AZaRBAYCAN MİLLİ ELML8R AKADEMİYASI
MEMARLIQ va iN·c asaNaT İNSTİTUTTJ
AZ8RBAYCAN MEMARLIĞINDA ABİDaLaRİN QORUNMASI PROBLEMLBRİ RESPUBLİKA ELMİ
KONFRANSININ TEZİSL8Rİ
BAKl--2012
AMEA Memarhq va İncasanat İnstitutunun Elmi Şurasının qararı ila çap olunur (Protokol .N"!! 2, 23 aprel 2012-ci il)
Redaksiya heyati:
Salamzada artegin san;ıtşünaslıq doktoru, professor Fatullayev Şamil AMEA müxbir ii.zvü~ memarlıq doktoru, professor fJl{yeva Rahiba memarlıq üzra fa/safa doktoru
Az~rbaycan memarlığında abid~l~rin qorunması problemfori. Respublika elmi konfransırun tezislari. - Bakı, 2012. - s.92
İSBN: 978-9952-445-02-6
-
Aydan AĞABaYLI
QOŞA GÜNBfJZLİ İSRAFİL AĞA HAMAMI Qazax rayonunun tarixi qadim va zangin olduğu kimi onun • memarhq vg inc~sdnat abidal~ri da qadim va z~ngindir. tarıx, Ravonda dünya: ölka vg yerli ahanıiyyatJi 1 12 tarixi abid~ vardır~ onlardan 54-ü arxeoloji, 46-sı memarlıq, 7-si monumentaltarixi abida: 5-i dekorativ-tatbiqi incasanat abidasidir. Bu abidgfarin arasında hamamların özünamaxsus yeri var. Xalqıınız hamamı hamişa mddaniyyat makanı~ sanitar va gigiyenik baxımdan t~mizliya qovuşmaq yeri hesab edib. Ölkamizdd hamamdan ham da digar maqsadlar üçün, masaları, mascidrl getmazdan avval qüsl v~ dastamaz alınması maqsadil~ istifada olw1ub. Keçmişda hamama getmak höyük bir marasim idi. Orta dsrlardan etibaran Azarbaycanda kişi ictimai haınam]an ifo yanaşı, qadın hamamları da yaradılıb. Azarbaycan rrıilli ınemarhğının klassik nüınunaiarindan biri d~ Qazax şaharinin markazinda yerJaşan qoşa günbazli İsrafil ağa hamamıdır. "İsrafil ağa haınamı
yerli ahamiyyatli abidalar siyahısına daxildir. Bu han1am dövrünün imkanlı va xeyriyyaçiJiyi iJd seçilan, Qazax q;Jzasında tanınan Qıraq Kasaman kandinin saldnj sahibkar İsrafil ağa K~-ırbalayevin göstarişi ila inşa edilib. O, "Cüma mascidi "nin inşası zamanı ahaliya kömak mdgsooi ila onun qarşısında tamizlik namina bir hamam tikdirdcdying söz verib va q ısa zamanda mürakkab arxitektura quruluşuna malik hamanu tikdirmdya n1üvaffaq o]ub. Buna göra da hamam onun adı i1a tandır. Ela hamin vaxtlardan da bu qadim tikili rayon sakinlarinin istifadasindadir. XX asrin birinci onilliyinda tikilan bina memar tvlüz~ffar 87
Hüseynovun Iayihasi. asasında bişmiş qırmızı karpicdan kfrgc)d · hörillüb. Qoşa günb::Jzli hamam Qazax şgJıgrinin nıdrkgzindg, mgscidin qarşısında yerlaşir. Ürrıumi sah~si 420 kvadratmetr olan sözügedgn hamaın milli sangtkarlıq nümungsİ kimi diqq~ti cdlb edir. Hamam, sahasi 18 kv. m olan üç nömradan ( 9 kv. m - soyunma; 9 kv. m - çirrung) yg 108 k v. m . sahasi olan bir ümumidan (54 kv. m -- soyunma; 54 kv. m - çimma) ibargtdir. Hamamın ümumi zalı , otaqlan, diqqat çakan hovuzu va çayxanası var. Böyük ölçülü (30m x 20m) hamamın plan quruluşu iki hissdya bölünür: ~nandvi Azdrbaycan va Şarq ha1namlarına xas olan dahliz ild birldşan iki günbazli hiss~ Vd kabinak:ırdgn ibarat hissa. Kabinalara giriş qapılan hamamın markazindd yerlaşan dahlizdan açılır. Memarlıq cah~tdan Ganc:}daki «Çökak.» hamamını xatırla dan İsrafil ağa hamarmnın istifadasinda oJan otaqlar günb~zlarin üstüna açılmış xüsusi bacalar vasitasila işıqlandırılır. Ü1numi zalın va ona bitişik olan vestibülün dam örtüklari k3rpicla hörülmüş günbaz konstruksiyasından ibargtdir. Vestibüla giriş tağçalı partalla başlanır. Malız buna göra da bu ınaişat obyekı:i na qoşa günbazli İsrafil ağa hamamı deyirlar. agar nömral~ra maxsus soyunma va çimma yerlarinin kgnardan görünm~yan günbazlari da nazara alınsa aslinda onun iki deyil sakkiz günbazli olduğunun şahidi oJarıq. Hanıarrun küçaya çıxan hissasinda kiçik dükanlar yerlaşir. Plan quruluşuna göra Şarq va Avropa talablarini özü.oda camldşdiran bu tikili tipina Azarbaycarun digar bölgalarinda rast galinmir. Hamam 1903-cü ilda xalqın ixtiyarına verihnişdir. Yaşlı naslin nümayandalarinin sözlarina göra, hamaın sahar saat 6dan günorta 2-dak qadınlara, 2-dan sonra isa kişilar~ xidmat
88
cdinniş. I-Iamaın c.dmi bircd ddt~ - 25 il dvva) asaslı tamir olunub. (İçüncü nömrgnin soyunub-geyinınd ikı ikinci nömrdnin çimnıg yerlarinin günbdzkffi sementla tgmir olunmu.şdur. Tdmirdgn sonra haınamın üınumi şöbasi işlgm_ir, yalnız nönıral;,ri istifad~ oJ.unmağa davaın edir. Hal hazırda han1amı bir iş adamı icargyg götürüb fgrdi gaydada işlddir. Hamam qisman istifada olunur, lakin q~zalı v~ziyy~tdd v~ Ş:Jraitsiz olduğundan hamamdan istifadd eddn insanların sayı çox azdır. J07 yaşı
olan bu mernarlıq abidasinin tabii vd fiziki amiJlarin t~siri natic~sinda tezlik]a dağıla bildr. Bu tarixi abid~nin divarları va tavan hissdsi sür;)tli korroziyaya uğrayıb. Lakin bu han1aın1 n v~ziyyatinin bu hala düşınasinin ancaq onun yaşı ila Jlaqglmıdirıngk olmaz. Baxunsıziıq ucbatından bu tikili barbad v2ziyy~tg düşmüşdlir. Nömr~nin birindd İsa laztmsız iş]dr apan ln1ış v d onun daxili hacm-kompozisiyasına xalal gatirilmişdir. Buna göra dg onun bgrpa tgmir işlarind böyük ehtiyacı var. Tarixi keçn1işi.mizi özünd~ ~ks etdiran bu memarhq incisi hJm dg turizmin inkişafı üçiin d;}yarli potensialdır. Hamamın t~mir olunması onun hanı g~l-dcak nasillara çatdınlnıasım, harn (b turizm m~qsadlari üçün istifad;Jsini tan1in edacak. Tarixin darinliyind~n dövrümüza galib çatmış, hala açıl mamış sirlar}g dolu olan abidgJari galac~k nasillara çatd1rmağın bir yolu da onların önıürlgr.inin uzanmasına t~minat veran bar-
padan keçir. aoaBİYYAT
1. YcettHOB M., EpeTaHHUKMİi Jl., CaJıaM3a,ne A. licTopıur apxırreıcrypbı A3ep6a.tt)].)l<aHa. - MocKBa, I 963.
2. T~briz V afah. I 06 yaşlı han1aın dağılır.
89