνας Η δομική συγκρότηση της παρούσας έρευνας απορρέει από μια διαδοχική απεικόνιση της ερευνητικής μεθόδου. Η δομή της παρουσίασης της έρευνας αντικατοπτρίζει και τον τρόπο που δομήθηκε η έρευνα. Η απεικόνιση της παρούσας ανεστραμμένης ερευνητικής διαδικασίας, όπου τα ακριβή ερευνητικά ερωτήματα συντίθενται μετά την διενέργεια της πρωτογενούς έρευνας, αποτελεί μια συνειδητή δομική επιλογή που εξυπηρετεί την ρεαλιστική απεικόνιση του ερευνητικού ερωτήματος. Η παρούσα εργασία αναπτύσσεται σε επτά ξεχωριστά κεφάλαια όπου επιχειρείται η ανάλυση του ερωτημάτων.

Στοχεύοντας

κύριου και των επιμέρους ερευνητικών στη

βέλτιστη

κατανόηση,

τον

ακριβή

προσδιορισμό του θέματος αλλά κυρίως στην άμεση εισαγωγή του αναγνώστη στη θεματική της έρευνας, τα κεφάλαια οργανώνονται ξεκινώντας από το πιο ειδικό, όπου προσδιορίζεται η ακριβή θεματολογία της έρευνας και η άποψη των συμμετεχόντων στην ερευνητική διαδικασία, και στη συνέχεια περιγράφονται τα γενικότερα ζητήματα που έχουν τεθεί. Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζεται το αντικείμενο και ο σκοπός της ερευνητικής εργασίας, όπως επίσης και οι κύριοι λόγοι που οδήγησαν στην εκπόνηση της παρούσας ερευνητικής εργασίας. Αναλύεται ο τρόπος με τον οποίο η μεθοδολογική ροή συνέβαλε στην παρουσίαση και ανάπτυξη του ερευνητικού ερωτήματος, η 10

ερευνητική μέθοδος που

ακολουθήθηκε, καθώς και τα ερευνητικά κενά που αποσκοπεί να καλύψει η παρούσα έρευνα. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται και συντίθεται το κύριο ερευνητικό ερώτημα που αφορά τις διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται ανάμεσα στα σχεδιασμένα και τα υλοποιημένα δημόσια τεχνικά αρχιτεκτονικά έργα. Περιγράφονται τα αποτελέσματα της πρωτογενούς έρευνας, αναλύονται οι απόψεις των συμμετεχόντων στην έρευνα και στοιχειοθετούνται τα επιμέρους ζητήματα προς ανάλυση. Αναφέρονται τα προβλήματα που παρουσιάζονται κατά διαδικασία σύνταξης, οργάνωσης και υλοποίησης των

δημόσιων

αρχιτεκτονικών

έργων,

και

παρατίθενται

κάποιες

βιβλιογραφικές αναφορές ζητημάτων που οδηγούν τα αρχιτεκτονικά έργα να μην υλοποιούνται όπως σχεδιάζονται. Οι ίδιες οι πεποιθήσεις των συμμετεχόντων και οι μελέτες περίπτωσης στις οποίες αναφέρονται συγκροτούν το τελικό κύριο ερευνητικό ερώτημα, καθώς και τα επιμέρους ζητήματα που τίθενται μετέπειτα προς ανάλυση. Παρουσιάζονται ως μελέτες περίπτωσης κάποια επιλεγμένα δημόσια έργα αρχιτεκτόνων και ανιχνεύονται τα συχνότερα ζητήματα που αντιμετώπισαν οι ίδιοι κατά τη διαδικασία σχεδιασμού και υλοποίησης των έργων τους. Αναλύονται τα κρισιμότερα στοιχεία που σύμφωνα με τους ίδιους, αποτέλεσαν τα βασικά στοιχεία που, είτε δυσχέραιναν τις διαδικασίες του σχεδιασμού και της υλοποίησης, είτε συνέβαλαν στην οικοδόμηση

διαφοροποιημένων

υλοποιημένων αρχιτεκτονικών έργων, σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό. Τα ζητήματα που αναφέρθηκαν και αναλύθηκαν στο πλαίσιο των συνεντεύξεων

με

τους

συμμετέχοντες,

κατηγοριοποιήθηκαν

και

αναλύθηκαν με τη βοήθεια βιβλιογραφικών αναφορών στα επόμενα κεφάλαια. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύεται η διαδικασία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και επιχειρείται η απόδοση ενός σύγχρονου ορισμού της αρχιτεκτονικής. Περιγράφεται η συνθετική διαδικασία, ο ρόλος της αναπαράστασης και

επιχειρείται η απόδοση ενός συσχετισμού μεταξύ της σύγχρονης αρχιτεκτονικής και της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, ως μια νοητική διεργασία που απαιτεί οργάνωση. Εξετάζεται η συσχέτιση του πραγματοποιημένου αρχιτεκτονικού έργου με τη συνθετική διαδικασία και αποδίδεται έμφαση στον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του σχεδιασμού, προκειμένου να θεμελιωθεί ο κυκλικός χαρακτήρας της συνθετικής διαδικασίας και να περιγραφούν τα σχεδιαστικά προβλήματα. Συσχετίζεται η πολλαπλότητα των σχεδιαστικών προβλημάτων με τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής και με τον τρόπο σύνθεσης του αρχιτέκτονα. Ορίζεται η αρχιτεκτονική αναπαράσταση και αναλύεται η συσχέτιση αυτής, με το τελικά πραγματοποιημένο αρχιτεκτονικό έργο. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναλύεται η διαδικασία μελέτης, οργάνωσης και σύνταξης της αρχιτεκτονικής μελέτης. Περιγράφονται τα βήματα που περικλείονται κατά τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, τη μελέτη και υλοποίηση του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού ως πρότυπα μοντέλα της διαδικασίας οργάνωσης μελετών στην Ελλάδα αλλά και το εξωτερικό. Μελετώνται ιστορικά, κάποια επιλεγμένα διεθνή πρότυπα οργάνωσης της διαδικασίας του σχεδιασμού και παρατίθενται κρίσιμα συγκριτικά στοιχεία που αναφέρονται στη μεθόδευση της ίδιας της διαδικασίας του σχεδιασμού και τα

υλοποίησης,

στο

πλαίσιο

της

διαδικασίας

οργάνωσης

της

αρχιτεκτονικής μελέτης. Παρουσιάζεται η εξέλιξή κάποιων διεθνών μοντέλων, ως μία ακολουθία συγκρότησης του τελικού προτύπου που χρησιμοποιείται

σήμερα.

Συσχετίζονται

τα

επιμέρους

στάδια

που

απαρτίζουν την οργάνωση μιας αρχιτεκτονικής μελέτης με τα τελικά παραδοτέα κάθε επιμέρους σταδίου. Σε αυτό το κεφάλαιο περιγράφεται το θεσμικό πλαίσιο των δημοσίων έργων στην Ελλάδα, αποσκοπώντας στην περιγραφή ενός κύριου άξονα του κύκλου ενός έργου. Διενεργήθηκε μια περιγραφή του θεσμικού πλαισίου που διέπει τα δημόσια έργα, καθώς καταγράφηκαν πολλές

απόψεις συμμετεχόντων οι οποίοι έκριναν ότι η ύπαρξη ενός πολύπλοκου και

συγχρόνως

προβλήματα

ασαφούς

θεσμικού

πλαισίου,

προκαλεί

κρίσιμα

κατά τις διαδικασίες σχεδιασμού και υλοποίησης των

δημοσίων έργων. Αποδίδονται οι ορισμοί των εννοιών που περικλείονται στα δημόσια έργα και κατόπιν αναλύεται ο τρόπος

ανάθεσης και

δημοπράτησης μελετών, καθώς και το θεσμικό πλαίσιο εκτέλεσης των δημοσίων έργων. Βάση των βιβλιογραφικών αναφορών και των συνεντεύξεων ανιχνεύονται τα προβλήματα που παρουσιάζουν οι διαδικασίες ανάθεσης δημόσιων έργων. Σκοπός του κεφαλαίου δεν αποτελεί μια αναλυτική παράθεση του ολοκληρωμένου θεσμικού πλαισίου που διέπει τα δημόσια έργα, καθώς δεν εμπίπτει στους σκοπούς της παρούσας έρευνας, αλλά επιχειρείται μια κριτική παρουσίαση της διαδικασίας προκειμένου να εντοπιστούν παραλείψεις και επικαλύψεις των υφιστάμενων θεσμών. Εξετάζονται τυχόν προτεινόμενες διαφοροποιήσεις που θα μπορούσαν να βελτιστοποιήσουν την διαδικασία προκειμένου τα αρχιτεκτονικά έργα να υλοποιούνται όπως σχεδιάζονται. Περιγράφεται ο ρόλος του αρχιτέκτονα στα δημόσια τεχνικά έργα βάση του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου και εισάγονται οι έννοιες της ποιότητας και πληρότητας των μελετών. Στο έκτο κεφάλαιο έχουν επιλεχθεί και αναλύονται έννοιες, οι οποίες αναφέρθηκαν ως κρίσιμες κατά τη διενέργεια της πρωτογενούς έρευνας, αλλά και κρίθηκαν ως σημαντικές κατά τη διάρκεια της βιβλιογραφικής ερευνητικής διαδικασίας. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός, η ανάλυση, και ο αρχιτεκτονικός προγραμματισμός, αντιμετωπίζονται ως μια ολότητα προκειμένου να υλοποιηθούν άρτια αρχιτεκτονικά έργα. Η ανάγκη συστηματοποίησης της μεθοδολογίας υλοποίησης έργου και ακρίβειας στον προγραμματισμό των κτηριολογικών απαιτήσεων, εισάγουν την σημαντικότητα της έννοιας της διοίκησης έργου και της ομάδας έργου. Ορίζεται η έννοια της ποιότητας και αναλύεται η σημαντικότητα της διασφάλισης ποιότητας στα τεχνικά αρχιτεκτονικά δημόσια έργα. Εισάγεται

η έννοια του Διαχειριστή έργου και η σημαντικότητα του ρόλου του κατά την διαχείριση της υλοποίησης. Στο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα προβλήματα που προέκυψαν κατά την έρευνα, οι περιορισμοί της ερευνητικής διαδικασίας και προτείνονται θέματα προς περεταίρω διερεύνηση.

1.4 Αφορμή για την έρευνα: λόγοι επιλογής θέματος Η παρούσα έρευνα, με κύρια θεματική τη συσχέτιση του σχεδιασμού και της υλοποίησης, αποτέλεσε μια ηθελημένη αφορμή για διερεύνηση των αρχιτεκτονικών ζητημάτων που αναπτύσσονται εκτός των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, και μεταξύ του σχεδιαστηρίου και του πεδίου της υλοποίησης της αρχιτεκτονικής. Η ανάλυση της διαδικασίας σχεδιασμού και την υλοποίησης του δημόσιου αρχιτεκτονικού έργου, σε συνδυασμό με την παρουσίαση μιας οπτικής που συνδυάζει απόψεις εντός και εκτός των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, αποτέλεσε μια ενδιαφέρουσα συσχέτιση των ετερογενών οπτικών των εμπλεκομένων στην έρευνα. Η συσχέτιση των δύο οπτικών, μιας πιο κριτικής, ψύχραιμης αλλά και ίσως κάπως πιο αποστασιοποιημένης

και

μιας

ρεαλιστικότερης,

αποτέλεσε

ένα

συγκροτημένο πεδίο ισόρροπης απεικόνισης του ερευνητικού ζητήματος. Επιπλέον, η παρατήρηση για την ύπαρξη ενός μεγάλου αριθμού ανεκτέλεστων προτάσεων, ακόμη και βραβευμένων μελετών διαγωνισμών, σε συνδυασμό με την απουσία μιας γενικότερης διαλεκτικής γύρω από την επιλογή θέματος

μη - υλοποίηση αρχιτεκτονικών προτάσεων αποτέλεσε το έναυσμα της παρούσας μελέτης. Τίθεται ένα μείζον ζήτημα υλοποιησιμότητας της αρχιτεκτονικής, το οποίο δείχνει να εντείνεται στη σημερινή εποχή της κρίσης. Δημιουργεί ένα πεδίο συζήτησης το οποίο προσβλέπει να συσχετίσει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό με το τελικό υλοποιημένο έργο, ενισχύοντας

και

στοιχειοθετώντας

τη

θέση

που

αναφέρει

ότι

αρχιτεκτονική δεν αποτελεί μια ’άσκηση επί χάρτου΄, αλλά αποσκοπεί στην πραγματοποίηση του έργου και μόνο τότε η αρχιτεκτονική ολοκληρώνεται. Ένας ακόμη λόγος επιλογής του συγκεκριμένου θέματος αποτελεί η παρατήρηση

για

εμφανείς

αποκλίσεις

του

κτισμένου

αστικού

αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος έργων από τον σχεδιασμό τους. Με αυτή την παρατήρηση, ως σημείο εκκίνησης, προέκυψε μια σειρά ετερογενών ζητημάτων που εμπλέκονται στο θέμα και σχετίζονται με την τελική εικόνα του κτισμένου περιβάλλοντός μας. Μια πρωταρχική έρευνα στο θέμα προκειμένου να προσδιοριστούν οι ακριβείς και θεμελιώδεις αιτίες του προβλήματος, κατέδειξε την πολυπλοκότητα του ζητήματος, και ανέδειξε θέματα που αφορούν διαφορετικά επιστημονικά αντικείμενα. Η ανάγκη για διεπιστημονική έρευνα και η απαίτηση για μια θεμελιώδης ταξινόμηση των αιτιών κατέστησε αναγκαία και με σημαντικά στοιχεία ενδιαφέροντος την κύρια θεματική του ερευνητικού πεδίου. Το κύριο ερευνητικό ερώτημα που τίθεται επιχειρεί να αναλύσει τις θεμελιώδεις αιτίες που τα δημόσια τεχνικά αρχιτεκτονικά έργα στην Ελλάδα υλοποιούνται σημαντικές διαφοροποιήσεις σε σχέση με το σχεδιασμό τους. Η ανεύρεση και ανάλυση των αιτιών επιδιώκει να αποτελέσει ένα αξία ερευνητικού ερωτήματος

πεδίο βάσης που προσδιορίζει κρίσιμα στοιχεία του κτισμένου αστικού περιβάλλοντος που μας περικλείει. Η απάντηση του κύριου αλλά και των επιμέρους ερευνητικών ερωτημάτων, που επιχειρείται να δοθεί, πρόκειται να συμβάλλει, μέσω του ανασχεδιασμού του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου αλλά και του συνόλου της διαδικασία τους σχεδιασμού και υλοποίησης,

στην

διαφοροποιήσεις

σε

υλοποίηση σχέση

αρχιτεκτονικών

με

τον

αρχικό

έργων,

είτε

σχεδιασμό

χωρίς είτε

με

διαφοροποιήσεις που, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα συνάδουν με την συνθετική ταυτότητα του έργου και αποδίδουν ένα αρχιτεκτονικό ποιοτικό έργο. Η απάντηση στο παρόν ερευνητικό ερώτημα μπορεί να αποτελέσει αφορμή για την εκκίνηση ενός πεδίου συζήτησης για τα δημόσια έργα και την συμβολή τους στο σημερινό κτισμένο αστικό περιβάλλον.

Η πολυπλοκότητα των αιτών που διέπει την ερευνητική θεματολογία, λειτουργεί ως ένας αντικατοπτρισμός της αρχιτεκτονικής, και της σημασίας που αποδίδει κάθε κοινωνία στην αρχιτεκτονική της. Η συσχέτιση της αρχιτεκτονικής και των ζητημάτων που αντικατοπτρίζονται σε αυτή, αλλά ουσιαστικά αφορούν τον τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας μας, αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα παρατήρηση που ενισχύει την ήδη ενδιαφέρουσα χροιά του ερευνητικού του ζητήματος. Η σημαντικότητα του ερευνητικού ζητήματος σε συνδυασμό με την έλλειψη εκτενών αναφορών, στην εγχώρια και διεθνή βιβλιογραφία για το θέμα προσδιορίζουν ένα βιβλιογραφικό κενό που κρίνεται ενδιαφέρον να ερευνηθεί.

1.5 Ερευνητικά κενά που αποσκοπεί να καλύψει Από το σύνολο της βιβλιογραφίας που μελετήθηκε, διαπιστώθηκε η ύπαρξη ενός σημαντικού ερευνητικού κενού που αφορά την αξιολόγηση των δημοσίων έργων αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος τα τελευταία πενήντα (50) χρόνια στην Ελλάδα. Σύμφωνα με την βιβλιογραφία που εξετάστηκε, παρατηρήθηκε η ύπαρξη μελετών που αφορούν, είτε μεμονωμένα το θεσμικό πλαίσιο δημοσίων έργων, χωρίς να διαφοροποιείται η περίπτωση των τεχνικών αρχιτεκτονικών κτηριακών έργων, είτε την μελέτη της κατασκευής, είτε την παράθεση μελετών και κριτικών συγκρίσεων κατά τη διαδικασία της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Παρόλη την έκταση του δημοσιευμένου υλικού στη βιβλιογραφία, δεν εντοπιστήκαν συνθετικές εργασίες που να εξετάζουν κριτικά και συνολικά το θέμα του σχεδιασμού και της υλοποίησης δημοσίων έργων. Το ερευνητικό ερώτημα που τιθεται στο

πλαίσιο

της

παρούσας

έρευνας,

επιχειρεί

να

καλύψει

ένα

βιβλιογραφικό κενό που παρατηρείται στην μελέτη και διαχείριση της υλοποίησης αρχιτεκτονικών επεμβάσεων που υλοποιούνται σε μίκρο και μέση κλίμακα. Υπάρχει πλήθος βιβλιογραφίας που αναφέρεται στο αντικείμενο διαχείρισης τεχνικών κατασκευαστικών έργων, και όπου αναλύονται μεμονωμένα τα προβλήματα που απαντώνται κατά τη

διαδικασία κατασκευής και υλοποίησης. Ωστόσο, διαφαίνεται η ύπαρξη ενός μεγάλου κενού σε βιβλιογραφικές αναφορές που να αφορούν τη μελέτη δημόσιων αρχιτεκτονικών έργων, τις συσχετίσεις μεταξύ των σταδίων του σχεδιασμού, της ανάλυσης, και της υλοποίησης της διαχείρισης αρχιτεκτονικών έργων. Η παρούσα έρευνα διαφοροποιείται από το σύνολο των προϋπάρχοντων μελετών που αφορούν μεμονωμένα, είτε τον σχεδιασμό, είτε τη διαχείριση και είτε την υλοποίηση έργων, καθώς στην παρούσα έρευνα αναλύονται όλα τα διακριτά στάδια της διαδικασίας σχεδιασμού και υλοποίησης, διαφοροποίηση

αποδίδοντας έμφαση σε κάθε επιμέρους στάδιο ως μέρος μιας ευρύτερης διαδικασίας. Η σημασία δίδεται στη διατήρηση της αρχιτεκτονικής πρότασης και στην άρτια επεξεργασία της από κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό με αρχιτεκτονική εκπαίδευση, κατά το στάδιο της υλοποίησης, με τρόπο τέτοιο ώστε να διατηρούνται οι αρχικές συνθετικές ποιότητες και να υλοποιούνται βιώσιμα έργα. Κατά τη γνώση της συγγραφέως, η παρούσα έρευνα παρουσιάζει καινοτόμα στοιχεία, καθώς επιχειρεί να συσχετίσει το γνωστικό αντικείμενο της διαχείρισης έργου, με το επιστημονικό πεδίο αντικείμενο της αρχιτεκτονικής προκειμένου να θεμελιωθεί η ανάλυση της μελέτης των αιτιών που οδηγούν τα αρχιτεκτονικά έργα να υλοποιούνται διαφοροποιημένα σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό τους.

ΜΕΡΟΣ Α’ : H ΕΡΕΥΝΑ

«Η γνώση είναι δύο ειδών: είτε ξέρουμε το αντικείμενο, είτε ξέρουμε που να βρούμε πληροφορίες για αυτό». Δρ.

Samuel

Johnson

(1709-1784):

λεξικογράφος

Άγγλος

γλωσσολόγος

και

Κεφάλαιο 2: Η άποψη των εμπλεκόμενων στα δημόσια έργα: ευρήματα

Στο παρόν κεφάλαιο περιγράφονται και αναλύονται τα ευρήματα που προέκυψαν κατά την διάρκεια της πρωτογενούς έρευνας. Στη συνέχεια συγκροτούνται δευτερογενείς αναφορές προκειμένου να υποστηριχθούν ή να «απορριφθούν» οι πρωταρχικές πηγές πληροφόρησης. Το βασικό ερευνητικό ερώτημα που τίθεται, κατά τη διενέργεια της ερευνητικής διαδικασίας, αφορά τις διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται στα τελικά υλοποιημένα τεχνικά δημόσια αρχιτεκτονικά έργα σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό τους. Κύριο αντικείμενο της παρούσας έρευνας αποτελεί η ανίχνευση, κατανόηση, ανάλυση και ανάδειξη των ετερογενών αιτιών που οδηγούν τα αρχιτεκτονικά έργα δημόσιου χαρακτήρα που λαμβάνουν χώρα στην Ελλάδα, να υλοποιούνται με σημαντικές διαφοροποιήσεις σε σχέση με τον τρόπο που σχεδιάστηκαν από τους αρχιτέκτονες-μελετητές. Ανατρέχοντας στον κύκλο ζωής των δημοσίων αρχιτεκτονικών έργων και επιχειρώντας μια αξιολόγηση της λειτουργίας τους, ως πρώτο βήμα εκκίνησης, διενεργείται ο καθορισμός των κανόνων με τους οποίους λειτουργούν, περιγράφονται οι

συντελεστές που εμπλέκονται στην

διαδικασία και λαμβάνονται υπόψη οι παραδοχές, προκειμένου να τεθούν τα διακριτά ερωτήματα. Για την εκκίνηση της ερευνητικής διαδικασίας διενεργήθηκαν ατομικές συνεντεύξεις με επιλεγμένους αλλά καίριους εμπλεκόμενους στα δημόσια έργα και ορίστηκαν κάποια θεμελιώδη δεδομένα τα οποία ελήφθησαν υπόψη για τη συγκρότηση του ερευνητικού ερωτήματος και τα οποία αφορούν τη φύση των δημοσίων έργων. Τα ερευνητικά δεδομένα αποτέλεσαν τις πρωταρχικές πηγές πληροφόρησης και συγκρότησαν το βασικό ερευνητικό ερώτημα, το οποίο απαντήθηκε 21

από τους συμμετέχοντες στην έρευνα. Στη

συνέχεια, βάση των

απαντήσεων των ερωτηθέντων συγκροτήθηκαν τα επιμέρους ερωτήματα και επιχειρήθηκε η απόδοση απαντήσεων. Προκειμένου να στηριχθούν οι πρωτογενείς πηγές πληροφόρησης, χρησιμοποιήθηκαν δευτερογενείς πηγές

πληροφόρησης.

Βάση

των

βιβλιογραφικών

αναφορών

συγκροτήθηκαν τα συμπεράσματα σε μια ενιαία ενότητα. Ο ποιοτικός χαρακτήρας της ερευνητικής διαδικασίας ενίσχυσε την ανάγκη για την παρουσίαση των αποτελεσμάτων σε μια ενιαία μορφή, δίχως ταξινομήσεις προκειμένου να περιγράφουν οι υφιστάμενες πρακτικές, να καθοριστούν τυχόν

συσχετίσεις

μεταξύ

μεταβλητών,

αλλά

και

να

εξαχθούν

ολοκληρωμένα συμπεράσματα.

2.1 Οι κανόνες : προσδιορισμός Τα δημόσια τεχνικά έργα άπτονται πολλών παραμέτρων και απαιτούν πολλές ειδικότητες επιστημόνων για τον σχεδιασμό, την μελέτη και την υλοποίησή τους, γεγονός που τα καθιστά ιδιαίτερα πολύπλοκα. Ο προγραμματισμός της συνολικής διαδικασίας του κύκλου ζωής των δημοσίων τεχνικών αρχιτεκτονικών έργων διέπεται από ένα σύνθετο μεταβλητές αξιολόγησης

κανονιστικό πλαίσιο, το οποίο περιλαμβάνει εγκυκλίους, προεδρικά διατάγματα και υπουργικές αποφάσεις, με σημαντικότατες επιπτώσεις στην οικονομία και στην κοινωνία γενικότερα. Ο δημόσιος τομέας καλείται να εξετάσει ξεχωριστά την απόδοση του κάθε έργου, επιδιώκοντας τη μέγιστη ωφέλεια για τους πολίτες του. Όλες οι ευνοϊκές συνέπειες μια δημόσιας δαπάνης, αποτελούν μια κοινωνική ωφέλεια και αποτιμώνται με το μέγιστο χρηματικό ποσό που οι ωφελούμενοι θα ήταν διατεθειμένοι να καταβάλλουν προκειμένου να τις αποδεχθούν 9. Η ύπαρξη πολλών

Ένα παράδειγμα που εξετάζει το κατά ποσό οι πολίτες θα ήταν διατεθειμένοι να δαπανήσουν ένα ποσό για την κατασκευή ενός έργου θα μπορούσε να είναι η κατασκευή ενός αυτοκινητόδρομου. Το κράτος εξετάζει το εξής παράδειγμα: η Ελένη ζει και εργάζεται κοντά στην τοποθεσία του νέου δρόμου που το κράτος προτίθεται να κατασκευάσει. Κάθε μήνα, η Ελένη κάνει ταξίδια μεταξύ των πόλεων Α και Β. Αν χτιστεί ο νέος δρόμος, ο χρόνος του κάθε 9

διαφορετικών

και

ετερογενών

δημόσιων

έργων/επενδύσεων,

σε

συνδυασμό με τη περιορισμένη φύση των διαθέσιμων χρηματοδοτικών πόρων, δημιουργεί την ανάγκη για επιλογή εκείνων των δημοσίων δαπανών, που παρέχουν τη μεγαλύτερη κοινωνική ευημερία στους πολίτες. Η κοινωνική ωφέλεια και το κοινωνικό κόστος μιας δημόσιας δαπάνης δεν λαμβάνουν χώρα σε μια δεδομένη χρονική περίοδο, αλλά επεκτείνονται σε μια σειρά από χρονικές περιόδους. Για παράδειγμα, η κατασκευή ενός δημαρχείου απαιτεί τουλάχιστον έξι (6) χρόνια, κατά τη διάρκεια των οποίων θα καταβάλλονται οι σχετικές δαπάνες. Ωστόσο, για τα επόμενα χρόνια λειτουργίας του δημαρχείου θα απαιτούνται οι καταβολές σχετικών δαπανών για τη συντήρηση του. Παράλληλα,

κοινωνική ωφέλεια από την κατασκευή του δημόσιου δημαρχείου θα διαρκέσει όσο και η ωφέλιμη «ζωή» του. Η αποδοτικότητα ενός έργου και η καθαρά παρούσα αξία (NPV), αποτελούν τις οικονομικές παραμέτρους που δύναται το κράτος να εξετάσει για την αξιολόγηση υλοποίησης του εκάστοτε

δημοσίου

έργου.

εξισορρόπηση

μη-οικονομικών

και

οικονομικών μεταβλητών συγκροτεί την απάντηση για τη διενέργεια ή όχι μιας δημόσιας επένδυσης10.

ταξιδιού της θα μειωθεί από τα 30 λεπτά στα 20 λεπτά. Το ακόλουθο διάγραμμα αναπαριστά την καμπύλη ζήτησης της Ελένης για ταξίδια μεταξύ των πόλεων Α και Β.

Η κυβέρνηση θέτει στον πολίτη το ερώτημα αν είναι υπέρ της κατασκευής του νέου δρόμου. Εφόσον κάνει 10 ταξίδια το μήνα (10 λεπτά/ ταξίδι εξοικονομεί €1 το μήνα,) το μέγιστο ποσό που θα ήταν διατεθειμένος να ξοδέψει σε φόρους ανά μήνα, για να κατασκευαστεί ο δρόμος, είναι €1. Αν του ζητηθεί να πληρώσει €1/μήνα τότε είναι υπέρ της κατασκευής του νέου δρόμου. Σε διαφορετική περίπτωση θα είναι κατά (αρχή της ισορροπίας και της αποτελεσματικότητας κατά Pareto, αρχή οριακού κόστους). 10 Αναστασάκης Α., «Εισαγωγή στη δημόσια Οικονομική», Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας, ΤΕΙ Κρήτης: διαλέξεις διδασκαλίας, 2015.

Εικόνα 2.1 : Μεταβλητές αξιολόγησης μιας δημόσιας επένδυσης

2.2 Οι κανόνες: εμπλεκόμενοι Καθορίζοντας το πλαίσιο των δημοσίων έργων, οι κύριοι συμμετέχοντες οι οποίοι καλούνται να αλληλοεπιδράσουν,

προκειμένου να τεθεί σε

λειτουργία ο μηχανισμός των δημοσίων έργων είναι: οι καταναλωτές πολίτες οι οποίοι αναζητούν την κοινωνική ωφέλεια από την υλοποίηση των δημοσιών έργων, οι προμηθευτές - αρχιτέκτονες και οι εργολάβοι, οι οποίοι προσπαθούν να παραδώσουν το έργο μεγιστοποιώντας την συντελεστές

οικονομική και λειτουργική και ποιοτική ωφέλεια και η Αναθέτουσα Αρχή Δημόσιο, η οποία καλείται να αξιολογήσει την υλοποίηση του έργου προκειμένου να πραγματοποιηθεί το έργο σύμφωνα με τους κανόνες του θεσμικού πλαισίου. Οι πολλαπλές συνιστώσες που εμπλέκονται στον κύκλο ζωής ενός δημοσίου έργου

11όπως

επίσης και η ετερογένεια των αντικειμένων που

εμπλέκονται12 σε συνδυασμό με τη διαφορετικότητα των προσδοκώμενων αποτελεσμάτων από κάθε διαφορετική ομάδα εμπλεκομένων, συγκροτεί ένα πολύπλοκο πεδίο προβληματισμού.

11 12

Θεσμικά ζητήματα, οικονομικά ζητήματα, κοινωνικά ζητήματα. Μηχανικοί, εργολάβοι, δημόσιοι φορείς, πολίτες.

Εικόνα 2.2 : Συντελεστές δημοσίων τεχνικών έργων

2.3 Διατύπωση του ερωτήματος Το θέμα που αναπτύσσεται στην παρούσα ερευνητική, αφορά τις αιτίες για τις οποίες, πολλά δημόσια τεχνικά έργα αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος υλοποιούνται με σημαντικές διαφοροποιήσεις σε σχέση με τον τρόπο που σχεδιάζονται. Τα δημόσια αρχιτεκτονικά έργα τα οποία είτε υλοποιούνται παράμετροι σχετισμού

με μικρές ασήμαντες διαφοροποιήσεις σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό τους, είτε προσαρμόζονται βάση των συνθετικών αρχών, διατηρώντας ωστόσο την αρχική αρχιτέκτονας

συνθετική

χαρακτηρίζονται

ποιότητα ως

άρτια

που έχει

προσδώσει

υλοποιημένα.

Για

προσδιορισμό ενός άρτια υλοποιημένου έργου εξετάζονται

ο τον

επίσης ο

χρονικός και ο κοστολογικός ορίζοντας 13, καθώς και ο σχετισμός των παραμέτρων αυτών με την τελική ποιότητα του παραδοτέου (διατήρηση συνθετικής

ταυτότητας,

υλικότητα:

προδιαγεγραμμένα

υλικά,

ενδεδειγμένος τρόπος τοποθέτησης). Για τους σκοπούς της παρούσας ερευνητικής 14, μπορεί να ειπωθεί ότι ένα δημόσιο τεχνικό έργο αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, χαρακτηρίζεται ως ποιοτικά υλοποιημένο όταν, είτε υλοποιείται με μικρές ασήμαντες διαφοροποιήσεις σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό του, είτε έχει άρτια ποιοτικά υλοποιημένο έργο

προσαρμοστεί στην αρχιτεκτονική συνθετική ταυτότητα. Εκφάνσεις ενός ποιοτικά υλοποιημένου αρχιτεκτονικού έργου περιέχονται στην τελική λειτουργική συγκρότηση ενός αρχιτεκτονικού έργου, εφόσον συντρέχουν οι ακόλουθες προϋποθέσεις: το δημόσιο έργο έχει υλοποιηθεί σύμφωνα με τις προδιαγραφές και τους όρους που έχουν τεθεί από τις ανάγκες του κοινωνικού

συνόλου,

ικανοποιώντας

τις

ανάγκες

της

κοινωνικής

ωφέλειας, στον ορισμένο χρόνο και εντός των κοστολογικών πλαισίων.

Οικονομικοί παράμετροι σχετισμού. Βάση της ανάλυσης κεφαλαίου έξι (6) της παρούσας έρευνας που αναφέρεται στην ποιότητα. 13 14

2.4 Παραδοχές έρευνας Κατά την ανάπτυξη της παρούσας έρευνας τέθηκαν κάποιες βασικές παραδοχές οι οποίες συγκροτήσαν της βάση του ερευνητικού ερωτήματος και συνοψίζονται στις εξής: i.

Το ερευνητικό πεδίο αφορά: Τεχνικά δημόσια έργα αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, που λαμβάνουν χώρα στην ελληνική επικράτεια και έχουν υλοποιηθεί τα τελευταία πενήντα (50) χρόνια.

ii.

Τα δημόσια έργα αποτελούν ένα μεγάλο κομμάτι δομημένου περιβάλλοντος στην Ελλάδα.

iii.

Παρατηρείται διαφοροποίηση στο ελληνικό κτισμένο περιβάλλον ενδιαμέσως της σχεδιασμένης και της υλοποιημένης δημόσιας αρχιτεκτονικής.

Πολλά

από

τα

δημόσια

τεχνικά

έργα,

αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος δεν έχουν υλοποιηθεί σύμφωνα με τις χρονικές, ποιοτικές και κοστολογικές προδιάγραφες που σχεδιάστηκαν. iv.

Η ανοικοδόμηση πολλών δημόσιων αρχιτεκτονικών έργων έχει υλοποιηθεί με ελλειμματικές ποιοτικές προδιαγραφές.

Επιπλέον,

επιχειρώντας

τον

καθορισμό

του

ερευνητικού

πεδίου

προσδιορίζονται τα κοινά χαρακτηριστικά των έργων προς ανάλυση. i.

Δημόσια έργα: Αναθέτουσα αρχή - Δημόσιος φορέας

ii.

Βραβευμένα έργα αρχιτεκτονικών διαγωνισμών

iii.

Κτηριολογικά τεχνικά έργα αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος

iv.

Δημόσια έργα: Διαχείριση υλοποίησης έργου - Δημόσιος φορέας (αμιγές δημόσιο).

2.5 H ερευνητική διαδικασία: η μέθοδος και η επιλογή συμμετεχόντων Αναζητώντας τον ακριβή προσδιορισμό της ερευνητικής διαδικασίας, αρχικά διενεργήθηκε ένας κύκλος ανοικτών ημί- κατευθυνόμενων συνεντεύξεων με επιλεγμένους, άμεσα εμπλεκόμενους σε τεχνικά έργα, όπου τέθηκε προς συζήτηση το ζήτημα της υλοποίησης αρχιτεκτονικών έργων με διαφοροποιήσεις, σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό τους. Η μέθοδος

πρωτογενής

έρευνα

διεξήχθη

με

οδηγό

τις

πληροφορίες

που

παρασχέθηκαν μέσω προσωπικής και τηλεφωνικής επικοινωνίας με τους συμμετέχοντες στην έρευνα. Συντέθηκε μια σειρά ημι-κατευθυνόμενων συνεντεύξεων

με

ανοικτές

ερωτήσεις.

Στην

έρευνα

συμμετείχαν

εκπρόσωποι όλων των βασικών μερών ενός αρχιτεκτονικού έργου. Οι συμμετέχοντες

επιλέχθηκαν

αποσκοπώντας στη

βάση

συγκρότηση

του μια

ρόλου

τους

έρευνας, όσο

στα το

έργα,

δυνατόν

πληρέστερης. Ως κύρια μέθοδος προσδιορισμού του ερευνητικού ερωτήματος, επιλέχθηκαν

οι

θεωρήθηκε

ως

ανοικτές η

ημι-κατευθυνόμενες

καταλληλότερη,

συνεντεύξεις,

προκειμένου

να

καθότι

συσταθεί

ολοκληρωμένο και πλήρες το ερευνητικό ερώτημα, απαλλαγμένο από σύνθεση ερωτήματος

τους συνήθεις περιορισμούς που θέτουν οι συνεντεύξεις με κλειστά ερωτηματολόγια. Διαχωρίζοντας την ανάγκη για εξαγωγή ποιοτικών και όχι ποσοτικών ερευνητικών συμπερασμάτων, η μέθοδος των ημικατευθυνόμενων ατομικών συνεντεύξεων αποδείχθηκε η καταλληλότερη προκειμένου να τεθούν τα ερωτήματα, χωρίς να περιοριστεί η ευρύτητα του πεδίου των απαντήσεων των ερωτηθέντων. Τα στοιχεία που εξάχθηκαν ως συμπεράσματα των συνεντεύξεων κατηγοριοποιήθηκαν, αναλύθηκαν και αποτέλεσαν δομικά στοιχεία της δευτερογενούς έρευνας. Αναγνωρίστηκαν οι αδυναμίες της παρούσας διερευνητικής μεθόδου, που αφορούν

στην

έρευνα

και

παρουσίαση

ενός

ευρύτατου

πεδίου

ζητημάτων, τα οποία δεν δύναται να αναλυθούν με λεπτομέρεια στο 29

πλαίσιο της παρούσας ερευνητικής, ωστόσο επιλέχθηκε ως πιο χρήσιμη και καταλληλότερη μέθοδος, καθώς κρίνεται ως θεμελιώδης, τουλάχιστον σε αυτή τη φάση τη έρευνας, η αναλυτική απαρίθμηση και περιγραφή των ζητημάτων που απαντώνται στις διαδικασίες σχεδιασμού, δημοπράτησης και κατασκευής των δημοσίων έργων. Επιπλέον, αναγνωρίζεται η αδυναμία της μεθόδου για γενίκευση των συμπερασμάτων 15, ωστόσο βάση της μεθόδου συγκροτείται ο προσδιορισμός της γενικής τάσης των ζητημάτων που εξετάζονται. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα επιλέχθηκαν είτε βάση του κτισμένου δημόσιου έργου τους, είτε βάση της γενικότερης εμπειρίας τους στα δημόσια έργα. Η καταγραφή των απόψεων εμπλεκόμενων που έχουν ασχοληθεί για δεκαετίες με δημόσια έργα συγκρότησε την πρωταρχική αναλυτική βάση, οπού στη συνέχεια παρατέθηκαν υποστηρικτικά οι βιβλιογραφικές αναφορές. Ως μελέτες περίπτωσης επιλέχθηκαν τα επιλογή συμμετεχόντων

συγκεκριμένα έργα των οποίων η ανοικοδόμηση θεωρήθηκε ότι θα είχαν ένα σημαντικό αντίκτυπο στη ζωή των πολιτών. Πρόσθετα, ζητήματα χρονικής διάρκειας, σημαντικότητας και συνολικής επιρροής, των συγκεκριμένων δημοσίων έργων στη ζωή των πολιτών αποτέλεσαν λόγους επιλογής των συγκεκριμένων έργων. Σύμφωνα με τον Μ. Riedijk 16. «Το μυστικό των επιτυχημένων δημοσίων έργων είναι η δημιουργία δημόσιου χώρου, όπου […] ο καθένας μπορεί να συμμετέχει στην κοινή ιστορία, που γράφεται από την αρχή». Κατά την πρωταρχική φάση της έρευνας ανιχνευθήκαν πολλά στοιχεία εξειδικευμένων

θεσμικών

ζητημάτων,

γραφειοκρατίας,

ακόμη

και

ζητημάτων διαφθοράς, τα οποία σύμφωνα με τους συμμετέχοντες στην έρευνα, συμβάλλουν στην υλοποίηση δημόσιων έργων με σημαντικές διαφοροποιήσεις σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό τους. Ωστόσο, Σχετικά μικρό δείγμα συμμετεχόντων στην έρευνα. Riedijk Μ., «Ταυτότητα, Διακόσμηση και Δημόσιος Χώρος», Οργάνωση Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής και Βασιλική Ολλανδική Πρεσβεία: Μουσείο Μπενάκη, 2016. 15 16

επιθυμώντας την απεικόνιση μιας ρεαλιστικής κατάστασης, αλλά και τον διαχωρισμό στοιχείων που υπερβαίνουν την παρούσα έρευνα, επιλέχθηκε ο Δήμος Θεσσαλονίκης ως κύρια μελέτη περίπτωσης, ως προς την Αναθέτουσα Αρχή. Ενώ, κατά τη γνώμη της συγγραφέως, δεν απεικονίζει ερευνητική διαδικασία

το μέσο όρο των Δήμων17 στην Ελλάδα, ωστόσο αποτελεί ένα Δήμο με σημαντικό κτισμένο τεχνικό έργο, που θα μπορούσε να αποτελέσει ένα παράδειγμα για άλλες τεχνικές Υπηρεσίες δημοσίων φορέων, αλλά και παράλληλα να απεικονίσει στοιχεία παθογένειας που προέρχονται από το παρελθόν των θεσμικών διαδικασία και γενικώς του τρόπου υλοποίησης των δημοσίων έργων. Με την επιλογή του Δήμου και των οικείων αρχιτεκτονικών έργων, ως μελέτες περίπτωσης οι οποίες αντικατοπτρίζουν παρελθοντικά στοιχεία υφιστάμενων πρακτικών,

στο πλαίσιο της

εργασίας επιδιώχτηκαν επαφές με τους κατεξοχήν εμπλεκόμενους που διατηρούν τις κύριες αρμοδιότητες εκτέλεσης έργων στο δημόσιο χώρο της πόλης. Η διαδικασία των συνεντεύξεων αποτέλεσε το πρώτο στάδιο συλλογής στοιχείων της μελέτης και δημιούργησε τη βάση της έρευνας. Στις πρωτογενής έρευνα

συνεντεύξεις τέθηκαν κάποια δομημένα ερωτήματα που αφορούσαν την απαρίθμηση των κύριων ζητημάτων που αντιμετωπίζουν οι συμμετέχοντες κατά την διαδικασία του σχεδιασμού, μελέτης και υλοποίησης. Κατόπιν, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να αναπτύξουν κατά βούληση όποια από τα ζητήματα θεωρούν, είτε ως πιο σημαντικά, τα οποία δηλαδή αποφέρουν τα κρισιμότερα λάθη σε σχέση με την υλοποίηση, είτε αυτά που απαντώνται συχνότερα στα δημόσια έργα. Η επιλογή αυτής της μεθόδου των ημι-δομημένων συνεντεύξεων συνέβαλλε στην ανάπτυξη ενός πλήρες πεδίου του προβληματισμού των συμμετεχόντων, που αποτέλεσε και στόχο της έρευνας, αλλά και παράλληλα ενίσχυσε την κριτική αναγνώριση των ουσιαστικότερων ζητημάτων.

Διαθέτει οργάνωση και σημαντική εμπειρία στην υλοποίηση μεγάλων δημοσίων έργων.

Η παρούσα έρευνα επιχειρεί να συμβάλει στην ανάδειξη μιας συζήτησης περί

της

δημόσιας

αρχιτεκτονικής

οποία,

σύμφωνα

με

τους

συμμετέχοντες, έχει ατονήσει τα τελευταία χρόνια. Μια συγκροτημένη έρευνα περί του θέματος του σχεδιασμού και της υλοποίησης δημόσιων έργων, που εμπεριέχει ζητήματα των προκηρύξεων των διαγωνισμών, της διαδικασίας σχεδιασμού των έργων, σύνταξης και οργάνωσης των μελετών, δημοπράτησης των έργων, μπορεί να συμβάλλει στη δημιουργία ενός σταθερού πεδίου για τη αναθεώρηση υφιστάμενων πρακτικών. Οι διαδικασίες διοργάνωσης των διαγωνισμών, (αρμοδιότητες φορέα προκήρυξης των διαγωνισμών, διάρκεια, κόστος) το ζήτημα της χρηματοδότησης και της διεξαγωγής των διαγωνισμών, της παροχής κινήτρων για τη διοργάνωσή τους, καθώς και το ζήτημα υλοποίησης των προτάσεων των διαγωνισμών, αποτέλεσαν ζητήματα ανάλυσης. Η εκκίνηση μιας συζήτησης για τον ανασχεδιασμό της διαδικασίας των διαγωνισμών

και γενικότερα του ζητήματος της δημοπράτησης και

υλοποίησης δημοσίων συμβάσεων αποτελεί μια πρόκληση κινητοποίησης και δημόσιου διαλόγου για την ανάδειξη της αρχιτεκτονικής και την αναβάθμιση των δημόσιων στοιχείων της πόλης. Επιχειρώντας μια επιλεκτική περιγραφή των κύριων θεματικών που αναφέρθηκαν ως κρίσιμα στις συνεντεύξεις για έναν άρτιο σχεδιασμό και υλοποίηση ενός δημόσιου αρχιτεκτονικού έργου, αυτά αφορούν θεσμικά ζητήματα, ζητήματα που προκύπτουν κατά τη διαδικασία του σχεδιασμού, κατά τη διαδικασία της υλοποίησης, και της διαχείρισης του έργου και άλλα ευρύτερα και άλλα επιμέρους ζητήματα που θα μπορούσαν να βελτιωθούν είτε από την πλευρά των μελετητών, των εργολάβων είτε από την πλευρά των δημοσίων οργανισμών, προκειμένου να συμβάλλουν στον μετασχηματισμό του τρόπου υλοποίησης των έργων. Λαμβάνοντας υπόψη την εκφρασμένη άποψη του Τ. Μπίρη σχετικά με τα δημόσια έργα στη χώρα μας, στην οποία αναφέρεται:

« […] Έχουμε ακούσει ή διαβάσει λίγο ή πολύ διαμορφωμένους προβεβλημένους σχολιαστές ή διαμορφωτές της κοινής γνώμης σε αναφορά με σημαντικά θέματα της αρχιτεκτονικής να ανακοινώνουν με βεβαιότητα ότι δεν υπάρχει τάχα πια δημόσια αρχιτεκτονική στην Ελλάδα ιδιαιτέρως στον τομέα των κτηριακών έργων. Ότι όπως συμβαίνει σε άλλες τέχνες […] έχουν όλα χρεωκοπήσει. Διαφωνώ κάθετα με τέτοιου είδους επαναλαμβανόμενους ανά εποχή δογματισμούς και πιστοποιητικά θανάτου της ανθρώπινης δημιουργίας και για να υποστηρίξω ότι υπάρχει, αντίθετα σε όσα λέγονται, εξαιρετική δημόσια αρχιτεκτονική και μάλιστα εξελισσόμενη μέσα στο χρόνο από πολύ παλαιότερες εποχές αρχιτεκτονική δημόσια η οποία είναι ζωντανή, εφαρμόσιμη και δεν είναι για τα μουσεία»18. Αξίζει να ειπωθεί ότι εκφάνσεις μιας εφαρμόσιμης δημόσιας αρχιτεκτονικής παρατηρούνται στο κτισμένο περιβάλλον γύρω μας, και συγκροτούν συνθήκες, αν και όχι πάντα ιδανικές, για την υλοποίηση μιας εφαρμόσιμης δημόσιας αρχιτεκτονικής. Τα δημόσια έργα αποτελούν κομμάτι του σημερινού κτισμένου αστικού περιβάλλοντος, εντός του οποίου ζούμε και εργαζόμαστε, δημιουργώντας τοπόσημα για παραμένοντας

κρίσιμα

στοιχεία

του

τις πόλεις μας και

περιβάλλοντός

μας.

υλοποιησιμότητα της δημόσιας αρχιτεκτονικής αποτελεί μείζον στοιχείο που επιτρέπει τη δημιουργία ενός ερευνητικού πεδίου που μπορεί να εξάγει κρίσιμα συμπεράσματα για τη σύγχρονη δημόσια αρχιτεκτονική.

Μπίρης Τ., «Απόσπασμα από την ομιλία του Τ. Μπίρη σχετικά με τη Δημόσια αρχιτεκτονική στην Ελλάδα», Ημερίδα ΔΟΜΕΣ Μουσείο Μπενάκη, ανάκτηση: https://vimeo.com/69326344,2013. 18

2.6 Στοιχεία της έρευνας: πρωτογενής έρευνα Για την διενέργεια της έρευνας έλαβε χώρα η διεξαγωγή ενός κύκλου ανοικτών ημί- κατευθυνόμενων συνεντεύξεων με αρχιτέκτονες μελετητές, επιβλέποντες έργων και εργολάβων από όπου εξάχθηκαν συμπεράσματα σχετικά με τις πρακτικές που χρησιμοποιούνται από το στάδιο του σχεδιασμού έως και την υλοποίηση δημοσίων έργων. Ως πρωταρχικό δομή συνεντεύξεων

ερώτημα στους συμμετέχοντες τέθηκε το ζήτημα των διαφοροποιήσεων που παρατηρούνται στα τελικά υλοποιημένα αρχιτεκτονικά έργα σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό τους, καθώς επίσης ζητήθηκε να αναφερθούν συνολικά στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν κατά την υλοποίηση των έργων τους. Στη συνέχεια, λαμβάνοντας υπόψη την τελική σύνθεση του αρχικού και κύριου ερωτήματος, συστάθηκαν τα επί μέρους ερωτήματα και τέθηκαν ζητήματα προς περαιτέρω ανάλυση και διερεύνηση. Οι συμμετέχοντες ερωτήθηκαν για τις προτάσεις τους προκειμένου να βελτιωθεί η διαδικασία υλοποίησης και να οικοδομούνται τεχνικά δημόσια έργα χωρίς διαφοροποιήσεις σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό τους. Μελέτες περίπτωσης με επιλεγμένα έργα συμμετεχόντων στην έρευνα, με πληροφορίες που παρασχέθηκαν από τους ίδιους, λειτουργούν ως μέσο στοιχειοθέτησης των ερευνητικών ζητημάτων. Οι ανταποκρίσεις των συμμετεχόντων στην έρευνα υπήρξαν ανάμεικτες, με το σύνολο των συμμετεχόντων να συμφωνούν για την ανάγκη ανασχεδιασμού του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου που παράγει τις παρελθοντικές και παρούσες πρακτικές. Ενώ, όλοι οι συμμετέχοντες θεώρησαν την ερευνητική διαδικασία, ως μια πολύ χρήσιμη διαδικασία που θα μπορούσε να αναδείξει τις γνωστές πρακτικές που εφαρμόζονται στα δημόσια έργα και που για διάφορους λόγους δεν έχουν καταγραφεί και ερευνηθεί, ωστόσο, υπήρξε και μια γενική δυσπιστία ως προς το βασικό αντικείμενο της ερευνητικής εργασίας. Λαμβάνοντας υπόψη τις αμφιβολίες που εκφράστηκαν, συντελέστηκε από την μία μεριά, μια προσπάθεια

αποκρυστάλλωσης της ουσιαστικής θεματολογίας της ερευνητικής και των επιμέρους θεμάτων εμπλέκονται και που η ανάδειξή τους θα μπορούσε να συμβάλλει στην κινητοποίηση ενός δημόσιου διαλόγου, και ερευνητικά στοιχεία

από την άλλη πλευρά μια εκκαθάριση ζητημάτων, που ενώ εκφράστηκαν από τους συμμετέχοντες και εμπλέκονται με τη λειτουργία των δημοσίων έργων, δεν αφορούν την παρούσα ερευνητική, καθώς δεν αποτελούν θέματα που θα μπορούσαν να επιλυθούν στο πλαίσιο της παρούσας ερευνητικής. Όλοι οι συμμετέχοντες, θεωρούν κατάλληλη την παρούσα χρονική περίοδο για την εξέταση του ζητήματος της ύπαρξης διαφοροποιήσεων μεταξύ των σχεδιασμένων και υλοποιημένων δημόσιων έργων, καθώς διατυπώθηκε η άποψη ότι η κρίση μπορεί να λειτουργήσει ως μια ευκαιρία επανεξέτασης και αναθεώρησης, κρίσιμων θεμάτων. Ως επί τω πλείστων, στα αρχιτεκτονικά γραφεία υπάρχουν πολύ λιγότερες ευκαιρίες για νέες ανοικοδομήσεις, γεγονός που προσφέρει χρόνο για σκέψη, αναθεώρηση υφιστάμενων και παρελθοντικών πρακτικών και συγκρότηση νέων προτάσεων. Τα πρωτογενή στοιχεία της έρευνας συγκροτούνται και παρουσιάζονται στη συνέχεια ως ένα ενιαίο σύνολο. Προκειμένου να εισαχθεί καλύτερα ο αναγνώστης στη διαδικασία ανάγνωσης των ζητημάτων που προκαλούν προβλήματα στα

δημοσία έργα, παρατίθενται τα ζητήματα που

παρατηρούνται στα δημόσια έργα, από το πιο γενικό στο πιο ειδικό. Αναφέρονται

τα

λεπτομερή

στοιχεία

της

πρωτογενούς

έρευνας

προκειμένου να αποδοθεί αναγνώστη μια ολοκληρωμένη εικόνα της δομικής πορείας της έρευνας, να ανιχνευθούν οι αιτίες των προβλημάτων στα δημόσια έργα και μετέπειτα να αναλυθούν, βάση της βιβλιογραφικής έρευνας.

Τα στοιχεία διενέργειας της πρωτογενούς έρευνας αναφέρονται ως εξής:

Στοιχεία συμμετεχόντων στην πρωτογενή έρευνα

Α.Α

Ημερομηνία

08.05.2015

02.11.2015

Συμμετέχοντες

Μέθοδος

Ιδιότητες

Τόπος

στην έρευνα

έρευνας

συμμετεχόντων

διεξαγωγής

Γιάννης

Ατομική

Αρχιτέκτων

Χώρο

Πατρώνης

συνέντευξη

Μπούκη

Ατομική συνέντευξη

Αρχιτέκτων

Χώρο εργασίας

Ατομική συνέντευξη Ατομική συνέντευξη

Αρχιτέκτων

Χώρο εργασίας Χώρο εργασίας

Ατομική συνέντευξη Ατομική συνέντευξη

Κοστολόγος

Ατομική συνέντευξη

Αρχιτέκτων

Ατομική συνέντευξη

Αρχιτέκτων

Μπαμπάλου-

εργασίας

Νουκάκη 3

10.11.2015

Τάσος Μπίρης

12.11.2015

Δημήτρης

13.11.2015

Γεώργιος Γούγας

18.11.2015

Κυριάκος

Διαμαντόπουλος

Κυριακίδης 7

19.11.2015

28.12.2015

Χάρρυ Μπουγαδέλης Κωνσταντίνος Μπελιμπασάκης

Αρχιτέκτων

Χώρο εργασίας Χώρο εργασίας

Αρχιτέκτων

Χώρο εργασίας -

Διευθυντής

Χώρο εργασίας

τεχνικών υπηρεσιών Δήμου Θεσσαλονίκης 9

15.03.2016

17.11.2015

Αντωνίου

Τηλεφωνική

Γεώργιος

συνέντευξη

Γιάννης

Ατομική

Γεωργούλης

συνέντευξη

Αρχιτέκτων

Δ.Α

Εργολάβος

Χώρο

Πίνακας 2.1 : Στοιχεία συμμετεχόντων στην πρωτογενή έρευνα

εργασίας

Στοιχεία συμμετεχόντων στην πρωτογενή έρευνα

Ημερομηνία

Συμμετέχοντες

Μέθοδος έρευνας

στην έρευνα 14.12.2015

14.12.2015

Λουκιανός

Ομάδα συζήτησης

Τικτόπουλος

εκδήλωση ‘Swiss Now’

Δημήτρης

Ομάδα συζήτησης

Παπαδανιήλ

εκδήλωση ‘Swiss Now’

Νίκος Κτενάς

Ομάδα συζήτησης –

Ιδιότητες

Τόπος

συμμετεχόντων

διεξαγωγής

Εργολάβος

Παρακολούθηση διάλεξης

Αρχιτέκτων

διάλεξης Αρχιτέκτων

εκδήλωση ‘Swiss Now’ 14.12.2015

14.12.2015

Σπύρος

Ομάδα συζήτησης –

Αμούργης

εκδήλωση ‘Swiss Now’

Ρένα

Ομάδα συζήτησης –

Σακελλαρίδου

εκδήλωση ‘Swiss Now’

Παρακολούθηση διάλεξης

Αρχιτέκτων

Παρακολούθηση διάλεξης

Αρχιτέκτων

Πίνακας 2.1 : Στοιχεία συμμετεχόντων στην πρωτογενή έρευνα

Παρακολούθηση

Παρακολούθηση διάλεξης

Ζητήματα δημοσίων έργων19

5 6

Κοινωνικά Χ

Έλλειψη αρχιτεκτονικής παιδείας

Θεσμικά Δομικά προβλήματα θεσμικού πλαισίου: καθυστερήσεις σχεδιασμός και στην υλοποίηση.

Πολύπλοκη και δαιδαλώδης νομολογία

Προβλήματα και καθυστερήσεις κατά την δημοπράτηση

Ατελής ευθύνη μελετητών: δεν φέρουν ευθύνη της συνταχθείσας μελέτης

Απαγορεύεται η ανάληψη της επίβλεψης από τον μελετητή : η επίβλεψη γίνεται από τις υπεύθυνες τεχνικές υπηρεσίες.

Δεν υπάρχουν δεσμευμένα κονδύλια για τα έργα Υπερβολικές εκπτώσεις εργολάβων κατά την δημοπράτηση.

Μεγάλες καθυστερήσεις στις διαδικασίες εγκρίσεων

χ χ

Λανθασμένα κριτήρια αξιολόγησης προτάσεων.

Προβλήματα κοστολογήσεων: aσάφειες

Ασαφείς εθνικές προδιαγραφές υλικών και κόστους

Δεν έχει θεσμοθετηθεί η ασφάλεια των μελετών Δεν υπάρχει πιστοποίηση για τις πρακτικές τοποθέτησης των υλικών.

Δεν υπάρχει θεσμοθετημένο πλαίσιο για τις αλλαγές υλικών

Δεν έχει προβλεφθεί η ανάληψη της συντήρησης των έργων. Προβλήματα κατά τη λειτουργία του έργου. χ

Δεν προδιαγράφονται τα ακριβή υλικά

Πίνακας 2.2 : Συγκεντρωτικός Πίνακας απόψεων συμμετεχόντων στην έρευνα

Ζητήματα δημοσίων έργων

Μελετητών Ατελείς μελέτες (ελλείψεις, παραβλέψεις, διαφοροποιήσεις ανάμεσα σε ίδια σχέδια)

Μελετητική ανεπάρκεια μελετητών Δεν περιγράφονται αναλυτικά οι εργασίες, τα υλικά, το κόστος. Λανθασμένες περιγραφές

Χ Χ

Χρονοβόρα διαδικασία μελετών: κaθυστερήσεις Ανεπάρκεια κατασκευαστικών σχεδίων. Παράληψη ποιοτικών λεπτομερειών στα σχέδια. Αλληλοεπικαλύψεις σχεδίων. Δεν υπάρχουν as build σχέδια

Χ Χ

Δεν γίνεται επικαιροποίηση των μελετών.

Χ Χ

Χ χ

Εργολάβων Χ

Υπερβολικές εκπτώσεις κατά την δημοπράτηση. Τροποποιήσεις υλικών κατά την υλοποίηση. (μείωση κόστους, μείωση δυσκολίας ανεύρεσης υλικών).

Μη εφαρμογή προτεινόμενων μεθόδων εγκατάστασης υλικών.

Διορθώσεις των μελετών στη κατασκευή από εργολάβους. On-site Χ

Μείωση εγγυητικής επιστολής δημοπράτηση

Δημόσιος τομέας

Έλλειψη εμπειρίας προσωπικό τεχνικών υπηρεσιών. Έλλειψη διαθέσιμων υπαλλήλων/υποστελεχωμένες τεχνικές υπηρεσίες.

Χ Χ

Έλλειψη κονδυλίων

Χ Χ

Παραλαβή έργων με ελλείψεις. Έλλειψη στελεχωμένων τεχνικών υπηρεσιών στην περιφέρεια. Επίβλεψη γίνεται από Τ.Υ στις μεγάλες πόλεις.

H αρίθμηση των στηλών αντιστοιχεί στους συμμετέχοντες στην έρευνα σύμφωνα με τον α.α. που έχει δοθεί στον πίνακα «Στοιχεία συμμετεχόντων στη πρωτογενή έρευνα». 19

Ζητήματα δημοσίων έργων

Δημόσιος τομέας

Χ Χ

Έλλειψη κονδυλίων

Χ Χ

Παραλαβή έργων με ελλείψεις. Έλλειψη στελεχωμένων τεχνικών υπηρεσιών στην περιφέρεια. Επίβλεψη από Τ.Υ σε μεγάλες πόλεις.

Ζητήματα δημοσίων έργων

Άλλα ζητήματα

Καθυστερήσεις διαδικασία διαγωνισμού και δημοπράτησης. Μελέτες ανεπίκαιρες.

Δεν υπάρχουν καταγεγραμμένα δικτυα, αρχαία για να μπορέσουν να συνταχθούν εξ'αρχής σωστές μελέτες.

Ανειδίκευτο τεχνικό προσωπικό στην κατασκευή. Ετερογενή συμφέροντα από τις διαφορετικές ομάδες έργου.

Ελλιπή κονδύλια των Δημόσιων Υπηρεσιών

Προβλήματα συντήρησης έργου

Ζητήματα διαχείρισης έργου Χ

Υπερβάσεις χρόνου και κόστους

Χ Χ

Δεν τηρείται η λογική του χρονοδιαγράμματος Δεν υπάρχει εξ'αρχής κοστολογική εκτίμηση. Δεν τηρούνται τα κοστολογικά δεδομένα που τίθενται.

Ζητήματα βιβλιογραφίας Νέες ομάδες έργου κάθε φορά-ανεπάρκεια συνοχής ομάδων έργου.

Πίνακας 2.2 : Συγκεντρωτικός Πίνακας απόψεων συμμετεχόντων στην έρευνα

2.6.1. Κοινωνικά ζητήματα: έλλειψη αρχιτεκτονικής παιδείας Τα Τεχνικά Έργα διακρίνονται σε δύο κατηγορίες : στα Δημόσια Έργα και στα Ιδιωτικά Έργα. Κάποια από τα ζητήματα που αναφέρονται από τους συμμετέχοντες αφορούν και τα δύο είδη των έργων, καθώς έως ένα σημείο οι γενικές διαδικασίες που ακολουθούνται από τον αρχιτέκτονα είναι οι ίδιες. Ως ένα πρωταρχικό ζήτημα που αιτιολογεί την παρουσία προβλημάτων στα δημόσια

τεχνικά

αρχιτεκτονικά έργα, αναφέρθηκε από τους

συμμετέχοντες η έλλειψη αρχιτεκτονικής παιδείας της ελληνικής κοινωνίας. Ιστορικά και θεσμικά ζητήματα που διέπουν την ελληνική κοινωνία, υποβαθμίζουν το ρόλο του αρχιτέκτονα και απαξιώνουν το ρόλο της αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Η ελλειμματική αρχιτεκτονική παιδεία των μεμονωμένων πολιτών και κατά συνέπεια ολόκληρης της κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων φυσικά και των συντελεστών των δημοσίων έργων, αποτελούν ζητήματα που χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική, στην ελληνική κοινωνία. Το ασαφές θεσμικό πλαίσιο που χαρακτηρίζει το επάγγελμα του αρχιτέκτονα καθώς και η πρακτική αντιμετώπιση των αρχιτεκτόνων από την κοινωνία των πολιτών, πολλές φορές ως συμπληρωματικούς των ‘πολιτικών μηχανικών’, συντελούν σε έναν ελλειμματικό προσδιορισμό του αρχιτέκτονα και εν τέλει της αρχιτεκτονικής δημιουργίας20 . Επιχειρώντας την κατανόηση του υφιστάμενου πλαισίου κρίνεται αναγκαία η αναφορά σε ιστορικά στοιχεία της ελληνικής κοινωνίας. Η απουσία αστικού πολιτισμού που διέπει την ελληνική κοινωνία, σε συνδυασμό με μια καθυστερημένη αστικοποίηση η οποία δεν ολοκληρώθηκε ποτέ συντέλεσε στην απουσία μιας μακρόχρονης στέρεας αστικής παράδοσης, γεγονός που σε συνδυασμό με την ανυπαρξία της αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης, έχει

Διαμαντόπουλος Δ., «Ατομική συνέντευξη»: Αθήνα, 12.11.2015

συμβάλλει στην συγκρότηση ενός ελλείματος αρχιτεκτονικής παιδείας που χαρακτηρίζει την αρχιτεκτονικής

στην ελληνική κοινωνία 21. Η έλλειψη μιας ώριμης

παιδείας

δημιούργησε

ζητήματα

στην

ευρύτερη

αντιμετώπιση της αρχιτεκτονικής δημιουργίας από τους μεμονωμένους πολίτες, την κοινωνία και από τους δημόσιους φορείς 22. Επιπλέον, η έλλειψη

αρχιτεκτονικής

παιδείας

συντέλεσε

στη

δημιουργία

μιας

προβληματικής σχέσης μεταξύ αρχιτέκτονα κα πελάτη, γεγονός που στοιχειοθετεί την δημιουργία ζητημάτων ενδιαμέσως του σχεδιασμού και της υλοποίησης αρχιτεκτονικών έργων, κυρίως λόγω την ύπαρξη προβλημάτων επικοινωνίας23. Οι ιδιώτες πελάτες, είναι σύνηθες να μην έχουν την ικανότητα διατυπώσουν τις ανάγκες τους, και οι αρχιτέκτονες από την άλλη πλευρά, να μην είναι διατεθειμένοι να ακούσουν τους πελάτες και να προσαρμόσουν τις ιδέες τους, γεγονός που δημιουργεί ζητήματα κατά την υλοποίηση, καθώς δεν έχει υπάρξει ουσιαστική συμφωνία σχετικά με το πλαίσιο

συνεργασίας.

Σύμφωνα με τον Δ.,

Διαμαντόπουλο, «η αρχιτεκτονική αποτελεί μια πράξη μαιευτική και διδακτική προς τους πελάτες». Το υφιστάμενο πλαίσιο με χαρακτηριστικά ελλειμματικής αρχιτεκτονικής παιδείας δημιουργεί προβληματικές συνθήκες υλοποίησης των αρχιτεκτονικών έργων, συντηρώντας από την μία πλευρά ανώριμους και ιδεοληπτικούς (δεν προσαρμόζονται) αρχιτέκτονες, και από την άλλη πλευρά πλεονέκτες αλλά και παραβατικούς πελάτες 24. Σύμφωνα με τις απαντήσεις των συμμετεχόντων στην έρευνα, στα ζητήματα των δημοσίων έργων που κυρίως οφείλονται σε ζητήματα παιδείας, συγκαταλέγεται το θεσμικό ζήτημα της έλλειψης ξεχωριστών συμβάσεων συντήρησης των έργων 21 22 23

24 25

25.

Κατά τη φάση της θέσης σε

Πατρώνης Γ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 08.05,2015. Διαμαντόπουλος Δ., 2015, οπ.αν. Κτενάς Ν., «Μοντέλα αρχιτεκτονικής, παράλληλοι κόσμοι», στο πλαίσιο της ημερίδας Swiss Now, 14.12.2015. Διαμαντόπουλος Δ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 12.11.2015 Νικηφορίδης Π., «Reinventing public spaces through local history»: TEDx Thessaloniki, 07.05.2014

λειτουργίας

ενός

δημοσίου

έργου

πολλές

φορές

εμφανίζονται

προβλήματα που αφορούν στη συντήρηση των δημοσίων έργων, λόγω της έλλειψης της αρχιτεκτονικής παιδείας που ενυπάρχει στην κοινωνία. Οι πολίτες, με ανεπαρκή αρχιτεκτονική εκπαίδευση και ελλιπή κοινωνική ευαισθησία όχι μόνο δεν συμβάλλουν στην συντήρηση των δημοσίων έργων, αλλά πολλές φορές προκαλούν κοστοβόρους βανδαλισμούς προκαλώντας φθορές στα δημόσια έργα. Από την άλλη πλευρά η θεσμική παράληψη για την ανάθεση συμβάσεων προκειμένου για την συντήρηση των δημοσίων έργων ενισχύει τα ζητήματα που δημιουργούνται στα δημόσια έργα μετά τη

παράδοσή τους, συντελώντας στην ποιοτική

υποβάθμισή τους26. Εξετάζοντας την πλευρά των διαγωνισμών για τα δημόσια έργα και την παιδεία των ίδιων των αρχιτεκτόνων ως προς την αρχιτεκτονική, που αποτελεί και την βασική θεματολογία της παρούσας έρευνας, ο Τ. Μπίρης διαγωνισμοί: αρχιτεκτονική παιδεία

αναφέρει ότι οι αρχιτέκτονες οφείλουν να υποβάλλουν προτάσεις σε διαγωνισμούς όχι τυχαία ή με τη νοοτροπία συμμετοχής σε παιχνίδι, αλλά όταν κανείς γνωρίζει ότι με την πρότασή του έχει να πει κάτι που αξίζει να ειπωθεί. Μόνο τότε και όταν το κτήριο κτιστεί, μένει αποκαλύπτοντας στο διηνεκές -όταν δεν είναι καλό την αρχιτεκτονική μας φτώχεια, και όταν είναι καλό τον αρχιτεκτονικό μας πλούτο27. Ωστόσο, οι αρχιτέκτονες πολλές φορές επιλέγουν να υποβάλλουν προτάσεις σε διαγωνισμούς που να είναι εύκολο να κατανοηθούν και να γίνουν αποδεκτές από τους πολίτες, προκειμένου να μην υποστούν δημόσια κριτική ή να υποστούν την ελάχιστη δημόσια κριτική. Οι δημόσιοι φορείς με τη σειρά τους πολλές φορές επιλέγουν να προκρίνουν πιο συμβατικές αρχιτεκτονικές προτάσεις, προκειμένου να μπορέσουν να υλοποιηθούν χωρίς αντιδράσεις από το Διαμαντόπουλος Δ., οπ.αν. Μπίρης Τ., (1990), «Πανελλήνιοι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί. Σκέψεις μετά 20 έτη», Αρχιτεκτονικά Θέματα: (24) 1990. 26 27

κοινωνικό σύνολο. Η έλλειψη ενός υψηλού επιπέδου παιδείας, μιας κοινωνικής ευαισθησίας καθώς κα μιας συνεκτικής αρχιτεκτονικής παιδείας που διέπει την κοινωνία συντηρεί από την μία πλευρά πολίτες σε μία κοινωνία συμβατικής αρχιτεκτονικής και από την άλλη πλευρά αρχιτέκτονες που φοβούνται να ρισκάρουν 28. Παρά το γεγονός ότι η αρχιτεκτονική, αποτελεί άμεση και καθημερινή βιωματική εμπειρία για το σύνολο των πολιτών, αποτελεί επίσης την πιο δυσνόητη

δημιουργική

δραστηριότητα

για

μεγάλα

τμήματα

του

πληθυσμού. Για την άσκηση της αρχιτεκτονικής απαιτείται η εξασφάλιση εξωγενών θετικών συνθηκών, οικονομική ευρωστία του κοινωνικού σώματος, το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο, μια διάχυτη πολιτισμική συνείδηση της αναγκαιότητας της αρχιτεκτονικής άμεσα συνδεδεμένη με τη βιωσιμότητα του χώρου, καθώς και ένας ισχυρός δημόσιος εντολοδόχος. Η έλλειψη των συνθηκών αυτών καθιστά εξαιρετικά δυσχερή οποιαδήποτε προσπάθεια αξιόλογης αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Η αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κατ' εξοχήν αποτέλεσμα των οικονομικών συνθηκών και της αισθητικής παιδείας ενός λαού, καθώς και της κοινωνικής ευρυθμίας του και ταυτόχρονα το προϊόν της δημόσιας βούλησης και των φορέων που εκπροσωπούν το διατεταγμένο κράτος. Η αρχιτεκτονική είναι κατ' αρχήν δημόσια και από τα επιτεύγματα της δημόσιας αρχιτεκτονικής κρίνεται η ποιότητα του χώρου, ακόμη και στην περίπτωση που αυτά προορίζονται για ιδιωτική χρήση29.

Αποδίδοντας συσχέτιση ανάμεσα στο επίπεδο της αρχιτεκτονικής της κάθε κοινωνίας και παραγόμενης αρχιτεκτονικής ο Θ. Παπαγιάννης αναφέρει ότι : «η αρχιτεκτονική είναι μια κοινωνική τέχνη, αφού χειρίζεται κοινωνικούς – με την ευρεία έννοια – πόρους. Ως επακόλουθο, μεγάλη αρχιτεκτονική 28Διαμαντόπουλος

Δ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 12.11. 2015. Α., «Σε τι χρειάζεται ο αρχιτέκτονας;», http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=11301, 1999. 29Γιακουμακάτος

27.05.1999:

Το

Βήμα,

κάνουν οι μεγάλες κοινωνίες, εκείνες που έχουν δυναμισμό (πολιτισμικό, πολιτικό και οικονομικό) και ηγεσίες με όραμα ή φιλοδοξίες. Οι μικρές και μίζερες κοινωνίες παράγουν μέτρια και μίζερη αρχιτεκτονική, όσο ταλέντο και άλλες ικανότητες εάν διαθέτουν οι αρχιτέκτονές τους. Η χώρα μας – αρχιτεκτονική κοινωνία

στην πρόσφατη ιστορία της– εντάσσεται στη δεύτερη κατηγορία. Σε αυτήν, ακόμα και έργα παγκοσμίου φήμης αρχιτεκτόνων δεινοπάθησαν. Θυμηθείτε τις άτεχνες προσθήκες στον Αεροσταθμό του Ελληνικού του Saarinen και στην Πρεσβεία των ΗΠΑ στην Αθήνα του Gropius, τις περιπέτειες του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης του Pei, τη χωροθέτηση του Μουσείου Ακρόπολης των Tschumi και Φωτιάδη. Ας ευχηθούμε να μη συμβούν ανάλογα και με το Πολιτιστικό Κέντρο στο Φάληρο του Renzo Piano30. Πολλές φορές, ιδιώτες πελάτες επιλέγουν αρχιτέκτονες δίχως να έχουν μελετήσει καν το αρχιτεκτονικό στυλ του αρχιτέκτονα, γεγονός που συντελεί στη δημιουργία ζητημάτων κατά τα στάδια του σχεδιασμού και της υλοποίησης ανάμεσα από τον αρχιτέκτονα και τον πελάτη 31

32.

Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από ομιλία του αρχιτέκτονα Ν. Κτενά επιλογή αρχιτέκτονα: ιδιώτες

σχετικά με την επιλογή αρχιτεκτόνων από ιδιώτες όπου αναφέρει: «Όταν ήρθαν οι χρήστες οι ιδιοκτήτες του κτηρίου στο γραφείο μου, τους ρώτησα ξέρετε τι κάνω, και μου είπαν όχι, αλλά έχουμε ακούσει ότι κάνεις ωραία πράγματα. Ρωτάω τι κτήριο εσείς θέλετε? Τι φαντάζεστε για το σπίτι σας; Ένα ωραίο νεοκλασικό κτήριο θα θέλαμε. Εγώ δεν μπορώ να κάνω ένα νεοκλασικό γιατί δεν ξέρω πως να το κάνω αλλά θα σας κάνω ένα κλασσικό κτήριο»33. Το παρόν απόσπασμα αποτελεί μία χαρακτηριστική περίπτωση ιδιωτών που δεν επέλεξαν τον αρχιτέκτονα σύμφωνα με το

Παπαγιάννης Θ., «Αρχιτεκτονική πορεία προς την αλλαγή κλίματος», Απόσπασμα από την ομιλία, Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής,15 Μαΐου 2008. 31 Κτενάς Ν., «Μοντέλα αρχιτεκτονικής, παράλληλοι κόσμοι», στο πλαίσιο της ημερίδας Swiss Now, 14.12.2015. 32 Διαμαντόπουλος Δ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 12.11.2015 33 Κτενάς Ν., «Ομιλία Ν. Κτενά» στο πλαίσιο της εκδήλωσης Megaron Plus Greek Architectural Talent, 20.05.2013. 30

ιδιαίτερο στυλ του, γεγονός που αποτυπώνει και στοιχειοθετεί μια ανωριμότητα της κοινωνίας ως προς την αρχιτεκτονική. Χαρακτηριστικό

απόσπασμα

που

στοιχειοθετεί

τη

θέση

που

καταλαμβάνουν οι αρχιτέκτονες στη συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας και τη σχέση με την αρχιτεκτονική εκπαίδευση είναι το απόσπασμα του Ν. Πολυδωρίδη που αναφέρει κοινωνική θέση αρχιτεκτόνων

σε κάποια του διάλεξη : «[…]δευτεροετείς

φοιτητές στο Πολυτεχνείο, το 1965, καθόμασταν στα σχεδιαστήρια του κτηρίου Αβέρωφ και ξαφνικά ανοίγει η πόρτα, μπαίνει μια νεαρή κυρία με δέκα -δεκαπέντε παιδάκια. Ήταν το νηπιαγωγείο[….]Μπαίνει λοιπόν και λέει: μπορούμε να δούμε τι κάνετε, να δείξω στα παιδάκια […]Πολύ ευχαρίστως. Και η κυρία λέει στα παιδάκια Παιδιά, εδώ είναι η Σχολή Αρχιτεκτόνων. Ξέρετε τα κτήρια τα φτιάχνουν οι μηχανικοί και οι αρχιτέκτονες μετά τα κάνουν όμορφα»34. Η παραπάνω φράση αποδίδει την άποψη που έχουν οι πολίτες ακόμη και σήμερα για τους αρχιτέκτονες. Έτσι, αξίζει να αναρωτηθούμε πως μπορεί άραγε να υλοποιηθεί άρτια ένα δημόσιο αρχιτεκτονικό έργο, σύμφωνα με τις συμβουλές του αρχιτέκτονα όταν πολίτες έχουν στρεβλή εντύπωση για τον ρόλο του αρχιτέκτονα και άρα της αρχιτεκτονικής δημιουργίας; Εάν η αρχιτεκτονική

λειτουργεί

ως

ένα

μέσο

επιβολής

της

κοινωνικής

πραγματικότητας, ποιο είναι αυτό το επίπεδο που η αρχιτεκτονική της χώρας μας μπορεί να

συμβάλλει προκειμένου να υλοποιηθούν άρτια

ποιοτικά αρχιτεκτονικά έργα; Μπορεί ένα ζήτημα που αφορά την αρχιτεκτονική δημιουργία, όπως η υλοποίηση των δημόσιων αρχιτεκτόνων έργων να εξεταστεί ως ένα ζήτημα ανεξάρτητο από την ζωή και την κοινωνία;

Τα ζητήματα που εμπλέκονται σε αυτό το συλλογισμό

Πολυδωρίδης Ν., «Ο αρχιτέκτονας ως επιστήμονας, ερευνητής στο σημερινό δομημένο περιβάλλον», ημερίδα Αρχιτεκτονική Εκπαίδευση & Επαγγελματική Πρακτική, Πάτρα (1999), στο Κατσάνη Μαρία (2010)Αρχιτεκτονική εκπαίδευση: Επαναπροσδιορίζοντάς τον ρόλο του αρχιτέκτονα, Ξάνθη, Οκτώβριος 2010, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Πολυτεχνική Σχολή Ξάνθης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 1999. 34

αποτελούν αφορμές για την ανάλυση της κύριας θεματικής της παρούσας ερευνητικής που θα αναλυθεί στα επόμενα κεφάλαια.

2.6.2 Θεσμικά ζητήματα Ένα κύριο ζήτημα που αναφέρθηκε από όλους τους συμμετέχοντες στην έρευνα

και

εμπεριέχει

πολλές

επιμέρους

εκφάνσεις,

αφορά

την

πολυπλοκότητα και την ασάφεια του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου που διέπει τα δημόσια έργα35. Το ισχύον θεσμικό πλαίσιο χαρακτηρίζεται ως περιοριστικό αλλά και συγχρόνως ως ασαφές δημιουργώντας μία πολυπλοκότητα

ευρύτατη αγωνία στους αρχιτέκτονες περί της υλοποιησιμότητας του προτεινόμενου

αρχιτεκτονικού

αρχιτεκτονικών παρεμβάσεων

τους 36.

έργου

των

προτεινόμενων

Η ελληνική νομολογία που διέπει το

σύστημα μελέτης - κατασκευής των δημοσίων έργων χαρακτηρίζεται ως πολύπλοκη και δαιδαλώδης, καθώς υπάρχουν νομοθετήματα με πολλές τροποποιήσεις ανά περιόδους, εκτελεστικά διατάγματα και κανονιστικές αποφάσεις, που καθιστούν την ασφαλή γνώση της αρκετά δύσκολη 37. Η δομική πολυπλοκότητα του θεσμικού πλαισίου σε συνδυασμό με την γραφειοκρατία πολλές φορές οδηγεί τα έργα σε μεγάλες καθυστερήσεις. Οι υφιστάμενες διαδικασίες απαιτούν χρονοβόρες εγκρίσεις σε όλα τα στάδια

της

διαδικασίας,

γεγονός

που

σε

συνδυασμό

με

τους

υποστελεχωμένους δημόσιους φορείς, ενισχύει τις τελικές καθυστερήσεις στα δημόσια έργα. Η καθυστέρηση της διαδικασίας έγκρισης των μελετών (προκαταρκτική μελέτη, προμελέτη, οριστική μελέτη, μελέτη εφαρμογής,

35Αντωνίου

Γ., «Τηλεφωνική συνέντευξη», Αθήνα, 15.03.2016. Κυριακίδης Κ.,, «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 18.11.2015 Μπελιμπασάκης Κ., «Ατομική συνέντευξη», Θεσσαλονίκη, 28.12.2015 Μπουγαδέλης Χ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 19.11.2015 Πατρώνης Γ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 08.05,2015. 36 Σακελλαρίδου Ρ., «Μοντέλα αρχιτεκτονικής, παράλληλοι κόσμοι», στο πλαίσιο της ημερίδας Swiss Now, Μουσείο Μπενάκη, 14.12.2015. 37 Τικτόπουλος Λ., «Μοντέλα αρχιτεκτονικής, παράλληλοι κόσμοι», στο πλαίσιο της ημερίδας Swiss Now, Μουσείο Μπενάκη, 14.12.2015

τεύχη δημοπράτησης) από τις τεχνικές υπηρεσίες κατά τις διαδικασίες σύνταξης της προκήρυξης του διαγωνισμού, των απαντήσεων προς τους συμμετέχοντες, των μελετών εφαρμογής, των τευχών δημοπράτησης δημιουργεί ζητήματα καθυστερήσεων στην τελική παράδοση των έργων 38. Πολλές φορές κατά το παρελθόν, με αφορμή τις καθυστερήσεις των έργων από διαγωνισμούς, τα έργα ακολουθούσαν την διαδικασία της μελετοκατασκευής με πρόφαση το κατεπείγον του θέματος. Ενώ, από όλους τους συμμετέχοντες στην έρευνα αναφέρθηκε η ανάγκη για την διατήρηση και την ενίσχυση του θεσμού των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών, καθυστερήσεις εγκρίσεων

ωστόσο αναφέρθηκε στο γεγονός ότι το παρόν θεσμικό πλαίσιο δημιουργεί μεγάλα ζητήματα καθυστερήσεων στα έργα. Επίσπευση των διαδικασιών εγκρίσεων, και θέσπιση χρονικών ορίων σε εγκρίσεις και καταθέσεις προτάθηκαν από τους συμμετέχοντες για τη βελτίωση της διαδικασίας39. Αναφέρθηκε

ανάγκη

για

τροποποίηση

των

διαδικασιών

των

αρχιτεκτονικών διαγωνισμών προκειμένου να αντικατασταθούν με νέες διαδικασίες που ελαχιστοποιούν τη γραφειοκρατία προκειμένου να αποφεύγονται οι χρονοβόρες διαδικασίες40. Πρόσθετα, αναφέρθηκε η ανάγκη για την συγκρότηση ενός ενιαίου και σταθερού θεσμικού πλαισίου που δεν θα μεταβάλλεται κάθε χρόνο ή κάθε εξάμηνο, και δεν θα γίνεται πολύπλοκο με νέες ερμηνευτικές εγκυκλίους 41. Αναφερόμενοι στα θεσμικά ζητήματα που προκαλούν προβλήματα κατά την υλοποίηση αρχιτεκονικών έργων, η κύρια διαδικασία προκαλεί ζητήματα διαφοροποιήσεων στην υλοποίηση και περιγράφεται ως αμιγώς Πατρώνης Γ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 08.05,2015. Μπίρης Τ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 02.11.2015. Μπελιμπασάκης Κ., «Ατομική συνέντευξη», Θεσσαλονίκη, 28.12.2015 40 Μπελιμπασάκης Κ., οπ.αν. 41 Σακελλαρίδου Ρ., «Μοντέλα αρχιτεκτονικής, παράλληλοι κόσμοι», στο πλαίσιο της ημερίδας Swiss Now, Μουσείο Μπενάκη, 14.12.2015. 38 39

θεσμική αποτελεί η επιβολή μεγάλων εκπτώσεων στις προσφορές δημοπράτησης των έργων. Σύμφωνα με τους ερωτηθέντες, τα μεγάλα ποσοστά εκπτώσεων έχουν άμεση συσχέτιση με το τελικό υλοποιημένο ασύμφορες εκπτώσεις

επίπεδο των έργων και δεν υπάρχει η επιβολή κατώτερων ορίων εκπτώσεων, καθώς έχει θεσμοθετηθεί η ελεύθερη διαπραγμάτευση κατώτερων τιμών προσφορών. Οι εργολαβικές εταιρείες προκειμένου να μπορέσουν να αναλάβουν την ανοικοδόμηση του έργου δίνουν υπερβολικά μεγάλα ποσοστά εκπτώσεων. Ένα ποσοστό της τάξεως του 45%, σε σχέση με το προϋπολογισμένο κόστος της μελέτης εφαρμογής, θεωρείται το ελάχιστο ποσοστό έκπτωσης προκειμένου μια εργολαβική εταιρεία να διατηρεί ελπίδες για την ανάληψη ενός έργου. Σύμφωνα με τους ερωτηθέντες, οι υπερβολικές εκπτώσεις κατά τη δημοπράτηση των έργων έχουν άμεση σχέση με

την υλοποίηση έργων χαμηλής ποιότητας. Οι

προσφορές δημοπρατήσεων με ποσοστά έκπτωσης 45% έως και 60%, συγκροτούν τη βάση για την υλοποίηση έργων που δεν διατηρούν

σε

καμία περίπτωση τις προδιαγραφές του διαγωνισμού, καθώς και των μελετών εφαρμογής. Με την επιβολή τέτοιων εκπτώσεων το έργο εισέρχεται σε ένα φαύλο κύκλο που ξεκινάει από τη στιγμή που έχει γίνει αποδεκτή η υπερβολική έκπτωση που έχει δεχθεί το έργο. Όταν υλοποιείται το έργο οι εργολάβοι, λόγω των μεγάλων και ασύμφορων εκπτώσεων προσπαθούν, με διάφορα προσχήματα, (χρόνου, μη ύπαρξης υλικών) να αλλάξουν τα υλικά με νέα χαμηλότερου κόστους42. Η λανθασμένη θεσμοθετημένη οδηγία, σε συνδυασμό με την ανάγκη των εργολαβικών εταιρειών για ρευστότητα, προτρέπει τις εργολαβικές εταιρίες τροποποιήσεις υλικών

στην επιβολή υπερβολικά μεγάλων ποσοστών εκπτώσεων, οι οποίες είναι ουσιαστικά ασύμφορες για τα έργα. Κατά την διαδικασία υλοποίησης των έργων αυτές οι εκπτώσεις δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν με τα δεδομένα που έχουν προδιαγραφεί στις μελέτες εφαρμογής και τότε οι

Κυριακίδης Κ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 18.11.2015. Πατρώνης Γ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 08.05.2016.

εργολαβικές εταιρίες αναζητούν αφορμές και προσχήματα (έλλειψη υλικών, αυξήσεις τιμών των υλικών, ανυπαρξία των συγκεκριμένων υλικών) προκειμένου να αντικαταστήσουν τα υλικά έχουν προδιαγραφεί, με νέα υλικά που ελαχιστοποιούν το κόστος και μεγιστοποιούν το κέρδος. Τα έργα υλοποιούνται βάση των νέων προδιαγραφών που πολλές φορές έχουν μεγάλες τροποποιήσεις σε σχέση με τα σχέδια που έχουν προδιαγραφεί στις μελέτες εφαρμογής 43. Η υλοποίηση έργων με υπερβολικές εκπτώσεις δημιουργεί διαφοροποιήσεις ενδιαμέσως της σχεδιασμένης και της υλοποιημένης αρχιτεκτονικής. Διαφαίνεται μια θεσμική ανισορροπία η οποία ενισχύει την ανάγκη για μεγιστοποίηση του κέρδους και την υλοποίηση έργων με το μικρότερο δυνατό κόστος και παράλληλα παραβλέπει την ανάγκη υλοποίησης άρτιων ποιοτικά έργων. Η θεσμική παράληψη συνίσταται στην ανυπαρξία ενός ισορροπημένου θεσμικού πλαισίου που να διασφαλίζει την αποδοτικότητά του έργου αποδίδοντας σημασία και στην ποιότητα

44 45.

Λανθασμένα κριτήρια επιλογής κριτών σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, καθώς και αξιολόγησης αρχιτεκτονικών προτάσεων, όπως η απόδοση σημασίας είτε μόνο στα τεχνο-οικονομικά στοιχεία ενός έργου μη λανθασμένα κριτήρια

λαμβάνοντας υπόψη την ανάγκη για μια συνολική θεώρηση της εκάστοτε πρότασης, είτε μόνο στις αρχιτεκτονικές προτάσεις δίχως να λαμβάνονται υπόψη οι οικονομικές προσφορές, συντελούν στην δημιουργία έργων με μειωμένα ποιοτικά χαρακτηριστικά46

47.

Η κριτική εμπλοκή του από την

σύνταξη της προκήρυξης έως και κατά την υλοποίηση θα μπορούσε να ενσωματώσει μια απαιτούμενη έμφαση στην ποιότητα.

Μπελιμπασάκης Κ., «Ατομική συνέντευξη», Θεσσαλονίκη, 28.12.2015 Γεωργούλης Γ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 17.11.2015. Διαμαντόπουλος Δ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 12.11.2015 44 Αντωνίου Γ., «Τηλεφωνική συνέντευξη», Αθήνα, 15.03.2016. 45 Γεωργούλης Γ.,οπ.αν. 46 Αντωνίου Γ., οπ.αν. 47 Γεωργούλης Γ. οπ.αν. 43

Το κυριότερο πρόβλημα που αναφέρθηκε από όλους ανεξαιρέτως τους αρχιτέκτονες - μελετητές είναι η μη ανάθεση της επίβλεψης της μελέτης στους αρχιτέκτονες μελετητές48. Είναι γνωστό ότι δυστυχώς η συμμετοχή των αρχιτεκτόνων είναι ελάχιστη ή σχεδόν απούσα, κυρίως στον τομέα της υλοποίησης των δημοσίων κτιρίων. Οι αρχιτέκτονες δεν έχουν ουσιαστικά μη ανάθεση επίβλεψης μελετητή

την επίβλεψη στη φάση της κατασκευής με αποτέλεσμα ακόμα και οι αρτιότερες προτάσεις να μην εκτελούνται ή να εκτελούνται με ακατάλληλο τρόπο. Βάση του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου ο μελετητής δεν αναλαμβάνει την επίβλεψη του έργου. Η μελέτη συντάσσεται από τον αρχιτέκτονα μελετητή ή από το αντίστοιχο γραφείο μελετών, η επίβλεψη γίνεται από τις δημόσιες τεχνικές υπηρεσίες και η ανάληψη της εργολαβίας για την ανοικοδόμηση του έργου φέρεται εις πέρας από τις εργολαβικές εταιρείες. Ο μελετητής αποκόπτεται από το έργο κατά την υλοποίηση, καθώς συνήθως δεν προβλέπεται κονδύλι για την ανάθεση της επίβλεψης στους μελετητές. Ο Τ. Μπίρης χαρακτηριστικά παρομοιάζει την νομολογία παράλογη, παρομοιάζοντάς την με ένα βρέφος που γεννιέται σε μια οικογένεια και με την γέννησή του παραδίδεται σε κάποια νέα οικογένεια 49. Ο Γ. Τριανταφύλλου αναφέρει για το πρόσφατο Μουσείο Μαστίχας στη Χίο «Ένα τέτοιο ξεχωριστό έργο […]είναι προφανές ότι δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς την συστηματική παρακολούθηση-επίβλεψη των μελετητών. Να δούμε πότε θα γίνει επιτέλους συνείδηση σε αυτόν τον τόπο η υποχρεωτική και με αμοιβή επίβλεψη των έργων» Η

50.

διάσπαση της διαδικασίας του σχεδιασμού και υλοποίησης σε

επιμέρους ομάδες που αναλαμβάνουν τα ξεχωριστά σημεία του έργου, δημιουργεί ζητήματα ασυνέχειας στα έργα που προκαλούν ζητήματα κατά τη διαχείριση υλοποποίησης. Σύμφωνα με τους αρχιτέκτονες -μελετητές που ερωτήθηκαν, είναι σχεδόν αδύνατον ακόμη και σε πλήρεις μελέτες, να Αντωνίου Γ., Γεωργούλης Γ., Διαμαντόπουλος, Δ., Κυριακίδης Κ., Μπίρης Τ., Μπουγαδέλης Χ., Πατρώνης Γ., 2015, οπ.αν. 49 Μπίρης Τ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 02.11.2015 50Τριανταφύλλου Γ., (2016), «Τα ετερόκλητα έλκονται με επιτυχία», 06.06.2016,ανάκτησηhttp://triantafylloug.blogspot.gr/2016/06/blog-post_6.html. 48

καταγραφεί το σύνολο των αναγκαίων λεπτομερειών υλοποίησης σε μια μελέτη εφαρμογής. Αναγκαίες διευκρινήσεις, που δεν είναι δυνατόν να περιγραφούν στην οριστική μελέτη εφαρμογής, καθώς και τροποποιήσεις στο φυσικό αντικείμενο του έργου που προκύπτουν αργότερα, οφείλουν να γίνονται από τους αρχιτέκτονες μελετητές, σε σύνθετα αρχιτεκτονικά έργα, προκειμένου να διατηρηθεί η συνθετική ποιότητα που αποδίδεται από τους μελετητές51 52. Όπως αναφέρει ο Κ. Κρόκος, «Τα σχέδια τελείωσαν και από ότι ακούω το Μουσείο χτίζεται. Θα ήθελα να πω εδώ ότι τα σχέδια δεν είναι δυνατόν να προδιαγράψουν την πραγματικότητα μιας κατασκευής. Απλώς και μόνο είναι τα ίδια μια πραγματικότητα και αυτό που κάνουν είναι να δίνουν μία κατεύθυνση» περιγράφοντας τον διαχωρισμό των σχεδίων από την ίδια την κατασκευή53. Για το ίδιο θέμα πολλά χρόνια αργότερα, η Μ., Βεντουράκη, Executive Architect και συνεργάτης του Renzo Piano Building Workshop στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, αναφέρει «Όλοι γνωρίζουμε ότι ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα των Ελλήνων αρχιτεκτόνων είναι ότι ο ρόλος του αρχιτέκτονα κατά τη διάρκεια της κατασκευής περιορίζεται και η μελέτη και η υλοποίηση της μελέτης πηγαίνει κατ‘ αποκλειστικότητα στον εργολάβο. […] Το έργο των μελετητών δεν σταματάει με τη σύνταξη των σχεδίων και την ολοκλήρωση των προδιαγραφών, και την παράδοσή τους» 54. Η Μ. Βεντουράκη απεικονίζει την ανάγκη για συνέχεια στο έργο του αρχιτέκτονα από την έναρξη του έργου έως και την υλοποίηση, περιγράφοντας χαρακτηριστικά την ανάγκη που προέκυψε στο εργοτάξιο του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος για την ανάπτυξη mock ups Αντωνίου Γ., Κυριακίδης Κ., 2015, οπ.αν. Μπουγαδέλης Χ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 19.11.2015 53 Γιακουμακάτος Α., Κωνσταντόπουλος Η., Κοκκίνου Μ., Κούρκουλας Α., Wang W., Λεβίδης Αλέκος Β., Μουτσόπουλος Θ., Αρβανίτη - Κρόκου Λ., Κρόκος Κ., Κοσμάς Κυριάκος, Κακίσης Σ., «Κυριάκος Κρόκος 1941-1998», Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2012. 54 Βεντουράκη Μ., «Ημερίδα για το Interior Design & την Αρχιτεκτονική», ημερίδα ΕΣΩ, 17.02.2016. 51 52

πλήρους κατασκευαστικού μεγέθους, προκειμένου να

δοκιμάσουν τις

λεπτομέρειες, τα υλικά, τις συνδεσμολογίες και να εγκρίνουν ή να απορρίψουν την εκάστοτε εκδοχή, προκειμένου ο εργολάβος να προχωρήσει στην κατασκευή τους. Η πρόβλεψη για την ανάγκη των mock ups, έδωσαν τη δυνατότητα στο γραφείο των μελετητών να σχεδιάζουν κατά την περίοδο της μελέτης, έχοντας στο μυαλό τους ότι κάποιες λεπτομέρειες θα επιλυθούν αργότερα με τον εργολάβο, γεγονός που διευκόλυνε την διαδικασία της μελέτης και φυσικά της κατασκευής, αλλά και συντέλεσε στην πρόληψη λαθών, παραλήψεων και χρονικών καθυστερήσεων55. Τα σχέδια περιγράφουν κρίσιμα στοιχεία αλλά δεν είναι δυνατόν να περιγραφούν σχέδια με λεπτομέρεια υλοποίησης. Η μηπαρουσία του αρχιτέκτονα μελετητή στην επίβλεψη των δημοσίων έργων δημιουργεί σοβαρά ζητήματα αρτιότητας στην υλοποίηση. Αναφερόμενοι στο θεσμικό πλαίσιο που διέπει τα δημόσια έργα, ο νομοθέτης προκειμένου να αποφύγει ζητήματα διαφθοράς μελετητών, (κάλυψη λαθών μελετητή) καθώς και ζητήματα ελλείψεων των μελετών απουσία καταγεγραμμένων δικτύων

επέβαλε την ανάληψη της ευθύνης της επίβλεψης από τις τεχνικές υπηρεσίες

των

δημοσίων

φορέων.

Ωστόσο,

κρίνεται

από

τους

συμμετέχοντες στην έρευνα αρχιτέκτονες-μελετητές, ως απαραίτητη η εμπλοκή των μελετητών στην επίβλεψη, είτε ως επιβλέποντες, είτε ως σύμβουλοι μελέτης, προκειμένου να λαμβάνουν χώρα τροποποιήσεις και επικαιροποιήσεις των μελετών που να είναι σύμφωνες ποιοτικά με τις αρχικές συνθετικές προτάσεις των αρχιτεκτόνων. Όπως αναφέρθηκε από τους συμμετέχοντες στην έρευνα είναι δύσκολο να αντιληφθεί ο εργολάβος το πνεύμα και την συνθετική ταυτότητα του έργου, ακόμη και με πλήρεις μελέτες56. Η εξ’ ορισμού απουσία των καταγεγραμμένων δικτύων ύδρευσης, καθώς και των σημαντικών αρχαίων προκειμένου να

Κυριακίδης Κ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα: 18.11.2015 Μπελιμπασάκης Κ., «Ατομική συνέντευξη», Θεσσαλονίκη: 28.12.2015 Πατρώνης Γ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα: 08.05,2016.

μπορέσουν να συνταχθούν εξ ‘αρχής σωστές μελέτες, στοιχειοθετεί την αναγκαιότητα εμπλοκής αρχιτεκτόνων μετά την κατάθεση της οριστική μελέτης. Τα νέα δεδομένα τα οποία προκύπτουν με την εκκίνηση του έργου δημιουργούν ανάγκες τροποποιήσεων των μελετών εφαρμογής στα νέα δεδομένα 57. Πρόσθετα,

σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις κατασκευής προκύπτει η

ανάγκη για υλοποίηση λεπτομερειών που δεν έχουν διευκρινιστεί, καθώς και αναγκαίες αλλαγές κατά την υλοποίηση τις οποίες ο εργολάβος μαζί με την τεχνική υπηρεσία οφείλει να ενσωματώσει, και πολλές φορές είναι δύσκολο να τροποποιηθούν στοιχεία που δεν πρέπει να μεταβάλλουν την αρχική συνθετική ταυτότητα που έχει δοθεί από τους αρχιτέκτονες μελετητές. Τροποποιήσεις μελετών πολλές φορές οδηγούν στην αλλοίωση των βασικών αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών των μελετών, γεγονός που συντελεί στην

υλοποίηση έργων με διαφοροποιήσεις σε σχέση με τα

αρχικά ποιοτικά χαρακτηριστικά58. Οι καθυστερήσεις στις εγκρίσεις των μελετών από τις τεχνικές υπηρεσίες ανεπάρκεια επικαιροποιημένων μελετών

(προκαταρκτική μελέτη, προμελέτη, οριστική μελέτη, μελέτη εφαρμογής, τεύχη δημοπράτησης)

και γενικά στις διαδικασίες προκήρυξης του

διαγωνισμού, της σύνταξης και έγκρισης των μελετών,

οδηγούν σε

καθυστερήσεις στην έναρξη της διαδικασίας υλοποίησης των έργων και σε ανεπίκαιρες μελέτες. Ανεπίκαιρα σχέδια διαγωνισμών και ανεπίκαιρες μελέτες εφαρμογής, περιγράφουν έργα που χρήζουν επικαιροποιήσεων, οι οποίες τις περισσότερες φορές δεν είναι δυνατόν να συντελεστούν, είτε λόγω έλλειψης κονδυλίων, είτε λόγο έλλειψης χρόνου και διάθεσης. Οι γραφειοκρατικές διαδικασίες, οι ελλείψεις εγκεκριμένων κονδυλίων για την υλοποίηση των έργων, οι ελλείψεις προσωπικού στους δημόσιους φορείς,

Μπαμπάλου-Νουκάκη Μ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα : 02.11.2015 Πατρώνης Γ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα: 08.05.2016 58 Κυριακίδης Κ., Μπελιμπασάκης Κ, Μπουγαδέλης Χ.,Μπίρης Τ.οπ.αν. 57

ακόμη και πολιτικοί λόγοι οδηγούν τα έργα σε μεγάλες καθυστερήσεις, καθώς και σε κρίσιμες υπερβάσεις κόστους. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Χ. Μπουγαδέλη για μια μέση χρονική διάρκεια ολοκλήρωσης ανεπάρκεια εγκεκριμένων κονδυλίων

των μελετών σε 5-8 έτη, λαμβάνοντάς υπόψη τους αναγκαίους χρόνους εγκρίσεων59. Αναλογιζόμενοι τα δέκα έτη για την προκήρυξή του διαγωνισμού και την ολοκλήρωση των μελετών, προκύπτουν ακόμη και πρακτικά ζητήματα που εγείρουν ζητήματα ποιότητας. Για παράδειγμα, είναι σχεδόν βέβαιο ότι τα υλικά που έχουν προδιαγραφεί είτε δεν θα υπάρχουν στην αγορά, είτε θα έχουν μεταβληθεί οι τιμές τους. Έτσι, η επικαιροποίηση

των

μελετών

κρίνεται

αναγκαία

προκειμένου

να

δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες προκειμένου να υλοποιηθούν άρτια ποιοτικά έργα60. Θεσμικά ζητήματα προκαλούν προβλήματα κατά τη διαδικασία του σχεδιασμού και της υλοποίησης του έργου, γεγονός που επιβάλλει την καταγραφή, περιγραφή του βασικού άξονα του θεσμικού πλαισίου προκειμένου να εντοπιστούν τα επιμέρους ζητήματα.

2.6.3 Μελετητές: ευθύνες μελετητών Η μη εμπλοκή του αρχιτέκτονα - μελετητή στην επίβλεψη, σε συνδυασμό με θεσμικές παραλήψεις του ισχύοντος νομικού πλαισίου, επιφέρει και άλλες ασφάλεια μελετών

συνέπειες στις διαδικασίες σχεδιασμού και υλοποίησης του έργου. Δεν υπάρχει ξεκάθαρο θεσμικό πλαίσιο που να αποδίδει τις ευθύνες των μελετών στους μελετητές, γεγονός που σε συνδυασμό με την επίβλεψη του έργου από κάποιο άλλον αρχιτέκτονα, εκτός του μελετητή αφαιρεί οποιεσδήποτε ευθύνες από τυχόν παραλείψεις ή αβλεψίες των μελετητών. Σύμφωνα με το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο, ο μελετητής δεν φέρει ευθύνη για την ορθότητα της μελέτης. Βάση του θεσμικού πλαισίου, δεν ζητείται η

59 60

Μπουγαδέλης Χ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα: 19.11.2015. Διαμαντόπουλος Δ., Κυριακίδης Κ., Μπουγαδέλης Χ.: 2015, οπ.αν.

ασφάλιση των μελετών61 προκειμένου να διασφαλιστεί η ποιότητά τους, καταλήγοντας πολλές φορές σε μελέτες ανεπαρκείς. Στις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης η υποχρεωτική ασφάλιση των μελετών από τους μελετητές

αποτελεί μία θεσμοθετημένη πραγματικότητα που

διασφαλίζει την ποιότητα των αρχιτεκτονικών μελετών, και συγχρόνως αποδίδει στις ελεγκτικές υπηρεσίες έναν ρόλο υψηλής

εποπτείας

διασφαλίζοντας την τελική ποιότητα, που είναι δεδομένο ότι υφίσταται με αποκλειστική ευθύνη των μελετητών62. Επιχειρώντας την ανάλυση των αιτιών από την πλευρά των μελετητών, σε συνδυασμό πάντα με τις ελλείψεις του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου, αξίζει να αναφερθεί ότι πολλές φορές οι μελέτες που κατατίθενται από τους αρχιτέκτονες-μελετητές είναι ατελείς. Η άγνοια πολλών αρχιτεκτόνων ατελείς μελέτες

μελετητών, καθώς και η έλλειψη εμπειρίας τους, σε συνδυασμό με την έλλειψη ενός συγκροτημένου θεσμικού πλαισίου που να αποδίδει ευθύνες σχετικές

στους

μελετητές,

δημιουργεί

ζητήματα

ελλείψεων

και

παραβλέψεων στις μελέτες. Έχει παρατηρηθεί πολλές φορές, ακόμη και η από πρόθεση υποβολή μελετών με ελλείψεις και ασάφειες, προκειμένου να υπάρχει η δυνατότητα για μεγάλες αλλαγές κατά την υλοποίηση, χωρίς την επιβολή ουσιαστικού ελέγχου63. Οι παραβλέψεις των μελετών, εν συνεχεία δημιουργούν ζητήματα στη υλοποίηση του έργου, καθώς έχουν παραληφθεί στοιχεία τα οποία οφείλουν να υλοποιηθούν, και τα οποία τελικά πραγματοποιούνται είτε με αποφάσεις των τεχνικών υπηρεσιών του δημοσίου είτε του εργολάβου64. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι δεν υπάρχουν πολλά μελετητικά γραφεία που να καταθέτουν ολοκληρωμένες μελέτες, οι οποίες θα μπορούν να οδηγήσουν μία άρτια υλοποίηση. Αναφέρεται από τους συμμετέχοντες στην έρευνα μια έντονη ανησυχία για το μέλλον των 61Ασφάλειες

μελετών: πιστοποιημένες εταιρίες που διασφαλίζουν και ελέγχουν την ορθότητα των μελετών. Τα γραφεία μελετών στην Ελλάδα δεν είναι πιστοποιημένα. Δεν υπάρχουν πιστοποιημένοι κοστολόγοι. 62 Γεωργούλης Γ., Κυριακιδης Κ., 2015, οπ.αν. 63 Κυριακίδης Κ., Διαμαντόπουλος Δ.,2015, οπ.αν 64 Γεωργούλης Γ., Διαμαντόπουλος Δ., Μπουγαδέλης Χ. 2015 οπ.αν.

μελετών, καθώς οι νέοι μελετητές

δεν έχουν και είναι δύσκολο να

αποκτήσουν εργασιακή εμπειρία, λόγω έλλειψης έργων προς υλοποίηση, γεγονός που

προβλέπεται να ενισχύσει την υφιστάμενη ανεπάρκεια

πολλών μελετών. Κάθε μελετητής προκειμένου να καταθέσει μία άρτια και ολοκληρωμένη μελέτη οφείλει να έχει την κατάλληλη εμπειρία ή να προβαίνει σε συνεργασίες που να διασφαλίζουν τα αναγκαία στοιχεία εμπειρίας και ερευνά την κάθε μελέτη με επιμονή ως μία ξεχωριστή περίπτωση. Λάθη και παραλήψεις στις μελέτες, είτε ηθελημένες, είτε λόγω έλλειψης εμπειρίας συγκροτούν μια προβληματική βάση για την υλοποίηση των έργων.

Παρατηρούνται

ελλείψεις

στην

αναλυτική

περιγραφή

των

εργασιών, των υλικών, του κόστους αλλά και επαναλήψεις και επικαλύψεις σχεδίων, ειδικά σε σχέδια λεπτομερειών, ανάμεσα σε διαφορετικά έργα, με αποτέλεσμα να διενεργούνται λανθασμένες κοστολογήσεις που αφήνουν μεγάλα περιθώρια για αλλαγές και αυξήσεις65. Δεν υπάρχει μεθοδολογία στη σύνταξη των μελετών. Παρουσιάζονται σχέδια που δεν περιγράφουν την ουσία και δεν βοηθούν στην υλοποιησιμότητα των έργων 66. Οι ελλείπεις μελέτες δημιουργούν προβλήματα, στις εργολαβικές εταιρείες, μη παρέχοντας τους τα αναγκαία αναλυτικά σχέδια και τεχνικά δεδομένα, καθώς και στις τεχνικές υπηρεσίες που καλούνται να λάβουν αποφάσεις για ζητήματα που πολλές φορές δεν άπτονται των αρμοδιοτήτων τους. Πρόσθετα, οι παραλείψεις δημιουργούν ένα ευρύτατο πεδίο που ενισχύει τις χρονικές και κοστολογικές αυξήσεις στα έργα. Η θεσμική παράληψη για την ανάγκη ασφάλισης των μελετών, δεν καλεί τους μελετητές να αναλάβουν ευθύνες για τις μελέτες που οι ίδιοι παραδίδουν, συντελώντας στη σύνταξη και υποβολή μελετών με παραλείψεις και επικαλύψεις που δεν δύναται να υλοποιηθούν, σύμφωνα με τα σχέδια 67.

Γούγας Γ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα: 13.11.2015. Τικτόπουλος Λ., «Μοντέλα αρχιτεκτονικής, παράλληλοι κόσμοι», στο πλαίσιο της ημερίδας Swiss Now, Μουσείο Μπενάκη: 14.12.2015. 67 Μπουγαδέλης Χ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα: 19.11.2015 65 66

Αναφερόμενοι στην ύπαρξη ελλείψεων στα κοστολογικά δεδομένα των μελετών, χαρακτηριστική της υφιστάμενης κατάστασης στην Ελλάδα, είναι η περιγραφή του Γ. Γούγα - κοστολόγου που αναφέρει την ανεπάρκεια φυσικών προσώπων και εταιριών στην Ελλάδα, οι οποίοι να ασχολούνται υπεύθυνα

με

κοστολογήσεις

πιστοποιημένους

κοστολογητές

μελετών.

στοιχειοθετεί

έλλειψη την

γραφείων έλλειψη

με

άρτιων

υπηρεσιών κοστολόγησης και την αντιμετώπιση του κόστους (περιγραφή και κοστολόγηση υπηρεσιών και υλικών), ως ένα στοιχείο που πολλές φορές εντάσσεται κατ΄εκτίμηση στις μελέτες εφαρμογής 68. «Ούτε το 1 % των μηχανικών όλων των ειδικοτήτων δεν είναι σε θέση να κοστολογήσει το έργο που μελέτησε και να συντάξει Τεύχη Δημοπράτησης (Τ.Δ.) σύμφωνα με τους ισχύοντες Νόμους των Δημοσίων Έργων […] τα Πολυτεχνεία δεν έχουν τμήματα ή δεν εξειδικεύουν σοβαρά, με κάποια μαθήματα, τους φοιτητές τους. Το Κράτος δεν έχει Υπηρεσίες αλλά ούτε και ιδιωτικές εταιρείες υπάρχουν (όπως σε αρκετά κράτη στην Ευρώπη) που να παρέχουν, αναγνωρισμένα από το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., προγράμματα κοστολόγησης, διαρκώς ενημερωμένα»69. Σε ότι αφορά τις κοστολογήσεις των μελετών, είναι σύνηθες να μην καταγράφονται αναλυτικά όλες οι επιμέρους εργασίες, ελλιπή στοιχεία κόστους

γεγονός που

οδηγεί σε αναθεωρήσεις τιμών, καθώς και σε υπερβάσεις κόστους και χρόνου70. Ελάχιστοι δημόσιοι φορείς απαιτούν τις πλήρεις μελέτες και ελάχιστα γραφεία μελετών επιδιώκουν την κατάθεση συγκροτημένων μελετών. Τα κοστολογικά στοιχεία πολλών μελετών συγκροτούνται με βάση τα όρια του συνολικού προϋπολογισμού που έχουν δοθεί από την Αναθέτουσα αρχή, μη λαμβάνοντας υπόψη τον αναλυτικό υπολογισμό

Γούγας Γ.,2015 οπ.αν. Γούγας Γ., «Αναμόρφωση του συστήματος Ανάθεσης Δημοσίων Έργων», Γενική Γραμματεία Δημοσίων έργων, ανάκτηση www.ggde.gr: 2010. 70 Γούγας Γ., 2010, οπ.αν. 68 69

του κόστους της κάθε επιμέρους εργασίας και δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο ανεπαρκείς και ελλιπείς μελέτες71. Η ασάφεια του τρόπου κοστολόγησης και των κοστολογικών δεδομένων, έχει δημιουργήσει νέα ζητήματα στην άρτια κοστολόγηση των έργων, καθώς περιέχει παραλήψεις. Η αντικατάσταση του Αναλυτικού Τιμολογίου Οικοδομικών Έργων (Α.Τ.Ο.Ε.72, Α.Τ.Ε.Ο., Α.Τ.Η.Ε.), με έναν ‘Τιμοκατάλογο’ και ένα ‘υποχρεωτικό τιμολόγιο’ που ισχύει σήμερα κοστολόγηση

κρίνεται ως

ανεπαρκής, καθώς δεν υφίστανται επιμέρους αναλύσεις των τιμών και οι μελετητές προσπαθούν να εντάξουν όλες τις εργασίες τις μελέτης, είτε υπάρχουν στον τιμοκατάλογο είτε όχι, προκειμένου να είναι νομότυποι. Τα Αναλυτικά Τιμολόγια που είχαν χρησιμοποιηθεί κατά το παρελθόν, ενώ έχρηζαν αναθεώρησης (εργασίες καταργημένες και δεν περιείχαν όλη τη νέα τεχνολογία υλικών και εργασιών), ωστόσο αποτελούσαν άρτια εργαλεία κοστολόγησης, καθώς περιείχαν έναν σαφή τρόπο αναλυτικού υπολογισμού του κόστους υλικών και εργατικών 73 κοστολογικών

δεδομένων, σήμερα

δεν φέρει

74.

Η προσέγγιση των

καμία

τεκμηριωμένη

αναφορά, αξιοπιστία και λογική προσέγγιση. Είναι σύνηθες το κόστος να αυξομειώνεται χωρίς κριτήρια προκειμένου να προσεγγιστεί το τελικό κονδύλι που έχει προκαθορισθεί και εγκριθεί από τον εκάστοτε δημόσιο φορέα για κάθε έργο. Η διαδικασία κοστολόγησης διενεργείται σύμφωνα με λανθασμένες αρχές και σε λάθος βάση, συμβάλλοντας στη δημιουργία αναξιόπιστων

μελετών

με

λάθος

κοστολογήσεις

που

χρήζουν

τροποποίησης, οι οποίες συνήθως γίνονται συνήθως κατά την κατασκευή από το τεχνικό προσωπικό 75.

Γούγας Γ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα: 13.11.2015. Εκδόθηκε το 1953 από το Υπουργείου Δημοσίων Έργων -Υπουργός Κυπριανός Μπίρης και αναθεωρήθηκε δύο ή τρεις φορές έως το 2004. 73 Γούγας Γ., 2010: οπ.αν. 74 Κυριακίδης Κ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα: 18.11.2015. 75 Γούγας Γ.,2015: οπ.αν. 71 72

2.6.4 Ζητήματα κατάρτισης τεχνιτών Σύμφωνα με το ισχύων θεσμικό πλαίσιο, στις μελέτες δεν προδιαγράφεται το ακριβές υλικό, αλλά προδιαγράφεται μόνο ο τύπος υλικού, έτσι ώστε να αποφευχθεί διαφθορά μεταξύ των μελετητών και των εταιριών κατασκευής υλικών. Ως αποτέλεσμα οι τροποποιήσεις στην επιλογή των συγκεκριμένων υπηρεσίες, ανειδίκευτο προσωπικό

υλικών γίνονται από τους εργολάβους και τις τεχνικές

γεγονός

που

δημιουργεί

ζητήματα

διαφοροποιήσεων

ενδιαμέσως του σχεδιασμού και τη υλοποίησης. Το γεγονός ότι οι αρχιτέκτονες μελετητές δεν εμπλέκονται στην επίβλεψη του έργου πολλές φορές δημιουργεί ζητήματα στην επιλογή και στην μεθοδολογία τοποθέτησης των νέων υλικών. Αξίζει να αναφερθεί ότι, ενώ υφίσταται η υποχρεωτική πιστοποίηση των υλικών βάση του συστήματος διασφάλισης ποιότητας, ωστόσο δεν υφίσταται θεσμοθετημένη σχετική πιστοποίηση που

να

αφορά

τις

μεθόδους

τοποθέτησης

των

υλικών,

από

εξειδικευμένους τεχνίτες. Η έλλειψη θεσμοθετημένων πιστοποιήσεων τοποθέτησης των υλικών αποτελεί ένα σημαντικό πρόβλημα

για την

υλοποίηση, καθώς οι μέθοδοι τοποθέτησης δεν περιγράφονται στις πιστοποίηση τοποθέτησης υλικών

μελέτες και λανθασμένες μέθοδοι τοποθέτησης υλικών συντελούν στη δημιουργία προβλημάτων κατά την διάρκεια της υλοποίησης 76. Στον τομέα της κατασκευής στην Ελλάδα απασχολείται ανειδίκευτο προσωπικό, το οποίο

εργάζεται

περιστασιακά77

στην

οικοδομή,

χωρίς

κάποια

προηγούμενη εκπαίδευση, γεγονός που δημιουργεί προβλήματα κατά την υλοποίηση των έργων έχοντας άμεση επίδραση στην τελική ποιότητα των έργων. Στην Ελλάδα σήμερα διαπιστώνεται ένα εκπαιδευτικό κενό, καθώς δεν υπάρχουν οι τεχνικές σχολές, οι οποίες υπήρχαν στο παρελθόν (Σιβιτανίδειος Δημόσια Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων), γεγονός που σε συνδυασμό με την θεσμική έλλειψη για απαίτηση τεχνικής κατάρτισης των

Κυριακίδης Κ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα : 18.11.2015. Εικάζεται η ενασχόληση 5-6 έτη τεχνιτών στην οικοδομή, και η μετέπειτα αλλαγή επαγγελματικής κατάρτισης προκειμένου να απασχοληθούν σε άλλους τομείς. 76 77

τεχνιτών, δημιουργεί προβλήματα στην υλοποίηση των έργων, καθώς οι τεχνίτες εκπαιδεύονται στη δουλειά 78 79 80 81. Ο συνδυασμός των τροποποιήσεων των υλικών που πολλές φορές χρειάζεται να

γίνουν στα έργα, η έλλειψη θεσμικού πλαισίου για την

ύπαρξη πιστοποίησης στον τρόπο τοποθέτησης των υλικών, καθώς και η

έλλειψη

εξειδικευμένου

τεχνικού

προσωπικού

συντελούν

στην

πραγματοποίηση έργων με ζητήματα ποιότητας. Για την διασφάλιση των στοιχείων βάσης για τη συγκρότηση έργων άρτιας ποιότητας, είναι αναγκαία η ύπαρξη πιστοποιημένων υλικών,

εξειδικευμένου και άρτια

καταρτισμένου προσωπικού, καθώς και η πιστοποίηση μεθόδων τοποθέτησης των υλικών82.

2.6.5 Ζητήματα τεχνικών υπηρεσιών Η έλλειψη κονδυλίων στους δημόσιους φορείς αποτελεί την βασική αιτία καθυστερήσεων προσωπικού

στα

των

έργα.

Πρόσθετα,

τεχνικών υπηρεσιών και

έλλειψη η

εμπειρίας

έλλειψη

του

διαθέσιμων

υπαλλήλων στις τεχνικές υπηρεσίες, σε συνδυασμό με την θεσμική υποχρέωση για επίβλεψη των μελετών συντελούν στη δημιουργία ζητημάτων

στη διαδικασία κατασκευής και επίβλεψης των έργων. Η

ελλιπής στελέχωση των Τεχνικών Υπηρεσιών έχει ως συνέπεια την ελλιπή σωστή και συστηματική επίβλεψη των έργων. Η έλλειψη εμπειρίας των υπαλλήλων των τεχνικών υπηρεσιών, σε συνδυασμό με την μη ουσιαστική ενασχόληση των επιβλεπόντων με την παρακολούθηση της κατασκευής

Παπαδανιήλ Δ., «Μοντέλα αρχιτεκτονικής, παράλληλοι κόσμοι», στο πλαίσιο της ημερίδας Swiss Now, Μουσείο Μπενάκη: 14.12.2015. 79 Κτενάς Ν., «Μοντέλα αρχιτεκτονικής, παράλληλοι κόσμοι», στο πλαίσιο της ημερίδας Swiss Now: 14.12.2015 80 Αμούργης Σ., «Μοντέλα αρχιτεκτονικής, παράλληλοι κόσμοι», στο πλαίσιο της ημερίδας Swiss Now: 14.12.2015. 81 Τικτόπουλος Λ., «Μοντέλα αρχιτεκτονικής, παράλληλοι κόσμοι», στο πλαίσιο της ημερίδας Swiss Now, Μουσείο Μπενάκη: 14.12.2015 82 Κυριακίδης Κ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα: 18.11.2015 78

πολλές φορές συντελεί στην παραλαβή έργων με ουσιαστικές ελλείψεις 83. Πρόσθετα, παρατηρείται το παράδοξο φαινόμενο της αδυναμίας μιας συστηματικής επίβλεψης των περιφερειακών έργων, λόγω της ύπαρξης μόνο μιας κεντρικής Τ.Υ η οποία μελετά και επιβλέπει έργα διασκορπισμένα σε όλη την επικράτεια. Έτσι, για έργα της περιφέρειας υπάρχουν περιπτώσεις που ένα μηχανικός επιβλέπει από την Αθήνα ένα συγχρόνως ένα έργο στην Καστοριά, ένα έργο στις Σέρρες και στην Αλεξανδρούπολη, ενώ η επιτόπια επιστασία ασκείται από μία τοπική Τεχνική Υπηρεσία. Για αυτούς τους λόγους η επίβλεψη πολλές φορές αποκτά στοιχεία μιας τυπικής διαδικασίας προκειμένου να ακολουθηθούν οι θεσμικοί κανόνες που έχουν τεθεί από την νομοθεσία, χωρίς την ουσιαστική ενασχόληση των υπαλλήλων για μια άρτια ποιοτικά υλοποίηση 84.

2.6.6 Ζητήματα εργολάβων Σύμφωνα με τις απαντήσεις των συμμετεχόντων στην έρευνα, πρακτικές που χρησιμοποιούνται από την πλευρά των εργολάβων σε συνδυασμό με θεσμικές παραλήψεις, δημιουργούν ζητήματα που επηρεάζουν την τελική ποιότητα των έργων. Η τροποποίηση του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου σε ότι αφορά την ανάγκη καταβολής εγγυητικών κατά την δημοπράτηση (μείωση ποσού εγγυητικής κατά 95%), σε συνδυασμό με την μη επιβολή εγγυητικές επιστολές

άλλων μεθόδων ελέγχου, δημιούργησε ένα πεδίο εισόδου για εργολαβικές εταιρίες που δεν διαθέτουν την κατάλληλη ρευστότητα για την υλοποίηση ενός έργου. Αυτή η τροποποίηση σε συνδυασμό με τις υπερβολικές εκπτώσεις

που

προσφέρουν

οι

εργολαβικές

εταιρείες

κατά

την

δημοπράτηση έχουν ως αποτέλεσμα την ‘αναγκαία’ τροποποίηση υλικών και την αντικατάστασή τους με νέα υλικά χαμηλότερης ποιότητας,

83 84

Μπελιμπασάκης Κ., Μπουγαδέλης Χ., 2015, οπ.αν Μπελιμπασάκης Κ., 2015, οπ.αν

προκειμένου να ελαχιστοποιηθεί το κόστος και να μπορέσει να ολοκληρωθεί το εκάστοτε έργο85.

2.6.7 Άλλα ζητήματα υλοποίησης: βιβλιογραφικές αναφορές Η εξ’ορισμού διαφορετικότητα στους σκοπούς των διαφορετικών εμπλεκόμενων στα έργα αποτελεί έναν σημαντικό λόγο υλοποίησης έργων με σημαντικές διαφοροποιήσεις σε σχέση με τα σχεδιασμένα έργα. Οι εργολαβικές εταιρείες αποσκοπούν στην μεγιστοποίηση κέρδους (costdriven), οι μελετητές και οι δημόσιοι φορείς στην υλοποίηση μελέτης σύμφωνα με τις αρχές που σχεδιάστηκε. Πρόσθετα, η ετερογένεια των συνθέσεων κάθε ενός αρχιτεκτονικού έργου σε σχέση με κάποιο άλλο προηγούμενο έργο, καθώς και η σύσταση κάθε φορά διαφορετικών ομάδων, που υπαγορεύεται από την κείμενη νομοθεσία περί των δημοσίων έργων, συντελεί στην έλλειψη κοινών στόχων μεταξύ των εμπλεκόμενων 86. Η έλλειψη της συνέχειας των ομάδων (lack of continuity), προκειμένου να μπορέσουν

να

επικοινωνίας,

αναπτύξουν περιορίζουν

εμπιστοσύνη την

και

άρτιους

αποτελεσματική

κώδικες

επικοινωνία,

δημιουργώντας προβλήματα συνεννόησης και οργάνωσης εντός των ομάδων που εξ’ορισμού χαρακτηρίζονται από ετερογένεια στους στόχους και

στα

ιδιαίτερα

χαρακτηριστικά.

Θεσμικοί

περιορισμοί,

το

αμφισβητούμενο ήθος των δημόσιων υπηρεσιών, έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ των εμπλεκόμενων μερών, καθώς και η έλλειψη ελέγχου από τις επιβλέπουσες υπηρεσίες αποτελούν χαρακτηριστικά που περιορίζουν την αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των μελών της ευρύτερης ομάδας έργου. Η διαφορετικότητα κουλτούρας, εκπαίδευσης και παιδείας μεταξύ των εργολάβων, των μελετητών και των άλλων εμπλεκόμενων στα έργα, Γεωργούλης Γ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 17.11.2015. Ning Y., Ling F., «Comparative study of drivers of and barriers to relational transactions faced by public clients, private contractors and consultants in public projects», Habitat International (40), 91-99, 2013. 85 86

δημιουργεί ένα ουσιαστικό κενό που πολλές φορές ενισχύεται με την έλλειψη επικοινωνίας και άρτιας συνεννόησης. Γραφειοκρατικά εμπόδια, αυστηροί νόμοι και κανόνες που θεσπίζονται προκειμένου να προλάβουν φαινόμενα

διαφθοράς,

συντελούν

στη

δημιουργία

ζητημάτων

επικοινωνίας και εμπιστοσύνης μεταξύ των ομάδων έργου 87. Τα ζητήματα που προκύπτουν από τo σύνολο των προβλημάτων που περιγράφηκαν από τους συμμετέχοντες στην έρευνα αλλά

και από

βιβλιογραφικές αναφορές, δημιουργούν ζητήματα κατά το σχεδιασμό, την οργάνωση της μελέτης, της δημοπράτησης, καθώς και κατά τη διαδικασία διαχείρισης της υλοποίησης έργου. Τα ζητήματα που προκύπτουν αφορούν, καθυστερήσεις στην παράδοση έργων, διπλασιασμό κόστους των έργων σε σχέση με τις αρχικές εκτιμήσεις κόστους, έργα με ζητήματα απώλειας συνθετικής ταυτότητας και μειωμένης ποιότητας, έργα με μεγάλες διαφοροποιήσεις σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό τους.

2.7 Μελέτες περίπτωσης: επιλογή Τα τεχνικά έργα διακρίνονται, ως προς τον εργοδότη (δημοσίου),τη χωροθέτηση (Ελλάδα), την χρήση και τη λειτουργία τους (αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος). Για την περαιτέρω τεκμηρίωση κάποιων από τα ζητήματα που

παρουσιάζονται,

πρόκειται

να

αναλυθούν

τεχνικά

έργα,

με

αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον και εργοδότη το δημόσιο που απεικονίζουν κάποια ζητήματα που εμφανίζονται συχνότερα στα δημόσια έργα. Τα έργα είναι υλοποιημένα στην Ελληνική επικράτεια ως αποτέλεσμα αρχιτεκτονικού διαγωνισμού και φέρουν στοιχεία που απαντώνται συχνά στα δημόσια έργα.

Ning Y., Ling F., «Comparative study of drivers of and barriers to relational transactions faced by public clients, private contractors and consultants in public projects», Habitat International: (40), 91-99, 2013. 87

Επιλέχθηκαν έργα που ήταν δυνατό να συλλεχθούν ικανά στοιχεία για τη διενέργεια μιας κάπως πιο ολοκληρωμένης έρευνας. Ενώ σε πρώτο επίπεδο, αυτή η επιλογή έργων του που αναφέρεται στο Δήμο Θεσσαλονίκης θα αποτελούσε μια αδυναμία της έρευνας, καθώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι δεν αντικατοπτρίζει την πραγματική κατάσταση των δημοσίων έργων, αλλά παρουσιάζει μια κάπως εξιδανικευμένη πραγματικότητα ενός Δήμου που παρόλο τα προβλήματα έχει να επιδείξει κτισμένο δημόσιο έργο, ωστόσο αυτή υπήρξε μια συνειδητή επιλογή. Το έργο του Βυζαντινού Μουσείου Πολιτισμού καθώς και το νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης επιλέχθηκαν ως δημόσια έργα ορόσημα, που ενώ δέχθηκαν κριτική κατά την ανέγερσή τους, σήμερα αποτελούν δημόσια κτήρια ορόσημα για την πόλη. Τα δύο έργα επιλέχθηκαν προκειμένου να ανιχνευθούν οι λόγοι που οδήγησαν στις καθυστερήσεις για την υλοποίησή τους. Στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού αποδίδεται μεγάλη σημασία στην υλικότητα και την κατασκευή, στοιχεία που συσχετίζουν τον σχεδιασμό με τη πραγματικότητα της κατασκευής. Το Δημαρχείο Θεσσαλονίκης αποτελεί ένα σύμβολο της πόλης που αντικατοπτρίζει τα ουσιαστικά στοιχεία της κοινωνίας. Η μεγάλη χρονική διάρκεια από την προκήρυξη του διαγωνισμού έως την ανοικοδόμηση του έργου, γεγονός που χαρακτηρίζει και το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, αποτέλεσε έναν κύριο λόγο επιλογής του έργου ως μελέτη περίπτωσης, προκειμένου να ανιχνευθούν οι κύριοι λόγοι που οδηγούν δημόσια έργα να υλοποιούνται με τόσο μεγάλη καθυστέρηση σε χρονική διάρκεια.

2.7.1 Μελέτη περίπτωσης: Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Κατά τη μεταπολεμική περίοδο οι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί προβάλλονται ως ένας θεσμός που επικροτεί μια διευρυμένη και δικαιότερη κοινωνικά κατανομή μελετών. Μέσω των διαγωνισμών εκφράζεται η ελπίδα για μια καλύτερή δημόσια αρχιτεκτονική και για την προαγωγή της αρχιτεκτονικής. Ωστόσο, η θεσμοθέτηση των διαγωνισμών και η μετέπειτα εφαρμογή τους δημόσιοι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί

δεν έχει πάντα τα επιθυμητά αποτέλεσμα, γεγονός που οφείλεται τόσο στο θεσμικό πλαίσιο όσο και στα εμπόδια ως προς τη διενέργειά τους. Πολλοί διαγωνισμοί, όπως αυτός για το πρωθυπουργικό μέγαρο, στο οικόπεδο όπου σήμερα βρίσκεται το Υπουργείο Εξωτερικών (1960), δεν προχώρησε στο στάδιο της υλοποίησης καθώς εγκαταλείφθηκε η ιδέα ανέγερσής του στο

συγκεκριμένο

χώρο88.

Ίδιας

φύσης

ζητήματα

χωροθέτησης

προκύπτουν σε πολλούς δημόσιους διαγωνισμούς έως τις μέρες μας. Στις δύο μελέτες περίπτωσής που έχουν επιλεγεί προκύπτουν ζητήματα χωροθέτησης, μετά το τέλος των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών τα οποία δημιουργούν μεγάλα προβλήματα καθυστερήσεων στα έργα89. Το «Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού» στη Θεσσαλονίκη υλοποιήθηκε σε συνέχεια βραβευμένης αρχιτεκτονικής πρότασης, του αρχιτέκτονα και ζωγράφου Κυριάκου Κρόκου που απέσπασε το πρώτο βραβείο σε Πανελλήνιο Διαγωνισμό το 1977, στον οποίο ανατέθηκε στη συνέχεια η σύνταξη

των

οριστικών

μελετών.

πρώτη

φάση

της

μελέτης

ολοκληρώθηκε το 1978-1979, ενώ η δεύτερη το διάστημα 1985-1987 σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα Γ. Μακρή. Το κτήριο ολοκληρώθηκε και παραδόθηκε τον Οκτώβριο του 1993.

Καλογεράς Ν., «Αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί. Μύθος και πραγματικότητα» Αρχιτεκτονικά Θέματα, (24), σ.94, 1990. 89 Βαγγέλη, Ε., «Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και η αρχιτεκτονική σκέψη του Κυριάκου Κρόκου», Μεταπτυχιακή εργασία. Επιβλέπων καθηγητής Μυκονιάτης Η., Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Τομέας Ιστορίας της Τέχνης. 26.09.2008. 88

Έργο

Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού

Συντελεστής αρχιτεκτονικής

Κυριάκος Κρόκος

μελέτης: Οριστική μελέτη, μελέτη

K. Kρόκος, Γ. Mακρής και Συνεργάτες

εφαρμογής: Στατική μελέτη: Η/Μ μελέτη:

X. Δημομελέτης, Σ. Παλασόπουλος, E. Πανταλέων A. Kοκκινόπουλος, Δ. Kιριμλίδης, E. Bαγιάνος, K. Kελεμένης, Δ. Σαρσέντης

Επίβλεψη:

Διεύθυνση Εκτέλεσης Έργων Μουσείου του Υπουργείου Πολιτισμού

Ειδικός σύμβουλος επίβλεψης:

K. Kρόκος

Ανάδοχος:

Γ.E.T.E.M. A.E.

Κατασκευή:

Γ.E.T.E.M. A.E., APXITEX A.E.

Διεύθυνση έργου:

Γ. Γεωργιάδης, Aρχιτέκτων

Κατηγορία

Πολιτισμός

Α' Βραβείο Πανελλήνιου

1977

Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού Χρόνος εκπόνησης μελέτης:

A' φάση: 1978-79

Αναμορφωμένη Μελέτη :

B' φάση: 1985-87 συνεργασία με αρχιτέκτων Γ. Μακρή

Συνεργάτες αρχιτέκτονες:

Γ. Καλαβρυτινου, Λ. Μάντζιου, Ν. Ρόκας

Χρόνος αποπεράτωσης

1993

Eργοδότης:

Υπουργείο Πολιτισμού

Συνολικό εμβαδό οικοπέδου:

15.400 m²

Συνολικό εμβαδό κτιρίου:

11.500 m²

Χρόνος Κατασκευής έργου:

1989-1993

Φωτογραφίες:

Παναγιώτης Παναγιωτίδης

Πίνακας 2.3 : Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης

Εικόνα 2.3 : Πρόπλασμα - Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Κυριάκος Κρόκος ΜΠΒ, 1978-1979

Εικόνα 2.4 :

Τοπογραφικό- Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Κυριάκος

Κρόκος ΜΠΒ, 1978-1979

Εικόνα 2.5: Εκθεσιακοί χώροι και διοίκηση - Σχέδια Α’ Βραβείου διαγωνισμού

Εικόνα 2.6: Κάτοψη- Σχέδια Α’ Βραβείου διαγωνισμού.

Κύρια χαρακτηριστικά του Μουσείου είναι η μεγάλη αυλή της εισόδου, η πορεία στον εκθεσιακό χώρο και ο φωτισμός. O φωτισμός της πορείας γίνεται από τις εσωτερικές αυλές, ενώ ο φωτισμός των αιθουσών από ψηλά,

διαμέσου

στοιχείων

ηλιοπροστασίας.

Οι

εκθεσιακοί

χώροι

αναπτύσσονται σε διαφορετικές στάθμες ακολουθώντας μια φυγόκεντρη κεντρική ιδέα

διάταξη,

που

επιτρέπει

τόσο

εξωτερικά

όσο

και

εσωτερικά

μια

ποικιλόμορφη διαμόρφωση όγκων και οργάνωση χώρων αντίστοιχα. Το πέρασμα στο Μουσείο, τις περιοδικές εκθέσεις και τον υπαίθριο χώρο του αναψυκτήριου γίνεται από την περιμετρική στοά της αυλής, ενώ η είσοδος στα γραφεία και τη βιβλιοθήκη γίνεται από το δώμα αυτής της στοάς που είναι συγχρόνως και ένας περίπατος με άνοιγμα προς την πόλη. Η κύρια σύνθεση του Μουσείου βασίζεται στο σχήμα του λαβύρινθου, που πραγματώνεται με την ανάπτυξη της ανοδικής ελικοειδούς πορείας, η οποία και αποτελεί την αρχική ιδέα για τη οργάνωση του χώρου. Τα αίθρια διατηρούν ένα ζωτικό ρόλο στη σύνθεση, καθώς εξυπηρετούν την οργάνωση των ποικίλων λειτουργιών του μουσείου και των ειδικών απαιτήσεων στις εκθεσιακές αίθουσες90. Στην πρώτη φάση (1978-79) εκπόνησης των σχεδίων, ο Κρόκος ξεκινά το σχεδιασμό με την ιδέα μορφή του αίθριου της εισόδου, πυρήνα ζωής του κτηριακού οργανισμού, παρακάμπτοντας τη βασική μεθοδολογία του ρασιοναλισμού. Σχεδιάζοντας σε διάταξη Π, ένα σχήμα που εξασφαλίζει ιστορικά

την εσωτερική πρώτη αυλή στην βόρεια πλευρά, προσδιορίζει τους υπόλοιπους χώρους. Το σύνολο αρθρώνεται μέσω μιας εναλλασσόμενης διευθέτησης, και ανταπόκρισης όγκων και σχημάτων που εκφράζουν ένα σύνθετο γεωμετρικό θέμα. Στα πρώτα σχέδια κυρίαρχο ρόλο παίζει ένα μοντερνιστικό

συντακτικό,

όπου

έννοια

της

λειτουργικότητας

διαγράφεται με σαφήνεια επιφέροντας ένα αποτέλεσμα αυστηρό και

Βαγγέλη, Ε., «Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και η αρχιτεκτονική σκέψη του Κυριάκου Κρόκου», Μεταπτυχιακή εργασία. Επιβλέπων καθηγητής Μυκονιάτης Η., Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Τομέας Ιστορίας της Τέχνης. 26.09.2008. 90

ανταποκρινόμενο

στις

απαιτήσεις

της

διακήρυξης.

χρονική

καθυστέρηση ωστόσο στη διαδικασία ολοκλήρωσης του κτηρίου όρισε αυτόματα μια δεύτερη φάση μελέτης, που ήρθε αντιμέτωπη με την σταδιακή απομάκρυνση του αρχιτέκτονα από την μοντέρνα αντίληψη της αρχιτεκτονικής -ως απόρροια της πανεπιστημιακής παιδείας του- και τη ροπή του προς τις ποιότητες που προκύπτουν από την παράδοση και την επεξεργασία της ύλης

91.

Ο αρχιτέκτονας χαρακτηριστικά αναφέρει:

«Το κτήριο δεν ήτανε να

πραγματοποιηθεί στον καιρό του. Μετά το αποτέλεσμα του διαγωνισμού, η μελέτη των σχεδίων προχώρησε ως τα μισά της οριστικής τους φάσης, για να σταματήσει απότομα με ένα τηλεγράφημα. Κάτι δεν ήταν ξεκάθαρο ως -προς το οικόπεδο-γνωστά πράγματα. Μέχρι να δοθεί συνέχεια πέρασαν εφτά χρόνια»92 93. Τα γνωστά ζητήματα των καθυστερήσεων και εν προκειμένου μια εμπλοκή στο θέμα της παραχώρησης του οικοπέδου για την ανέγερση του νέου μουσείου, (τμήματος του πρώην στρατοπέδου «Τσιρογιάννη»), ιδιοκτησίας Ταμείου Εθνικής Αμύνης, συνέβαλαν στις μεγάλες καθυστερήσεις. Θεσμικά ζητήματα, με καθυστερήσεις εγκρίσεων μελετών και διαδικασιών, ζητήματα χωροθέτησης του κτηρίου, όπως επίσης και ζητήματα πολιτικής φύσης και αντιπαλότητες

συνέβαλαν

στην

καθυστέρηση

της

έγκρισης

και

ολοκλήρωσης των μελετών. Επιχειρώντας την τεκμηρίωση των επιμέρους ζητημάτων που προκύπτουν κατά τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό αλλά και κατά την επακόλουθη αποτέλεσμα

υλοποίηση των σχεδίων που προκύπτουν ως

μακροχρόνιων

καθυστερήσεων

παρατίθεται

σχετικό

Γιακουμακάτος Α., Κωνσταντόπουλος Η., Κοκκίνου Μ., Κούρκουλας Α., Wang W., Λεβίδης Αλέκος Β., Μουτσόπουλος Θ., Αρβανίτη - Κρόκου Λ., Κρόκος Κ., Κοσμάς Κυριάκος, Κακίσης Σ., «Κυριάκος Κρόκος 1941-1998», Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2012. 92 Κρόκος Κ., «Βυζαντινό Μουσείο Θεσσαλονίκης», Αρχιτεκτονικά Θέματα, (23), 122,1989. 93 Βαγγέλη, Ε., «Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και η αρχιτεκτονική σκέψη του Κυριάκου Κρόκου», Μεταπτυχιακή εργασία. Επιβλέπων καθηγητής Μυκονιάτης Η., Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Τομέας Ιστορίας της Τέχνης. 26.09.2008. 91

χαρακτηριστικό απόσπασμα του αρχιτέκτονα Κ., Κρόκου που αφορά την έναρξη της Β’ φάσης της μελέτης: «Οι βασικές αρχές της παλαιάς ιδέας δεν μου φάνηκαν ξένες ίσως λίγο μακρινές, όταν μετά από χρόνια είδα τα έργα που έπρεπε να ολοκληρώσω, παρότι ο τρόπος που αντιλαμβάνονται την αρχιτεκτονική σήμερα είναι διαφορετικός από τότε[…]σεβόμενος την έμπνευση του πρώτου σχεδίου προσπάθησα[…] να συλλάβω τα επιμέρους που εμπλουτίζουν το σκαρί της αρχικής ιδέας» 94. «Αν ξανάρχιζα θα έκανα σίγουρα κάτι άλλο, καλύτερο ή χειρότερο δεν ξέρω. Ξέρω μόνο ότι αρκετές φορές δυσκολεύτηκα στην προσπάθειά μου να προχωρήσω πάνω στις παλιές ιδέες»95. Στις φράσεις του Κ. Κρόκου διαφαίνεται η δημιουργία ενός προβληματικού πεδίου για την ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, καθώς οι αρχιτέκτονες

στα

χρόνια

που

περνούν,

λόγω

των

χρόνιων

καθυστερήσεων και έως την ολοκλήρωση των συνθέσεων και της υλοποίησης έχουν μεταβληθεί τα ίδια τα δεδομένα του αρχιτέκτονα. Οι καθυστερήσεις αναγκάζουν, λόγω θεμάτων κόστους και νέων εγκρίσεων, πολλές φορές τους αρχιτέκτονες να διατηρήσουν μια αρχική σύνθεση, που όμως τις περισσότερες φορές δεν είναι δυνατόν να ανταποκρίνεται σε νέα δεδομένα που ενυπάρχουν μια δεκαετία αργότερα. Μια αρχική αρχιτεκτονική σύνθεση, που χρήζει τροποποιήσεων, πολλές φορές λειτουργεί δεσμευτικά ως προς την τελική σύνθεση του αρχιτέκτονα. Τεκμηριώνεται η ανάγκη για επίσπευση των διαδικασιών προκήρυξης των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών και υλοποίησης των έργων,

καθώς

διαφαίνεται ότι καθυστερήσεις στα έργα δημιουργούν ζητήματα, είτε ασυνέχειας της σύνθεσης, είτε ανεπίκαιρων συνθετικών προτάσεων και μελετών.

94 95

Βαγγέλη, Ε., 2008, οπ.αν. Το ίδιο.

Στη Β’ φάση της μελέτης 1985-1987 ο αρχιτέκτονας, διατηρώντας την αρχική ιδέα και επηρεασμένος από το προσωπικό του ενδιαφέρον για τη τροποποιήσεις

επεξεργασία λεπτομερειών, έχει μεταθέσει το ενδιαφέρον του στα επιμέρους τμήματα και τις λεπτομέρειες του κτηρίου και στην επεξεργασία της ύλης και στην ανάδειξη των σχέσεων των υλικών. Ο Κ. Κρόκος αναγνωρίζει ότι άλλοι

αρχιτέκτονες

ίσως

να

τροποποιούσαν

την

αρχική

ιδέα

δημιουργώντας ένα κτήριο πιο σύγχρονο για τη εποχή του, ωστόσο ο Κ. Κρόκος επιλέγει να επικεντρωθεί σε μία επεξεργασία της αρχικής κάτοψης διασπώντας την αρχική ενιαία κάτοψη. Δίδεται έμφαση σε μια ελεύθερη πορεία του επισκέπτη ένας εσωτερικός δρόμος, μέσω του οποίου γίνεται η πρόσβαση των επισκεπτών στα εκθέματα. Αυξάνεται η έκταση του εσωτερικού βόρειου αίθριου, που η μορφή του αποσαφηνίζεται σε έναν ορθογώνιο χώρο που διατρέχεται περιμετρικά από στοά. Η αυλή κλείνεται από τη βόρεια πλευρά με τοίχο απομονώνοντας το κτήριο από την πολύβουη λεωφόρο Στρατού 96.

Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, «Ιστορία» , http://www.mbp.gr , 2015.

Εικόνα 2.8: Εκθεσιακοί χώροι και διοίκηση - – Σχέδια Β’ Φάσης υλοποίησης, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού

Εικόνα 2.9: Κάτοψη – Σχέδια Β’ Φάσης υλοποίησης, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού

Όπως παρατηρείται από την περιγραφή του κύκλου ζωής του έργου, προκύπτουν ζητήματα καθυστερήσεων τα οποία αντιμετωπίζονται από τον Κ. Κρόκο θα μπορούσαμε να πούμε με μια αρχιτεκτονική ωριμότητα. Λόγω των καθυστερήσεων, προκύπτουν ζητήματα που θέτουν αμφιβολίες στον ίδιο σχετικά με την ανάγκη τροποποίησης των αρχικών σχεδίων, ωστόσο ο αρχιτέκτονας δέχεται την αρχική σύνθεση ως δεδομένη επιχειρώντας να ενισχύσει στοιχεία της υπάρχουσας σύνθεσης, καθώς και να αναδείξει τις λεπτομέρειες και την υλικότητα μέσω των οποίων μπορεί να ολοκληρωθεί η σύνθεση και το υλοποιημένο έργο. Καθυστερήσεις που προκύπτουν από γραφειοκρατικές διαδικασίες, καθώς και θεσμικά κενά που δεν προβλέπουν την ολοκλήρωση της διαδικασίας χωροθέτησης των κτηρίων προτού συνταχθεί ο διαγωνισμός, δημιουργούν ασυνέχειες μεταξύ των σταδίων του σχεδιασμού, της οργάνωσης της μελέτης και της υλοποίησης, γεγονός που δημιουργεί ζητήματα στα έργα, καθώς η πορεία ενός έργου επαφίεται στην προσωπική διαχείριση καθενός από τους εμπλεκόμενους97. Αναφερόμενοι στο θέμα τη υλικότητας και της κατασκευής ο Κ., Κρόκος απέδιδε μεγάλη σημασία στην κατασκευή, καθώς θεωρούσε ότι η κατασκευαστική

ποιότητα

μεταβάλλει

την

ίδια

την

ποιότητα

του

αρχιτεκτονιμένου χώρο. Ενώ υποστήριζε ότι η σύλληψη μιας αρχιτεκτονικής ιδέας είναι υπόθεση καθαρά ατομική, αντιθέτως αναγνώριζε ότι η επεξεργασία και η υλοποίηση της δεν μπορεί παρά να είναι προϊόν συλλογικής προσπάθειας, εισάγοντας την έννοια της ομάδας στη διαδικασία της υλοποίησης. Για να επιτύχει αποτελέσματα αντάξια των υψηλών προσδοκιών του φρόντιζε να έχει στην ομάδα του τεχνίτες άριστα εκπαιδευμένους. Ο Κ. Κρόκος, φρόντισε να επιβλέψει ο ίδιος την υλοποίηση της κατασκευής του Μουσείου, καθώς θεωρούσε κρίσιμα στοιχεία της τελικής ποιότητας ενός έργου τις σωστές κατασκευαστικές επιλογές και τις

Βαγγέλη, Ε., 2008, οπ.αν.

σωστές σχέσεις των πράγματων (υλικών, λεπτομερειών, συνδέσεων) μεταξύ τους98. «Νομίζω ότι ήταν κάτι ξεχωριστό. Ένας Έλληνας Αρχιτέκτονας με συνείδηση Ευθύνης απέναντι στην Αρχιτεκτονική, την Τέχνη, αλλά και […] τον φορέα υλοποίησης του έργου. Είτε αυτός ήταν ιδιώτης είτε ο ίδιος ο λαός. Δεν ήταν Αρχιτέκτονας της επίδειξης διά της υπερβολής..... κι όσο θέλει ας κοστίσει [...] Στο Βυζαντινό κουραστήκαμε πολύ ψάχνοντας το υλικό που ήθελε στην τιμή που έπρεπε να στοιχίσει στον [...] χρηματοδότη λαό. Έτσι ,μαζί με τους συνεργάτες και φίλους του , έγινε αυτό το αριστούργημα. Οι συνεργάτες του οι τότε (Ο Γιώργος ο Μακρής, ο Τάσης ο Παπαϊωάννου, και όλοι οι άλλοι) καθώς και οι φίλοι του, θα υπερηφανευόμαστε πάντα πώς τον γνωρίσαμε»99. Λαμβάνοντας υπόψη στοιχεία όπως, η συνείδηση ως προς την αρχιτεκτονική, υλοποίηση της και η τελική ποιότητα της αρχιτεκτονικής μπορεί να ειπωθεί ότι ο Κ. Κρόκος καταφέρνει να φέρει στο προσκήνιο τα στοιχεία που επιχειρεί να αναλύσει η παρούσα ερευνητική (αρτιότητα υλικών, κοστολογικά δεδομένα). Αξίζει να αναφερθεί η ομοιότητα των ζητημάτων

που διαφαίνονται στο έργο του Κρόκου , πολλά χρόνια

νωρίτερα με ζητήματα τα οποία αναφέρονται ως σύγχρονα από τους συμμετέχοντες στη έρευνα.

98 99

Βαγγέλη Ε., 2008, οπ.αν Διοσκουρίδης Σ., «Ο αρχιτέκτονας της γαλήνης», Γούγας, Lifo, 2012

2.7.2 Μελέτη περίπτωσης: Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης Το «Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης» υλοποιήθηκε επί τη βάση της βραβευμένης αρχιτεκτονικής πρότασης, που απέσπασε το πρώτο βραβείο σε Πανελλήνιο Διαγωνισμό το 1987. Η πρόταση αυτή, μετά από περιορισμένη αναμόρφωση το 2002, υλοποιήθηκε κατά το διάστημα 20052010. Εκφάνσεις των συχνότερων ζητημάτων που αντιμετωπίζουν πολλά από τα δημόσια αρχιτεκτονικά έργα παρουσιάζονται στο Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης. Αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα δημοσίου έργου που ενώ απέσπασε το πρώτο βραβείο σε Πανελλήνιο Διαγωνισμό το 1987, η υλοποίηση ολοκληρώθηκε το 2010.

Έργο

Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης

Συντελεστές μελέτης

Τάσος & Δημήτρης Μπίρης Νάση Δημοπούλου Ρούλη Σαΐτη Γιώργος Σταθόπουλος Νινέτα Χριστοδουλέα

Συνεργάτες αρχιτέκτονες:

Χρήστος Δακορωνιάς Γιώργος Παπαγιαννόπουλος Αλέξανδρος Συριόπουλος

Στατική μελέτη:

Νίκος Παγώνης Νίκος Χρονέας Χρήστος Κινάτος Μανόλης Γιαννουλάκης

Πολιτικός μηχανικός (συν.):

Κώστας Πολυχρονόπουλος

Η/Μ μελέτη:

Γιάννης Παπαγρηγοράκης Γιώργος Χριστοφίλης

Κατηγορία

Διοίκηση

Α' Βραβείο Π.Α Διαγωνισμού

1987

Χρόνος μελέτης

1987

Αναμορφωμένη Μελέτη:

2002

Χρόνος αποπεράτωσης:

2010

Ιδιοκτήτης

Δήμος Θεσσαλονίκης

Συνολικό εμβαδό κτιρίου:

4.761,89 m²

Συνολικό εμβαδό οικοπέδου:

14.588 m²

Διεύθυνση έργου

3ης Σεπτεμβρίου, Θεσσαλονίκη

Πίνακας 2.4: Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης

Κεντρική ιδέα ήταν η δημιουργία ενός μεγάλου κεντρικού πεζόδρομου που ενώνει τα πάρκα και την περιοχή κατοικίας με το κέντρο της πόλης. Επιθυμία των μελετητών ήταν η δημιουργία ενός ανοικτού δημόσιου κεντρική ιδέα

κτηρίου που θα ανοίγεται προς τον πολίτη 100. Οι μελετητές προσπάθησαν να αποφύγουν την σχεδίαση ενός καταπιεστικού κτηριακού όγκου. Το υλοποιημένο κτήριο διατρέχεται από άκρο σε άκρο από ένα δημόσιας χρήσης εσωτερικό πεζόδρομο που το καθιστά οικείο τόπο ελεύθερης διέλευσης, επικοινωνίας και παραμονής και αποτελείται από επιμέρους κτήρια που επιτρέπουν μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στον πολίτη και δημαρχιακό μέγαρο διατηρώντας έναν έντονα εξωστρεφή χαρακτήρα101. Επιδιώχθηκε ο επιμερισμός της συνολικής κτηριακής μάζας σε τρεις μικρότερες ενότητες προσαρμοσμένες στη φυσική κλίση του οικοπέδου, ώστε να χαμηλώνουν σταδιακά, προκειμένου να διευκολύνεται η διέλευση των πεζών και να είναι φιλικό προς τον πολίτη102. Ο πεζόδρομος λειτουργεί

περιγραφή σύνθεσης

ως ένας συνδετικός χώρος που επιχειρεί να δημιουργήσει διαλεκτικές σχέσεις, αλλά και ως ο βασικός παράγοντας οργάνωσης ενός συστήματος παθητικής εξοικονόμησης ενέργειας και βελτίωσης των όρων της καθημερινής ζωής των χρηστών του κτηρίου, διατηρώντας ένα διπλό χαρακτήρα «συνθετικό» και «οικολογικό». Δηλαδή, σε συνδυασμό με τις υδάτινες επιφάνειες της πλατείας του Δημαρχείου, ο πεζόδρομος λειτουργεί ως ένας ανοιχτός αγωγός ανανέωσης του αέρα και βελτίωσης του μικροκλίματος. Το νέο Δημαρχιακό Μέγαρο Θεσσαλονίκης αποτελείται από μια σύνθεση πολύσπαστων όγκων - γραμμικών πτερύγων και γλυπτικών σχημάτων - οι οποίοι βρίσκονται σε μια διαλεκτική σχέση μεταξύ τους, αλλά και με τον περιβάλλοντα χώρο (γεωμορφολογία, κτίσματα) και τον υπαίθριο χώρο του ίδιου του οικοπέδου. Η σύνθεση των διαφορετικών όγκων δημιουργεί Μπίρης Τ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 02.11.2015 Μπίρης Τ., (1989), «Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης», Αρχιτεκτονικά Θέματα, (23) 1989. 102 Περιοδικό Δομές, Μπίρης Τ., «Περιγραφή του έργου - Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης», 2015 100 101

και αναδεικνύει τον ενοποιημένο υπαίθριο χώρο του κτιρίου, με σαφής όμως χωρικές επί μέρους ενότητες. Το τεθλασμένο σχήμα του παρέχει δυναμισμό και κινητικότητα στην όλη σύνθεση στον εσωτερικό και υπαίθριο χώρο αυτής. Ο διαμπερής κεντρικός αυτός υπαίθριος χώρος διατηρεί ένα ευέλικτο σχήμα, λόγω της τεθλασμένης - ελεύθερης διάταξης των ορίων του και αποτελεί ταυτοχρόνως έναν χώρο στάσης, αλλά και περάσματος περιπάτου που ενώνει τα πάρκα και την περιοχή κατοικίας με το κέντρο της πόλης. Με τον τρόπο αυτό το Δημαρχείο γίνεται πέρασμα που επιτρέπει στον πολίτη να διέρχεται ελευθέρα μέσω αυτού, καθιστώντας το οικείο σημείο αναφοράς της καθημερινής ζωής του δημότη. Περιγράφοντας ιστορικά στοιχεία του έργου, αξίζει να αναφερθεί ότι το 1987 η πρόταση για το Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης απέσπασε το πρώτο βραβείο λόγω της ευστοχίας της τεχνικής έκθεσης του έργου, του έκδηλου χαρακτήρα του έργου, της πρόβλεψης για εξοικονόμηση ενέργειας, της επιλογή

χρήσης μιας σύγχρονης δυναμικής αρχιτεκτονικής αντίληψης, που χαρακτηρίστηκε από πλαστικότητα και σαφήνεια. Ωστόσο, λόγω της δωδεκάχρονης καθυστέρησης που υπήρξε από την περίοδο της επιλογής του σχεδίου έως και την αρχή της υλοποίησής του, χρειάστηκε η τροποποίηση των αρχικών σχεδίων. Η κεντρική ιδέα παρέμεινε ίδια, διατηρώντας τα

διαρκή χαρακτηριστικά που οφείλει να έχει μια

αρχιτεκτονική σύνθεση, αλλά τροποποιήθηκαν κάποια λειτουργικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά προκειμένου να προσαρμοστεί στις νέες ανάγκες103. Μια από τις νέες απαιτήσεις ήταν η αρμονική αφομοίωση νέου Δημαρχείου στον περιβάλλοντα χώρο, καθώς και η συνύπαρξη και γειτνίαση με το Βυζαντινό Μουσείο. Οι κυριότερες μετατροπές των μελετών που αφορούσαν τη σύνθεση ήταν η σημαντική μείωση του ύψους του κτηρίου, από είκοσι τέσσερα (24) σε δεκαεπτά (17) μέτρα, προκειμένου να 103

Μπίρης Τ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 02.11.2015.

υπάρχει οπτική επαφή και να μην κρύβεται το Βυζαντινό Μουσείο, (Δημαρχείο Θεσσαλονίκης, Εικόνα 2.12 Τομή – Εικόνα 2.13 Πρόσοψη 1989, Δημαρχείο Θεσσαλονίκης, Εικόνα 2.16 κτηριολογικό πρόγραμμα ), καθώς και η οπισθοχώρηση της οικοδομικής γραμμής για την διατήρηση τροποποιήσεις

απόστασης από την ρυμοτομική γραμμή

προς την πλευρά του

Βυζαντινολογικού Μουσείου, είκοσι μέτρων (20μ). Πρόσθετα, για την ενίσχυση της θετικής συνέχειας του νέου Δημαρχείου με το Βυζαντινό Μουσείο, προστέθηκαν δύο κενές -διάφανες- ζώνες θεώρησης του Βυζαντινού Μουσείου από τους επισκέπτες του Δημαρχείου για οπτική επαφή, όπως επίσης και επαναδιατυπώθηκε η μορφή της όψη από την πλευρά του Βυζαντινού Μουσείου μετατρέπεται το αρχικό προτεινόμενο ισχυρό όριο (όπως προβλεπόταν στον διαγωνισμό) σε θετική ανοιχτή κιονοστοιχία προς αυτό. Οι νέες ανάγκες επέβαλαν τη δημιουργία επιπλέον χώρων για την φιλοξενία των νέων λειτουργικών αναγκών του Δημαρχείου, όπως επίσης και την δημιουργία ενός νέου υπόγειου σταθμού αυτοκινήτων

104.

Σε ότι αφορά μορφολογικά και κάποια χαρακτηριστικά

σημεία της σύνθεσης αυτά τροποποιήθηκαν από καμπύλες μορφολογίες σε τεθλασμένες, προκειμένου να συνάδουν με τα παγιωμένα μοντέρνα χαρακτηριστικά των μελετητών. Όπως φαίνεται στα σχέδια κατόψεων, στις φωτογραφίες και τις όψεις που παρατίθενται, το στέγαστρο του κτηρίου καθώς και ο κεντρικός διάδρομος κίνησης έχουν μετατραπεί σε τεθλασμένες γραμμές προκειμένου να ενισχύσουν την αρχική δυναμική χροιά του έργου105. Οι κύριοι λόγοι καθυστέρησης της έναρξης υλοποίησης του έργου, ήταν κυρίως θεσμικο-πολιτικοί λόγοι με κύριο πρόσχημα την ασυμφωνία της χωροθέτησης του κτηρίου. Η καθυστέρηση έναρξης υλοποίησης και η μετέπειτα ανέγερση του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού του Κ. Κρόκου,

Δήμος Θεσσαλονίκης, «Περιγραφή έργου- Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης» http://centrearchitecture.thessaloniki.gr/, 2015. 105 Μπίρης Τ., «Ατομική συνέντευξη», Αθήνα, 02.11.2015. 104

δημιούργησαν νέους λόγους ασυμφωνίας της χωροθέτησης θέτοντας ζητήματα θέασης. Η καθυστέρηση έναρξης υλοποίησης δημιούργησε ανάγκες προσαρμογής των αρχικών σχεδίων, γεγονός που συνετέλεσε στην αύξηση του αρχικά προϋπολογισμένου κόστος του έργου, και συνέβαλε στην έναρξη νέων καθυστερήσεων λόγω της ανάγκης εκ νέου σύνταξης υποβολή και έγκρισης μελετών106. Η διαδικασία της διαχείρισης υλοποίησης και της επίβλεψης της μελέτης, δεν ανατέθηκε επίσημα στον μελετητή, γεγονός που δημιούργησε κάποια ζητήματα ασάφειας κατά την υλοποίηση, επιβεβαιώνοντας τα στοιχεία της πρωτογενούς έρευνας. Προκειμένου να υλοποιηθεί το έργο σύμφωνα με τις μελέτες εφαρμογής και να ακολουθεί τις συνθετικές και υλικές ποιότητες που είχαν τεθεί, το γραφείο μελετών συνέβαλε στην επίβλεψη του έργου ως βοηθητικοί σύμβουλοι μελέτης, αναδεικνύοντας την ανάγκη για έμμισθη επίβλεψη των αρχιτεκτόνων. Ο Τ. Μπίρης επιβεβαιώνει την σημαντικότητα και την κρισιμότητα της ανάγκης για συμμετοχή του μελετητή στην επίβλεψη προκειμένου να διατηρηθεί το συνθετικό πνεύμα και να συντελεστεί μια άρτια ποιοτικά υλοποίηση107. Από την πλευρά του δημόσιου φορέα επίβλεψης σε σχέση με το έργο, αναφέρθηκαν ζητήματα που προέκυψαν κατά την υλοποίηση, λόγω μιας σχετικής απειρίας της ομάδας έργου σχετικά με τόσο μεγάλα έργα, τα οποία ωστόσο αντιμετωπίστηκαν καθώς αναγνωρίστηκε το ζήτημα. Η Τεχνική Υπηρεσία προσέλαβε μια εξωτερική έμπειρη εταιρεία συμβούλων στην οποία απευθυνόταν για την επίλυση κρίσιμων ζητημάτων. Η συνεργασία αυτή συντέλεσε στην επίλυση ζητημάτων που προέκυψαν, αλλά και στην συγκρότηση μιας ομάδας έργου της Τεχνικής Υπηρεσίας που απέκτησε σημαντική εμπειρία σε μεγάλα έργα. Η αντιμετώπιση της Τεχνικής Υπηρεσίας του δήμου αποτελεί μια ιδανική αντιμετώπιση,

106 107

Μπελιμπασάκης Κ., «Ατομική συνέντευξη», Θεσσαλονίκη, 28.12.2015. Μπίρης Τ., οπ.αν.

προβλημάτων έλλειψης εμπειρίας, η οποία όμως εναπόκειται στην ευχέρεια του εκάστοτε διευθυντή, αναδεικνύοντας θεσμικά ζητήματα επιβολής ελέγχου. Τα ζητήματα που αναφέρθηκαν παρουσιάζουν ένα φάσμα προβλημάτων που παρουσιάζονται, κατά την διαχείριση υλοποίησης των δημόσιων αρχιτεκτονικών έργων υπογραμμίζοντάς την ανάγκη προσαρμογών και διορθώσεων των σχεδίων, λόγω των καθυστερήσεων που προκύπτουν από την έναρξη του σχεδιασμού και της σύνταξης των μελετών έως την υλοποίηση

των

έργων,

και

αποδίδοντας

αντιμετώπισης.

έμφαση

σε

τρόπους

Εικόνα 2.10 : Πρόπλασμα – Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης (1987)

Εικόνα 2.11 : Κάτοψη Ισογείου – Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης (1987) 87

Εικόνα 2.12 : Τομή Α-Α’– Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης (1987)

Εικόνα 2.13 : Πρόσοψη– Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης (1987)

Εικόνα 2.14 : Τομή Α-Α’– Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης(2010)

Εικόνα 2.15 : Κάτοψη ορόφου– Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης (2010)

Εικόνα 2.16 : Kτηριολογικό πρόγραμμα – Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης

Εικόνα 2.17 : Κάτοψη Ισογείου – Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης (2010)

Εικόνα 2.18

: Σκίτσο απεικόνισης κτηριακού όγκου, Νέο Δημαρχείο

Θεσσαλονίκης

Εικόνα 2.19 : Σκίτσο παρουσίασης χώρου εισόδου, Νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης

2.8 Συμπεράσματα Τα δημόσια αρχιτεκτονικά έργα, αποτελούν κτήρια τα οποία καλούνται να σηματοδοτήσουν τις πόλεις μας, και οι αρχιτέκτονες καλούνται να συνθέσουν προτάσεις που θα αποτελέσουν ένα πεδίο έρευνας και πειραματισμού με στόχο την προώθηση μιας άρτιας αρχιτεκτονικής σύνθεσης αλλά και πρακτικής. Όλα αυτά τα χρόνια και έως σήμερα έχουν διατυπωθεί σημαντικοί προβληματισμοί που αφορούν μεμονωμένα ζητήματα, είτε περί των αναθέσεων των αρχιτεκτονικών έργων, είτε περί των θεσμικών ζητημάτων των δημοσίων έργων, ωστόσο ένα μείζον ζήτημα που δεν έχει τεθεί ως κεντρική θεματική συζήτησης αποτελεί ένα ολοκληρωμένο ερώτημα που επιχειρεί να αποδώσει απαντήσεις σε ζητήματα που περικλείονται σε όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής ενός αρχιτεκτονικού έργου. Μελετώντας

τα

καταγεγραμμένα

αποτελέσματα

της

έρευνας,

καταγράφηκαν τα κύρια ζητήματα τα οποία συντελούν στην δημιουργία διαφοροποιήσεων μεταξύ της σχεδιασμένης και υλοποιημένης δημόσιας αρχιτεκτονικής. Όπως παρατηρείται από την διαδικασία ανοικοδόμησης των δημοσίων έργων, οι μείζονες παρεμβάσεις των φορέων του δημοσίου τομέα στον αστικό χώρο πολλές φορές πραγματοποιούνται ως ¨τεχνικά έργα" που η έννοια της αρχιτεκτονικής συνήθως απουσιάζει. Το "επείγον" της υλοποίησης πολλών δημοσίων έργων, η απουσία αρχιτεκτονικών διαγωνισμών ή η παρουσία άγονων αρχιτεκτονικών διαγωνισμών, η κατάχρηση του συστήματος της μελετοκατασκευής, η αποσπασματική εφαρμογή νομολογιών αποτελούν ένα δείγμα γραφής πολλών δημοσίων έργων. Από τα αποτελέσματα της πρωτογενούς και δευτερογενούς έρευνας στοιχειοθετήθηκαν τα στοιχεία που συγκροτούν το κύριο ερευνητικό ερώτημα και τα οποία αναλύονται στα επόμενα κεφάλαια. Θεσμικά ζητήματα, ο ελλιπής ρόλος των αρχιτεκτόνων κυρίως κατά την υλοποίηση, οι υπερβολικές εκπτώσεις των έργων που οδηγούν στη υποβάθμιση της ποιότητας, οι υπερβάσεις προϋπολογισμού και οι 93

χρονικές καθυστερήσεις, η σύνταξη και κατάθεση ατελών μελετών, καθώς και οι λανθασμένες και ελλείπεις κοστολογήσεις των έργων, οδηγούν στην υλοποίηση δημόσιων αρχιτεκτονικών έργων με ατέλειες. Ανιχνεύθηκε η ανάγκη για την εξασφάλιση μιας μεθοδευμένης θεσμικής διαδικασίας που θα συστηματοποιεί και θα οργανώνει τη διαδικασία του σχεδιασμού, της οργάνωσης της μελέτης, της σύνταξης τους διαγωνισμού, της διαδικασίας της δημοπράτησης και τη υλοποίησης, αποσκοπώντας στην απλοποίηση, στον εξορθολογισμό και στην ενοποίηση της νομοθεσίας, συντελώντας στην

επιτάχυνση

των

διαδικασιών

και

δημιουργώντας

ένα

αποτελεσματικότερο θεσμικό πλαίσιο. Οι διαφοροποιήσεις που για διαφόρους λόγους (εύρεση αρχαίων και αλλαγή τοπογραφικής θέσης, δίκτυο ύδρευσης και αλλαγή τοπογραφικής θέσης, αλλαγή υλικών λόγω μη διαθεσιμότητας, δεν έχουν επεξηγηθεί σε αρκετό βάθος και λεπτομέρεια διάφορες κατασκευαστικές συνθήκες) λαμβάνουν χώρα κατά την υλοποίηση των έργων,

αυτές οφείλουν να γίνονται διατηρώντας την

αρχική συνθετική ταυτότητα που έχει δοθεί από τον αρχιτέκτονα. Η κατανόηση κατασκευαστικής ποιότητας και η σημασία της στην μεταβολή της ποιότητας του αρχιτεκτονημένου χώρου, η συνειδητοποίηση της σημασίας της υλοποιημένης αρχιτεκτονικής, η αναγνώριση της σημασίας του αρχιτέκτονα στον σχεδιασμό, την διαχείρισης της υλοποίησης, αλλά και κυρίως την επίβλεψη, η συμπόρευση της αρχιτεκτονικής υλοποίησης με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό αλλά και την αποτυπωμένη την αρχιτεκτονική μελέτη, αποτελούν στοιχεία προς την υλοποίηση μιας αρχιτεκτονικής χωρίς την απώλεια σε ποιότητα. Η αρχιτεκτονική δεν αποτελεί μια ’άσκηση επί χάρτου’, καθώς σημασία για την πόλη δεν έχει το σχέδιο του κτηρίου αλλά το ίδιο το κτήριο.

ΜΕΡΟΣ Β: H ΑΝΑΛΥΣΗ

« Η αρχιτεκτονική προσδιορίζει […] ολοκληρωμένους τόπους ζωής. Είναι ένα πολυσύνθετο σύνολο με διακεκριμένα χαρακτηριστικά που συνδέεται με την καθημερινή ζωή και τους τρόπους σκέψης»

Φατούρος

Δ.,

«Ένα

συντακτικό

Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2006.

της

αρχιτεκτονικής

σύνθεσης»,

Κεφάλαιο 3: Για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και τη διαχείριση υλοποίησης έργου

Στη σύγχρονη κοινωνία που χαρακτηρίζεται από ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον, κρίνεται επιτακτικός ο καθορισμός του νέου πολυσύνθετου ρόλου της αρχιτεκτονικής.

Η αποδόμηση και ανάλυση των επιμέρους

στοιχείων του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού μπορεί να βοηθήσει στη σύνθεση μίας ολοκληρωμένης απεικόνισης της συνολικής διαδικασίας του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Ο ορισμός μίας ακολουθίας σταδίων που καθορίζει, οργανώνει και συνθέτει τα επιμέρους στάδια της συνθετικής διαδικασίας αποτελεί το πρώτο βήμα για την αναγνώριση και τη συσχέτιση του ρόλου της σύνθεσης ως νοητικής διεργασίας, με τη σχεδιαστική απεικόνιση, την οργάνωση της αρχιτεκτονικής μελέτης και την υλοποίηση του αρχιτεκτονικού έργου. Η συνειδητοποίηση του κρίσιμου ρόλου της αρχιτεκτονικής σήμερα, η μετατόπιση της ενασχόλησης της αρχιτεκτονικής από τη μορφή στην ποιότητα, τη σύνθεση και την αρχιτεκτονική ιδέα, δημιουργούν τις συνθήκες για τον επανακαθορισμό της ουσιαστικής αρχιτεκτονικής δημιουργίας αποδίδοντας σημασία στα θεμελιώδη 108. Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται μια ανάλυση της έννοιας της σύγχρονης αρχιτεκτονικής και του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, ανιχνεύονται οι συσχετισμοί τους, τα προβλήματα που προκύπτουν και οι σχέσεις τους με την αρχιτεκτονική αναπαράσταση. Αναλύονται σύγχρονες έννοιες που εμπεριέχονται

στην

αρχιτεκτονική,

εξετάζονται

οι

σχέσεις

της

αναπαράστασης με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, ο ρόλος των μέσων

108

Θεμελιώδη χρησιμοποιείται με την έννοια της αναγκαίας.

αναπαράστασης, ο ρόλος του αρχιτέκτονα στην άρτια απεικόνιση, καθώς και η σχέση της αναπαράστασης με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.

3.1 Περί αρχιτεκτονικής : μια σύγχρονη προσέγγιση Η συνειδητοποίηση του κρίσιμου ρόλου της αρχιτεκτονικής σήμερα, η μετατόπιση της ενασχόλησης της αρχιτεκτονικής με τα θεμελιώδη, η αναγνώριση του ανθρώπινου παράγοντα στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό θεμελιώδη

και στην υλοποίηση αρχιτεκτονικών έργων, καθώς και η συμβατότητα της αρχιτεκτονικής υλοποίησης με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, αποτελούν κρίσιμες έννοιες οι οποίες αφορούν όχι μόνο το παρελθόν και το παρόν, αλλά και το μέλλον της αρχιτεκτονικής. Η αρχιτεκτονική αποτελεί μια από τις σημαντικότερες δραστηριότητες του ανθρώπου, χαρακτηρίζεται ως αναγκαία και βρίσκεται σε στενή σχέση με τις ευρύτερες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες κάθε εποχής και κοινωνίας. Εμπεριέχει ένα κοινό παρονομαστή αντιλήψεων και

σύγχρονες ανάγκες

σχέσεων που χαρακτηρίζει τις δραστηριότητες του ανθρώπου σε κάθε οργανωμένη κοινωνία, από τη φιλοσοφία και την τέχνη, μέχρι την οικονομία και την οικοδομική, και οφείλει να προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα και να επιλύει στο μέγιστο βαθμό νέες ανάγκες ή επιθυμίες. Ο κοινός παρονομαστής που περικλείεται στην αρχιτεκτονική ονομάζεται πνεύμα της εκάστοτε εποχής, στοιχείο το οποίο επιτρέπει την συσχέτιση του αρχιτεκτονικού έργου με τον τόπο και το χρόνο υλοποίησής του. Η αρχιτεκτονική δημιουργία δεν αποτελεί μια απλή τεχνική μέθοδο επίλυσης σύνθετων προβλημάτων, αλλά αφορά την προέλευση και την ουσία του έργου σε λειτουργικές και συνθετικές απαιτήσεις. Απεικονίζει τις πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και τεχνολογικές ιδιαιτερότητες της κάθε εποχής και προβάλλει τη μοναδικότητά τους.

Η αρχιτεκτονική, στη σύγχρονη εποχή, αποτελεί ένα πολυσύνθετο σύστημα που

συγκροτείται

από

πολλά

αλληλεξαρτώμενα

συστήματα

που

προσδιορίζουν τόπους ζωής και συνθέτουν μια ολότητα. Όπως αναφέρει ο Δ. Φατούρος, «Η αρχιτεκτονική προσδιορίζει ή θέλει να προσδιορίσει ολοκληρωμένους τόπους ζωής. Είναι ένα πολυσύνθετο σύνολο με διακεκριμένα χαρακτηριστικά που συνδέεται με την καθημερινή ζωή και τους τρόπους σκέψης» (Φατούρος, 2006, σ. 16). Μπορεί να οριστεί ως μια σύνθετη δημιουργική διαδικασία που παίρνει μορφή και μετουσιώνεται σε τρόπους ζωής, οργανώνοντας δραστηριότητες στο χώρο. Αφορά την δημιουργία ποιοτικά συνδυασμένων και δυνητικά διαδραστικών σχέσεων, δράσεων και αντιδράσεων, σε θετική συνέργεια με ένα ανοικτό περιβάλλον και χαρακτηρίζεται ως μια ολότητα 109. Η ολότητα της αρχιτεκτονικής, πολλές φορές γίνεται κατανοητή με διαφορετικούς και αντιφατικούς τρόπους ακόμη και από τον ίδιο τον συνθέτη-αρχιτέκτονα, ή και από τον ίδιο τον άνθρωπο που τη χρησιμοποιεί. Για τον Δ. Φατούρο, η αρχιτεκτονική ορίζεται ως μια πολυπαραγοντικότητα, που έχει μια πρόθεση, έναν σκοπό. Αποτελεί ένα αντιληπτικό κόσμο που χαρακτηρίζεται από ετερογένεια και που συμπεριλαμβάνει

διάφορες και

ετερογενείς

συνιστώσες

οι

οποίες

αναγνωρίζονται, κατανοούνται και προσεγγίζονται με διαφορετικό τρόπο από κάθε μελετητή

110

(Φατούρος, 2006).

Η σύγχρονη μεταβλητότητα των ανθρώπινων αναγκών εντείνει την πολλαπλότητα

των

διαφορετικών

προσεγγίσεων

και

την

ανάγκη

οργάνωσης της διαδικασίας του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, προκειμένου να μπορέσουν να συγκροτηθούν άρτιες συνθετικά προτάσεις που απαντούν σε

ολοκληρωμένα

διαρκώς μεταβαλλόμενα

πολύπλοκα

συνθετικά αρχιτεκτονικά ερωτήματα. Ο ορισμός της διαδικασίας του Φατούρος Δ., «Ένα συντακτικό της αρχιτεκτονικής σύνθεσης», Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2006. 110 Το ίδιο. 109

αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και μιας ακολουθίας σταδίων που καθορίζει, οργανώνει και συνθέτει τα επιμέρους στάδια της συνθετικής διαδικασίας, αποτελεί το πρώτο βήμα για την αναγνώριση ρόλου της σύνθεσης ως νοητικής διεργασίας που απαιτεί οργάνωση.

3.2 Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός ως κυκλική διαδικασία Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός ορίζεται ως μια ιδιόμορφη νοητική δραστηριότητα

που

χαρακτηρίζεται

από

τη

μοναδικότητα

του

περιεχομένου των σχεδιαστικών προβλημάτων 111 και από προθέσεις και αποφάσεις οι οποίες διατηρούν τα βασικά χαρακτηριστικά μίας συνεχούς κυκλικότητας

(Τζώνος, 1996). Κατά τη διάρκεια του αρχιτεκτονικού

σχεδιασμού, ο μελετητής, με δεδομένη μια επαρκώς διατυπωμένη πρόθεση112, για αλλαγή μίας υπάρχουσας κατάστασης, καταλήγει σε καθ-ορίζοντας

πρόταση

μίας

μελλοντικής

κατάστασης,

οποία

θεωρείται

ικανοποιητικότερη της πρώτης. Οι προθέσεις του αρχιτέκτονα - συνθέτη πηγάζουν από τις προσδοκίες, τις προτιμήσεις και τις προτεραιότητες του και αποσκοπούν στη δημιουργία αρχιτεκτονικού χώρου με συγκεκριμένα συνθετικά χαρακτηριστικά. Τα τελικά χαρακτηριστικά του οργανωμένου αρχιτεκτονικού χώρου αφορούν προθέσεις, τις οποίες θέτει με το νου, ο αρχιτέκτονας-μελετητής, προτού τις αποδώσει συνθετικά στο χαρτί

113.

O αρχιτέκτονας ξεκινώντας από προθέσεις εσωτερικές και από επιδιώξεις που επηρεάζονται από εξωγενείς παράγοντες, συγκροτεί ιδέες που πρόθεση

διαμορφώνουν τη σύνθεση και αναφέρονται είτε στον άνθρωπο, είτε στην κοινωνία. Η αρχιτεκτονική σκέψη αποδίδεται στην πράξη μέσω των προθέσεων του συνθέτη, οι οποίες διακρίνονται σε δύο επίπεδα. Στις

Φύση και σχέση προβλημάτων. Κτηριολογικό πρόγραμμα. 113 Τζώνος Π., «Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός. Τι είναι αυτό; O πειρασμός μια θεωρίας», Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου, 1996. 111 112

100

διαισθητικές

αντιδράσεις114,

οι

οποίες

ενυπάρχουν

ως

ιδεολογικά

συστήματα και αφορούν τη συσχέτιση της σύνθεσης με τον άνθρωπο, τη λειτουργία και τον τόπο, και σε συγκροτημένα συστήματα σκέψης, τα οποία εκφράζονται μέσω μίας οργανωμένης διαδικασίας οργάνωσης του σχεδιασμού. Στις ατομικές και συλλογικές συνήθειες έκφρασης οι οποίες πηγάζουν από διαισθητικές αντιδράσεις, καθώς και από συνειδητές προθέσεις του αρχιτέκτονα - μελετητή οργανώνουν τα διαφορετικά στοιχεία της σύνθεσης και συνθέτουν τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού 115.

Προϋπάρχων πλαίσιο επιρροών του ανθρώπου με καταγεγραμμένες συνήθειες έκφρασης. 115 Τζώνος Π., οπ.αν 114

101

Εικόνα 3.1: Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός: αρχιτεκτονική ιδεολογία στρατηγική

102

Σύμφωνα με τον Le Corbusier:

«Να

κάνεις

μια

κάτοψη

σημαίνει

να

ορίσεις

με

ακρίβεια,

να

σταθεροποιήσεις ιδέες. Να έχεις ιδέες. Να διατάξεις αυτές τις ιδέες, έτσι ώστε να γίνουν κατανοητές, εφαρμόσιμες και μεταδόσιμες. Πρέπει να εκδηλώσεις μια συγκεκριμένη πρόθεση, να έχεις ιδέες για να μπορέσεις να αποκτήσεις την πρόθεση»116,

Η διαδικασία της σύνθεσης εμπεριέχει προκαταλήψεις, ιδέες, προθέσεις, διαφορετικές θεωρήσεις του αρχιτέκτονα, συσχετίσεις του ιδίου και των άλλων με το έργο, και τις λοιπές, εσωτερικές και εξωτερικές συνιστώσες οι οποίες είναι αλληλεξαρτώμενες. Οι ιδέες, οι προθέσεις και οι διαφορετικές οπτικές οφείλουν να οργανωθούν και να συντεθούν προκειμένου να εφαρμοστούν κατά την αρχιτεκτονική πράξη και να δημιουργήσουν ένα ολοκληρωμένο αρχιτεκτονικό έργο. Κατά τη διάρκεια της αρχιτεκτονικής δημιουργίας η στιγμή της σύλληψης της ιδέας αποτελεί μια στιγμή αυτόνομη και μοναδική. Είναι μια δέσμη στοιχείων που έχει παρελθόν, παρόν και μέλλον καθώς μεταβάλλεται αναλόγως των διαφορετικών προκυπτουσών συνιστωσών117.

Le Corbusier, «Για μια Αρχιτεκτονική», μετάφραση Π. Τουρνικιώτης, B' έκδοση, Αθήνα: εκδόσεις Εκκρεμές, 2005. 117 Φατούρος Δ., «Οίκοι Αξιολόγησης & Οίκοι Αρχιτεκτονικής», από συνέντευξη στον Μανώλη Ηλιάκη, MA Architecture & Spatial Culture, www.yolkstudio.gr, ανάκτηση 12/10/2015, 2011. 116

103

Εικόνα 3.2: Πρόταση του Le Corbusier. Infinité Muséum (Musée à croissance illimitée) α. Πρόταση Γραμμικών σχεδίων - γραμμική απεικόνιση β. Ελεύθερα σκίτσα: Ιδέες, προθέσεις, διάταξη ιδεών

104

Η συνθετική διαδικασία αποτελεί μια ανοικτή δομική διαδικασία που έχει ενταχθεί στην ολότητα του αρχιτεκτονικού έργου. Το ίδιο το αρχιτεκτονικό έργο στην τελική του μορφή, ως υλοποιημένο έργο, αποτελεί ένα ανοικτό δομή

σύστημα με πολλαπλές συνιστώσες, ενώ το πραγματοποιημένο έργο αποτελεί μια μοναδική τελική στιγμή της σύνθεσης 118. Η αρχιτεκτονική σύνθεση καθαυτή αποτελεί μια συνεχή κυκλική διαδικασία η οποία συνεχώς αναπτύσσεται μεταξύ της σκέψης και της πράξης, ως ένα στάδιο δομικής προσέγγισης του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού (Εικόνα 3.3: Διάγραμμα αρχιτεκτονικής σκέψης -αρχιτεκτονική δημιουργία). Όπως αναφέρει η Ε. Σακελλαρίδου, για να κατανοηθεί η συνθετική δομή χρειάζεται ένα είδος συγχρονικής ανάγνωσης, προκειμένου να κατανοηθούν τα στοιχεία που λαμβάνουν χώρα στη διάρκεια του σχεδιασμού και να έρθει στο προσκήνιο η 'διαχρονική διάσταση της αρχιτεκτονικής σύνθεσης’. Η συμμετοχή στη συνθετική και σχεδιαστική διαδικασία σημαίνει να συμμετέχεις διαρκώς σε μια διαδικασία ‘I do, I undo, I redo',

όπως

αναφέρει και η L. Bourgeois περιγράφοντας τη δουλειά της. Η κυκλική διαδικασία του σχεδιασμού μπορεί να χαρακτηριστεί και ως παλινδρομική σπειροειδής, καθώς ο αρχιτέκτονας σε κάθε επιμέρους στάδιο λαμβάνει αποφάσεις οι οποίες κάθε φορά προχωρούν τη σύνθεση ένα βήμα παρακάτω,

ενώ

κινούνται

παλίνδρομα

μειώνοντας

συνεχώς

την

απόσταση ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη (Εικόνα 3.3: Διάγραμμα αρχιτεκτονικής σκέψης - αρχιτεκτονική δημιουργία). Η μια ιδέα οδηγεί στην άλλη με έναν τρόπο μη γραμμικό, σταδιακά αρχίζουν οι έννοιες να συμπλέκονται, να συνδυάζονται, να δομούνται μεταξύ τους και να εξελίσσονται μέσα στο χρόνο σε δύο παράλληλες πορείες. Η σύνθεση, μέσω ενός νοηματικού-δημιουργικού μηχανισμού του αρχιτέκτονα, μετασχηματίζεται μετατρέποντας τα νοηματικά στοιχεία σε βιωματικά και

Φατούρος Δ., «Ένα συντακτικό της αρχιτεκτονικής σύνθεσης», Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2006. 118

105

αποδίδοντας τη συνθετική ιδέα - το τελικό concept

119.

Σε αυτή τη

διαδικασία, ο αρχιτέκτονας- μελετητής διατυπώνει κάθε φορά μια υπόθεση σχετικά με τη φύση του σχεδιαστικού προβλήματος και στη συνέχεια ψάχνει για τη λύση. Η πράξη του σχεδιασμού δημιουργεί νέα προβλήματα, τα προβλήματα επαναπροσδιορίζονται ή επιλύονται120. Η δομική διαδικασία της σύνθεσης που εμπεριέχεται στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό χαρακτηρίζεται από την ολότητα, την αυτορρύθμιση και τον μετασχηματισμό121. Τα τρία αυτά χαρακτηριστικά αφορούν τη συνθετική διαδικασία, αλλά και τους διαφορετικούς τρόπους, με τους οποίους συμβάλλουν στο μετασχηματισμό των ιδεών σε εφαρμοσμένες λύσεις. Οι αρχικές

ιδέες

με

μια

συστηματική

μέθοδο

αυτορρύθμισης

μετασχηματίζονται σε συνθετικές ιδέες, οι οποίες χαρακτηρίζονται από την ολότητα και έχουν εφαρμογή στην τελική σύνθεση (Εικόνα

3.4:

Διαγραμματικό σκίτσο. Το Μεθοδολογικό πέρασμα των ιδεών στο πεδίο εφαρμογής).

Σακελλαρίδου Ε., «Ideas are in buildings: Doing and thinking architecture», απόσπασμα από διάλεξη της Ε. Σακελλαρίδου στο Harvard University, Harvard GSD, 18 Απριλίου 2014, http://triantafylloug.blogspot.gr/2014/05/harvard.html, ανάκτηση 13/05/2016, 2014. 120 Rowe C., Koetter F., «Collage city», Cambridge: MIT Press, 1983. 121 Piaget J., «Στρουκτουραλισμός», Αθήνα: Καστανιώτης, 1972. 119

106

Εικόνα 3.3: Διάγραμμα αρχιτεκτονικής σκέψης -αρχιτεκτονική δημιουργία

107

Εικόνα 3.4 : Διαγραμματικό σκίτσο. Το Μεθοδολογικό πέρασμα των ιδεών στο πεδίο εφαρμογής

108

Υπάρχει μια υβριδική σχέση ανάμεσα στο να σχεδιάζεις και να μελετάς τον σχεδιασμό. Η Ε. Σακελλαρίδου αναφέρει:[...] «Μελετώ την δημιουργικότητα [...] και την ίδια στιγμή σχεδιάζω. Και έτσι μελετώ. Και μελετώ πως εγώ (εμείς) σχεδιάζουμε. Το να κάνεις αρχιτεκτονική, είτε μέσω της πράξης, είτε μέσω της θεωρίας, και το να σκέφτεσαι την αρχιτεκτονική σημαίνει να καταδύεσαι στο δημιουργικό πεδίο και να αρθρώνεις αναλυτικό λόγο για τον σχεδιασμό. Απαιτεί πράξη και την ίδια στιγμή κατανόηση του τι περιλαμβάνει η πράξη αυτή» 122. Η πράξη του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού αφορά όχι μόνο την επιστημονική δραστηριότητα που έχει ως αποκλειστικό στόχο να περιγράψει και να ερμηνεύσει τα στοιχεία του περιβάλλοντος, αλλά και τη στρατηγική, δηλαδή τους νοητικούς χειρισμούς που έχουν ως στόχο την επίλυση του αρχιτεκτονικού προβλήματος. Η σχεδιαστική δραστηριότητα αποτελεί μια ιδιόμορφη απεικονιστική διαδικασία επίλυσης προβλήματος, όπου τα στρατηγική

δεδομένα του προβλήματος αποτελούν το «κτηριολογικό πρόγραμμα» και το ζητούμενο του προβλήματος είναι η πρόταση για τη διαμόρφωση ενός χώρου (οργάνωση, προγραμματική διαμόρφωση). Η οργάνωση των κομβικών αυτών νοητικών χειρισμών που αποσκοπούν στην επίλυση του αρχιτεκτονικού προβλήματος από τον αρχιτέκτονα και η συσχέτισή τους με τα παραδοτέα της κάθε φάσης του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού αποτελούν τη συγκρότηση μιας μεθοδολογίας αρχιτεκτονικού σχεδιασμού αλλά και την τελική σύνθεση της αρχιτεκτονικής μελέτης . Η στρατηγική, η οποία ενσωματώνεται

στη

διαδικασία

του

αρχιτεκτονικού

σχεδιασμού,

θεσμοποιήθηκε κατά την βιομηχανική εποχή, καθώς στις προηγούμενες εποχές σχεδιασμός ήταν ενσωματωμένος στην ίδια την παραγωγή του αντικειμένου. Οι προϋποθέσεις που τέθηκαν στην παραγωγή σχεδίων, στις προδιαγραφές των αρχιτεκτονικών μελετών και στα επιμέρους στάδια των

109

μελετών

αποτύπωσαν

την

βασική

στρατηγική

του

αρχιτεκτονικού

σχεδιασμού η οποία ήδη προϋπήρχε. Η στρατηγική του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, στις σύγχρονες κοινωνίες, ορίστηκε από την προσπάθεια κατάτμησης την συνολικής διαδικασίας σε επιμέρους στάδια, έτσι ώστε να μπορούν να ελεγχθούν τα επιμέρους στάδια της συνθετικής και οικοδομικής πρακτικής123. Ωστόσο, τα αρχιτεκτονικά προβλήματα χαρακτηρίζονται ως τα λιγότερο υποδιαιρέσιμα και ανοικτά ως προς τον αριθμό των 'λύσεων'. Δεν δύναται να υποδιαιρεθούν σε άλλα αυτοτελή υπο-προβλήματα, τα οποία εφόσον επιλυθούν να δώσουν αθροιζόμενα την συνολική λύση του αρχικού σχεδιαστικού προβλήματος, καθώς η τελική απόφαση που αφορά την ολότητα της σύνθεσης βασίζεται σε μια διαισθητική προσέγγιση. Η σχεδιαστικά προβλήματα

αρχιτεκτονική ιδεολογία ενσωματώνεται σε κάθε επιμέρους στάδιο και κατευθύνει

την

γενικότερη

συνθετική

διαδικασία

του

εκάστοτε

αρχιτεκτονικού έργου, ενισχύοντας την αδιαφάνεια και την εσωτερική αντιφατικότητα του φαινομένου του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Η ιδιομορφία των προβλημάτων του σχεδιασμού έγκειται στη φύση και στη σχέση μεταξύ των αποφάσεων124 που λαμβάνονται, καθώς στον τρόπο λήψης

των

αποφάσεων

οποίος

δεν

χαρακτηρίζεται

από

γραμμικότητα125, αλλά από κυκλικότητα, από παλινδρομικότητα και από συνολικότητα.

Μια

απόφαση

συν-προσδιορίζει

προηγούμενες

και

επόμενες αποφάσεις κάνοντας συνεχείς κύκλους και παλινδρομικές κινήσεις, μέχρις ότου προκύψει μια τελική απόφαση που ισορροπεί σε όλες τις κατηγορίες126. Ωστόσο, η τελική ποιότητα μίας αρχιτεκτονικής λύσης εξαρτάται από την ποιότητα των επιμέρους προτεινόμενων λύσεων, που

Τζώνος Π., «Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός. Τι είναι αυτό; O πειρασμός μια θεωρίας», Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου, 1996. 124 Κατηγορίες αποφάσεων: τεχνική & οικονομική πλευρά (αντοχή, οικονομία, λειτουργική πλευρά), αισθητική πλευρά, κοινωνική και ψυχολογική πλευρά. 125 Αρχικά αποφασίζεται η αισθητική του και κατόπιν ο τρόπος κατασκευής του. 126 Τζώνος Π., «Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός. Τι είναι αυτό; O πειρασμός μια θεωρίας», Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου, 1996. 123

110

όμως συνάδουν με μια συνολικά ποιοτική και άρτια λύση (βασισμένη στην αρχιτεκτονική ιδεολογία) που αποδίδεται στην ολότητα του αρχιτεκτονικού έργου. Η κυκλικότητα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού μετασχηματίζεται σε παλινδρομικότητα που χαρακτηρίζεται από επάλληλες συνέχειες οι οποίες λειτουργούν ως συγκροτημένες ιδέες και προθέσεις, οι οποίες κάτω από ένα

ενιαίο

μεθοδολογικό

πλάνο

συντίθενται

και

συσχετίζονται

διαμορφώνοντας την ολότητα των αρχιτεκτονικών έργων.

3.3 Το σχεδιαστικό πρόβλημα «Στη σύνθεση συμβαίνουν τα πάντα συγχρόνως όπως ακριβώς σε ένα παζλ». Τομπάζης, Γράμμα σε έναν νέο αρχιτέκτονα. Ένα αρχιτεκτονικό θέμα είναι ένα πρόβλημα προς επίλυση και το αρχιτεκτονικό έργο είναι η διατύπωση της λύσης του 127. Η δημιουργική ανατροφοδότηση

αρχιτεκτονική λύση δεν είναι μια αυθαίρετη απόφαση που λαμβάνεται μονομιάς, αλλά αποτελεί μια πολυ-παραγοντική, κυκλική, αγχώδης και βασανιστική

διαδικασία,

που

προϋποθέτει

μακρά

διερεύνηση

και

ανατροφοδότηση. Η επίλυση του αρχιτεκτονικού έργου συντελείται μέσω του σχεδιασμού128. Σε κάθε στάδιο της σύνθεσης ο αρχιτέκτονας προτίθεται να λάβει αποφάσεις οι οποίες μετέπειτα μετασχηματίζονται και οδηγούν είτε στον επανακαθορισμό τους, είτε στη συνέχιση στο επόμενο στάδιο της συνθετική διαδικασία

συνθετικής διαδικασίας. Ο αρχιτέκτονας, όταν επιχειρεί για τη λύση του αρχιτεκτονικού προβλήματος ξεκινά, αξιολογεί, επιστρέφει και αποδίδει επιμέρους λύσεις.

Κατέχει τη δεξιότητα να ενσωματώνει τις όποιες

ιδεολογικές του απόψεις σε στρατηγικούς χειρισμούς που αποφέρουν ένα σωστά οργανωμένο και συνθετικά άρτιο αποτέλεσμα, μέσω της 127Φατούρος

Δ., «Νοητικοί χειρισμοί στη διαδικασία λύσεως του αρχιτεκτονικού προβλήματος», Αρχιτεκτονικά Θέματα, (6), σσ. 89-96, 1972. 128Φατούρος Δ., «Ένα συντακτικό της αρχιτεκτονικής σύνθεσης», Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2006.

111

συνθετικής διαδικασίας. Καθότι η αρχιτεκτονική σύνθεση αποτελεί ένα ανοικτό σύστημα που κινείται από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο και πάλι στο συγκεκριμένο, ιδέες, αποφάσεις, προθέσεις λαμβάνονται και επεξεργάζονται παράλληλα προχωρώντας τη σύνθεση προς τη τελική συγκρότηση.

μετασχηματισμών

σύνθεση

ωριμάζει,

προκειμένου

να

περνώντας καταλήξει

από

στο

στάδια

επιθυμητό

αποτέλεσμα129. Διαδικασίες διαχείρισης έργου οι οποίες ενσωματώνουν την κυκλική δομή του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού

(Agile

Project

Management), και

επιτρέπουν στον αρχιτέκτονα μια συνεχή κυκλική μετακίνηση από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο και πάλι στο συγκεκριμένο 130, καθώς τίθενται μικρά ελεγχόμενα βήματα ως σημεία ελέγχου, θεωρούνται ως πιο κατάλληλες που κειμένου να ενσωματώσουν διαδικασίες σύνθεσης, ελέγχου και επανεκτιμήσεων, κατά την διαδικασία διαχείρισης ενός αρχιτεκτονικού έργου131 . Τα προβλήματα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού αποτελούν ανοικτά προβλήματα που δεν έχουν ούτε μονοσήμαντη θέση, ούτε μονοσήμαντη λύση. Επιδέχονται περισσότερες ερμηνείες για την ορθότητα της λύσης τους και έτσι ο εκάστοτε μελετητής, κατά τη διαδικασία του σχεδιασμού δεν γνωρίζει με σιγουριά αν έχει επιλύσει το αρχικό πρόβλημα, καθώς εάν συνεχίσει μπορεί είτε να αναπτυχθεί μια ικανοποιητικότερη λύση από τον ίδιο, είτε να παραχθεί μια καλύτερη λύση από κάποιον άλλο μελετητή. Η

Τζώνος Π., «Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός. Τι είναι αυτό; O πειρασμός μια θεωρίας», Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου, 1996. 130 Johansson M. Y., «Agile project management in the construction industry - An inquiry of the opportunities in construction projects», Διπλωματική εργασία Μεταπτυχιακού, Επιβλέπω καθηγητής: Gustavsson K. T., Department of Real Estate and Construction Management Civil Engineering and Urban Management, Architectural Design and Construction Project Management: Στοκχόλμη, 2012. 131 Owen, R, Koskela, LJ, Henrich, G, Codinhoto, R, «Is agile project management applicable to construction? » στο: 14th Annual Conference of the International Group for Lean Construction, 25-27 July 2006, Ponteficia Universidad Católica de Chile, Santiago, Chile, 2006 129

112

ορθότητα ετερογενών λύσεων μπορεί να εκτιμηθεί διαφορετικά από άλλους μελετητές, αλλά δεν είναι δυνατόν να αποδειχθεί επιστημονικά η ορθότητα μίας λύσης. Νοητικά σύνολα σύνθετων συλλογισμών μετασχηματίζονται σε έννοιες και καταλήγουν στην παραγωγή σύνθετης σκέψης. Μετέπειτα, αναλύονται σε σχεδιαστικές και λεκτικές αναπαραστάσεις των επιμέρους στοιχείων της λύσης, έως ότου να συντελεστεί η αναλυτική περιγραφή και να προσδιοριστούν απεικονιστικά όλες οι λεπτομέρειες. Με αυτόν τον τρόπο, κατά τη συνθετική διαδικασία, ετερογενείς πληροφορίες συγκροτούν και οργανώνουν χαοτικές πληροφορίες σε μια ενιαία κεντρική ιδέα της αρχιτεκτονικής λύσης. Κατά τη συνθετική διαδικασία,

εμπεριέχεται η

διαδικασία της στοχαστικής αναζήτησης του αρχιτέκτονα που συνεχώς αμφιβάλει για το στόχο της, βάζει ερωτήματα, και προχωράει με δισταγμούς που άλλοτε επιβεβαιώνονται και άλλοτε όχι. Σε αυτή τη στοχαστική διαδικασία ενυπάρχει η πολλαπλότητα και η μοναδικότητα της αρχιτεκτονικής σύνθεσης132.

Φατούρος Δ., «Οίκοι Αξιολόγησης & Οίκοι Αρχιτεκτονικής» Συνέντευξη στον Μανώλη Ηλιάκη, MA Architecture & Spatial Culture, online: www.yolkstudio.gr, 2011, ανάκτηση 12/10/2015, 2011. 132

113

Εικόνα 3.5 : Συνθετική διαδικασία: από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο

114

Η πολλαπλότητα των ζητημάτων προς τη λύση ενός προβλήματος, όπως επίσης και η ύπαρξη ενός συστηματικού θεωρητικού υπόβαθρου είναι αυτό που καθορίζει το δημιουργικό έργο ως μια «δημιουργική έρευνα» και δεν χαρακτηρίζεται απλά ως μια αυθαιρεσία. Η αρχιτεκτονική σύνθεση δεν αφορά επιλεκτικά χωρικές ή γεωμετρικές αποφάσεις (συνέχειες ή ασυνέχειες, κλειστά ή ανοικτά σχήματα, ζητήματα του χώρου), αλλά συνολικά τη σύνδεση με την ατομική και συλλογική πραγματικότητα, όπως την

αντιλαμβάνεται

αρχιτέκτονας.

Το

αρχιτεκτονικό

έργο

είναι

πολυπαραγοντικό και θεωρείται ολοκληρωμένο μόνο εφόσον έχουν συμπεριληφθεί όλα τα επιμέρους στοιχεία της διαδικασίας που έχουν σχέση με τη λύση του προβλήματος. Ο αρχιτέκτονας - μελετητής απεικονίζει μια ολότητα όπου ενυπάρχουν οι αποφάσεις και οι προθέσεις του. Οι διαφορετικές και ετερογενείς αποφάσεις του αρχιτέκτονα απεικονίζονται εφόσον αποτυπωθούν και σχεδιαστούν οι επιμέρους νοητικοί χειρισμοί, οι ιδέες και οι επιμέρους αποφάσεις που εμπλέκονται στη συνθετική διαδικασία. Η πολλαπλότητα των λύσεων και η μοναδικότητα της τελικής απόφασης αναπαρίστανται σχεδιαστικά σε μια ζωτική τελική σύνθεση 133. Η

συνθετική

ποιότητα

της

τελικής

σύνθεσης

εξαρτάται

από

τη

συνολικότητα και τον τρόπο με τον οποίο έχουν μεταφερθεί οι απαιτήσεις των πελατών στον μελετητή. Το σχεδιαστικό πρόβλημα τίθεται στον μελετητή με τη μορφή λεκτικού κώδικα, ενώ η λύση παρουσιάζεται από τον μελετητή με τη μορφή οπτικού σχεδιαστικού κώδικα. Στόχος της διαδικασίας του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού είναι με την ολοκλήρωση της μελέτης όχι μόνο να έχει επιτευχθεί ο μετασχηματισμός του συνόλου των λεκτικών στοιχείων σε υλικά απεικονισμένα σχεδιαστικά στοιχεία, αλλά και η άρτια απεικονιστική μεταφορά των απαιτήσεων των πελατών σε συνθετικές προτάσεις από τον αρχιτέκτονα. Η ετερογένεια που παρατηρείται μεταξύ

Φατούρος Δ., «Οίκοι Αξιολόγησης & Οίκοι Αρχιτεκτονικής», Συνέντευξη στον Μανώλη Ηλιάκη, MA Architecture & Spatial Culture, online: www.yolkstudio.gr, ανάκτηση 12/10/2015, 2011. 133

115

του τρόπου, με τον οποίο τίθενται τα ζητούμενα στον μελετητή, και του τρόπου με τον οποίο ζητούνται από τον μελετητή οι λύσεις, αποτελεί μια συνθήκη

που

αναφέρεται

σε

δομικά

στοιχεία

συσχέτισης

του

αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και της μεταφοράς δεδομένων, ή της επικοινωνίας134.

134

Φατούρος Δ., 2011, οπ.αν.

116

Εικόνα 3.6: Φύση σχεδιαστικής δραστηριότητας-αρχιτεκτονική ιδεολογία

117

Στη διαδικασία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού υφίσταται ένας συνεχής μετασχηματισμός των μη παραστατικών προγραμματικών στοιχείων του προβλήματος σε κατ' αρχάς επιμέρους απεικονιστικά στοιχεία, και στη συνέχεια σε γενικότερες συλλήψεις και κωδικοποιήσεις λύσεων. κώδικας απεικόνισης

Οι

απαιτήσεις των πελατών μεταφέρονται στον αρχιτέκτονα -μελετητή μέσω του λεκτικού κώδικα, ενώ ο μελετητής αποδίδει τις συνθετικές λύσεις με απεικονιστικό τρόπο σε σχεδιαστικό κώδικα (γραμμικά σχέδια σύνθεσης, σκίτσα). Κατά τη μεταφορά των λεκτικών απαιτήσεων των πελατών σε απεικονιστικές

απαιτήσεις,

πολλές

φορές

παρατηρείται

απώλεια

δεδομένων, γεγονός που οδηγεί στην σύνταξη αναπαραστατικών λύσεων που δεν βασίζονται στο σύνολο των απαιτήσεων και χαρακτηρίζονται από ανεπάρκεια 135.

3.4 Η αρχιτεκτονική αναπαράσταση Η αρχιτεκτονική από τη φύση της, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το ζήτημα της αναπαράστασης, καθώς τα σχεδιαστικά της εργαλεία απεικονίζουν τις εποχικά μεταβαλλόμενες ιδέες του αρχιτέκτονα.

Η αναπαράσταση

περιλαμβάνει εργαλεία και τεχνικές τα οποία δεν είναι ανεξάρτητα από το κοινωνικό, οικονομικό και τεχνολογικό πλαίσιο εντός του οποίου ενυπάρχει η αρχιτεκτονική. Η πορεία εξέλιξης των τεχνικών αναπαράστασης στην αρχιτεκτονική είναι κάθε άλλο παρά γραμμική και αναδεικνύει την πορεία της εξέλιξης της αρχιτεκτονικής σκέψης και των αξιών που την καθορίζουν. Ετερογενείς κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και τεχνολογικές συνθήκες ορίζουν το αντικείμενο του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού ανά εποχή και επηρεάζουν τις βασικές απόψεις και πεποιθήσεις των αρχιτεκτόνων σχετικά με την αρχιτεκτονική δημιουργία 136.

Τζώνος Π., «Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός. Τι είναι αυτό; O πειρασμός μια θεωρίας», Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου, 1996. 136 Herbert D., «Study Drawings: Their properties as a Graphic Medium», Journal of Architectural Education, (41), 2, Χειμώνας, σσ. 26-38, 1988 135

118

Το αρχιτεκτονικό σχέδιο ορίζεται ως το αναπαραστατικό μέσο της αρχιτεκτονικής

και

συνιστά

ένα

καθολικό

τρόπο

έκφρασης

και

επικοινωνίας ιδεών, απαρτίζοντας ένα τμήμα μίας συνεχούς αλυσίδας. Η αρχιτεκτονική ιδέα, το ίδιο το σχέδιο ως γλώσσα της αρχιτεκτονικής 137 και το κτήριο ως η εφαρμογή του αποτελούν τους επιμέρους κρίκους της σύνθεσης138. Η αλληλουχία της απεικονιστικής διαδικασίας χαρακτηρίζει την αρχιτεκτονική ως μια συνεχή, αυτοτελή και κυκλική διαδικασία. Κάθε πράξη σχεδιασμού περιλαμβάνει μια σειρά από διαδοχικά βήματα, με τα οποία συγκροτείται ο αρχιτεκτονικός χώρος και καθορίζει την αρχιτεκτονική ως μια ολότητα. « […]προτιμώ να μιλάω από το να σχεδιάζω. Το σχέδιο είναι πιο γρήγορο και αφήνει λιγότερο χώρο για ψέματα[…]» Le Corbusier. Η έννοια της αναπαράστασης σχετίζεται με την απόδοση μίας πραγματικότητας, αλλά και μίας ερμηνείας ενός αντικειμένου. Λειτουργεί ως ένα μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στην ιδέα και την υλοποίηση.

Οι

αναπαραστάσεις στην αρχιτεκτονική δεν αφορούν στην πιστή απόδοση της πραγματικότητας, αλλά αποτελούν συμβάσεις για την απόδοση μιας οπτικοποιημένης πληροφορίας. Πρόσθετα, δεν αφορούν μόνο τη σχηματική απόδοση μίας μελλοντικής μορφής, αλλά αποτελούν και μεταφορείς πληροφορίας. Κατ΄επέκταση, η αναπαράσταση αντιμετωπίζει την ίδια την αρχιτεκτονική ως ένα σύστημα επικοινωνίας ή ως ένα φορέα μηνυμάτων. Ο αρχιτέκτονας επιλέγει συγκεκριμένα μέσα και τεχνικές με τα οποία διαμορφώνει μια δική του αναπαραστατική πραγματικότητα. Η Η τέχνη της οικοδόμησης απαρτίζεται από το γραμμικό σχέδιο και την κατασκευή. (Leon Battista Alberti, 1988, De Re Aedificatoria). H σημασία και ο σκοπός του γραμμικού σχεδίου είναι να αποτυπώνει, να αποδίδει και να οριοθετεί με ένα ορθό και ξεκάθαρο τρόπο την εικόνα ενός κτηρίου. Το γραμμικό σχέδιο αποδίδει τη μορφή. Τα μέσα αναπαράστασης της αρχιτεκτονικής είναι: γραμμικά σχέδια :κάτοψη -όψη - τομή, λεπτομέρειες, σκίτσα, διαγράμματα, αξονομετρικά σχέδια, προπλάσματα, προοπτικά σχέδια 138 Vidler A., «Diagrams of Diagrams: Architectural Abstraction and Modern Representation Anthony Vidler Representations», (72), Φθινόπωρο, σσ. 1-20, http://iris.nyit.edu/~rcody/Thesis/Readings/Anthony-Vidler-Diagrams-of-DiagramsArchitectural.pdf, ανάκτηση 25/11/2015, 2000. 137

119

επιλεγείσα χρήση των συμβάσεων δεν είναι αντικειμενική, αλλά υπόκειται στην υποκειμενικότητα του κάθε αρχιτέκτονα, η

οποία αφορά τις

καταβολές του αρχιτέκτονα, την πορεία σκέψης του, αλλά και τα τρίτα πρόσωπα που εμπλέκονται στο έργο (ομάδα έργου, χρήστες, συνεργάτες, κατασκευαστές, εργολάβοι). Οι επιλογές αυτές υπαγορεύονται επίσης και από τις αρχιτεκτονικές

αξίες της εποχής.

Ο εκάστοτε

τρόπος

αναπαράστασης διαμορφώνει έναν προσωπικό τρόπο έκφρασης, όπου αντανακλώνται οι θέσεις του κάθε αρχιτέκτονα139. Τα ίδια τα εργαλεία αναπαράστασης συντελούν στη δημιουργία συμβάσεων, οι οποίες επηρεάζουν την αρχιτεκτονική σκέψη. O Evans αυτοτέλεια

επισημαίνει ότι από την περίοδο της κλασικής αρχιτεκτονικής και μετά οι τεχνικές ανaπαράστασης δεν συντελούσαν μόνο στην εφαρμογή του σχεδιασμού αλλά συγκροτούσαν ένα συνολικό πλαίσιο καθοδήγησής του140. Τα αναπαραστατικά μέσα της αρχιτεκτονικής ορίζονται ως τα εργαλεία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, που βοηθούν στην διαμόρφωση μίας αρχιτεκτονικής ιδέας, αποτυπώνουν μια ήδη διαμορφωμένη σύλληψη μίας ιδέας, και την μεταφέρουν, μέσω των αρχιτεκτονικών μέσων αναπαράστασης, στην τελική αρχιτεκτονική πρόταση. Το αρχιτεκτονικό έργο δεν διαμορφώνεται ξαφνικά συνολικά και αυτόματα σε μια στιγμή με τη σύλληψη μίας ιδέας. Τα σχέδια λειτουργούν ως βοηθητικά στοιχεία για την τελική διαμόρφωση μίας ιδέας από τη σύλληψή της. Αυτό χαρακτηρίζει την

αρχιτεκτονική

δημιουργία

ως

μια

αυτοτελή

διαδικασία

που

αναπτύσσεται και ολοκληρώνεται με τη βοήθεια των αναπαραστατικών μέσων141.

Vidler A., 2000, oπ.αν. Evans R., «Architectural Projection» στο Blau E., Kaufman E., (eds) 'Architecture and its Image: Four centuries of Architectural Representation works from the Canadian Centre for Architecture, Montreal: Canadian Centre for Architecture, σσ.19-35, https://arch2281sp14.files.wordpress.com/2014/01/evans-1989-architectural-projection.pdf, ανάκτηση 01/02/2016, 1989. 141 Τροβά Β., Μανωλίδης Κ., Παπακωνσταντίνου Γ. (επιμέλεια), (2006): «Η αναπαράσταση ως όχημα αρχιτεκτονικής σκέψης», Βόλος: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2006. 139 140

120

Οι τεχνικές αναπαράστασης, εκτός από μηχανισμοί απεικόνισης του χώρου λειτουργούν και ως μέσα διαμόρφωσης της αρχιτεκτονικής σκέψης κατά τη διαδικασία του σχεδιασμού. Η αναπαράσταση αποτελεί βασικό εργαλείο σκέψης για τον αρχιτέκτονα, καθώς δημιουργεί το περιβάλλον εντός του οποίου αναπτύσσεται ο συνθετικός συλλογισμός142. Οι τεχνικές και τα εργαλεία αναπαράστασης που επιλέγει κάθε φορά ο αρχιτέκτονας δημιουργούν σύνθετος συλλογισμός

ένα

διαφορετικό

περιβάλλον,

εντός

του

οποίου,

αρχιτέκτονας επεξεργάζεται την πρότασή του αποσκοπώντας στην μετάδοση

μίας

ολοκληρωμένης

σχεδιαστικής

πληροφορίας.

Οι

σχεδιαστικές απεικονίσεις ορίζονται ως τμηματικές αναπαραστάσεις του χώρου, που πολλές φορές περιγράφουν μη φανερές αντιστοιχίες με την αρχιτεκτονική που προκύπτει από διαισθητικά στοιχεία. Κάθε σύστημα αναπαράστασης λειτουργεί ως ένας κώδικας επικοινωνίας, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει μια πρόθεση, η οποία ορίζει τους συσχετισμούς και τις παραδοχές που συνθέτουν την τελική αρχιτεκτονική πρόταση 143. Η διαισθητική συνθήκη περιορίζεται και μετασχηματίζεται σε μια έλλογη διαδικασία με νοηματική αλληλουχία, καθώς το πνεύμα του αρχιτέκτονα βελτιώνεται και ωριμάζει. Η έννοια της αναπαράστασης στην αρχιτεκτονική, εγείρει πολλά ζητήματα ετερογένειας ανάλογα με το πρίσμα υπό το οποίο προσεγγίζονται 144. Διακρίνεται στην απεικονιστική (depictive) αναπαράσταση, η οποία αφορά την εξωτερική όψη των αντικειμένων και στην κανονιστική ετερογένεια

αναπαράσταση, η οποία αφορά την επικοινωνία ανάμεσα στους αρχιτέκτονες και τους κατασκευαστές. Ανάλογα με τον αποδέκτη της αναπαράστασης, ο D. Herbert διακρίνει την ίδια αναπαράσταση, ανάμεσα στα

προσωπικά

σχέδια

διερεύνησης

(σκίτσα,

διαγράμματα)

που

Leatherbarrow D., «Showing what otherwise hides itself», Harvard Design Magazine, (9), Φθινόπωρο, σσ. 51-52, 1998. 143 Frascari M., Hale J., Starkey B., (2007): «From models to Drawing: Imagination and Representation in Architecture», Λονδίνο: Routledge, 2007. 144 Leatherbarrow D., «Showing what otherwise hides itself», Harvard Design Magazine, (9), Φθινόπωρο, σσ. 51-52, 1998. 142

121

πραγματοποιεί ο αρχιτέκτονας για εσωτερική επεξεργασία και στα πιο 'δημόσια' σχέδια (σχέδια παρουσίασης, φωτορεαλιστικά, γραμμικά, αξονομετρικά) τα οποία αφορούν την επικοινωνία μίας αρχιτεκτονικής πρότασης σε τρίτους (Εικόνα 3.7: Σχεδιαστικές απεικονίσεις)145.

Herbert D., «Study Drawings: Their properties as a Graphic Medium», Journal of Architectural Education, (41), 2, Χειμώνας, σσ. 26-38, 1988 145

122

α. The Guggenheim Museum Bilbao. Ελεύθερο σκίτσο

β. The Guggenheim Museum Bilbao. τελικό σχέδιο

Εικόνα 3.7 Σχεδιαστικές απεικονίσεις: a. The Guggenheim Museum Bilbao. Ελεύθερο σκίτσο β. The Guggenheim Museum Bilbao. τελικό σχέδιο 123

τελική

διατύπωση

της

αρχιτεκτονικής

πρότασης,

μέσω

ενός

αναπαραστατικού μέσου, δεν ορίζεται ως μια τεχνική αναγκαιότητα του αρχιτέκτονα, αλλά ως ένας τρόπος σκέψης και απεικόνισης του χώρου. Η αρχιτεκτονική αναπαράσταση συντελεί στον υποκειμενικά πληρέστερο επιστημονικό, συνθετικό και κατασκευαστικό έλεγχο των αρχιτεκτονικών ιδεών, συγκεντρώνει

τις

εννοιολογικές

δομές

του

οικοδομήματος,

προσδίδει νοηματοδότηση και αναφέρεται σε ένα τελικά υλοποιημένο αρχιτεκτονικό έργο, που απεικονίζει τις βασικές αντικειμενικές τάξεις οργάνωσης και κατασκευής του χώρου. Η αρχιτεκτονική αναπαράσταση τοποθετείται χρονικά ανάμεσα στην αρχιτεκτονική σκέψη και στην αρχιτεκτονική δημιουργία και λειτουργεί ως ένα ενδιάμεσο μεταβατικό στάδιο146.

Εικόνα 3.8: Διάγραμμα αρχιτεκτονική σκέψη - αρχιτεκτονική δημιουργία

Τροβά Β., Μανωλίδης Κ., Παπακωνσταντίνου Γ. (επιμ.) «Η αναπαράσταση ως όχημα αρχιτεκτονικής σκέψης», Βόλος: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2006. 146

124

3.5 Συμπεράσματα H αρχιτεκτονική προτίθεται να κατασκευάσει τους τόπους όπου ζουν οι άνθρωποι, τεκμηριώνοντας με θεωρία, ιδεολογικές προθέσεις και φιλοσοφικές προεκτάσεις την αρχιτεκτονική και εμπλουτίζοντας την αρχιτεκτονική δημιουργία με ζωή. Η αρχιτεκτονική σύνθεση δεν είναι ένα αποτέλεσμα αλλά και μια διαδικασία αρχιτεκτονικής δημιουργίας μοντέλων κατοίκησης που διαμορφώνουν

τρόπους ζωής και εμπεριέχουν

προθέσεις και νοηματοδοτήσεις. Η καίρια σημασία της κατανόησης της αρχιτεκτονικού σχεδιασμού στην αρχιτεκτονική πράξη αποτελεί τον κύριο λόγο ανάλυσης των θεωρητικών συνισταμένων του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και υλοποίησης. Η ανάγκη για την ουσιαστική κατανόηση των γραμμών και των λέξεων που περιέχονται στην αρχιτεκτονική, όπως επίσης και των κύριων συνιστωσών του έργου, όχι μόνο των μορφολογικών αλλά και των συνθετικών και εννοιολογικών αποτελεί τον κύριο λόγο ανάλυσης του θεωρητικού υπόβαθρου, εντός του οποίου υλοποιούνται τα αρχιτεκτονικά έργα. Ο διττός ρόλος των αρχιτεκτονικών σχεδίων βρίσκεται ανάμεσα στην ιδέα του αρχιτέκτονα, τη σύνθεση και την υλοποίησή της. Στο διάστημα αυτό πραγματοποιείται μια υποκειμενική μετάφραση της ιδέας, μέσω της αναπαράστασης, τη σύνθεση και κατόπιν στην ύλη, η οποία βασίζεται στη δομή και τη χρήση των μέσων αναπαράστασης. Προθέσεις του αρχιτέκτονα διαμορφώνουν την αρχιτεκτονική ιδέα, κατά τη σύνθεση (σχέδια

διερεύνησης)

και

απεικονίσεις

στα

σχέδια

παρουσίασης

επικοινωνούν τη συνθετική ιδέα στην ομάδα έργου και υλοποίησης. Η άρτια μεταφορά των απαιτήσεων σε συνθετικές ιδέες και από συνθετικές ιδέες σε σχέδια παρουσίασης αποτελεί μια πρόκληση για το σύγχρονο αρχιτέκτονα, καθώς καθορίζει το τελικό επίπεδο του υλοποιημένου αρχιτεκτονήματος.

125

αποτελεσματική

διαχείριση

της

διαδικασίας

του

αρχιτεκτονικού

σχεδιασμού δημιουργεί μια πρόκληση και μια ευκαιρία για τους σύγχρονους αρχιτέκτονες. Η διαχείριση πολύπλοκων ομάδων έργου με ετερογενή χαρακτηριστικά και η επίλυση πολύπλοκων συνθετικών διεργασιών, μέσα σε ένα συγκροτημένο πλαίσιο που επιτρέπει αλλά και μεγιστοποιεί τη δημιουργικότητα,

αποτελεί το στόχο μίας σύγχρονης

αρχιτεκτονικής.

126

Κεφάλαιο 4: Οργάνωση της αρχιτεκτονικής μελέτης

Στην αρχιτεκτονική, η αναπαράσταση αποτελεί μια γραφική απεικόνιση, αλλά και ένα μέσο υλοποίησης του αντικειμένου της. Η συστηματοποίηση της αναπαράστασης και συγκροτούν

την

η μεθόδευση της θεωρητικής σκέψης,

οργάνωση

της

διαδικασίας

του

αρχιτεκτονικού

σχεδιασμού. Η καταγραφή των επιμέρους σταδίων του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και η ταξινόμηση τους σε μία οργανωμένη τάξη, συνιστούν την συγκρότηση μιας συστηματικής μεθοδολογίας οργάνωσης των βημάτων που ακολουθούνται από την έναρξη έως την ολοκλήρωση ενός έργου,

και

αποτελούν

τα

ξεχωριστά

στάδια

οργάνωσης

μιας

αρχιτεκτονικής μελέτης. Σε αυτό το κεφάλαιο εξετάζονται οι φάσεις οργάνωσης της αρχιτεκτονικής μελέτης και η συσχέτισή τους με τα στάδια του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Επιχειρείται μία ιστορική αναδρομή, όπου παρουσιάζονται οι διαδοχικές φάσεις εξέλιξης των μοντέλων οργάνωσης της αρχιτεκτονικής μελέτης από το παρελθόν έως σήμερα. Περιγράφονται τα διάφορα πρότυπα οργάνωσης στο εξωτερικό και στην Ελλάδα και παρατίθενται συγκριτικά στοιχεία που αναδεικνύουν διαφοροποιήσεις και ομοιότητες. Εξετάζεται η μεθόδευση της ίδιας της διαδικασίας του σχεδιασμού και ο συσχετισμός της με τη διαδικασία σχεδιασμού και υλοποίησης των αρχιτεκτονικών έργων. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός αναλύεται ως μια κυκλική συνθετική διαδικασία, η οποία καθορίζει τις παραμέτρους που οδηγούν ένα αρχιτεκτονικό έργο στον σχεδιασμό και την ολοκλήρωση του, αλλά και ως μια μεθοδολογία οργάνωσης των επιμέρους σταδίων του.

129

4.1 Στάδια αρχιτεκτονικού σχεδιασμού: ιστορικά δεδομένα, οργάνωση διαδικασίας, παρελθοντικοί, σύγχρονοι ορισμοί Ανατρέχοντας σε ιστορικά δεδομένα, παρόλο που υπάρχει η αντίληψη ότι η διαδικασία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού αποτελεί ένα αντικείμενο που πρόσφατα147 έχει αρχίσει να μελετάται ωστόσο, έχει μελετηθεί αρκετά κατά το παρελθόν148. Ιστορικά στοιχεία αποδίδουν την ενασχόληση του Βιτρουβίου με τον καθορισμό της έννοιας του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, λεπτομερή στοιχεία αναφέρουν ότι το σχέδιο από την αρχή την σύλληψής του (Leοn Batista Alberti) ποτέ δεν χρησιμοποιήθηκε ως ένα απλό εργαλείο καταγραφής του χώρου, αλλά αποτέλεσε ένα θεωρητικό κατασκεύασμα, με απώτερο στόχο να ανάγει την αρχιτεκτονική από τεχνική (craft), σε επιστήμη και σε ελεύθερη τέχνη. Έτσι, η αρχιτεκτονική μετεξελίχθηκε σε μια νέα θεωρητική κατασκευή και συνδέθηκε με τον Alberti ως διανοούμενο, ο οποίος προέβαλε τον εξωτερικό κόσμο μέσα από την επιφάνεια του χαρτιού149. Σύμφωνα με τον Βιτρούβιο, ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός ορίζεται ως μία κρίσιμη διαδικασία επιλογής επιμέρους στοιχείων που στόχο έχει τη δημιουργία μίας ενιαίας ολότητας. Για τη διαδικασία ανάπτυξης του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, σύμφωνα με τον Filarete150 ακολουθούνται τέσσερα διαδοχικά στάδια: οι αναλογίες - οι γραμμές, τα προπλάσματα το κτήριο, λειτουργούν όλα ως συνέχειες με κάθε ξεχωριστό βήμα να περιέχει

την

προβολή

ενός

επιπλέον

βαθμού

ωριμότητας

της

αρχιτεκτονικής ιδέας151. Με αυτό τον ορισμό, εισάγεται η απόδοση συνθετικών ποιοτικών χαρακτηριστικών στην αρχιτεκτονική ιδέα, η έννοια μιας αναπτυσσόμενης σύνθεσης και της δημιουργίας.

Μόλις στα τέλη του περασμένου αιώνα. Lawson B., «The Art of the Process», London: RlBA, 1993. 149 Perez -Gomez A., Pelletier L., «Architectural Representation and the Perspective Hinge», 2η έκδοση, Cambridge: MIT Press, 1997. 150 Filarete ή διαφορετικά Antonio di Pietro Averlino. 151 Perez -Gomez A., Pelletier L., 1997, οπ.αν. 147 148

130

Ο Μ. Laugier (1753) περιέγραψε τη διαδικασία του σχεδιασμού ως μια διαδικασία επίλυσης προβλήματος. Κατά τη διαδικασία της επίλυσης του αρχιτεκτονικού προβλήματος προηγείται η αποσύνθεση, ακολουθεί η επίλυση των επιμέρους στοιχείων του προβλήματος και η ανασύνθεση των επιμέρους λύσεων σε μία ολοκληρωμένη αρχιτεκτονική λύση 152. Ο Le Corbusier περιγράφει τη διαδικασία σχεδιασμού ως μια συνεχή διαδικασία αποσύνθεσης και ανασύνθεσης που περιλαμβάνει μια γραμμική διαδοχική ακολουθία που συγκροτείται από την περιγραφή των αναγκαίων λειτουργιών, τη διαμόρφωση των προτύπων σχεδιασμού και τέλος την ανασύνθεση αυτών σε μια ενσωματωμένη μορφολογική ολότητα 153. Ο

Μ.

Asimow

ολοκληρωμένο σχεδιασμού,

επιχειρώντας καθορισμό

διαχωρίζει

την

ένα της

επιπλέον

βήμα

διαδικασίας

ενιαία

του

γραμμικότητα

προς

ένα

πιο

αρχιτεκτονικού των

εργασιών

δημιουργώντας δύο βασικές γραμμικές διαδικασίες, μία οριζόντια και μία κάθετη δομή λήψης αποφάσεων154. Η κάθετη δομή περιλαμβάνει διαδοχικές δραστηριότητες, κατανεμημένες σε φάσεις και η οριζόντια δομή περιλαμβάνει μια κυκλική δομή λήψης αποφάσεων, κοινή σε όλα τα βήματα.

Oρθολογική μέθοδος. Lang J., «Creating Architectural Theory: The Role of the Behavioral Sciences in Environmental Design» New York: Van Nostrand Reinhold Company, 1987. 154 Asimow M., «Introduction to Design», New Jersey: Prentice-Hall,1962. 152 153

131

Εικόνα 4.1: Μοντέλο διαδικασίας αρχιτεκτονικού σχεδιασμού

132

Ως βήματα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού από τον M. Asimow (1962) ορίζονται τα εξής: M. Asimow (1962) Αρ. Σταδίου

Φάσεις Έργου

Ανάλυση

Σύνθεση

Αξιολόγηση

Βελτιστοποίηση

Αναθεώρηση

Εφαρμογή

Πίνακας 4.1 : Bήματα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού

133

Στο Imperial College, διεξήχθη το πρώτο συνέδριο με θεματολογία «περί των μεθόδων του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού» όπου καταγράφηκαν και θεσμοθετήθηκαν τα στάδια του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού από τον Broadbent, τα οποία σύμφωνα με τα αποτελέσματα του συνεδρίου ορίστηκαν στα εξής155:

Broadbent (1962) Αρ.

Φάσεις Έργου

Σταδίου

Ανάλυση

Σύνθεση

Αξιολόγηση

Πίνακας 4.2: Bήματα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού - Imperial College

Broadbent G., «Design in Architecture: Architecture and the Human Sciences», UK: John Wiley and Sons, 1973. 155

134

Το 1963, o L. Archer

156

προτιθέμενος να ορίσει αναλυτικότερα τα στάδια

του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού δημιούργησε ένα νέο λεπτομερέστερο διάγραμμα που ξεχώριζε τις διακριτές φάσεις του Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού αναλύοντας τα επιμέρους στάδια ως εξής: Archer (1963) Αρ. Σταδίου

Φάσεις Έργου

Ανάλυση

1.1

Εκπαίδευση

1.2

Προγραμματισμός

1.3

Συλλογή στοιχείων

Δημιουργία

2.1

Ανάλυση

2.2

Σύνθεση

2.3

Ανάπτυξη

Υλοποίηση

3.1

Επικοινωνία της λύσης

Πίνακας 4.3: Bήματα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού

Archer L. B., «Systematic Method for Designers», στο Developments in Design Methodology, επιμ. Nigel Cross, 57-82. Chichester: John Wiley & Sons, 1963. 156

135

Στο μοντέλο του L. Archer (1962) η κάθε φάση είναι ξεχωριστή και τα επιμέρους στάδια δεν αλληλοεπιδρούν και δεν αλληλοκαλύπτονται. Σε αυτό τον ορισμό, η κάθε επιμέρους φάση και το κάθε στάδιο πρέπει να ολοκληρωθεί, έτσι ώστε να μπορεί να προχωρήσει στο επόμενο στάδιο η διαδικασία του σχεδιασμού157. H γραμμικότητα της ακολουθίας αποτελεί ένα εμπόδιο προς την απρόσκοπτη συνέχεια της διαδικασίας, καθώς ζητήματα που προκύπτουν σε επιμέρους βήματα καθυστερούν τη λήψη μιας απόφασης και εν συνεχεία την πορεία ολόκληρου του έργου. Σε αυτό το μοντέλο εισάγεται μια παράλληλη ακολουθία από στάδια που επιχειρούν να περιγράψουν αναλυτικότερα το περιεχόμενο των επιμέρους βημάτων.

Mahmoodi Α., «The Design Process in Architecture: A Pedagogic Approach using interactive thinking», The University of Leeds, UK, Μεταπτυχιακή εργασία, Σεπτέμβριος 2001. 157

136

Archer (1963) Αρ.

Φάσεις Έργου

Περιεχόμενο Φάσεων

Σταδίου

Αναλυτική Φάση

Δημιουργική Φάση

Φάση Υλοποίησης

Ανάλυση

1.1

Εκπαίδευση

Παρατήρηση

1.2

Προγραμματισμός

Μέτρηση

1.3

Συλλογή στοιχείων

Αιτιoλόγηση

Δημιουργία

2.1

Ανάλυση

Αξιολόγηση

2.2

Σύνθεση

Κρίση

2.3

Ανάπτυξη

Απόφαση

Υλοποίηση

3.1

Επικοινωνία της

Υλοποίηση

λύσης

Πίνακας 4.4: Bήματα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού

137

Εικόνα 4.2: Μοντέλο απεικόνισης σταδίων αρχιτεκτονικού σχεδιασμού: παράλληλες δραστηριότητες (Jones: 1963).

138

Ο C. Jones (1963) ορίζει τη διαδικασία του σχεδιασμού ως μία μέθοδο επίλυσης συγκρούσεων ανάμεσα στη λογική ανάλυση και τη δημιουργική σκέψη και εισάγει τη χρήση διαγραμμάτων κατά τη διαδικασία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμό. Διατυπώνεται η έννοια του προγραμματισμού (architectural programming) στη σύνθεση και μέσω της ανάπτυξης διαγραμμάτων οργανώνονται και συντίθενται σχεδιαστικά και χωρικά στοιχεί, αλλά και καταγράφονται τα λειτουργικά και προγραμματικά δεδομένα. Εισάγεται η αλληλεπίδραση μεταξύ των επιμέρους σταδίων και εφαρμόζεται η παράλληλη υλοποίηση δραστηριοτήτων και λήψη αποφάσεων, ακόμη

και

μεταξύ των βημάτων που ανήκουν σε

διαφορετικές φάσεις158.

Jones C., «A Method of Systematic Design», Conference on Design Methods, Oxford: Pergamon, 1963. 158

139

Jones (1963) Αρ. Σταδίου

Φάσεις Έργου

Εντοπισμός Ιδέας

Εντοπισμός προβλήματος Ανάπτυξη ιδέας

Συλλογή απαιτήσεων

Συλλογή

και

ανάλυση

απαιτήσεων

Ανάπτυξη πρότασης

Συνθετική διαδικασία Επίλυση προβλημάτων

Αξιολόγηση

Αξιολόγηση λύσεων

Δράση

Βελτιστοποίηση λύσης Επικοινωνία

Πίνακας 4.5: Bήματα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού - Jones (1963)

140

Την ίδια εποχή ο D. Thornley (1963) αναπτύσσει ένα νέο μοντέλο, εισάγοντας για πρώτη φορά τη διαδικασία συλλογής δεδομένων ως μια ξεχωριστή διαδικασία και αποδίδοντας ιδιαίτερη σημασία στη συλλογή συλλογή απαιτήσεων

απαιτήσεων των πελατών. Η άρτια συλλογή απαιτήσεων και η μετέπειτα συνολική και οργανωμένη καταγραφή και αποτύπωσή τους στην αρχιτεκτονική μελέτη, αποτελεί ένα κρίσιμο στοιχείο που αφορά τη συνολική αρτιότητα

της

προγραμματικά

αρχιτεκτονικής δεδομένα

που

μελέτης,

καθώς

αποτελούν

τη

καταγράφονται βάση

μιας

τα

άρτιας

διαδικασίας της υλοποίησης. Μία ολοκληρωμένη καταγραφή και ανάλυση απαιτήσεων μπορεί να οδηγήσει στην ορθή επίλυση του αρχιτεκτονικού προβλήματος159.

Thornley, D.G., «Design Method in Architectural Education» στο: C. Jones and D.G. Thomley ed. Conference on Design Methods. Oxford: Pergamon, 1963. 159

141

Τα στάδια της διαδικασίας σχεδιασμού είναι τα εξής: Thornley (1963) Αρ. Σταδίου

Φάσεις Έργου

Συλλογή δεδομένων

Δημιουργία γενικής ιδέας και μορφής

2.1

Βασικός σκοπός του έργου

2.2

Σχέση του κτηρίου με τον 'κάτοικο'

2.3

Η σχέση του κτηρίου με το κοινωνικό περιβάλλον

2.4

Η σχέση του κτηρίου με το φυσικό περιβάλλον του.

2.5

Καθορισμός Οικονομικών παραμέτρων

2.6

Αρχικός καθορισμός χωρικών σχέσεων του έργου

2.7

Αρχικός καθορισμός κατασκευαστικών σχέσεων

2.8

Αρχικός καθορισμός μορφής

Τελική απόδοση μορφής

3.1

Τελική απόδοση χωρικών σχέσεων του έργου

3.2

Τελική απόδοση δομής.

3.3

Ανάπτυξη των αρχιτεκτονικών αξιών του έργου.

Ολοκλήρωση και παρουσίαση τελικού έργου

Πίνακας 4.6: Bήματα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού - Thornley (1963)

142

Η μέθοδος του D. Thornley (1963), αποτέλεσε τη βάση για την οργάνωση της προτεινόμενης διαδικασίας σχεδιασμού (Management Handbook Process of design) του RIBA (Royal Institute of British Architects). Το 1991 δημιουργήθηκε το πρώτο Σχέδιο Εργασίας (Plan of Work) όπου περιγράφεται και θεσμοθετείται για πρώτη φορά η προτεινόμενη διαδικασία

σχεδιασμού

αρχιτεκτονικού έργου.

και

της

διαχείρισης

υλοποίησης

ενός

Αποτύπωσε ένα κοινό πλαίσιο οργάνωσης και

διαχείρισης των κτιριακών έργων, το οποίο υιοθετήθηκε όχι μόνο στη Βρετανία αλλά και σε πολλές άλλες χώρες. Το Σχέδιο Εργασίας (Plan of Work) χρησιμοποιήθηκε ευρέως τόσο ως ένας χάρτης περιγραφής διαδικασιών, αλλά και ως ένα εργαλείο δημιουργίας σημείων αναφοράς και διαχείρισης των σταδίων εργασίας για την καθοδήγηση βέλτιστων πρακτικών σε τεχνικά έργα160.

160

RIBA, «Handbook of Architectural Practice and Management», London: RIBA, 1991.

143

Τα στάδια που έχουν αρχικά θεσμοθετηθεί, περιγράφονται ως εξής: RIBA - Management Handbook (1991)

Διαδικασία σχεδιασμού

Εργασίες

Προγραμματισμός

Σύντομη περιγραφή του έργου, περιγραφή προγράμματος

Έννοια, μορφή-εύρημα,

Γενική Μελέτη

αξιολόγηση 3.

Ανάπτυξη έργου

Ανάπτυξη σχεδίων έργου

Βελτίωση και ολοκλήρωση

Προτάσεις βελτίωσης

του έργου

Πίνακας 4.7: Management Handbook - RIBA

144

Παράλληλα, το RIBA(Royal Institute of British Architects) εισήγαγε το σχέδιο εργασίας θεσμοθετώντας μία προτεινόμενη ακολουθία πράξεων για την εκπόνηση του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, αλλά και της υλοποίησης του αρχιτεκτονικού έργου. Στο RIBA Σχέδιο Εργασίας (Plan of Work) περιγράφεται η προτεινόμενη ακολουθία εργασιών, η οποία αποτελεί σχεδόν μία ολοκληρωμένη βάση για το μοντέλο που χρησιμοποιείται σήμερα για την οργάνωση του σχεδιασμού και της διαχείρισης της υλοποίησης. Το Σχέδιο Εργασίας (Plan of Work) σήμερα αποτελεί μία θεσμοποιημένη διαδικασία που ανανεώνεται και προσαρμόζεται κάθε φορά με τα νέα δεδομένα161.

161

RIBA, «Handbook of Architectural Practice and Management», London: RIBA, 1991.

145

Το Σχέδιο Εργασίας (Plan of Work)που αναπτύχθηκε από το RIBA (Royal Institute of British Architects) το 1991, διαρθρώνεται ως εξής:

RIBA – Σχέδιο Εργασίας - Plan of Work (1991) 1.

Έναρξη έργου (Inception)

Σκοπιμότητα έργου (Feasibility)

Προσχέδια προτάσεων (Outline proposals)

Σχεδιασμός έργου (Scheme design)

Σχεδιασμός λεπτομερειών (Detail design)

Σχεδιασμός επι μέρους στοιχείων έργου (Production information)

Καθορισμός

ποσοτήτων,

οικονομικών

στοιχείων

(Bills

quantities) 8.

Δημιουργία προσφορών (δημοπράτηση)(Tender action)

Χρονικός προγραμματισμός έργου (Project planning)

10.

Εργασίες υλοποίησης/κατασκευής (Operations on site)

11.

Ολοκλήρωση έργου (Completion)

12.

Ανατροφοδότηση/αξιολόγηση (Feeedback)

Πίνακας 4.8: Plan of Work -RIBA (1991)

146

Ένα αντίστοιχο πρότυπο μοντέλο έχει δημιουργήσει το Αμερικανικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτόνων, AΙA(American Institute of Architects), στις Ηνωμένες Πολιτείες, το οποίο περιγράφει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό ως μια διαδικασία με διακριτές διαδοχικές φάσεις. Ο C. Alexander ορίζει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό ως επίλυση ενός προβλήματος. Το μοντέλο του C. Alexander (1964) διαχωρίζει την αρχιτεκτονική πράξη σε δύο κύριες φάσεις: την ανάλυση και τη σύνθεση. Στη φάση της ανάλυσης αποσυντίθεται το κύριο πρόβλημα σε μικρότερα επιμέρους ανεξάρτητα προβλήματα, στα οποία αποδίδεται μια ιεραρχία και επιλύεται το κάθε πρόβλημα ως μία ανεξάρτητη μονάδα, τα οποία όμως εφόσον συντεθούν αποτελούν μία ενιαία λύση του αρχιτεκτονικού προβλήματος. Η διαδικασία του

σχεδιασμού

συντίθεται

μέσω

της

επιλυμένης

ολότητας

του

αρχιτεκτονικού προβλήματος162.

Alexander C., «Notes on the Synthesis of Form», Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1964. 162

147

Σύμφωνα με τον J. Lang (1987) τα κύρια στάδια του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού διαχωρίζονται στα εξής: Lang (1987) Φάση 1.

Προγραμματισμός (Intelligence)

Σχεδιασμός (Design)

Αξιολόγηση (Choice)

Κατασκευή (Implementation)

Αξιολόγηση πληρότητας (Post-implementation)

Δημοσίευση σχεδιασμού (Evaluation)

Πίνακας 4.9: AΙA Στάδια αρχιτεκτονικού σχεδιασμού & διαχείρισης υλοποίησης (Lang: 1987)

148

Τα προτεινόμενα βήματα, σύμφωνα με το μοντέλο του J. Lang, παρουσιάζονται στο ακόλουθο διάγραμμα όπου απεικονίζεται μια διαδραστικότητα μεταξύ των επιμέρους αποφάσεων και σταδίων, εισάγοντας μαζί με την ευελιξία και το στοιχείων των χρονικών καθυστερήσεων στην πορεία του έργου. Ωστόσο, το μοντέλο έχει συγκροτηθεί για ένα φυσικό και κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου λαμβάνονται οι αποφάσεις, αναπαράγοντας κατά κάποιο τρόπο τη φυσική ροή ενός έργου. Μία κριτική του μοντέλου αφορά τη γραμμική αλληλουχία μεταξύ των σταδίων, καθώς κάθε στάδιο ολοκληρώνεται και μπορεί να προχωρήσει στο επόμενο μόνο εφόσον έχει ολοκληρωθεί το προηγούμενο 163.

Εικόνα 4.3: Μοντέλο διαδικασίας σχεδιασμού: διαδραστικότητα (Lang: 1987).

Lang J., «Creating Architectural Theory: The Role of the Behavioral Sciences in Environmental Design» New York: VanNostrand Reinhold Company, 1987. 163

149

Ο G. Broadbent (1995) αργότερα εισάγει ένα μοντέλο που αποφεύγει τις κριτικές του μοντέλου του Lang, καθώς δεν βασίζεται στη γραμμική αλληλουχία. Ο αρχιτέκτονας, μπορεί να ξεκινήσει το σχεδιασμό σε οποιαδήποτε σημείο του μοντέλου αλλά και να προχωρήσει στην επόμενη φάση, ενώ δεν έχει ολοκληρωθεί η προηγούμενη. Το μοντέλου του G. Broadbent μπορεί χρησιμοποιείται σαν ένας χάρτης κατά τη διάρκεια του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού164.

Εικόνα 4.4: Μοντέλο διαδικασίας σχεδιασμού - environmental model, (Broadbent: 1995).

Broadbent G., «Architectural Education», στο: Martin Pearce and Maggie Toy, εκδ. Educating Architects. London: Academy, 1995. 164

150

Σύμφωνα με την D. Duerk (1993) η διαδικασία σχεδιασμού περιλαμβάνει τα ακόλουθα έξι βήματα, στα οποία περιέχονται και οι αναλυτικές περιγραφές των σταδίων 165:

ΑΙΑ (1993) Duerk

Φάση

Περιγραφή φάσης

Προ-σχεδιασμός

προγραμματισμός, μελέτη σκοπιμότητας, master plan.

Σχηματικός σχεδιασμός

ανάπτυξη προκαταρκτικής ιδέας και προθέσεων για το έργο

Σχεδιασμός

αρχιτεκτονικά σχέδια

Κατασκευαστικά

κατασκευαστικές λεπτομέρειες

έγγραφα 5.

Διοίκηση κατασκευής

επίβλεψη κατασκευής, αναθεωρήσεις επίβλεψης

Δημοσίευση

αξιολόγηση λειτουργικότητας,

σχεδιασμού

εγχειρίδια χρήσης,

Πίνακας 4.10: AΙA Διαδικασία αρχιτεκτονικού σχεδιασμού

Duerk D. P., «Architectural Programming: Information Management for Design», New York: Van Nostrand Reinhold, 1993. 165

151

Εικόνα 4.5: Διαδικασία σχεδιασμού: Κυκλική διασύνδεση - Ανάλυση, σύνθεση & αξιολόγηση (Duerk, 1993)

152

H D. Duerk, με αυτό το μοντέλο εισάγει την έννοια της αλληλεπίδρασης μεταξύ της σύνθεσης και της αξιολόγησης. Αναφέρει ότι ένας καλός σχεδιασμός δεν ακολουθεί την ανάλυση, αλλά δίνει έμφαση στους στόχους και τις έννοιες του σχεδιασμού, καθώς και στις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των εννοιών και των στόχων. H D. Duerk αποδίδει μία κυκλική διασύνδεση μεταξύ των δραστηριοτήτων, χωρίς να θέτει προτεραιότητες. Η συνέχεια και η κυκλικότητα που εισάγονται στη μεθοδολογία οργάνωσης του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού αποτελούν έννοιες οι οποίες χαρακτηρίζουν και την ίδια τη μεθοδολογία της σύνθεσης, γεγονός που συγκροτεί μία πράξη ενοποίησης μεταξύ της διαδικασίας του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και της μεθοδολογίας οργάνωσης. Εισάγει την έννοια του αρχιτεκτονικού προγραμματισμού ως μία κρίσιμη έννοια για την εξέλιξη του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Η D. Duerk ορίζει τον αρχιτεκτονικό προγραμματισμό ως μία διαδικασία της διαχείρισης των πληροφοριών, προκειμένου να συγκροτηθεί ο σωστός όγκος διαθέσιμης πληροφορίας του έργου στα στάδια της διαδικασίας που ορίζεται κάθε φορά. Ο συσχετισμός και συνδυασμός των απαιτήσεων και των λύσεων, έτσι ώστε να ληφθούν αποφάσεις οι οποίες συγκλίνουν στη βέλτιστη διαμόρφωση του σχεδιασμού του κτηρίου 166. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται τα κύρια στοιχεία ιστορικής εξέλιξης των διαδικασιών του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού εντασσόμενο σε ένα γενικό μοντέλο πέντε βημάτων.

Duerk D. P., «Architectural Programming: Information Management for Design», New York: Van Nostrand Reinhold, 1993. 166

153

Πίνακας 4.11: Πίνακας ιστορικής εξέλιξης διαδικασιών αρχιτεκτονικού σχεδιασμού (εντός του γενικού μοντέλου των πέντε βημάτων)

154

Οι ορισμοί των μοντέλων συντελούν στη δημιουργία μιας αρχικής λίστας με στοιχεία που αφορούν το σχεδιασμό μιας άρτιας μεθοδολογίας αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Ωστόσο τα μοντέλα που είχαν αναπτυχθεί έως τότε κρίνονται γενικά ως ανεπαρκή για να απεικονίσουν την πολύπλοκη φύση της διαδικασίας του σχεδιασμού. Οι περισσότερες προσεγγίσεις ιεραρχούν γραμμικά τις δραστηριότητες, δίχως να αποδίδουν σημασία στη

σύνθεση

μιας

ολότητας

που

προέρχεται

από

παράλληλες

δραστηριότητες και που μπορεί να ενισχύσει την δημιουργική διαδικασία. Με

την

υιοθέτηση

δημιουργικότητα

του

μιας

γραμμικής

αρχιτέκτονα

μεθοδολογίας

περιορίζεται,

εργασίας,

καθώς

μέσω

η της

διαδικασίας περιορίζεται η ελευθερία του χρόνου και του τρόπου, με τον οποίο αντιμετωπίζεται ένα σχεδιαστικό πρόβλημα. Τα μοντέλα γραμμικής ιεράρχησης παρουσιάζουν ζητήματα αυστηρής οριοθέτησης του αρχιτέκτονα, γεγονός που περιορίζει την αναγκαία δημιουργική ελευθερία, εντός μιας δομημένης διαδικασίας σχεδιασμού. Έτσι, δεν θεωρείται σκόπιμη η υιοθέτηση ενός μοντέλου αρχιτεκτονικού σχεδιασμού

που

ακολουθεί

μία

γραμμική

ιεράρχηση,

καθώς

οι

αρχιτέκτονες χρειάζεται, να διατηρούν μια δημιουργική ελευθερία εντός μιας δομημένης διαδικασίας σχεδιασμού που θέτει όρια. Ο σχεδιασμός από τη φύση του δεν είναι μια αυστηρά διαδοχική διαδικασία, αλλά αποτελεί μια διαδικασία συνθετική, κυκλική, συνεχής και πολύπλοκη. Μια γραμμική ιεράρχηση διαδικασιών δεν εμπεριέχει την ευελιξία που χρειάζεται ο δημιουργικός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός 167. Η υιοθέτηση και χρήση μιας διαδικασίας συνεχούς και κυκλικής που προσαρμόζεται στην ίδια την συνθετική διαδικασία, αποτελεί την προτεινόμενη μέθοδο εργασίας για τον αρχιτέκτονα. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο ένας αρχιτέκτονας επιλέγει να υιοθετήσει μια σχεδιαστική διαδικασία και να εφαρμόσει στην πράξη τις διαδικασίες του αρχιτεκτονικού Lang J., «Creating Architectural Theory: The Role of the Behavioral Sciences in Environmental Design» New York: VanNostrand Reinhold Company, 1987. 167

156

σχεδιασμού, αποτελεί ένα προσωπικό θέμα για τον κάθε αρχιτέκτονα, το οποίο διαφοροποιείται αναλόγως το έργο και τον τρόπο που επιλέγει να κάνει πράξη τη σύλληψη της ιδέας του. Διαφορετικοί αρχιτέκτονες έχουν διαφορετικές αξίες και απόψεις για την πορεία του σχεδιασμού και οργάνωσης της ίδιας της διαδικασίας. Κάθε φορά, ο αρχιτέκτονας οφείλει να σκιαγραφήσει ένα λογικό σύστημα οργάνωσης, όπου τα στοιχεία του περιβάλλοντος, συνδέονται με παρελθοντικές

δικές

του

εμπειρίες

και

αναζητήσεις,

και

εφόσον

συνδυαστούν με συγκεκριμένες προθέσεις, μπορούν να αποφέρουν ένα καλό συνθετικό αποτέλεσμα. Η κατανόηση και άρτια αποτύπωση των αναγκών των πελατών αποτελεί ένα κρίσιμο στοιχείο οργάνωσης της διαδικασίας του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, για τους σύγχρονους αρχιτέκτονες. Οι διαισθητικές μέθοδοι σχεδιασμού πολλές φορές δεν καταφέρνουν να αποσυνθέσουν την πολυπλοκότητα των σημερινών συνθετικών

προβλημάτων

και

να

οργανώσουν

μια

συστηματική

μεθοδολογία οργάνωσης της λύσης. Η εφαρμογή μιας οργανωμένης συνεχούς και κυκλικής μεθοδολογίας σχεδιασμού, η οποία δεν αποκλείει τη δημιουργικότητα των αρχιτεκτόνων, αλλά παράλληλα θέτει όρια και οργανώνει τη συνθετική δημιουργία συνθέτοντας μεθοδολογικές επιλύσεις πολύπλοκων σχεδιαστικών προβλημάτων, αποτελεί την προτεινόμενη μεθοδολογία εργασίας για το σύγχρονο αρχιτέκτονα.

4.2 RIBA - AIA : Μοντέλα οργάνωσης Οι σύγχρονες μέθοδοι που έχουν υιοθετηθεί από τα Ινστιτούτα αρχιτεκτόνων του Ηνωμένου Βασιλείου και των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, συγκροτούν μεθόδους εργασίας που εμπεριέχουν ευελιξία προσαρμογής στις σύγχρονες απαιτήσεις μιας διαδικασίας σύνθεσης και υλοποίησης ενός αρχιτεκτονικού έργου.

157

Το Πλάνο Εργασίας (Plan of Work) του RIBA έχει τροποποιηθεί και ενημερωθεί σε βάθος χρόνου, προκειμένου να απεικονίζει τις αλλαγές στη διαδικασία σχεδιασμού, την οργάνωση, τις μεταβαλλόμενες στρατηγικές, καθώς και τις αλλαγές στο ρυθμιστικό καθεστώς. Το Πλάνο Εργασίας (Plan of Work) (RIBA 2013) αντανακλά τις βασικές αρχές ενός σύγχρονου αρχιτεκτονικού έργου με μία σύγχρονη στρατηγική που μπορεί και προσαρμόζεται

στην εποχή ραγδαίων αλλαγών και οργανώνει τη

διαχείριση του σχεδιασμού. Στο νέο Πλάνο Εργασίας (Plan of Work) του RIBA ενσωματώνονται βιώσιμες αρχές σχεδιασμού, προωθείται μια ολοκληρωμένη συνεργασία μεταξύ των μελών της ομάδας έργου και παρέχεται η ευελιξία προσαρμογής στις εκάστοτε προσεγγίσεις των πελατών αναλόγως του μεγέθους και του βαθμό πολυπλοκότητας του κάθε έργου168.

4.2.1 RIBA Tο Πλάνο Εργασίας (Plan of Work) του RIBA αποτελεί ένα σύγχρονο πρότυπο μοντέλο όπου περιγράφονται οι βασικές εργασίες που απαιτούνται για την ολοκλήρωση ενός αρχιτεκτονικού τεχνικού έργου. Στο Πλάνο Εργασίας (Plan of Work) οργανώνεται η διαδικασία του σχεδιασμού, της κατασκευής, της συντήρησης και της λειτουργίας των τεχνικών

έργων

σε

οκτώ

βασικά

στάδια

εργασίας.

Επιπλέον,

περιγράφονται λεπτομερώς τα καθήκοντα, οι αρχιτεκτονικές εργασίες και τα παραδοτέα που απαιτούνται σε κάθε στάδιο. Τα στάδια μπορεί να τροποποιούνται και να

επικαλύπτονται, έτσι ώστε να ανταποκρίνονται

καλύτερα στις συγκεκριμένες ανάγκες του κάθε έργου. Το Πλάνο Εργασίας (Plan of Work) δεν αποτελεί έναν απόλυτο οδηγό, αλλά ένα πρότυπο, όπου περιγράφονται τα κύρια στάδια εργασίας τα οποία προσαρμόζονται στο εκάστοτε έργο. Αποτυπώνει μια συνεχή κυκλική διαδικασία όπου

168

RIBA, «Plan of Work 2013: Consultation document», London: RIBA, 2013

158

περιγράφονται τα βήματα του σχεδιασμού, της κατασκευής, της συντήρησης και της λειτουργίας ενός αρχιτεκτονικού τεχνικού έργου 169. Το Πλάνο Εργασίας (Plan of Work) του RΙΒΑ (2013) που χρησιμοποιείται σήμερα, μετά από πενήντα τροποποιήσεις, περιλαμβάνει ένα μεγάλο φάσμα έργων διαφορετικών ειδών και μεγεθών και χαρακτηρίζεται από ευελιξία, καθώς προσαρμόζεται στις ετερογενείς ανάγκες του κάθε έργου. Σύμφωνα με τo RIBA, (Royal Institute of British Architects) η διαδικασία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και υλοποίησης διακρίνεται σε οκτώ στάδια:

169

RIBA, «Plan of Work 2013: Consultation document», London: RIBA, 2013

159

Εικόνα 4.6: RIBA Plan of Work (2013)

160

Εικόνα 4.7: RIBA Plan of Work (2013) – Στάδια

161

Εικόνα 4.8: RIBA Plan of Work (2013) - Εργασίες σε στάδια

162

Στάδιο 0: Στρατηγικός καθορισμός (Strategy): Το Στάδιο 0 είναι ένα νέο στάδιο που έχει εισαχθεί στη διαδικασία και περιλαμβάνει τη δημιουργία μιας σύντομης αρχικής στρατηγικής σχεδιασμού. Καθορίζεται το πεδίο του έργου, προτείνονται εναλλακτικές λύσεις και λαμβάνονται οι απαιτήσεις του πελάτη. Το Στάδιο 0 περιλαμβάνει όλες τις συζητήσεις, σκέψεις και τη σχετική έρευνα που οδηγεί στην απόφαση για την κατασκευή ενός νέου έργου. Σε αυτή τη φάση τo έργο ορίζεται και αξιολογείται προτού δημιουργηθεί μια λεπτομερής περιγραφή. Προσδιορίζονται οι απαιτήσεις του πελάτη και οι βασικές απαιτήσεις του έργου. Συγκροτείται η ομάδα του έργου, δημιουργείται το αρχικό πλάνο του έργου, καταρτίζεται ο προϋπολογισμός και το χρονοδιάγραμμα. Στάδιο 1: Προετοιμασία και περίληψη (Brief). Επιδιώκεται ο καθορισμός του γενικού πλαισίου, του στόχου, των επιθυμητών αποτελεσμάτων, των χωρικών απαιτήσεων, της ομάδας έργου και του ρόλου των μελών της. Καταρτίζεται μια σύντομη περιγραφή του έργου, καθορίζονται οι στόχοι συμπεριλαμβανομένων των στόχων ποιότητας, καταρτίζεται το πλάνο βιωσιμότητας, ο προϋπολογισμός του έργου, και η μελέτη σκοπιμότητας. Κατανέμονται οι ρόλοι στην ομάδα έργου και δημιουργείται μια προτεινόμενη ομάδα και τέλος δημιουργείται το πλάνο αντιμετώπισης κινδύνων (risk assessment) όπου καταρτίζεται το πλάνο αξιολόγησης κινδύνων. Επανεξετάζεται το πρόγραμμα του έργου και εγκρίνεται το πλάνου του έργου. Στάδιο 2: Συγκρότηση ιδέας του έργου (Concept Design). Περιγράφεται το γενικό πεδίο εφαρμογής και ο εννοιολογικός σχεδιασμός του έργου. Αναπτύσσεται η ιδέα του έργου και περιγράφεται η σημασία της με μια σειρά σκίτσων, σχεδίων και κειμένων.

Περιγράφονται οι βασικές

προδιαγραφές του έργου, καθορίζονται οι βασικές συνιστώσες και οι στρατηγικές και καταρτίζεται η προκαταρκτική μελέτη κόστους. Αποδίδεται

163

ο σχηματικός σχεδιασμός και καθορίζονται οι επιθυμητές λειτουργίες. Αναπτύσσονται

τα

οικοδομικά

σχέδια

και

τα

οικοδομικά

σχέδια

λεπτομερειών. Δημιουργούνται οι στρατηγικές σχεδιασμού και διαχείρισης υλοποίησης, καθορίζεται η χρονική διάρκεια του έργου και επανεξετάζεται το πλάνο κόστους. Καταρτίζεται η τελική σύντομη περιγραφή του έργου και δημιουργείται η κατασκευαστική στρατηγική. Αναπτύσσεται το σχέδιο Υγείας & ασφάλειας και επανεξετάζεται το πλάνο αξιολόγησης κινδύνων. Στάδιο 3: Ανάπτυξη Σχεδιασμού (Developed design). Αναπτύσσονται περαιτέρω τα αρχιτεκτονικά και οικοδομικά σχέδια του έργου. Αναθεωρείται το πλάνο κόστους. Γίνεται προετοιμασία των προδιαγραφών κόστους και αναπτύσσεται το σχέδιο υγείας

& ασφάλειας. Δημιουργείται η

κατασκευαστική στρατηγική και ευθυγραμμίζεται με το κόστος και τον προϋπολογισμό του έργου. Ελέγχεται η διαδικασία αλλαγών του έργου. Στάδιο 4: Ολοκλήρωση σχεδίων του έργου (Technical Design). Τα σχέδια συμπληρώνονται και ολοκληρώνονται. Προετοιμάζονται τα τεχνικά σχέδια, ολοκληρώνονται όλα τα

αρχιτεκτονικά, στατικά και οικοδομικά σχέδια

καθώς και τα σχέδια λεπτομερειών. Καταρτίζονται τα επεξηγηματικά σχέδια όλων των επιμέρους απαραίτητων στοιχείων που αφορούν τους υπεργολάβους. Επανεξετάζεται το πλάνο αξιολόγησης κινδύνων και αναθεωρείται και επικαιροποιείται το πλάνο του έργου. Αξιολογείται η κατασκευαστική στρατηγική και αναθεωρείται το σχέδιο Υγείας

ασφάλειας. Oλοκληρώνονται όλες οι πτυχές του σχεδιασμού εκτός από θέματα που τίθενται (on-site) κατά την κατασκευή και προσδιορίζονται όλες οι επιμέρους υποχρεώσεις των υπεργολάβων του έργου. Στάδιο 5: Κατασκευή (Construction). Στο στάδιο αυτό διενεργείται η ανέγερση, η κατασκευή και η επίβλεψη του έργου. Ολοκληρώνονται οι κατασκευές στο πεδίο του εντός και εκτός του εργοταξίου. Γίνεται η διαχείριση του κατασκευαστικού συμβολαίου και προδιαγράφονται

164

τακτικές επισκέψεις στο πεδίο του έργου. Αναθεωρείται το σχέδιο Υγείας & ασφάλειας. Στάδιο 6: Κατασκευή & παράδοση του έργου (Handover and Closeout). Ολοκληρώνεται η κατασκευή και παραδίδεται το έργο. Ολοκληρώνεται το κατασκευαστικό συμβόλαιο και γίνονται προτάσεις για τη μελλοντική χρήση και λειτουργία του έργου. Στάδιο 7: Σε λειτουργία (In use). Το τελευταίο στάδιο αποτελεί ένα νέο στάδιο που έχει εισαχθεί στη διαδικασία και αποσκοπεί στην αξιολόγηση της λειτουργίας του κτηρίου σύμφωνα με το προδιαγεγραμμένο πρόγραμμα λειτουργιών. Αξιολογείται η λειτουργία του έργου μετά την παράδοση και γίνεται αναθεώρηση των λειτουργιών του έργου170. Τα

επιμέρους

στάδια,

οι

βασικές

εργασίες

παρουσιάζονται στον συγκεντρωτικό πίνακα:

170

Το ίδιο

165

και

τα

παραδοτέα

Πίνακας 4.12: RIBA Plan of Work (2013)

166

155

H αλληλουχία που περιγράφει τα βήματα οργάνωσης της μεθοδολογίας της αρχιτεκτονικής μελέτης σε σχέση με τα στάδια του σχεδιασμού και της υλοποίησης του έργου περιγράφονται παρακάτω πίνακες:

168

Εικόνα 4.9: RIBA Πλάνο Εργασίας: διαδικασίες (Plan of Work strategic diagram 2013).

169

Εικόνα 4.10: RIBA Πλάνο Εργασίας (Plan of Work strategic diagram 2013)

170

Εικόνα 4.11: RIBA Plan of Work (2013): Στάδια εργασίας αρχιτεκτονικού σχεδιασμού σε σχέση με το υλοποιημένο έργο

171

Πίνακας 4.12: RIBA Plan of Work (2013)

172

Πίνακας 4.12: RIBA Plan of Work (2013): η ανάλυση 173

4.2.2 ΑΙΑ (American Institute of Architects) To Αμερικάνικο Ινστιτούτο Αρχιτεκτόνων περιέγραψε μια προτεινόμενη βέλτιστη μεθοδολογική ακολουθία αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Kαθιέρωσε έξι πρότυπα στάδια του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, τα οποία συσχέτισε με τα αντίστοιχα παραδοτέα της κάθε φάσης, όπως περιγράφονται παρακάτω171:

AIA, «Defining the Architect’s Basic Services», American Institute of Architects(AIA): New York Βest Practices, 2015. 171

174

Εικόνα 4.12: Στάδια εργασίας αρχιτεκτονικού σχεδιασμού σε σχέση με το υλοποιημένο έργο, HMH Architectures & Interiors σύμφωνα με την AIA

173

Φάση 0: Προκαταρκτική μελέτη

(Conceptual design, Pre- design,

Programming). Σε αυτή τη φάση ορίζονται τα κριτήρια για να καταρτιστεί η ιδέα του έργου. Στόχος: Καθορισμός της βασικής ιδέας του έργου. Παραδοτέα: Σκίτσα ιδεών, διαγραμματικά σχέδια. Φάση 1: Σχηματικός σχεδιασμός (Schematic Design Phase, Preliminary Design Phase). Στη φάση του σχηματικού σχεδιασμού ο αρχιτέκτονας καθορίζει τα προγραμματικά δεδομένα του έργου. Περιγράφεται εφαρμογής

και

εννοιολογική

οντότητα

το γενικό πεδίο του

έργου,

συμπεριλαμβανομένης της κλίμακας και των σχέσεων μεταξύ των δομικών στοιχείων. Καθορίζονται οι χωρικές σχέσεις των χώρων, χωρίς ιδιαίτερη λεπτομέρεια και αναπτύσσεται η γενική ιδέα του έργου. Καθορίζονται οι στόχοι του έργου, οι απαιτήσεις και οι απαιτούμενες λειτουργίες, βάση απαιτήσεων. Υπολογίζονται τα τετραγωνικά που απαιτούνται για την κάλυψη των απαιτούμενων λειτουργιών και οποιαδήποτε άλλα στοιχεία που συμβάλλουν στην επίτευξη των στόχων του έργου. Κατά τη διάρκεια του σχηματικού σχεδιασμού, ο αρχιτέκτονας συνήθως δημιουργεί σχεδιαστικά προσχέδια υπό τη μορφή σκίτσων και εγγράφων τα οποία απεικονίζουν την κεντρική ιδέα καθώς και τις κύριες έννοιες του σχεδιασμού. Τα αρχικά σχέδια περιγράφουν και καθορίζουν χωρικές τις σχέσεις, την κλίμακα και τη μορφή του έργου. Κατά τη σχηματική φάση, ο αρχιτέκτονας ερευνά το πεδίο και τις απαιτήσεις του έργου και τις προσαρμόζει στα απαιτούμενα δεδομένα. Στο τέλος αυτής της φάσης έχει παραχθεί ένα τελικό σχέδιο που αποτυπώνει τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του έργου. Στόχος: Χρησιμοποιώντας τις ιδέες που έχουν καθοριστεί στη φάση του προ-σχεδιασμού, διερευνώνται εναλλακτικές έννοιες και λύσεις.

174

Παραδοτέα : Σχηματική αποτύπωση σχεδίου του έργου, σκίτσα ιδέας και βασικών εννοιών του έργου, τοπογραφικό, κατόψεις, όψεις, τομές με γενικές διαστάσεις. Εκτίμηση κόστους 172. Φάση 2: Ανάπτυξη Σχεδιασμού (Design Development). Ανάπτυξη και σύνθεση των σχεδίων. Σε αυτή τη φάση αναπτύσσονται τα σχέδια που έχουν παραχθεί κατά τη φάση του σχηματικού σχεδιασμού. Ορίζεται το έργο, τα χαρακτηριστικά του, ο σκοπός και η λειτουργικότητα του.

Μέσω μιας διαδικασίας

προγραμματισμού γίνεται μια διερεύνηση των αναγκών των 'μελλοντικών κατοίκων' και προσδιορίζονται οι τελικές λύσεις. Επιλέγεται η τελική λύση η οποία

ολοκληρώνεται

όταν

συμφωνηθούν

οι

τελικές

λύσεις

και

δημιουργούνται τα σχέδια που οδηγούν στη κατασκευή, όπως επίσης και τα σχέδια κατασκευαστικών λεπτομερειών, όπου αναφέρονται και τα υλικά. Στόχος: Να αναπτυχθεί και να ολοκληρωθεί ο σχεδιασμός του έργου. Με το πέρας αυτής της φάσης έχουν ληφθεί οι περισσότερες σχεδιαστικές αποφάσεις. Παραδοτέα: Πλήρη σχέδια με πλήρη διαστάσεις και υλικά, τοπογραφικό, κάτοψη, τομή με γενικές διαστάσεις, όψεις, υλικά. Επανεκτίμηση και οριστικοποίηση κόστους κατασκευής. Λεπτομέρειες παραθύρων και θυρών και άλλες κατασκευαστικές λεπτομέρειες και προδιαγραφές υλικών. Φάση

Δημιουργία

κατασκευαστικών

εγγράφων

(Construction

Document). Αποτελεί τη φάση της δημιουργίας του συνόλου των κατασκευαστικών εγγράφων που περιγράφουν τα τεχνικά χαρακτηριστικά του έργου. Τα σχέδια που είχαν εγκριθεί στην προηγούμενη φάση αναπτύσσονται περαιτέρω, και εισάγεται κάθε πρόσθετη λεπτομέρεια. Αναπτύσσονται και 172

Το ίδιο.

175

ολοκληρώνονται τα έγγραφα

που προσδιορίζουν με ακρίβεια τις

απαιτήσεις κατασκευής του έργου. Τα πλήρη σχέδια, οι λεπτομερείς προδιαγραφές, οι κατασκευαστικές λεπτομέρειες και οι προδιαγραφές υλικών και ο τρόπος τοποθέτησής τους, προδιαγράφονται σε αυτή τη φάση. Εκτελείται η τελική εκτίμηση κόστους του έργου, από τους εργολήπτες. Στόχος: Προετοιμασία του συνόλου των τεχνικών εγγράφων και σχεδίων που ορίζουν τις απαιτήσεις για την κατασκευή του έργου και η λήψη απαραίτητων εγκρίσεων. Παραδοτέα: Πλήρη ολοκληρωμένα σχέδια που περιλαμβάνουν όλες τις απαραίτητες κατασκευαστικές πληροφορίες. Τοπογραφικά, κατόψεις, όψεις, σχέδια λεπτομερειών, τρισδιάστατα σχέδια με υλικά, τρισδιάστατες απεικονίσεις λεπτομερειών. Στο σύνολο των σχεδίων αναγράφεται το πλήρες κόστος και παρέχονται όλες οι απαραίτητες πληροφορίες που είναι απαραίτητες για την κατaσκευή του έργου. Οριστικοποιείται το κόστος κατασκευής. Φάση 4: Φάση προσφορών ή διαπραγματεύσεων (Construction Bidding). Το πρώτο βήμα αυτής της φάσης είναι η προετοιμασία της προσφοράς προκειμένου

να

ανευρεθούν

οι

υποψήφιοι

ανάδοχοι

για

την

δημοπράτηση. Η προσφορά περιλαμβάνει τις οδηγίες προς τους υποψηφίους, και περιγράφει τη συμφωνία Αναθέτουσας Αρχής εργολάβου. Ο Ανάδοχος (κανονικά με τη βοήθεια του αρχιτέκτονα) αξιολογεί τις προσφορές και επιλέγει την πιο συμφέρουσα προσφορά. Πριν υπογραφεί η κατασκευαστική σύμβαση εφαρμόζονται τυχόν προσαρμογές στην τιμή και άλλες εκπτώσεις που έχουν δοθεί από τον εργολάβο. Το τελικό βήμα αποτελεί η ανάθεση της σύμβασης στον επιλεχθέντα υποψήφιο.

176

Στόχος: Επιλογή αναδόχου για την κατασκευή του έργου. Παραδοτέα: Το τελικό παραδοτέο είναι η κατασκευαστική σύμβαση, η οποία μόλις υπογραφεί μπορεί να ξεκινήσει η κατασκευή του έργου. Φάση 5: Διαχείριση συμβάσεων (Contract Administration). Η φάση της διαχείρισης συμβάσεων και της επίβλεψης ξεκινά με την υπογραφή της αρχικής κατασκευαστικής σύμβασης και ολοκληρώνεται όταν αποπληρώνεται το έργο. Κύρια ευθύνη του αρχιτέκτονα κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης αποτελεί επίβλεψη του έργου. Το έργο συνήθως έχει προδιαγραφεί με αρκετή λεπτομέρεια στις προηγούμενες φάσεις, έτσι ώστε ο ανάδοχος μπορεί να κατασκευάσει το έργο που έχει σχεδιαστεί. Ρόλος του αρχιτέκτονα σε αυτή τη φάση είναι να συντονίζει το κατασκευαστικό έργο προκειμένου να ελαχιστοποιήσει τις αποκλίσεις μεταξύ του σχεδιασμένου και του πραγματοποιημένο έργου. Στόχος του αρχιτέκτονα είναι η προδιαγραφές

κατασκευή του έργου όπως έχει περιγραφεί στις

εντός

του

κόστους

και

του

χρονοδιαγράμματος.

Επεξηγηματικά σχέδια και σκίτσα διευκρινίζουν και αποσαφηνίζουν λεπτομέρειες του έργου που δεν έχουν αποσαφηνιστεί στα έγγραφα των προηγούμενων φάσεων. Σε ιδιωτικά έργα, ο αρχιτέκτονας οφείλει να προσαρμόσει το σχέδιο σε αλλαγές που προκύπτουν, προσαρμόζοντας παράλληλα τυχόν χρεώσεις. Στόχος: Επίβλεψη της κατασκευής του έργου αποσκοπώντας στη γενική συμμόρφωση με τα κατασκευαστικά έγγραφα. Παραδοτέο: Ένα ολοκληρωμένο επιτυχές έργο173. Τα δύο πρότυπα (RIBA, AIA) οργάνωσης της αρχιτεκτονικής μελέτης, που περιγράφονται παραπάνω, αποτελούν τη βάση, πάνω στην οποία έχουν συσταθεί οι διαδικασίες οργάνωσης αρχιτεκτονικών μελετών και στις

173

Το ίδιο.

177

υπόλοιπες χώρες. Τα πρότυπα εκτός της οργάνωσης διαδικασίας σχεδιασμού, δηλαδή της μεθοδολογικής οργάνωσης των επιμέρους σταδίων του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και υλοποίησης, λαμβάνουν υπόψη και τις ρυθμιστικές και νομοθετικές διαδικασίες των χωρών. Έχουν προσαρμοστεί στα δεδομένα τις εκάστοτε χώρας, προκειμένου να συγκροτούν

χρήσιμα

πρότυπα

διαδικασιών

που

μπορούν

να

ακολουθήσουν οι αρχιτέκτονες για την διευκόλυνσή τους. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν είτε ως πρότυπα μια συνέχειας διαδικασιών, είτε ως πρότυπα 'λεξικά' για την επίλυση αποριών.

4.3 Η οργάνωση της αρχιτεκτονικής μελέτης Απόρροια των γενικών προτύπων που έχουν περιγραφεί αποτελεί η διαδικασία

οργάνωσης

της

αρχιτεκτονικής

μελέτης.

Τα

βήματα

οργάνωσης του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού προκύπτουν από την περιγραφή των βασικών σταδίων των διεθνών προτύπων. Η οργάνωση της αρχιτεκτονικής μελέτης δεν αποτελεί μια μεθόδευση του ίδιου του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, δηλαδή της διαδικασίας που οδηγεί στη λύση του αρχιτεκτονικού προβλήματος, αλλά μια συστηματοποίηση του τρόπου, με τον οποίο η προτεινόμενη λύση διατυπώνεται στην αρχιτεκτονική γλώσσα, δηλαδή ένα μοντέλο οργάνωσης. Ωστόσο, η επιλογή του τρόπου οργάνωσης της μελέτης, όπως και στα προηγούμενα πρότυπα, έχει κάποιες επιπτώσεις στη μεθόδευση της ίδιας της διαδικασίας σχεδιασμού αναφορικά με την κατανομή της εργασίας του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, αλλά και με την αρχειοθέτηση και τον χειρισμό της πληροφορίας174. Στην Ελλάδα, το αντικείμενο της αρχιτεκτονικής μελέτης, σύμφωνα με το προεδρικό διάταγμα περί μελετών175 (ΠΔ 696), συνίσταται στη γενική μελέτη

174 175

Τζώνος Π., «Οργάνωση της Αρχιτεκτονικής Μελέτης», εκδόσεις Ζήτη: Θεσσαλονίκη, 1982. Άρθρο 224.

178

των κτηριακών έργων ως ενιαίων κατασκευών στο χώρο αλλά και στην εκπόνηση ειδικότερων μελετών αναγκαίων για την ολοκλήρωση της αντικείμενο

αρχιτεκτονικής μελέτης. Η εκπόνηση της αρχιτεκτονικής μελέτης αποβλέπει στην

επίλυση

προβλημάτων

εξυπηρέτησης

και

έκφρασης

των

ανθρωπίνων αναγκών176. Απευθύνεται στον κύριο του έργου και αποσκοπεί στην απόδοση μιας οριστικής και λεπτομερούς εικόνας της κατασκευής, σε ότι αφορά την υλικότητα, τις τεχνικές, το κόστος και το χρόνο

κατασκευής.

μεθοδολογία

λύσης

του

αρχιτεκτονικού

προβλήματος, τa συστήματα οργάνωσης του αρχιτεκτονικού έργου, η οικονομία καθώς και η οργάνωση της ανθρώπινης κίνησης σε σχέση με το κατασκευασμένο έργο και το φυσικό περιβάλλον αποτελούν θέματα προς επίλυση στο πλαίσιο της αρχιτεκτονικής μελέτης

177.

Αποτελεί ένα σύνολο οργανωμένης πληροφορίας το οποίο έχει συνταχθεί προκειμένου να απεικονίζει την οργανωμένη διαδικασία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, αλλά και να παρουσιάζει το σύνολο της σχεδιασμένης πληροφορίας,

με

ένα

συστηματικό

και

οργανωμένο

τρόπο.

αρχιτεκτονική μελέτη συμπεριλαμβάνει όλα τα στοιχεία του κτίσματος και του

διαμορφωμένου

περιβάλλοντός

του,

συγκεντρώνει

όλες

τις

απαραίτητες πληροφορίες για την οριστική διαμόρφωση του συνόλου του περιβάλλοντος χώρου και παρουσιάζει τη σχέση της αρχιτεκτονικής ενότητας με το άμεσο περιβάλλον178. Η αρχιτεκτονική μελέτη περιλαμβάνει την ανάλυση και τον έλεγχο του προγράμματος του έργου, όπου παρατίθεται το σύνολο της απαιτούμενης πληροφορίας, προκειμένου να διασφαλίζεται η λειτουργικότητα και η οικονομία του έργου 179.

ΠΔ-696, «Περί αμοιβών μηχανικών δια σύνταξιν μελετών, επίβλεψιν, παραλαβή κλπ. Συγκοινωνιακών, Υδραυλικών και κτιριακών Έργων, ως και Τοπογραφικών Κτηματογραφικών και Χαρτογραφικών Εργασιών και σχετικών τεχνικών προδιαγραφών μελετών» ΦΕΚ-301/Α/810-74, Υπουργείο Δημοσίων Έργων 1974. 177 Φατούρος Δ., «Νοητικοί χειρισμοί στη διαδικασία λύσεως του αρχιτεκτονικού προβλήματος», Αρχιτεκτονικά Θέματα, (6), 1972, σσ. 89-96, 1972. 178 Στις ειδικές μελέτες (στατική, ηλεκτρομηχανολογική, κηποτεχνική) περιλαμβάνονται οι λοιπές αναγκαίες πληροφορίες. 179 ΠΔ 696, 1974, οπ.αν 176

179

Σκοπός της αρχιτεκτονικής μελέτης αποτελεί η επίλυση των λειτουργικών, τεχνικών

και

μορφολογικών

προβλημάτων

που

τίθενται

από

το

πρόγραμμα του έργου, και η διατύπωση των αναγκαίων για την πλήρη και σκοπός

άρτια εκτέλεση των τεχνικών πληροφοριών υπό μορφή σχεδίων, πινάκων, τεχνικών προδιαγραφών. Περιλαμβάνει την πρόβλεψη της συνολικής δαπάνης εκτέλεσης του έργου, αλλά και των απαιτούμενων επί μέρους εργασιών. Εντός της μελέτης περιγράφεται και η διαδικασία του χρονικού προγραμματισμού εκτέλεσης του έργου. Η αρχιτεκτονική μελέτη ορίζεται ως το κυρίαρχο μέσο επικοινωνίας μεταξύ όλων όσα με οποιονδήποτε τρόπο συμμετέχουν στις διάφορες φάσεις του έργου και αποτελεί το κύριο μέσο επικοινωνίας του αρχιτέκτονα με τους εκάστοτε εμπλεκόμενους180 ή με οποιοδήποτε άλλο τρόπο συμμετέχοντες στη διαμόρφωση των χαρακτηριστικών του έργου. Αποτελεί τη βάση επάνω στην οποία δημιουργούνται οι συσχετισμοί των ειδικών μελετών. H αρχιτεκτονική μελέτη αποτελεί ένα εργαλείο επικοινωνίας και συντονισμού της πληροφορίας μεταξύ των συμμετεχόντων στις διάφορες φάσεις της πραγματοποίησης ενός αρχιτεκτονικού έργου. Λειτουργεί ως ένα μέσο επικοινωνίας του αρχιτέκτονα με τον εαυτό του, καθώς μετασχηματίζει χαώδεις πληροφορίες και ετερογενείς συνιστώσες σε ένα συνθετικό σύνολο οργανωμένης πληροφορίας 181. Ο τρόπος σύνταξης της αρχιτεκτονικής μελέτης με βάση τις προδιαγραφές

περιεχόμενο

που τίθενται από τον κύριο του έργου. Η μελέτη περιλαμβάνει τη συγκέντρωση και την απεικόνιση πληροφοριών και στοιχείων για την επιστημονική αντιμετώπιση του θέματος αποσκοπώντας στην εξασφάλιση της λειτουργικότητας και της οικονομίας του έργου. Μέσω της αρχιτεκτονικής μελέτης επιλύονται λειτουργικά, τεχνικά και μορφολογικά

Φορείς έργου, κύριος του έργου, φορείς ελέγχου, κατασκευαστές, τεχνίτες, επιβλέποντες εργοταξίου. 181 Τζώνος Π., «Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός. Τι είναι αυτό; O πειρασμός μια θεωρίας», Αθήνα: Εκδόσεις Παπασωτηρίου, 1996. 180

180

προβλήματα του έργου και διατυπώνονται οι προτεινόμενες λύσεις με τη μορφή σχεδίων, πινάκων και τεχνικών προδιαγραφών. Η αρχιτεκτονική μελέτη

περιλαμβάνει

αναλυτική

πρόβλεψη

κόστους

και

χρόνου

αποπεράτωσης του έργου 182. Τα στάδια εξέλιξης μίας αρχιτεκτονικής μελέτης ενός δημόσιου και ιδιωτικού έργου, σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία183 είναι τα ακόλουθα : a. Προκαταρκτική μελέτη β. Προμελέτη γ. Οριστική μελέτη δ. Μελέτη εφαρμογής Κάθε στάδιο της αρχιτεκτονικής μελέτης αντιστοιχεί σε διαφορετικό επίπεδο πληρότητας και ωριμότητας της μελέτης και απευθύνεται σε διαφορετικούς χρήστες. Στο τελικό στάδιο της μελέτης περιλαμβάνεται η πληρέστερη και πολυπλοκότερη πληροφορία, καθώς καθορίζεται μέχρι και η τελευταία λεπτομέρεια της κατασκευής του έργου. Η εκάστοτε πληροφορία καταγράφεται κωδικοποιημένη στην αρχιτεκτονική μελέτη, προκειμένου να είναι χρηστική σε κάθε φάση του έργου, από την σύλληψη της ιδέας και τον έλεγχο σκοπιμότητας, μέχρι την οριστική παραλαβή του από τον κύριο του έργου184.

ΠΔ 696, 1974, οπ.αν ΠΔ 696, ΦΕΚ Αρ., 304, Τεύχος Πρώτον, 8.10.74 184 Τζώνος, Π., «Οργάνωση της Αρχιτεκτονικής Μελέτης», εκδόσεις Ζήτη: Θεσσαλονίκη, 1982. 182

183

181

4.4 Περιεχόμενο και στάδια αρχιτεκτονικής μελέτης Στην αρχιτεκτονική μελέτη περιλαμβάνονται τα παρακάτω σχέδια τα οποία διαχωρίζονται ανά στάδιο μελέτης.

α. Σχέδια Προμελέτη

Χάρτης περιοχής

Οριστική

Μελέτη

Εφαρμογής

•

Τοπογραφική αποτύπωση

•

Τοπογραφικό γενικής διάταξης

•

Σχέδιο κάλυψης

•

Απόσπασμα ρυμοτομικού

•

σχεδίου Σχέδιο εκσκαφών

•

Κατόψεις

•

Όψεις

•

Τομές

•

Προοπτικά - αξονομετρικά

•

Αναπτύγματα ες. χώρων Πίνακες δομικών στοιχείων

•

Πίνακες χώρων

•

Δελτία χώρου

Λεπτομέρειες μελέτης:

•

γενικές λεπτομέρειες

•

επιμέρους λεπτομέρειες Πρότυπες λεπτομέρειες

•

τα σχέδια αυτά συναντώνται συνήθως στα αντίστοιχα στάδια μελέτης

τα σχέδια αυτά συναντώνται σπανιότερα στα αντίστοιχα στάδια μελέτης

Πίνακας 4.13: Σχέδια αρχιτεκτονικής μελέτης

182

4.4.1 Προκαταρκτική μελέτη Η προκαταρκτική μελέτη περιλαμβάνει τη σύνταξη μελέτης όπου περιγράφεται η σύλληψη της ιδέας, η σκοπιμότητα του έργου, η πρώτη διερεύνηση του χώρου και των τοπογραφικών συνθηκών του έργου, την προετοιμασία και τη σύνταξη του προγράμματος του έργου. Σε αυτή τη φάση συνήθως διεξάγεται ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός ιδεών και τα αποτελέσματα αυτού συμπληρώνουν το στάδιο της προμελέτης185.

Προκαταρκτική μελέτη α. Σχέδια (εάν έχει διεξαχθεί αρχιτεκτονικός

Κλίμακα

διαγωνισμός) Γενικό Τοπογραφικό Διάγραμμα

κλίμακα που ζητείται από το διαγωνισμό

Σχέδιο γενικής διάταξης & προσβάσεων

το ίδιο

Κατόψεις κτηρίου

το ίδιο

Τομές κτηρίου

το ίδιο

β. Κείμενα Μελέτη σκοπιμότητας έργου Πρόγραμμα Σχεδιασμού

Πίνακας 4.14: Σχέδια προκαταρκτικής μελέτης

Πηγή: Τζώνος, Π., «Οργάνωση της Αρχιτεκτονικής Μελέτης», εκδόσεις Ζήτη: Θεσσαλονίκη, 1982. 185

183

4.4.2 Προμελέτη Στο στάδιο της προμελέτης περιλαμβάνεται η προετοιμασία και η υποβολή της μελέτης που περιέχει τα αναγκαία στοιχεία τα οποία επιτρέπουν την κατανόηση και την έγκριση της βασικής ιδέας της λύσης. Σκοπός της προμελέτης είναι η αξιολόγηση της γενικής σύλληψης του έργου, ο καθορισμός και η απεικόνιση μιας γραπτής διατύπωσης του αναλυτικού προγράμματος σχεδιασμού που αφορούν τη λειτουργία, τη μορφή και τη δαπάνη του έργου. Στην προμελέτη συμπεριλαμβάνεται η σύνταξη της γενικής τεχνικής περιγραφής του έργου και αιτιολογικής μιας έκθεσης των προτεινόμενων

αρχιτεκτονικών

λύσεων.

Εμπεριέχεται

εκπόνηση

προσχεδίων της αρχιτεκτονικής λύσης,186 στα οποία περιλαμβάνονται τα γενικά σχέδια,187 η πρόταση για τη γενική διάταξη του κτηρίου στο χώρο με τις προβλεπόμενες προσπελάσεις, αλλά και σχηματικά προοπτικά ή αξονομετρικά188. Οφείλει να κατατεθεί με το πέρας της προμελέτης, όπως προκύπτει από τα στοιχεία που προϋπάρχουν έως αυτή τη φάση της μελέτης. Η σύνταξη προσεγγιστικού προϋπολογισμού δαπάνης για το σύνολο του έργου. Περιλαμβάνεται η δημιουργία προπλάσματος απλών όγκων σε κατάλληλη κλίμακα εφ' όσον κρίνεται απαραίτητο για την παρουσίαση της κύριας ιδέας της μελέτη189.

Ενδεχομένως μετά από τυχόν απαιτούμενες παραλλαγές ή διαφοροποιήσεις για παράδειγμα σε σχέση με τα σχέδια που είχαν υποβληθεί σε έναν διαγωνισμό. 187 Κατόψεις, όψεις, τομές 188 Ως κλίμακες των σχεδίων της προμελέτης ορίζονται για τα τοπογραφικά σχέδια σε 1:1.000, 1:500 ή 1:200, για τα λοιπά σχέδια (αρχιτεκτονικά προσχέδια, σχηματικά σχέδια διατάξεως φέροντος οργανισμού, διαγράμματα εγκαταστάσεων) σε 1:200 ή 1:100, με ενδεχόμενο τροποποίησης της κλίμακας αναλόγως την έκταση και τη φύση του έργου υπό μελέτη (Άρθρο 229, ΠΔ696). 189 ΠΔ 696, 1974, οπ.αν. 186

184

Προμελέτη α. Σχέδια

Κλίμακα

Γενικό Τοπογραφικό Διάγραμμα

1:100

Σχέδιο Κάλυψης

1:100

Σχέδιο Γενικής Διάταξης & Προσβάσεων

1:100

Κατόψεις κτηρίου

1:50

Τομές

1:50

Όψεις

1:50 ή 1:100

Σχέδια επιμέρους Δωματίων

1:50

Λεπτομέρειες Βασικών Οικοδομικών Επιλύσεων

1:20, 1:10

Παθητική Πυροπροστασία (Έκθεση-Σχέδια)

1:100

Ακουστική Μελέτη

β. Κείμενα Έκθεση Γενική Τεχνική Περιγραφή Εργασιών Ενδεικτικός Χρονικός Προγραμματισμός

Οικονομικός

Προσεγγιστικός Προϋπολογισμός δαπάνης Μελέτη βιοκλιματικής & ενεργειακής αντιμετώπισης κτηρίων (μέτρα, προτεινόμενες κατασκευές, μέριμνες) Πίνακας 4.15: Περιεχόμενα προμελέτης

185

4.4.3 Οριστική μελέτη Στο στάδιο της οριστικής μελέτης περιλαμβάνεται η σύνταξη και υποβολή αναλυτικών στοιχείων που επιτρέπουν την απεικόνιση μιας πλήρους εικόνας του έργου και την κατανόηση της λειτουργίας, της δομής και της μορφής του αλλά και της προβλεπόμενης δαπάνης εκτέλεσής του. Περιέχεται η εκπόνηση κτηριακών σχεδίων που απεικονίζουν την πλήρη έκφραση της λειτουργίας, της δομής και της μορφής του έργου υπό μελέτη, καθώς και η προετοιμασία του τοπογραφικού σχεδίου, όπου εντάσσονται τα στοιχεία του έργου στο οικόπεδο και στον περιβάλλοντα χώρο, η διάταξη της κυκλοφορίας και η απεικόνιση του υφισταμένου ή του προβλεπόμενου οδικού δικτύου. Σε αυτή τη φάση της μελέτης τα σχέδια κατόψεων,

όψεων

και

τομών

του

έργου

απαιτείται

να

είναι

διαστασιολογημένα και να αναγράφονται τα υψόμετρα των χώρων αλλά και τα οικοδομικά στοιχεία που προκύπτουν από τη διάταξη του φέροντος οργανισμού και των εγκαταστάσεων 190. τεχνικής

έκθεσης,

οποία

περιγράφει

Προβλέπεται η σύνταξη της συνοπτικά

το

είδος

των

προβλεπόμενων κατασκευών και το είδος των προτεινόμενων υλικών, καθώς και η σύνταξη προϋπολογισμού της δαπάνης. Η εκπόνηση της οριστικής μελέτης προϋποθέτει την έγκριση της προμελέτης λόγω του ότι βασίζεται σε αυτή191.

191

Τζώνος, Π., «Οργάνωση της Αρχιτεκτονικής Μελέτης», εκδόσεις Ζήτη: Θεσσαλονίκη, 1982.

186

Οριστική Μελέτη α. Σχέδια

Κλίμακα

Γενικό Τοπογραφικό Διάγραμμα

1:100, 1:500

Σχέδιο Κάλυψης

1:100

Σχέδιο γενικής διάταξης & προσβάσεων

1:100

Κατόψεις κτηρίου

1:50 ή 1:100

Τομές

1:50 ή 1:100

Όψεις

1:50 ή 1:100

Σχέδια επιμέρους χώρων

1:50

Λεπτομέρειες βασικών Οικοδομικών Επιλύσεων

1:20, 1:10

Παθητική Πυροπροστασία (Έκθεση-Σχέδια)

1:100

β. Κείμενα Προϋπολογισμός Γενική Τεχνική Περιγραφή Εργασιών Χρονικός και Οικονομικός Προγραμματισμός

Πίνακας 4.16: Περιεχόμενα οριστικής μελέτης

187

4.4.4 Μελέτη εφαρμογής Η αρχιτεκτονική μελέτη εφαρμογής παρουσιάζει και απεικονίζει με λεπτομέρεια την οριστική και λεπτομερή εικόνα της κατασκευής του έργου. Οι παράμετροι που περιγράφονται στη μελέτη εφαρμογής αφορούν αναλυτικά τα υλικά, τις τεχνικές, το κόστος και το χρόνο κατασκευής του έργου. Η μελέτη εφαρμογής αποτελεί τη βάση για την δημοπράτηση του έργου, την εξεύρεση του κατασκευαστή, την ανάθεση των εργασιών και την απρόσκοπτη εκτέλεση του έργου. Απευθύνεται στον κατασκευαστή και χρησιμεύει στον επιβλέποντα ως βάση για τον τεχνικό και οικονομικό έλεγχο της προόδου των εργασιών και ως οδηγό για την παραλαβή τους. Πρόσθετα, εμπεριέχει στοιχεία που αναφέρονται στις ειδικές μελέτες και άρα απευθύνεται και στους μελετητές των ειδικών μελετών. Η πληροφορία που περιλαμβάνεται στη μελέτη εφαρμογής αφορά τη γεωμετρία του κτίσματος192, τον τρόπο κατασκευής των δομικών στοιχείων, την ποιότητα των δομικών υλικών και τα ποσοτικά χαρακτηριστικά των δομικών στοιχείων

και

υλικών.

Περιλαμβάνονται

όλες

οι

απαραίτητες

προδιαγραφές για την σύνταξη των τευχών δημοπράτησης (Ν.3669/08 «Κωδικοποίηση Νομοθεσίας Δημοσίων Έργων») (Παράρτημα 4.1 - ΠΔ 696, 1974). Η εκπόνηση της μελέτης εφαρμογής προϋποθέτει την έγκριση της οριστικής μελέτης, την προμέτρηση και τον αναλυτικό προϋπολογισμό, καθώς και τα απαιτούμενα τεύχη δημοπράτησης αναλόγως τον τρόπο δημοπράτησης του έργου. Η μελέτη εφαρμογής μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν ένα βιβλίο, όπου αναγράφεται το σύνολο των γενικών και ειδικών λεπτομερειών του έργου και σαν λεξικό για τον έλεγχο της ποιότητας των υλικών και της μεθόδου κατασκευής. Χρησιμοποιείται από τους ίδιους χρήστες με διαφορετικούς

192

Σχήμα, μέγεθος, θέση του κτίσματος, δομικά στοιχεία στο κτίσμα.

188

τρόπους και σε διαφορετικές φάσεις. Η οργάνωση της πληροφορίας στη μελέτη εφαρμογής είναι ταυτόχρονα συνεχής, αλλά και επιλεκτική. Γίνεται κωδικοποίηση της πληροφορίας, έτσι ώστε είναι πιο εύκολη και άμεση η χρήση

ανεύρεση, να είναι άμεση η συσχέτιση και σύγκριση ετερογενής πληροφορίας. Αντίστοιχα, γίνεται και η σύνταξη της μελέτης εφαρμογής από τον μελετητή, όπου εξελίσσονται σε μία συνεχή πορεία τα διάφορα επίπεδα

εποπτείας

της

μελέτης,

παραθέτοντας

παράλληλα

αποσπασματικές πληροφορίες χρήσιμες για την κατανόηση του έργου. Λόγω της συνθετότητας και της ετερογένειας της πληροφορίας η καταγραφή της πληροφορίας διασπάται. Η πληροφορία, για λόγους απλοποίησης, καταγράφεται σε διαφορετικά στοιχεία της μελέτης εφαρμογής. Στα σχέδια κατασκευής (1:50), στους πίνακες δομικών στοιχείων, στους πίνακες χώρων και στο πρώτο μέρος της τεχνικής περιγραφής. Τα σχέδια λεπτομερειών (1: 20) καταγράφονται στο κύριο μέρος της τεχνικής περιγραφής, στις τεχνικές προδιαγραφές εκτέλεσης του έργου και στα άρθρα του αναλυτικού τιμολογίου και του τιμολογίου μελέτης. Στους πίνακες δομικών στοιχείων (στο τιμολόγιο μελέτης), στην προμελέτη

και

στον

προϋπολογισμό

μελέτης

καταγράφονται

οι

προδιαγεγραμμένες ποσότητες. Η διάσπαση της πληροφορίας σε γραπτό και σχεδιαστικό κώδικα δεν αναιρεί την φυσική ενότητα του συνόλου της μελέτης εφαρμογής, καθώς το σύνολα πληροφορίας λειτουργούν συμπληρωματικά προς τα λοιπά σύνολα.

189

Το περιεχόμενο της αρχιτεκτονικής μελέτης για το στάδιο της Μελέτης Εφαρμογής ειδικότερα περιλαμβάνει: Μελέτη Εφαρμογής Κλ.

α. Σχέδια

Κλ.

Κλ. 1:100

Γενικό Τοπογραφικό Διάγραμμα 1:100

Σχέδιο Χαράξεων

1:50

Σχέδιο Γενικής Διάταξης

1:100

Κατόψεις

1:50

Τομές

1:50

Λεπτομέρειες περιβάλλοντος χώρου

1:20

1:5

1:1

Γενικές Οικοδομικές Λεπτομέρειες

1:20

ή/&

1:10

Κατόψεις Κλιμακοστασίων

1:20

1:10

Αναπτύγματα Κλιμακοστασίων

1:20

1:10

Λεπτομέρειες Κλιμακοστασίων

1:5

Πίνακες Κουφωμάτων

1:50

1:20

Λεπτομέρειες Κουφωμάτων